Философия, оның пәні. Философия тарихы
ДӘРІС КЕШЕНІ
1 Бөлім. Философия, оның пәні. Философия тарихы
Глоссарийлер (анықтама, сөздік);
Аксиология - құндылықтар ілімі, адам қызметінің бағытталғандығын,
адамның іс-қылықтарыныңмотивациясын анықтайтын жалпы маңызды принциптердің
философиялық теориясы.
Ақиқат – танушы субьектінің обьектіні дәл күйінде бейнелеуі, оны өмірде
бар күйінде, адамның өзінен және оның санасынан тыс және идеялардың,
пікірлердің, теориялардың, ілімдердің және дидактикалық дамушы дүниенің
тұтас бейнесінің обьективтік мазмұны.
Абсолют ( лат. absolutus – шартсыз, шексіз) ( идеалистік философияның
ұғымы, барлық бардың (сущее) біртұтас, жалпы, бастаусыз және шексіз деп
пайымдалатын, кез-келген салыстырмалы және шартты болмысқа қарсы қойылатын
рухани алғашқы бастауын білдіреді.
Абсолюттік идея-Гегель философиясының негізгі категориясы, универсумды
толық күйінде, шартсыз, нақты және тұлғалық жалпылық күйінде білдіреді
(яғни, субъектіні де, субстанцияны да).
Абсолюттік рух – Гегельдің философиялық жүйесінде абсолюттік идеяның
өзіндік санасын жүзеге асыратын рух дамуының қорытынды звеносы.
Аксиология-құндылықтар туралы ілім, адам қызметінің бағытталғандығын,
адамның іс-қылықтарының мотивациясын анықтайтын жалпы маңызды принциптердің
философиялық теориясы.
Антиномия (грекше - заңның өзіне өзі қайшы келуі) – 1) зат туралы
екеуі де қайшылықты пікірлердің бірлігі, бұл пікірлердің логикалық
негізделуі бірдей дәрежеде нанымды бола алады; 2) идеяны немесе заңды
дәлелдеп тұжырымдауға тырысқанда пайымдалатын жойылмайтын қайшылық.
Антропологизм-философиялық концепция, оның өкілдері “адам” ұғымын
негізгі көзқарастық категория деп қарастырады және табиғат, қоғам, ойлау
туралы түсініктер жүйесін тек осы категория арқылы ғана жасауға болады деп
тұжырымдайды.
Апейрон ( apeiron - шектелмеген) - шексіз. Анаксимандрдың
пікірінше, формасы жоқ алғашқы зат, барлық заттар осы апейрондардан
құралған. Натурфилософтар апейронды алғашқы бастау деп қабылдады. Платон
мен пифагоршылар оны материяның синонимі ретінде түсінді.
Архетип-алғашқы образ, идея. Архетиптер аналитикалық психологияда
инстинктілер мен қатар “ұжымдық бейсаналылықтың” қатпарларында болатын және
жалпыадамзаттық символиканың негізін құрайтын, туа біткен психикалық
құрылымдар болып табылады.
Бейсаналы (Бессознательное) ( кең мағынасында ( субъектінің санасында
жоқ психикалық процестердің, операциялардың және жағдайлардың жиынтығы. Бұл
психикалықтың сана құбылыстарынан сапалық жағынан өзгеше ерекше саласы.
Бейсаналы шын мақсаттары мен салдарлары сана деңгейінде түсінілмейтін жеке
және топтық мінез-құлықты сипаттайды. Фрейд бейсаналыны сананың қызметіне
қарама-қарсы аса зор күш ретінде көрсетеді.
Верификация – ғылыми тұжырымдардың ақиқаттылығын оларды эмпирикалық
тексерудің нәтижесінде анықтауды білдіретін методологиялық ұғым.
Волюнтаризм ( лат. voluntas – воля (жігер), Ф. Тённис 1883 жылы
енгізген термин) – философиядағы идеалистік бағыт, жігерді болмыстың
жоғарғы принципі ретінде қарастырады. Рухани болмыста жігерді бірінші
орынға қоя отырып, волюнтаризм барлық заттың негізі ретінде интеллект, ақыл-
ойды танитын интеллектуализмге (немесе рационализмге) қарсы тұрады.
