Адам проблемасы философия ғылымымен құрдас десе де болады

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Адам проблемасы философия ғылымымен құрдас десе де болады. Бұдан
философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылардың адам жөніндегі, оның
дүниеде атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой-толғауларынан туғаны
дәлел болады. Бір нәрсенің сырын ашып, білу үшін алдымен адам бұл туралы
ештеңе білмейтінін түсініп, соны іштей де болса мойындауы қажет. Мысалы,
ағаш отқа жанады, ал тас жанбайды. Мұның себебін білмейтіндігін адам өзі
түсінеді, онда бұған таңдану сезімі пайда болады, ойланады, білуге ынта
туады. Атақты философтар Платон мен Аристотель философиялық ойлардың
психологиялық негізі адамның өзі түсінбейтін, түсіндіре алмайтын
құбылыстарға ең алғаш таңдану, таңырқау сезімдерінде жатыр деп болжам
жасады.
Біздің білуімізше, философияның мәселесі — Бұл сананың, рухтың
табиғатка, материяға, субъективтің (адамның) ішкі дүниесінін объективтікке
(сыртқы дүниеге) қатынасы. Бұдан шығатын қорытынды: адамның сана-сезімі мен
ақыл-ойының, тілі мен дүниетанымының және оны өзгерту қабілетінің өзін
қоршаған ортаға қатысы қандай, табиғат пен қоғамның адамға, оның ішкі
рухани дүниесіне тигізетін әсері қандай — осының бәрі философияның ең
түбірлі және түбегейлі мәселелері болып табылады.
Материяны, табиғатты — алғашқы, сананы олардың туындысы, бейнесі
болғандықтан соңғы, деп қарастыратын материалистер үшін де, рух пен сананы
— алғашқы, материя мен табиғат бұлардың сыртында өмір сүре алмайды,
сондықтан да олар соңғы деп қарайтын идеалистер үшін де адамның
проблемасынсыз философия жоқ. Бұл философиялардың екеуінің түсініктері мен
көзқарастары басқаша, қарама-қарсы болғанымен, қарастыратын, зерттейтін
негізі біреу ғана. Ол адамға тән қасиеттердің сырткы дүниеге және сол
сыртқы дүниенің бұл қасиеттерге қатынасы. Ертедегі атақты Шығыс
ойшылдарының көбі, алдыңғы тарауларда айтылғандай, өздерінің философия
жүйелерінің негізгі өзегі етіп тікелей адам проблемаларын алған. Көне
замандардағы мысырлықтар философияның объектісі құдайлар мен әділеттік
мәселесі деп білді. Бұдан 25 ғасыр бұрын өмір сүрген әйгілі қытай философы
Конфуций өз ілімінің Тұп қазығы етіп "адам сүйгіштік" (жэнь) проблемасын
алды. Оның түсінуінше, тек "адам сүйгіштік" қасиет кана адамды басқаларды
сыйлайтын, ешкімнің алдынан кесіп өтпейтін, шындықтан басқаға мойын
бұрмайтын, батыл да байсалды. ілтипатты да достыққа берік, сөзге ұстамды
(біреуді өкпелетіп алмау үшін), көмекке (кімнің болса да адамгершілік жағын
жетілдіре түсуге) дайын етіп қалыптастыра алады. Бұл қасиеттердің бәрін
біріктіріп, әрқайсысын қамти алатын моральдық-философиялык ой түйінін
Конфуций: "Өзіңе жасағанын қаламайтың қылықтарды сен де басқаларға жасама",
— деп қорытты.
Этикалық ілім ретінде дүниеге келген Үндістанның буддизм философиясы
өзінің алдына адамды қиналу азабынан құтқаруды мақсат етіп қойды. Егер
бұған дейінгі брахманизм деп аталатын діни-философиялық ілім адамның азап
шегуін бұрынғы күнәсі үшін тартатын жазасы, одан құтылудың жалғыз жолы —
құдайға құлшылық етіп, табына беру деп білсе, буддизм, керісінше, өмірдің
өзі тек азап шегуден тұрады, Бұл дүниеде (сансарда) одан адамды азат ету
құдайлардың колынан келмейді, азаптан құтылудың бір ғана жолы бар, ол
адамның өзіне байланысты: сансардан кету, безіну деп санады. Мұның мәні:
Бұл дүниенің өткіншілігін сезіну, сол арқылы өмірге құмарлықтан арылу,
тіршіліктің камын естен шығару, күнделікті өмірге керек игіліктердің
маңызын төмендете келіп жокқа шығару; адам өзінің жан дүниесін қуаныш-
күйініш, қынжылыс, қызғаныш, уайым-қайғы сияқты сезімдердің бәрінен
біржолата тазарып, айналада болып жатқан істер мен құбылыстарға тұңіліспен,
немқұрайды, бейтарап қарайтын күйге жету. Бұл жайды буддизм нирвана деп
атайды. "Нирвана" ешу, сему деген мағынада айтылады. Оған жеткен адам
(архат) — азап қасіреттен түгелдей құтылып, аспаннан да жоғары, адамдықтан
тысқары ерекше рахатқа мәңгілік бөленген, дуние мен бұл дүниенің
айырмашылығын сезіп-аңғару шегінен алысқа кеткен адам. Адамды азаптан
құтқарудың мұндай жолы мүмкін бе, мүмкін емес пе, дұрыс па, әлде теріс пе —
мәселе бұл жерде осылайша қойылып отырған жоқ, тек буддизм философиясының
адам проблемасын ең жоғары биікке көтеріп, өзін түгелдей соған арнағаны
жайында болып отыр.
Платон философиясының өте маңызды бөлімі — адамның арманынан шығатын
"Мемлекет" туралы ілім. Дүниедегі бірден-бір әділетті мемлекет қандай болуы
керек — философ осыны кескіндеп, бейнелеп беруді өзіне мақсат етіп қойған.