Генезис (грекше genesis - шығу, қалыптасу) - шығу, қалыптасу, пайда
болу, туындау, белгілі бір жағдайға, түрге, затқа, құбылысқа әкелетін даму
дегенді білдіреді.
Дао - дұрыс жол, космостық және адамгершіліктік заң, қытай
философиясының басты категориясы, ол басқа категориялардың бәрін қамтиды.
Дао өзінен өзі дамитын универсумнің жоғарғы принципі, барлық бар
нәрселердің алғашқы бастауы, дүниенің генетикалық бірлігі ретінде
түсіндіріледі: бәрі одан туындайды және бәрі оған қайта оралады. Сонымен
қатар, дао -( универсалдық заңдылық: көктің өзі дао заңдарына бағынады,
яғни, адам жер мен көк заңдары арқылы дао жолымен жүреді, адамның өмірлік
мақсат-міндеті ( даоны игеру, яғни, дұрыс өмір сүру.
Дхамма (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dharma)-
бірнеше мағынаға ие ұғым. Ең әуелі Будда ілімі, рухани білімнің
квинтэссенциясы дегенді білдіреді, ар-ұждан, адамгершілік ілімі,
әділеттілік, міндет, заң, табиғат, діни қағида және тағы басқа ұғымдарды
біріктіреді. Төмен Дхарма қарапайым деңгейдегі құбылыстардың әрекетін, ал
Жоғары Дхарма болмыс заңдылықтарының асқақ деңгейде әрекет етуін
түсіндіреді. Тағы бір мағынасы-болмыстың элементтері. Әлемдік процесс-
себептерден туындайтын және өшуге бағыт алған нәзік, өткінші 72 дхарма-
элементтердің өзара әсер етуі және оның соңғы нәтижесі- абсолюттік тыныш
күйге, сөнуге жету.
Дін Философиясы - кең мағынасында -дінге қатысты философиялық
ұстанымдардың, оның табиғаты мен функциялары туралы концепциялардың,
құдайылықтың өмір сүруінің философиялық негіздемелерінің, сонымен қатар,
оның табиғаты және дүние мен адамға қатынасы туралы философиялық
пайымдаулардың жиынтығы; тар мағынасында ( құдайылық пен дін туралы
автономдық пайымдау, философиялық пайымдаудың ерекше типі.
Идея - философиялық термин, “мән”, “мағына” дегенді білдіреді
және ойлау және болмыс категорияларымен тығыз байланысты.
Инь И Ян (қытайша) - этимологиялық мағынасы “төбенің немесе өзен
жағасының көлеңкесі мен күнгейі” дегенді білдіреді. Инь мен Ян дүниедегі
ретсіздіктерді тәртіпке келтіруші Көк пен Жер күштері ретінде
қарастырылады. Олар бір-біріне қарама-қарсы, бірақ олардың үндесіп, бірігуі
бар нәрсенің бәрін басқаратын адамды дүниеге әкелді, Инь ( дүниенің
рационалдық, “әйелдік” бастауы, Ян - бейсаналық, “ер адамдық” бастауы деп
түсініледі. Қытай философиясында Инь мен Янның өзара әсерінен табиғат
құбылыстары да, қоғамдағы өзгерістер де туындап отырады деп тұжырымдалады
Космос (грекше-Ғалам)-хаосқа қарама-қарсы, реттелген, тұтас, жүйелі
құрастырылған бірлік ретінде түсінілетін әлем, дүние. Дүниені реттілік пен
үйлесімділіктен тұратын космос деп ең алғаш рет Пифагор атады
Космонология – (cosmos – грек сөзі, әлем, грек сөзі, дүниеге келу,
пайда болу) аңыздар
Көзқарас-метафизикалық ойлау мен зерттеулер нәтижелерінің жиынтығы,
объективті дүниеге және ондағы адамның орнына, адамның өзін қоршаған ортасы
мен өзіне деген қатынасын білдіретін пікірлерінің және олардан туындайтын
өмірлік ұстанымдарының, сенімдерінің, идеалдарының, құндылықтық
бағыттарының жүйесі.
Материя - (лат. Material - зат) - дүниеде өмір сүріп отырған
объектілер мен жүйелердің бәрінің шексіз көптігі, кез-келген қасиеттердің,
байланыстардың, қатынастардың және қозғалыстың формаларының субстраты.
Махизм - 20 ғасырдың басында мах, авенариус және олардың
шәкірттерінің және к.пирсонның еңбектерінде ұсынылған ғылым философиясы мен
методологиясындағы субъективтік-идеалистік бағыт.
Метафизика – бірінші түсінігі (аристотель бойынша)- болмыстың, білімнің
және мәдениеттің тәжірибеден жоғары принциптері мен бастаулары туралы
философиялық ілім. Екінші түсінігі - диалектикалық материализм метафизиканы
диалектикаға қарама-қарсы, болмыстың қайшылықтар арқылы өзіндік сапалы
дамуын терістейтін, дүниенің біржақты, тек ойдағы бейнесін құрастыруға
бейім философиялық метод деп есептеді. Қазірігі кезеңде бірінші мағынасы
басымырақ.
Метод (грекше metodos - жол, зерттеу) - таным жолы, белгілі бір
мақсатқа жету тәсілі, шындықты теория немесе практикалық деңгейде меңгеру
әдістерінің жиынтығы.
Методология - қандай да бір ғылымда қолданылатын танымдық құралдардың,
методтардың, әдістердің жиынтығы. Танымдық және практикалық-өзгертушілік
қызметті ұйымдастырудың алғышарттары мен принциптерін, құралдарын
зерттейтін білім саласы.
Мифология (mithos - грек сөзі, баян, аңыз).
Миф Философиясы - мифологиялық сананың құрылымын, мифтің мәдени-
психологиялық құрылым ретінде атқаратын функцияларын зерттейтін
философиялық сала.
Натурализм -философиялық позиция, барлық бар болып отырғанды табиғатпен
теңестіреді, табиғатты болмыстың бөлігі ретінде түсінуді терістейді және
теориялық түсіндіруден жаратылыстан тыстың бәрін шығарып тастайды.
Неопозитивизм (логикалық позитивизм) – позитивизмнің қазіргі заманғы
формасы. Философияны табиғи және жасанды тілдерді сараптаушы қызмет түрі
ретінде түсіне отырып, неопозитивистер белгілік-символдық құралдардың
ғылыми танымдағы ролін, білімді математизациялау мүмкіндігін, ғылымның
теориялық аппараты мен эмпирикалық базисінің арақатынасын анықтауда белгілі
бір нәтижелерге жетті.
Номинализм (латынша nomen ( ат, атау) ( жалпы ұғымдар,
универсалийлер ойдың субъективті формалары, жәй ғана сөздер, заттардың
белгілері мен атаулары ғана, ал ойлаудан тыс ешқандай объективті шындықты
бейнелей алмайды деп пайымдайтын философиялық көзқарас.
Пантеизм (грекше pan ( бәрі және theos ( Құдай) ( Әлемді,
дүниені, табиғатты құдайы сипатта түсінетін ілім.
Позитивизм – нағыз шын, “жағымды” (позитивті) білімді жеке, арнайы
ғылымдардың және оларды біріктірудің нәтижесінде ғана алуға болады және
философия шындықты өз бетінше зерттеуге ұмтылатын ерекше ғылым ретінде өмір
сүруге құқы жоқ деген принципке негізделген философиялық бағыт.
Постпозитивизм ( неопозитивизді сынаудың негізінде 20 ғасырдың
ортасында пайда болды. Ғылыми білім мен ғылыми емес білімнің шекарасы (
ғылыми білімнің тәжірибе нәтижелерінің көмегімен терістеле алатындығында
деп түсініледі.
Рационализм (латынша ratio ( ақыл-ой) ( таным процесінің басты
құралы ретінде ақыл-ойды, пайымды, ойлауды танитын метод және оның
негізінде қалыптасқан философиялық бағыттар жиынтығы.
Редукционизм – ғылыми білімнің бірлігі проблемасын барлық ғылымдар
үшін бірдей жалпы тіл жасау арқылы шешуге бағытталған методологиялық
бағдарлама.
Релятивизм – танымды, көзқарастық жүйелерді, мәдениетті сараптау мен
интерпретациялаудың методологиялық принципі, құбылыстардың сапалық
тұрақсыздығын, олардың әртүрлі жағдайлар мен ситуациялардан тәуелділігін
абсолюттендіреді.