Мұндай мінсіз мемлекетті ең ақылды, білімді адам, яғни, Платонның
ойлауынша, философ басқаруға тиіс. Ондағы азаматтар үш топқа бөлінеді:
қарапайым адамдар, күзетшілер. Негізінен мемлекет басына келетіндер
соңғылардың ішінен шығады. Бірақ алғашқылардың арасында ерекше қабілетімен
көзге түскен бірлі-жарым жастардың көтерілуі мүмкін деп біледі Платон.
Әділдік принципі үстем, мінсіз мемлекет жасаудың басты шарты етіп Платон
адамға сол мақсатқа лайықты білім, тәрбие беру мәселесін қояды. Оқу,
тәрбиенің міндеті — адамдарды ізгі ниетті, ержүрек, таза, өнерлі
азаматтарға айналдыру. Мемлекет басқарушы тап болып есептелетін күзетшілер
кішкентай жабайы үйлерде ғана тұрады, жалпыға ортақ асханалардан қарапайым
тамақ ішеді, өмірге ең бір қажет заттар болмаса, жеке меншік болмайды.
Олардың алтын, күміс тәрізді асыл бұйым жинауына тыйым салынады. Бакытты
болу байлықта емес. Мінсіз мемлекеттің максаты бір ғана күзетшілер табын
емес, барлық азаматтарды бакытты ету деп түсіндіреді Платон.
Адам проблемаларына Аристотель де ерекше көңіл белген. Әсіресе ол
философиясының "Этика" бөлімінде түгелдей сол проблемаларды қарастырып,
оларға тиісті талдау жасады. Аристотельдің айтуынша, мемлекет басындағы заң
шығарушының міндеті — азаматтарды жақсы қылықтарға, ізгі ниеттілікке
үйретіп оларды тек игілікті істерден ғана ләззат алатындай дәрежеге
жеткізу. Оның "алтын аралық" деп аталатан моральдык доктринасы адамның
жандүниесінің сырын ашуға бағытталған. Жоғары мінез-құлық қасиеттерінің
әркайсысы біріне-бірі қарсы екі түрлі ұшқары қылықтың аралығы болып
табылады. Бұлардың екеуі де теріс қылықтар. Мысалы : батылдық — қорқақтык
пен бас бұзарлықтың аралығы, сыпайылық - ұялшақтық пен ұятсыздықтың,
мырзалық -сарандық пен дүние шашушылықтың аралығы, т.б. Аристотельдін ұғымы
бойынша, ең жақсы адам — ұлылық дәрежесіне жеткен кең пейілді, қайырымды
адам, ол өзін мақтағанды, басқа біреулерді жамандағанды сүймейді, өзінің
күштілігін әлсіздердің арасында көрсетпеуге тырысады. Жауға ашық жау, досқа
ашық дос болғысы келеді. Оның көңілі пайдалыға емес, тамашага, сұлулыққа
ғана ауады. Қайырымды, ақ пейілді кісінің жүрісі жайлы, даусы төмен, сөзі
мазмұнды болуға тиіс. .
Дегенмен Аристотель де өз заманына сай ойлайды. Құлдарды ол адамға
санаған жоқ, "сөйлей білетін құлдар" деп атады. Құл иесі құлға қайырымды
болуы да міндеггі емес, өйткені, ол оның меншігі болып есептеледі, ал
баланың әкеге қайырымды болуы міндетті, себебі, әкесіз бала дүниеге
келмейді.
Адамның ой-сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеп, жетілдіру арқылы оны бакыт
жолына салу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған орта
ғасырдағы Шығыстың ойшыл философы, біздің әйгілі жерлесіміз әл-Фараби
болды. Әл-Фарабидің айтуынша, бақыт — әр адамның көздейтін мақсаты, үлкен
игілік. Сол мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін адамда үш түрлі тамаша табиғи
кабілет болады: а) ерекше жасалған дене құрылысы; ә) жан кұмарлықтары; б)
ой-парасаты.
Бұл қабілеттер өзінен-өзі табиғат берген калпында бақытқа жеткізбейді.
Бірде жақсылық толық нәтижесін берсе, енді бірде керісінше болуы мүмкін.
Мұндай кездейсоқтықты жеңудің жолы — аталған үш кабілеттің әрқайсысын дұрыс
жолға бағыттап тәрбиелеу, терісін жеңге салып, дұрысын дамыту, сол аркылы
адамның мінез-құлқы мен ой-парасаты оларды саналы түрде үнемі дұрыс нәтиже
туғызатын дәрежеге көтеру. Мұны іске асыру, бір жағынан, адамның өзіне
байланысты болса, екінші жағынан, мемлекет басындағы саяси қайраткерлердің
міндеті. Әл-Фараби былай деп үйретеді: кандай болса да іс-қимылын жасағанда
адам біржақтылықтан, ұшқарылықтан сактану керек. Себебі, әрбір жақсы қасиет
бір-біріне қарама-қарсы екі жаман қасиеттің аралығынан туады. Бұл арада
әл—Фарабиге Аристотельдің жасаған ықпалы аңғарылады. "Бақытқа жету жолына
меңзеу" деген тамаша еңбегінде ғалым адамның жан-дүниесін жетілдіру
мәселесін философиялық тұрғыдан зор білгірлікпен жан-жақты да терең
зерттеп, талдау жасайды. Оның бұдан мың жылдан астам уақыт бұрын айтылған
кезеңдегі ойлары бүгінге дейін манызын жоғалтқан жоқ.