Структурализм және Постструктурализм - қазіргі заманғы философиялық
және гуманитарлық білімдегі мәдениет құбылыстарының көптүрлілігінің
астарында объективті өмір сүретін логикалық құрылымдарды іздеумен
байланысты бағыттардың жалпы атауы.
Субстанция (латынша ( substantia ( негізінде жатқан) ( өзгермейтін,
мызғымайтын, бастауы басқада емес, өзінде, басқа арқылы емес, өзінің
арқасында, өзінде өмір сүретін, бәрінің негізінде жатқан нәрсе.
Трансцендентальдық – таным мүмкіндіктерінің априорлық (тәжірибеден тыс
немесе тәжірибеге дейін) жағдайларына жататын.
Транценденттік – схоластикалық философияда туындаған термин, сезімдік
тәжірибе шекарасынан шығатынның бәрін сипаттайды; діни және метафизикалық
таным пәні.
Феноменология (грек. Феномендер туралы ілім) – басында философиялық
пәндердің бірі, кейінірек идеалистік философиялық бағыт, философиялық
сананы натуралистік ұстанымдардан (объект мен субъектіні бөліп тастайтын)
арылтуға, философиялық сараптаудың өзіндік саласына ( сананың өз актілері
және олардың мазмұны туралы рефлексиясына жетуге, танымның, адамның өмір
сүруінің және мәдениеттің бастапқы негіздерін, толық сипаттамаларын
анықтауға ұмтылды.
Философиялық Антропология – кең мағынасында ( адамның табиғаты және
мәні туралы философиялық ілім. Философиялық антропология, тар мағынасында,
адамның және оның қатынастарының өмір сүруімен және түсінілуімен байланысты
күрделі, көптүрлі проблемаларды қарастыратын философиялық білім саласы.
Философия- дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Философиялық Герменевтика – бастапқыда (антика дәуірінен) бұл сөз
мәтіндерді түсіндіру өнері дегенді білдірді. 20 ғ. бастап (М. Хайдеггер,
Г. Гадамер, П. Анкер және т.б.) бұл терминмен рухани мәдениет
феномендерінің мәнін түсіну және игеру туралы философиялық ілім аталады.
Хаос (chaos – грек сөзі, шексіз шашылған бытыраңқы дүние).
Экзистенциализм (өмір сүру философиясы) – жалғыз нақты шындық ретінде адам
болмысын танитын қазіргі заманғы иррационалистік философиялық бағыт.
Экзистенциализмнің жалпы қағидасы ( адамның өмір сүруі индивидтің
әлеуметтік өмір сүруімен салыстырғанда алғашқы.
Экспликация – дәл емес ұғымды дәлірек ұғыммен ауыстыру. Экспликация
термині символдар мен шартты белгілерді бейнелеу үшін қолданылады.
Эмпиризм (грекше emperia ( тәжірибе) ( таным процесін тек сезімдік
тәжірибемен (эмпирия) байланысты қарастыратын гносеологиялық бағыт, бүкіл
ғылым, өмірлік тәжірибе және адамгершілік тәжірибеге ғана негізделуі тиіс
деп түсіндіретін методологиялық принцип
Энтелехия (грекше entelechia ( аяқталу, жүзеге асу) ( мүмкіндікті
шындыққа айналдыратын белсенді бастау, ал шындық мүмкіндіктің болуын жүзеге
асуға әкеледі. Аристотель энтелехияны затта жүзеге асатын форма деп түсінді
және актуалдық іс-әрекет ретінде энергия деп атады. Мысалы, дененің өзгеріп-
қалыптасуында жүзеге асатын энтелехия ( жан.
Эпистемология – философияның бөлімі, онда таным табиғатының
проблемалары, білімнің шындыққа қатынасы, танымдық процестің жалпы
алғышарттары зерттеледі, оның ақиқаттылығының шарттары анықталады
1 Тақырып. Философия оның пәні және қоғамдағы рөлі
Дәріс мақсаты: Философия пәні, философиялық танымның өзіндік
ерекшеліктері.Дүниеге көзқарас туралы түснік беру оның түрлерімен
таныстыру. Материализм және философия туралы түсінікті қалыптастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Философия пәні
2. Дүниеге көзқарас туралы түсінік оның құрылымы, негізгі тарихи
типтері
3. Философияның негізгі мәселесі. Материализм және философия.
4. Диалектика және метафизика екі қарама-қарсы ойлау тәсілі
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер). Философия бұл гректің екі сөзінен:
mifos – аңыз, logos-ілім.. Мифологиямен бірге жазу мәдениеті пайда
болды. Мифология негізінде дін дүниеге келді. Барлық діндер мифологияда
кездесетін ертегі, аңыздарды пайдаланды. Ал дін ешнәрсенің себебін ашып
көрсетпеді. Олар тек илануды талап етті. Әр нәрсенің себебін білгісі
келгендер мұндай ұғымдарға қанағаттанбады, көңілі толмады. Ондайларды
Пифогордың сөзімен айтқанда философ деп атады. Бұл гректің ертедегі екі
сөзінен құралған ұғым (philio-сүйемін, sophio-даналық, екеуі қосылып
философия деген сөзді туғызады). Арабтар бұл сөзді тіліне жеңілдетіп
фәлсафа деп атаған. Ол сонымен бірге дүниетаным, өмірлік позиция, іс-
әрекет.
Адам санасын оятуда мифологияның да рөлін жоққа шығаруға болмайды. Ол
зерек адамдардың даналық қиялымен дүниеге келіп, одан әрі ізденіс жасауына
түрткі болды. Егер мифологияны қабылдап, оның қағидаларын, аңыздарын
бүтіндей қолдану негізінде қалыптасқан болса, философия ойлау, зерделеу,
сын көзбен қарау, талдау негінде дүниеге келді. Философия барлық
ғылымдардан бұрын дүниеге келгендіктен, кезінде оны ғылымдардың ғылымы деп
атаған. Философия әрі дана, әрі табиғатты зерттеуші, сынаушы, байқаушы
ретінде бой көрсетті. Осыдан келіп, ол кезде философия барлық табиғат
жөніндегі ой-пікірлерді бойына жинақтағандықтан оны, натурфилософия деп
атады. Философияның тікелей айналысатын проблемаларына жататындар: логика
(гр.logos-ойлау заңдылықтары туралы ілім), онтология (гр. ontos –мән туралы
ілім), гносеология (гр, gnosis – таным туралы ілім), аксиология (гр. Axios-
құндылық туралы ілім) болып қалыптасты. Адамзат дамуымен бірге философия өз
алдына дүниеге көзқарас ілімі ретінде танылды. Ол басқа ғылымдарға
методологиялық жол сілтейтін, бағыт көрсететін рөл де атқаруда. Көзқарас -
білімнің толықтырылған, қорытылған түрі. Ол күнделікті өмірді байқаудан,
өткенді талдаудан, келешектң болжаудан туындайды. Ондай міндеттерді абыздар
атқарған. Бірақ дүниеге көзқарас біркелкі емес. Ол жай қарапайым, ғылыми,
діни, прогресшіл, не кертартпа, нәсілшілдік, ұлтшылдық, не
интернационалистік сипатта кездеседі.
Дүниеге көзқарас - дүниені көзқарас сезімінен, танымынан, нанымынан
тұрады. Обьективтік шындық адамға түрлі әсер туғызады: сезіну, күдіктену,
уайымдау, қайғыру, мазасыздану, қорқу, ренжу, шаттану, қуану, масаттану.
Осылардың барлығы адамдардың интеллекті мен эмоциясына тікелей байланысты.
Эмоция (сезіну, шырай, әуестік, көңіл-күй) - әрдайым ізденістің, қызығудың
бастамасы. Ішкі дүниесінде ойы, жігері, ынтықтығы қызып тұрған адам
әрнәрсеге таңданада, таңырқайда, қызығада біледі. Бұл -ізденістін
бастамасы. Көз-адамның ішкі дүниесінің айнасы дейді. Бұл айтылған дұрыс
пікір. Эмоциясы бай адамның жаңарында терең ой тұнатыны тегін емес. Бірақ
дүниеге көзқарас бұлармен бітпейді. Ол тек бастамасы ғана. Дүниеге
көзқарастың түбірі негізі теорияда. Ол үшін ұғыну, түсіну, нану қажет.