"Ой-парасат ғасыры" деп аталған ғасыр адам жөніндегі философиялық
мәселенің қойылысын жаңа сатыға көтерді. Бұл ғылым мен техниканың бұрын
болып көрмеген жетістіктерімен бірге туған капиталистік қатынастардың даму
кезеңі болатын. Табиғаттың терең құпия сырларына көз жүгіртіп, неше алуан
машиналар ойлап шығару арқылы өндіргіш күштердің жаңа сапамен еркендеуіне
кең жол ашқан адамың ақыл-ойы өзінің теңдесі жоқ жасампаз күшін еріксіз
мойындатқан дәуір еді ол. Сол заманның Бэкон, Гоббс, Декарт, Спиноза сияқты
әйгілі философтары адамды өз болашағы құдайдан да, басқадан да тәуелсіз,
тапқыр да, белсенді жасампаз тағдыр иесі, өз өмірінің саналы субъектісі деп
таныды, сөйтіп, өздерінің философиялық ізденістерін осы бағытта ғана
дамытты. Олар адамның ерекшелігі де, рухани күші де оның ақылы мен ойында,
ойлау қабілетінде деп біледі. Адамның тіпті өмір сүруінің ең басты белгісі
осы қасиетте деп таныды. Француз философы Ренэ Декарттың "мен ойлай аламын,
олай болса өмір сүремін" деген қанатты сөзінің мәні де, міне, осында.
Адамның ақыл-ой құдіретінен туатын іскерлік, белсенділік қабілеттеріне
XVIII ғасырдағы француз ағартушылары мен материалистерінің философиялық
ілімінде де ерекше көңіл бөлінеді. Бұл дәстүр белгілі бір мағынада
француздардан XIX ғасырдағы неміс философиясына ауысты.
Канттың адам проблемасына арналған негізгі принципті — әрбір жеке
адамның өз алдында мақсатты нысана ретінде қарау қажеттігі. Бұл оның адам
мүддесі жөніндегі ілімінің басты мәселесі болды. Адамға деген жүрек
жылылығын ол теорияға сүйенген салқын ақылдың бұйрықтарына қарсы қойып
отырды. Адам бостандығын, еріктілігін Канттың қалай қолданғанын оның:
"Адамның барлық іс-қимылының басқа біреудің еркіне бағыныш-тылығынан асқан
сорақы сұмдықтың болуы мүмкін емес", — деген бір ауыз сөзінен толық
аңғаруға болады.
Классикалық неміс философиясына келетін болсақ, ол адамды мәдениет
дүниесіне қалыптасушы, рухани қызметтің іске асырушысы, жалпы дүниелік
сананың, рухтың, ой-парасаттың иесі деп қарастырды.
Тарихқа материалистік көзқарастың қалыптасуы адамның қоғамдық өмірдегі
алатын орнын түсінуді шын мәніндегі ғылыми деңгейге көтереді. Адам
бұрынғыша рухани, денелік, әлеуметтік, табиғи болып бөлшектеніп, біржақты
немесе таза абстрактілі түрде қаралмай, тұтас тұлға ретінде, нақтылы —
тарихи мақсаттарға бағындырыла қаралатын болды. Адамның табиғи-әлеуметтік
мәні, қоғамдағы рөлі мен орны жөніндегі мәселе оның ондаған мын жылдар
ішіндегі тарихи алға басу, яғни еркіндікке ұмтылу күресі сатыларының
сипаттарымен тығыз байланысты.
Табиғатта мақсат жоқ. Мақсат адамның дүниеге келуімен бірге пайда
болады. Демек, ол тек адамға ғана тән, бір-бірімен қарым-қатынастағы
адамдардан құралатын қоғамға тән құбылыс. Мақсат жай ғана ермек үшін немесе
сол мақсаттың өзі үшін ойдан шығара салған жасанды бір нәрсе емес. Тұптеп
келгенде, адамнын да, қоғамның да мақсаты — адамның жайы. Оның материалдық,
мүдде-талапттарынын кезінде қанағаттандырылып тұруына, өз басының қанау мен
езгіден, басқаның үстемдігінен еркін өмір сүруге оның ішкі қабілетгері мен
дарын-таланттарының уақытында, толық ашылуына әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар жасау, басқаша айтқанда, адам үшін бақытты өмір орнату. Мұны іске
асыратын құдай да, патша да, үкімет басшысы да емес, оның өз еңбегі, ақыл-
ойы мен екі қолының күші, іскерлік қабілеті. Адамның қоғамдық өмірде алатын
орны, әлеуметтік жай-күйі толығынан өз еңбегінің саны мен сапасына,
әлеуметтік пайдалы белсенділігіне сай белгіленуге тиіс. Ол өмір сүретін
қоғам оның адамдық қалпын, қадір-қасиетін тек осы жолмен ғана анықтап, іске
асыруға міндетті.
Бұл — адам проблемаларының диалектикалық материализм белгілеген шын
гуманистік, ізгілік принципі. Социализм осы принцип негізіне адамның қадір-
қасиетін ең жоғары биікке көтеріп, толық еркіндікке, ауқатты өмір сүруіне
тарихта бұрын сонды болмаған қолайлы жағдай жасауды өзінің өзекті мақсатына
айналдыру керек еді. Бірақ ол кеңес өкіметі тұсында жеке адамға табылу,
ықтиярсыздық және тоқырау кезеңдерінде адам айтқысыз бұрмалаушылықтарға
душар болып, табиғи тура жолынан ауытқып кетті. Өндірісті адамның талап-
мүдделеріне бағындырудың орнына адам өндіріс мүдделерінің құлақ кесті
құлына айналды, ал оның еңбегі — өмір сүрудің амалы емес, мақсаты болды.
Адам бостандығы мен құқығы, адамға деген қамқорлық қағазға жазған сездің
деңгейінен аспады. Еліміз тәуелсіздік жолына түскеннен бергі аз уақыт
ішінде алға қойылып отырған басты мақсаттардың бірі адамның бостандығы мен
азаматтық еркін қорғау болып отыр. Бұл мақсат жүзеге асырылған жағдайда
адамды шын мәніндегі адамдық дәрежеге кетеріп, оны өзіне-өзі ие, белсенді
де адал, жан-жақты дамыған, ерікті азаматқа айналдыру мүмкіндігі туады
деген үміт бар. Тек билік түгелдей халық қолына көшіп, әлеуметтік үстемдік
алса, қоғам құқылық мемлекетке айналып, әдейі бұрмалаушылықтардың
қайталанбауына берік кепілік жасалса, тек сонда ғана "бәрі да адам үшін,
оның еріктілігі, еркендеп жетіле беруі үшін" деген ұран іс жүзіне асады.