Наным - көзқарастың өзегі. Бірақ наным да түрліше болады. Діни көзқараста
нанымға негізделген. Адам бір нәрсеге иланбайынша, оның ісі тыңғылықты,
нәтижелі болмайды. Дүниені ұғымдармен бейнелеу түрі жатады (abstractio -
латын сөзі, ой арқылы заттың, құбылыстың әртүрлі жақтарын бір-бірінен бөліп
алып қарау). Олай болса, философия – дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауымдық қоғамның
шеңберінде дүниеге келеді. Оны біз мифология деп атаймыз. (mitos – грек
сөзі, баян, аңыз). Миф-табиғат, қоғам және адам эөніндегі алғашқы тұрпайы
фантастикалық түсініктер ( phantasia - грек сөзі, қиял, елес). Алғашқы
қауымдық қоғамдағы әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың
әртүрлі күштеріне қрсы тұра алмауы, сонымен қатарөзінің өмірге деген
қажеттерін өтеу жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну
іңкәрі – мифтердің Дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады.
Әртүрлі халықтардың мифтерін белгілі бір топтарға бөлуге болады.
Мифтердің ең үлкен бөлігінің бірі космогониялық (cosmos - грек сөзі, әлем,
genesis- грек сөзі сөзі6 дүниеге келу, пайда болу) аңыздар. Оларда көбінесе
Дүниенің алғашқы жағдаы хаос (chaos- грек сөзі, шексіз шашылған бытыраңқы
дүние) арқылы көресетілді. Сиқырлы құдіретті күштің іс-әрекеті арқылы хаос
жер мен көкке бөлініп, Дүниеге тәртіп келіп, әртүрлі табиғаттың құбылыстары
дүниеге келді.
Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекшеліктерін атап
өтуге болады? Біріншіден, миф алғашқы пайда болған қоғамдық сананың формасы
ретінде өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер, дін, саясат, мораль
сияқты құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті
ғалымдар қоғамдық сананың синкретикалық түрі деп есептейді (synkretismos –
грек сөзі, қосылған, араласқан, бөлінбеген деген мағына береді). Екінші
ерекшелігі мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, жағалай қоршаған ортаны
антропоморфизациялау, адамның өзіндік мәндік қасиеттерін бүкіл табиғатқа
таратуы, табиғаттың құбылыстары мен заттарын олардың адам сияқты жаны, ойы,
сезімі, іңкәрі бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр беретін аспаннан жауған
нөсердің мифтк Құдайлардың жыныс қатынасынан шығатыны жөніндегі қиялы
ойлары. Үшіншіден, мифте әлі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаған орта,
әлеуметтік қатынастар көркем сөз арқылы бейнеленеді. Әлемнің пайда болуы
жөнінде кейбір Шығыс халықтарының аңыздарында антропоцентрлік көзқарас та
кездеседі (antropos – грек сөзі, адам, centrum – латын сөзі, орта, әртүрлі
қатынастардың бір жүйеге қосылатын нүктесі). Бұл мифтер: Дүниеден бұрын
алғашқы еңгезердей адам болған, ал ол өлген кезде оның денесінен Дүние
жаратылады, - деген пікір айтады.
Материяны алғашқы деп танитындар материалистерге, ал сананы алғашқы деп
танитындарға идеалистерге жатады. Материалистерге жататындар: ертедегі
дүниеден - Демокрит, Эпикур, Лукреций Кар; орта ғасырдан - номинадистер;
жаңа дәуірден - Ф. Бэкон, Р. Декарт, Б. Спиноза, Т. Гоббс, Дж. Локк, Д.
Дидро, К. Гельвеций, Л. Фейербах, К. Маркс, В.И. Ленин, Г.В. Плеханов.
Идеалистерге жататындар: ертедегі дүниеден- Сократ, Платон, Аристотель;
орта ғасырдан – реалистер, жаңа дәуірден - Дж. Беркли, Д. Юм, Г.
Лейбниц, И. Кант, Г. Гегель, Э, Мах, Р. Авенариус, Ф. Ницше, В.
Соловьев, Н. Бердяев. Екіншілерін агностиктер дейді. (гр, gnosis - таным, а
- жоққа шығару, кереғарлық, екеуі қосылып таануға болмайды деген ұығым
тудырады.). Оған жататындар: И.Кант, Д. Юм, Э. Мах, Р. Авенариус т.б.
мысалы И. Кант дүниені тануға болмайды былай түсіндіреді: су құйылған
стаканға қалам салсаң, ол сынық сияқты болып көрінеді.
Философия екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол дүние
ұдайы қозғалыста, дамуда деп түсінеді. Екіншісі - метафизикалық (гр.
tameta, ta physika- деген екі сөзінен құралған әдіс). Бұл бірнішіге қарам-
қарсы дүниені өзгермейтін, қозғалмайтын, дамымайтын құбылыс деп түсінетін
ұғым. Диалктикалық әдісті ертедегі гректерден гераклит пен Аристотель
қолдаса, жаңа дәуірден Г. Гегель қолдап, ілгері дамытты. Бірақ Гегель
идеалист диалектик болды. Оныі пікірінше, диалектикалық тұрғыдан дамитын –
обьективтік шындық емес, тек идея, қиял, ой, Оның түйіндеуінше, обьективтік
шындық дамымайды. Бұл ғылымға қайшы келетін пікір болатын К. Маркс
диалектик болды. Бірақ оның диалектикасы гегель диалектикасына қарама-қарсы
материалистік диалектика болды. К. Маркс бұл жөніндегі пікірін өзінің
еңбегі Капитальдың 1 томының екінші басылуына раналған соңғы сөзінде
сипаттап берді. К. Маркстың пікірінше табиғат да, қоғам да, сана да
диалектиклық тұрғыда өзгерісте, дамуда болады.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Философия дегеніміз не?
Дүниеге көзқарасты қалай түсінеміз?
Мифологиялық көзқарастың мәні неде?
Философияның негізгі мәселесіне не жатады?
Материализм және философияның арақатынас қандай?
Философияның қандай қызметі бар?
Диалектика және метафизика қандай ойлау тәсілі?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 6.
2 Тақырып. Философия тарихы: түрлері, кезеңдері, бағыттары
Дәріс мақсаты: Ежелгі заманның философиясы және Антика заманының
философиясымен таныстыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Ежелгі заманның философиясы (Үнді, Қытай).
2. Антика заманының философиясы
3. Ортағасыр философиясы
4. Қайта өрлеу философиясы
5. Жаңа дәуір философиясы
6. Неміс классикалық философиясы
7. Орыс философиясы
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер); Ежелгі
1. Ежелгі Шығыс философиясы. Көне Қытай философиясы. Көне Үнді
философиясы.
Ол біздің заманымызға дейінгі Х ғасырда басталды. Бұл қола дәуірінене
көшу, рулық-тайпалы құрылымының ыдырауы, тауарлы ақша қатынасының
қалыптасуы, мемлекеттің пайда болу кезеңдері болатын. Ертедегі Үнді
философиясы. Ол брахманизмге оппозициядан басталды. Ертедегі Үндістан төрт
кастаға бөлінген. Бірі-әскери, аристократиялық каста (кшатрий), екіншісі-
абыздар кастасы (брахмандар), үшіншісі-басы бос қоғам мүшелері (вайшилер),
төртіншісі-төменгі каста (шудралар). Шудралар теңсіздік, жұпыны жағдайда
болды. Оларды қоғам ісіне араластырмады. Брахмандар масайрап, үстемдік
құрып кетті. Өйткені брахманизмдер мифологиялық көзқарасқа негізделген,
оның төрт түрлі ведасына немесе құдайларды дәріптеу мен оларға арналған
ғұрыптарға тірелген болатын. Біздің заманымыздан бұрынғы УІІ-УІ ғасырларда
брахманизм ішінен түрлі ағымдар пайда болды. Олардың ішіндегі бастылары
джайнизм мен буддизм еді. Осылардың негізінде үнділік философия
қалыптасты.
Джайнизм-этикалық ілім. Оның негізі-адам жанын тән қыспағынан, құлқын
құлдығынан босаты. Джайнизм-материяны жансыз дүние затына жатқызады.