Тек сол жағдайда ғылыми философия адамның ерікті де бақытты биік нысана
ретіндегі мұратын ғана емес, шынайы бейнесін де кескіндейтін болады.
Сонымен, ғылыми философияның түсінуінде дүниедегі ең бағалы, асыл
байлық — адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл-әрекеттердің
негізі, өлшемі және мақсаты. Жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар
кезі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.
Бұл арада адамның қоғамда алатын орны мен рөлінің сипаттамасын айтып
отырмыз. Ал адам дегеніміз өзі кім? Күнделікті өмір көзімен қарағанда
бұндай оңай сұрақ жоқ тэрізді. Әркімнің әкесі де, әйелі де, баласы да, өзі
де — адам, айнала жүргендердің бәрі — адам. "Адам деген кім?" деп сұрақ
қойып, басты ауыртудың қажеті қанша, мұнда тұрған не қиындық бар? –деген
сұрақтың ойға оралуы да мүмкін. Дегенмен, бұл сұраққа тереңірек үңіліп,
адам ерекшелігінің табиғатын ғылыми тұрғыдан анықтауға тырыссақ, бірден-ақ
үлкен қиындыққа кездесеміз. Тарихшы-антрополог пен психологтың адамға
беретін анықтамасы екі түрлі болуы мүмкін, биолог пен дәрігердің
түсініктері бір-біріне ұқсамауы ыктимал. Өйткені, бұлардың әрқайсысы
күрделі және біртұтас адам тұлғасының бір ғана қырын зерттейді және адамға
негізінен өз замандасы тұрғысынан қарайды. Ондай сыңаржақты көзқарас көп
қырлы тұтас тұлғаның өзекті мәнін толық аша алмайды. Тіпті бұл жекелеген
ғылымдарға тән ұғымдардың жай қисындысы да адамның тұтас бейнесін бере
қоймайды. Бұл міндетті орындауға кабілеті жететін бір ғана білім саласы
бар, ол — философия, Дүниені, оның құрамына кіретін бөлімдерін философия
жекелеп, бөлшектеп емес, тұтас күйінде қарастыруға, сол әдіспен олардың
бәрін қамтитын жалпы зандылықтарды ашуға тырысады. Сол сиякгы адамның да әр
түрлі құрамдас жақтары мен қырларын (биологиялык құрылысын, психологиясын,
әлеуметтік сипатын, моральдык күйін, т.б.) жеке-жеке зерттеумен
шұғылданбайды, ең маңыздысы адамды адам ететін сапалық қасиеттерін
жалпылама байланыстыратын, тұтастығын қарастыру арқылы оның ерекше қоғамдық
мәнін ашуды мақсат етеді.
Философия тарихында берілген анықтамалар көп. Аристотельдің анықтамасы
бойынша, адам — қоғамдық хайуан. Басқа хайуандардан адамның айырмашылығы -
ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Орта ғасырдағы католицизмнін діншіл
философы Фома Аквинский адамды дене мен жанның бірлігі, хайуан мен
періштенің аралығындағы нәрсе деп санаған. Жан оның ұғымдарында мәңгілік
өлмейтін жақсылық сәулесі болса, дене — ынтымактық аренасы, жанның ұясы.
Сондықтан адамдар өмір бойы сайтандар тұзағынан босануға және құдайдың
жарық дүниесіне шығуға ұмтылады.
Философиялық антропологияның материалистік концепциясын ұсынған
Фейербахтың айтуынша, жеке-дара, жалғыз өзі ғана өмір сүре алатын адамның
болуы мүмкін емес. "Менің" болуымның міндетті шарты — "сенің" болуың,
басқалардың болуы. Басқаша айтқанда, адамды жан-жануарлардан әлдеқайда
жоғары қоятын қасиеттері оның тек қоғам ішінде өмір сүруінің нәтижесі.
Себебі, қоғамдык болмыс тәрбиесін бойына сіңіріп үлгермеген жас баланың
тәуелсіз жеке өмір суруге ешбір қабілеті болмайды. Бұл жағынан, ол
жануарлардың кез келгенінен әлсіз екені белгілі. Ата-ананың, басқа
адамдардың қамқорлық, көмегінсіз ол адам болып өсіп, жетіле алмайды.
Кездейсоқ бір себептерден кішкентай балаларды жыртқыш аңдардын алып кетіп,
жылдар бойы ез ортасында тірі сактаған фактілерін тарих жаксы біледі.
Отыздан астам мәлім болған жағдайлардың бәрінде де балалар адам қалпынан
айырылып шыққан. Төрт аяқтап еңбектеп жүгіріп, өзін асырап өсірген
жануарлардың барлық кимылдарына еліктеуден басқа ешбір қабілет қалмаған.
Кейін олардың қолға түскендерін адам бейнесіне келтіріп, сөйлеуді, екі
аяқпен тік жүруді үйретуге тырысқан талай белгілі ғалымдардың әрекеттері
нәтиже бермеген. Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын — тек
қоғамдық орта. Ол үшін кім де болса туған күнінен бастап, сол ортадан қол
үзіп кетпеуге тиіс.
Адамның жануарлар дұниесінен бөлініп шығуының негізі өмір сүру ортасын
өз еңбегімен езгерту, қайта жасау әдісін, ол үшін еңбек құралын оның ең
жабайы түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру қабілеті болган.
Тек еңбек процесінде ғана адамдар қатысу, байланыс жасаудын қажеттілігін
үйренеді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет
дүниесінің жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне
қажетті материалдық заттар (тамақ, киім, баспана) өндіру өдісінен туады.
Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз - енбек әрекетімен шұғылдана
алатын, әлеуметтік қатынастар жасайтын, өзара байланыс жасауға толық
қабілетті тіршілік иесі деп анықтама беруге болады. Бұдан адам мәнінің тек
қоғамдық, әлеуметтік жағы шамадан тыс баса көрсетіліп, оның биологиялық,
психологиялық жақтарының маңызы төмендетіліп, жокқа шығарылып отыр деген ой
тумауға тиіс. Шынына келгенде, адамның үш түрлі: биологиялық, психологиялық
және әлеуметтік өлшемі бар. Биологиялық өлшем — адам организмнің түр-
бейнесі мен құрылымын (морфология), атқаратын қызметін, генетикалық
негізін, ми, жоғарғы жүйке жүйесін, т.б. камтиды. Психология ұғымына
адамның ішкі жан-дүниесі, онда жүріп жататын саналы және санадан тыс
құбылыстар мен процестер, адамның еркі мен сипаты, темлераменті, т.б.
кіреді. Жеке-жеке алып қараганда бұл екі компоненттің бірде-бір адам ұғымын
тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды. Адамның биологиялық организмінен
оның психологиялық қасиеітерін, айталық, ойлау қабілетін оның миынан беліп
қарастыру, түсіну мүмкін емес. Сондай-ақ, оның барлық сезім жүйесін
(құмарлығын, жек көру не сүю, мақтаныш не қорлану, күйініш не ырзалық
сезімдерін) әлеуметтік өмірінен ажыратып алып, тек биологиялық
зандылықтарға бағындырмақ болса, бәрібір бұл әрекеттен ештеңе шықпайды.
Адамның ақыл-ойы, сезімі — өте күрделі биологиялық-психологиялық,
әлеуметтік және психологиялык өлшемдердің қатынасынсыз түсіну тіпті де
мүмкін емес.
Соңғы аталған екі бөлімнің бір-біріне ауысу мүмкіндігінің адамда
негізі бар. Оның мәні мынада: түйсік, елестету, зейін қою, ес сияқты
психологиялық құбылыстар — адамның сезім мүшелері арқылы мида қалыптасатын
сыртқы дүние бейнелері. Бұлар адамның жоғарғы жүйке жүйесінің қызметінен
туады және соған тәуелді болады. Олар сондықтан да психологиялық емес,
психологиялық құбылыстар деп аталады. Психологиялық дейтін — олардың
жоғарғы "қабатта", психиканың үстіндегі "қондырма" ретінде пайда болатын
феномендер, олар психикасы сау адамдардың іс-әрекеті, ой алмасуының
нәтижесі ретінде туады да жеке-дара адамның қимылы мен мінез-құлқын
сипаттайды. Мұндай психологиялық құбылыстарға мысал ретінде "елжандылық",
"баққұмарлық" сияқты ұғымдарды алуға болады. Бұларды "мидың туындысы" деп
айта алмаймыз. Жоғары жүйке жүйесі кызметінің белгілі қатысы болғанымен,
оларды тудырушы себеп, әрине, әлеуметтік ортаның, тәрбиенің ықпалы.
Табиғатта елжандұлық, баққұмарлық гендер болмаса керек. Адамды
елжанды етіп те, баққұмар етіп те тәрбиелейтін - қоғам, микроәлеуметтік
орта. Ендігі мәселе осы аталған ұғымдарды қайда жатқызуға болады - адамның
әлеуметтік өлшеміне ме, әлде психологиялық өлшеміне ме? Бұл олардың екеуіне
де жатады. Олай болса, бұл екі өлшем бір-бірімен астасып жатады. Дәлірек
айтқанда, күшті сезім мен зерделі, яғни интеллектік еріктің араласқан
түйіндері арқылы адамың әлеуметтік өлшемі психологиялық өлшемге үласып
жатады. Сонда бір-біріне карама-қарсылықтар ретінде кездесіп тұратын екі
өлшем қалады; олар адамның биологиялық және әлеуметтік жақтары. Олар бір —
бірінен ажыратып қарауға болмайтын түгас тұлғалы адамның кереғар екі жағы.
Әңгіме адамның организмі мен жеке басының адамдық кдлпы арасындғы бірлік
жайында болып отыр.. Өз организмнің құрылысы жағынан адам табиғат
құбылыстарының жүйесіне кіреді де, солардың объективтік қажеттігіне
(зандылыктарына) бағынады. Ал жеке басының адамдық қалпы жағынан ол
әлеуметтік болмыс, қоғамдык қатынастар, жалпы адамзаттың мәдениет
салаларына сүңгіп кетеді де, "еңбек құралын жасаушы", "сөйлей білетін",
"есті" хайуан қасиеттерін алып шығады.
Адамнын, жеке басының қалдын сипаттағанда оның езі өмір сүретін
қоғамдық ортаның әсерімен қалыптасқан ерекшеліктері мен қасиеттері есепке
алынады. Бұларга адамның кезілдірік киетіні, аяғында протез болуы,
ашушаңдығы, ақырын сейлейтіндігі сиякты ерекшеліктері жатпайды. Ал егер ол
адам іскер не үры болса, біз одан осы қоғамдағы орны мен қызметінің,
адамшылық қалпы-ның қандай екенін аңғарамыз, яғни әлеуметтік өлшемнің
сипаттамасын білеміз.
Жеке адамның түтастық тұлғасында сөз болып отырған екі өлшемнің
кайсысы маңыздырақ орын алады? Егер оларды таразының екі басына салып
кврсек "дене" мен "рухтың" қайсысының салмағы басып кетер еді? Бұл сұрақтар
ғылыми айтыстарда жиі қойылып жүр. Әсіресе, соңғы уақытта адамның табиғатын
тану ісінде биологтар үлкен белсенділік көрсетуде. Оларға биотехнология мен
гендік инженерияның, молекулалық генетика мен это-логиялық жетістіктері
ерекше күщ беруде. Сол табыстары-ның арқасында кейбір хайуандардың мінез-
құлқына әсер етуге, тіпті олардың бірлі-жарымын қолдан қалыптасты-руға
мүмкіндік беретін генетикалық механизмдер ашылды. Осының арқасында адамды
да хайуандар патшалығының бір өкілі ретінде биологиялык, ғылымдар
шеңберінде зерттеу арқылы-ақ оның барлық сырын ашуға әбден болады-мыс деген
болжам айтылуда. Канада философы Майкл Рьюз тек дарвинизм негізінде "адам
туралы жаңа ғылым" жасау қажет екенін дәлелдеуге тырысады. Оның ойынша,
адамды зерттеуші әрбір ілім, оның ішінде тарих, философия ілімдері
биолошялық ілімнің құрамындағы бөлімдер ғана болып қалуға тиіс.
Мұндай таза биологиялық көзқарастың кэрсьшықтары, негізінен
гуманитарлық ғылымдардың өкіддері адам табиғатының әлеуметтік құрамдас
бөліктерінің ерекше маңызын баса көрсетуге тырысады. Бірақ оны биологиялық
бөлігіне қарсы қоюда, не болмаса, екеуінің арасында меже тартып, бір-
бірінен бөліп карауды үлкен қате деп есептейді. Ф. Энгельстің айтуынша, біз
табиғатқа басқын-шылардың жеңіліске үшыраған халыкқа жасайтын үстемдігіндей
немесе табиғаттың сыртында тұрған әлдебір күш тәрізденіп өктемдік жасай
алмаймыз, біз, керісінше, жан-тәнімізбен, қанымызбен және миымызбен
табиғатқа жатамыз, соның ішіндеміз. Бірақ туган күннен бастап адам бұрыннан
қалыптасып қалған күрделі қоғамық байланыстар жүйесінен орын алады, соның
ішінде өсіп жетіледі, білім-тәрбие алады, сол жүйеде оның әлеуметтік орны,
жағдайы анықталады. Оның адамдық қасиеттері: үстайтын жолы, дүниеге
квзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы, моральдік бейнесі іштен өзімен өмір
сүру барысында қалыптасады. Және де бұлардың бәрі оның денесінің,
организмнің, миы мен жүрегінің, бес түрлі сезім мүшелері мен қол-аяғының,
т.б. мүшелерінің қызметінен тысқары бір бос куыста емес, сол қызметтің
кдтысуымен "дененің өз бойында" туып, дамиды.
Адамның биологиялық және әлеуметгік өлшемдерінің өзара диалектикалық
байланыстығын, бір-біріне теуелділі-гін сөз еткенде еске алатын тағы бір
жай бар. Хайуанаттар дүниесінен жаңа ғана бөлініп шыға бастаган алғашкя
адамның табига биологиялық-физиологиялық қажеттерін кднағаттандыру
тәсілдері жағынан тағы андардан айыр-масы көп болмаған. Кейінен он және жүз
мындаған жылдар ішінде адам қоғамы прогресс сатьшарымен ілгері баса отырып,
өркениетті дәуірге жетеді. Сонымен бірге адамның өзі де хайуандық
қалдықгарынан бірте-бірте арылып, "әлеуметтік" (социализация) процесіне
кіреді. Маркстің мынадай сөзі бар: "Аштық қашанда аштық, бірақ пышақ пен
шанышқының көмегімен піскен ет жеу арқьшы жоюға болатын аштық бір бөлек те,
қолдың, тырнақтың, тістің көмегімен жүлқылап шикі ет арқылы жойылатын аштық
бір бөлек". Қарын ашқандык, сезімінен кұгылудың екі әдісі екі түрлі тарихи
замандарды сипаттайды. Сол тәрізді ұзақ даму жолында адамның дәрет сындыру,
жыныс қатынасы, бала туу сияқты көптеген табиғи кажеттерін қанағат-тандыру
тәсілінің бұрынғы хайуандық тәсілдері орнына адамдық, әлеуметтік түрлері
орнықты. Бұл сапалы тарихи өзгерістер қоғам әміріндегі "болды", "болмайды",
"ұят", "ар" тәрізді моральдік ережелер мен нормалардың қалыптасуы жолымен
тығыз байланысты болды.
Енді "индивид" (дара адам, жеке адам", "индивидуаль-ность"
(ерекшедікті адам), "личность" (кісі, тұлға) ұғымдарын қысқаша талдап
керелік. Қазақ тілінде "индивид" "индивидуальность", "личность" деген
сөздерге дұрыс балама табылмай келеді, индивид (латын сөзі) — бөлінбейтін,
тұтас, өзіндік деген мағына береді екен. Осы тұрғыдан алғанда Бұл үғымды
индивид деген күйі алған немесе "дара адам" деп аударған дұрыс сияқты.
Дара адам (индивид) — көптің бірі, жалпы адамзаттың нақты өкілі, дара.
Көптің бірі болу үшін оған жалпы адамзатқа тиісті қасиеттер мен келбетке ие
болса болғаны. Оның санасы жоғары ма, жоқ па, елмен сөйлесе ала ма, әлде
сөйлесе алмай ма, бұлардың оған қажеті аз. Әлемде қанша миллиард адам бар,
соның әрқайсысы — жеке-дара адам.
Ерекшелікті адам (иңдивидуальность). Ол — өзіндік, тек соған тән
дауысы, жүріс-тұрысы, білімі, бет пішіні, түр-сипаты, азаматтық қасиеті,
т.б. бар адам. Ерекшелікті адам — сол қасиеттермен қайталанбас феномен. Ол
дүниеге бір-ақ рет келеді, әркімнің орны бөлек. Сондықтан бір заманда қағаз-
құжаттарға бармақты басу мөр орнына жүрген. Сол сияқты әрбір адам болу үшін
оның мінезі бар ма, жоқ па, көзі көк пе, әлде қара ма, бойы үзык ба, жоқ па
— бұлардың еш қажеті жоқ, ал ерекшелікті адамға Мұның бәрі қажет. Жоғарыда
келтірілген әл-Фараби айтқан адамдағы үш қасиет те осыған жатады. Әрбір
адамда әрқилы қабілет, бейімділік бар. Ол да сондай ерекшелік. Кісі, тұлға,
жетілген, кәмелетке жеткен адам (лич-ность). Жас нәресте де, бала да —
адам. Олардың нақты ерекшеліктері бар. Бірақ олар кісі болған жоқ,
кәмелетке жетпеген. Кісі деп ер жеткен, бұғанасы қатқан, ақылы толған, өз
ісіне өзі жауап бере алатын адамды айтады. Ондай адамның дүниеге көзқарасы
бар. Әрине, ондай адам әр түрлі: азамат, тәрбиелі, зиялы адам да, маскүнем
де, қылмыскер де, ел басшысы да болады. Әр кісінің тарихта алар орны
әрқилы.
Кісі дегеніміз — жаңа сапалы, индивидтің өзімен бірге іштен тумаған,
белгілі тарихи-мәдени ортада өтетін өмір барысында қалыптасатын әлеуметтік-
психологиялық және моральдық қасиеттер қосындыларының иесі, ақикатты,
болмысты тануға және өзгертуге бағытталған жасампаз өрекет субъектісі.
Басқаша айтканда, ол — қоғамның өмір тәрбиесін бойына сіңіріп, байыған,
жетілген адам. Кейбір адам өрескел қылық көрсеткенде халқымыздың: "әй мынау
кісіліктен жүрдай екен, бар болғаны сүйек пен еттен жаралған пенде екен"
деп ренжитіні белгілі. Ойлана келгенде "кісі", "кісілік" деген түсініктер
"личность" деген үғымға бір табан жақын келетін сияқгы. Ал кісілігі мол,
азаматтығы жүрттан асқан, көпшіліктің кеңілінен шыккан, ардақты да, ақылды
да адамдарды халқымыздың "мандайға біткен" тұлға деп дәріптейтіні белгілі.
Жаңа туған баланы нәресте, дара адамды индивид деп атауга болады, бірақ ол
әлі кісілікке, тұлғалық сипатка ие болған жоқ. Ондай кісі болып жетілудің
биологиялық та, психологиялық та, тіпті әлеуметтік те алғышарттарының
мүмкіндіктері бар. Алайда адамзат мәдениетінің тарихи жемістерінің игеру
тәжірибесі ол үшін өлі адца. Кісілік деңгейге кетеріліп, езінің "мәнін"
тұрақты бекіту үшін сол керек.
Кісінің қалыптасуы оның әрекеттену және басқа адамдармен ой алмасу
процесінде өтеді. Бұл процесті индивидтің әлеуметтену процесі деп атауга
болады. Әлеуметтендіру индивидке сырттан еріксіз таңылатын жай емес,
керісінше, оның белсенді араласуымен, өзінің қимылы мен мінез-құлқын қоғам
талабына лайықтап, үнемі дұрыс жолға салып, өзгертіп отыруы арқылы іске
асады. Соның арқасында адамда ез мінез-құлқын, әрекетін басқа адамдардың
сондай қылықгарымен салыстыра бағалау, сөйтіп, езінің кім екенін түсіну,
философия тілімен айқанда, өзін-өзі тану қабілеті жетіледі. Осы арада көңіл
бөлінетін бір нәрсе — адамның қоғам мүшесі есебінде есейіп, ер жету,
толысуы, кісілік қасиеттерінщ қалыптасуы деген ұғымы мен оны тәрбиелеу
деген үғым бір-бірімен түгелдей сәйкес келмейді. Алғашқысы — кең үгым.
Себебі, адамның бойында ылғи да қоғамдық мазмұны зор, тек қажетті қасиеттер
қалыптаса бермейді. — Әйтпесе, тәрбиелеудін, қажеті болмас еді. Олай болса,
кісілікті кдлыптастыратын накты әлеуметтік ортаның мәні, құрылымы қандай?
Ең әуелі адам мен қоғамның жалпы байланысын ескеруіміз керек. Яғни, адам
омір сүріп, іс-әрекет жасап отырған қоғамның мәні, даму деңгейі, сипаты
қандай? Бұл фактор, әсіресе, жас адамның қалыптасуында шешуші рөл атқарады.
Ғылымда оны шартты түрде макроорта деп атайды. Екінші фактор -микроорта.
Оған макроортаның нақты адаммен тікелей байланыста болатын бөлігі, яғни
отбасы, үжым, коғамдық үйымдар және адамның еңбек ету, оқу уақытынан тыс
өзі пікірлесетін, араласып тұратын ортасы, дос-жарандары жатады. Үшіншіден,
білім және тәрбие беру процесі. Төртіншіден, өзін-өзі тәрбиелеу. Осы
аталған фактор-лардың мән-мағынасы, өзара байланысы, түтастығы мен бірлігі
адамның кісілік болмысын анықтайды.
Қоғамдық болмыстың әсерінен адамның өрекеттену, ой алмасу жолында
қалыптасатын кісілік қасиеттерінің ішіндегі аса маңыздысы — дүниеге
көзқарас. Кез келген кісіні алып кдрасақ, оның дүниетанымы да діні де
материалистік те, ғылымға жат та, т.б. болып шығуы мүмкін. Егер оның
осындай көзқарасының әлеуметтік жағына назар аударсақ, қандай қоғамдық
топтарға, қозға-лыстарға Ідызмет ететінін, қавдай топтар мен қозгалыс-тарға
қарсы екенін, интернационалист не үлтшыл, рево-люционер не кертартпа екенін
аңғаратын боламыз.
Дүниеге көзқараспен бірге адамның ішкі сипаты қалыптасады. Сипат
дегеніміз — адамның әлеуметгік орта, тәрбие жасайтын ықпалымен пайда
болатын мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі тұрақты психологиялық стиль,
әдетке айналған тәртіп. Мұндай сипат жетілген шақта "адамдық" мәнін көрсете
алады, коғамдағы өзіне тиісті орынға ұмтылу құқығына ие болады. Кісілік
сипат ешқашан жетілу шегіне жетіп, .тоқырап қалмайды. Ондай шек жоқ,
өйткені, оған болмыстың озі үнемі қозғау салып, жаңартып, жаңғыртып
отырады. Адам канша өмір сүрсе, сонша уакыт оның әлеуметтік-психологиялық
сипаты да өзгеру, толысу не кему үстінде болады. Себебі, сипат өзгерісінде
сыртқы орта күрделі де қайшылықтарға толы мазмұнының идеаддық бейнесі
кескінделеді.
Дүниеге көзқарастың әлеуметтік-психологиялық сипатгың ең прогресшіл,
бай түрлерін. алсаңыз да, егер олар ездеріне күш беріп, шынайы мақсатқа
бағыттаушы, іске бастаушы ерік-жігермен қосылмаса, жансыз, пайдасыз бейне
болып қала береді. Психикалық қызметін саналы және ең белсенді, қозғалуға
жеңіл бөлімі болып табылатын жігер — адамның алдына қойылған мақсатпен
тығыз байланысты және оған жетуді қамтамасыз етудегі бірден-бір сезімді
рухани күш. Бұл жағынан алғанда, әрекетке, іс-қимылға ауысып отыратын терең
сезім идеясы десек те болады. Психикалық әрекетгің басқа да түрлері тәрізді
жігер де қоғамдық орта мен тәрбиенің әсеріне бағынады. Сондықтан оны
ақыддың күшімен белгіленген арнаға салып отыруға болады.
Психологтар адамдарды жігерлілер, жігерсіздер деп екі топқа бөледі.
Жігерлі адам әрқашанда езінің тұрақты қалпын сақтайды, ез алдына емін-еркін
қызмет жасайды, үстаған жолынан, қабылдаған шешімінен қайтпауға тырысады.
Ал жігерсіз адамның әдетте тұрақтылығы, батылдығы жетіспейді. Тіпті өте
білімді, қабілеті мол, бірақ жігері аз адам өзінің бай рухани мүмкіндіктері
қолайлы жағдайлар болып тұрған күннің өзінде де іске асыра алмай қалатын
фактілер жиі кездеседі. Бірақ, Тұптеп келгенде, мәселе жігердің
күштілігінде немесе әлсіздігінде емес. Мұның екеуін де тәрбие арқылы әр
адамның еңбегін, қоғамдык тәртібін, жүртшылық алдындағы, езінің ар-ожданы
мен отбасы алдындағы жауапкершілігін көтеру арқылы реттеп отыруға болады.
Тек кімнің болса да жігерін теріс, қоғамның, халықтың мүддесіне қарсы
келетін іске емес, адам игілігіне арналған қызметке жүмсағаны маңызды.
Адамды адам ететін — қоғам, еңбек. Адамның туып өскен, тәрбиеленген
қоғамы қандай болса, оның өзі сондай деп айтуға әбден болады. Әрине, мұны
әрбір дара адамға жатқызып, тікелей түсіну дұрыс болмайды. Дүниеде қанша
адам болса, сонша мінез, сипат болмақ. Әркімнің жеке басына тән қайталанбас
ерекшеліктерінің болатын-дығы — талассыз ақиқат. Сонда адам мен қоғам
арасын-дағы "ұксастықгы", яғни адамның кісілік қасиеттерінің белгілі бір
-тарихи дәуірдегі коғамдық қатынастардың, идеалдық бейнесі ретінде
қалыптасатынын қалай түсінуге болады? Адамның бойындағы кісілік
қасиеттердің үш дәрежеде болатынын аңғару қажет: 1) Әрбір адам — ең алдымен
адамзат қауымының мүшесі. Шықкан нәсілінен, үлтынан, жынысынан, туған
жерінен тәуелсіз есті адамның барлық өкіддеріне ортақ жалпы адамзаттық
қасиеттер болады. Олардың қатарына куану, қайғыру, балажандылық, ананы сүю,
арамдық-зүлымдықтарға, әділетсіздікке теріс қараушылық, махаббат, жек
көрушілік, үнату, т.б. көптеген рухани-психологиялық қасиеттер жатады. 2)
Әр адамның физиологиялық ерекшеліктерінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінен
туатын және оның тек өз басына тән психологиялық өзгершеліктері. Бұлар оның
мінез-құлқында, сезім керінісінде, қызба жандылы-ғында, қимылдары мен жүріс-
түрысында, сөйлеу ыңғай-ында, сыртқы әсерлерге кайтаратын жауаптарында,
бөтен адамдармен қарым-қатынасында, т.б. тіршілік әрекетгерін-де байқалады.
Осы кдйталанбайтын ерекшелік-терінің арқасында әр адамның басқаларға
үксамайтын өзіндік кырлары туады. Бұл кырлардың негізі физиология-лық
ерекшеліктерде жатқанмен, оған, әрине, өмір сүру ортасы да елеулі ықпал
жасайды. 3) Адам белгілі бір елде, тарихи дәуірде, белгілі дәрежеге жеткен
материалдық және рухани мәдениет жемістерімен сусындап өседі. Оның шыққан
әлеуметтік (таптық), этникалық (үлттық) ортасы болады. Сол дәуірде, тарихи
ортада қалыптасқан білім-тәрбие жүйесінен тағьшым алады. Осылардың бәрі
қосылып адамның жан-дүниесінде өзіндік ізін калдырады. Және сол уақыт
ішінде анықталып, екшелене келіп, тұрақты рухани қасиеттерге айналады.
Міне, осы дәуірдің, тарихи ортаның, мәдениет даму дәрежесінің адам санасы
мен психологиялық, рухани қалыптасуын адамгершілік қасиет-тер деп атаймыз.
Оларға бекзаттық, жаугерлік, серілік, ақсүйектік, жағымпаздық, тәкаппарлық,
елжандылық, революцияшылдық, нәсілшілдік, зиялылық, тағы басқаша болып
аталатын кясиеттер жатады. Бұлардың ішінде жеке бір дәуірге, мәдениетке
немесе тапка, халыққа (үлтқа) гана тән қасиеттер болады. Осындай нақтылы
қасиеттерді (айталық, құлдар табының, дворяндардың, жүмысшы табының, орыс
ұлтының, казақ халқының қасиеттерін) бойын жинаған адамдар қауымы жеке
адамның әлеуметтік (таптйқ) және үлтгық (этникалық) тұрпатын береді.
Алғашқы қауымдық қоғамда адамның жеке басының мүддесі түтелінен рудың
ортақ мүддесіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.