Буддизм-біздің заманымызға дейінгі УІ-У ғасырларда діни ілім ретінде
дүниеге келді. Ол браманизмге қарсы, әділдік көксеген таптар арасында пайда
болды. Кейіріек үстем таптар оны өзінің құралы ретінде қолдады. Брахманизм
беделді абыздарға сүйенсе, буддизм құлдық қоғам пайда болған соң ірі үстем
таптарға сүйенеді. Буддизм христиан, ислам діндері сияқты дүниежүзілік ірі
діндерге жатады. Оның негізін салған – Сиддхарта Гаутама Будда (б.з.д. 623-
524 жж.). Буддизмде төрт басты мәселе бар: 1) өмір азапқа толы; 2) ол
азаптардың себебі бар (ол-қанағатсыздық, ұдайы бола берсе деген құштарлық,
тыйымсыз әуестік); 3) азаптарды тоқтатудың мүмкіндіктері бар; 4) азаптан
құтылудың кезі бар. Буддизм пікірінше, азаптан құтылу о дүниеде емес, осы
дүниеде болмақ. Ертедегі үнді философиясында материалистік ағым да болды.
Ертедегі Қытай философиясы. Ол біздің заманымыздан бұрынғы УІ-У
ғасырларда пайда болды. Оған дейін Қытай идеологиясы мен саясатында екі
бағыт айқындала басталды.: консерваторлық (не кертартпа) және
прогерсшілдік, бірі мистикалық, екіншісі-атеистік бағыттар. Алғашқы
материалистер пікінрінше, әрбір зат бес түрлі бастапқы элементтен (металл,
ағаш, су, от, жер) тұратын болса, керісінше идеалистердің пікірінше,
табиғаттың жаратылуы, дамуы даоға байланысты. Ертедегі қытай
философиясында конфуцийлік бағыт басты рөл атқарды. Оның негізін салған
атақты-Конфуций (б.з.б. 551-479 жж). Конфуций төрт принципті ұстады. 1) бос
қиялға салынбау; 2) мен білемін дегендіктен аулақ болу; 3) қасарыстық
көрсетпеу; 4) өзінің жеке басы жайлы ойламау.
Үнді философиясында Аспан мен Жерді жұбайлар ретінде қараса, Қытай
философиясында осы пікірді негізге ала отырып, Аспанды билейтін ер рухы
ян, жерді билейтін - әйел рухы инь ретінде қарастырылған. Шығыс
философиясының көтерген мәселесі - адам проблемасы. Адамдар мен Құдайлар
арасында белгілі бір заңдылық немесе байланыс бар деп есептеді олар.
Антик философиясы б.з.д УІІ-УІ ғасырлар аралығында Кіші Азияның батыс
жағалауында орналасқан (Иониядағы) гректің қала - мемлекеттерінде, одан соң
Түстік Италиядағы грек қалаларында, сондай-ақ Сицилияның терістік
жағалауындағы қалаларда, Грецияның өз ішіндегі Афины қаласында дүниеге
келді. Римде философия ІІ-І ғасырларда қалыптасты. Бұл ертедегі грек елі
мен Римде құлдық қоғамның шарықтау кезі еді. Мәдениет дамыды., гректер
арасынан поэзия, драматургия, мүсіндеме, тарих, философия, басқа да
мәдениеттің көрнекті өкілдері Гомер, Эсхил, Аристофан, Софокл, Геродот,
Ксенофонт, Демокрит, Эпикур, Сократ, Платон, Аристотель дүниеге келді. Бұл
белгілі дәрежеде қалыптасқан философияның тұрпайы болса да алғашқы кезеңіне
жатады. Грек филоссофиясы бірнеше белгілі өкілдерін дүниеге әкелді. Оның
бастамасы Милет қаласынан шықты. Фалес б.з.д. 625-547 жылдарда сауда адамы
болған. Дүние негізі су деген. Фалестің айтуынша, дүние - жанды құбылыс.
Дүниеде не жүйрік не?, деген сұраққа: Ой, ол бәрінен жүйрік,-деп жауап
берген. Дүниеде ең ақылды не? - деген сұрауға: Уақыт-деп жауап қайтарған-
өйткені ол бәрінің де сырын ашады. Бәрінен күшті не? деген сұраққа:
қажеттілік-деген, ол бәріне әмірші, Ең қиын не? деген сауалғав :
Өзіңді-өзің тану-депті. Ең жеңіл не? дегенге: Басқаларға кеңес беру -
деген екен. Анаксимандр (б.з.д. 610-547 жж.). Оның пікірінше, дүние негізі-
су немесе басқа бір зат емес, белгісіз, байыпталмайтын бастама-апейрон.
Дүние пайда болып, жойылып жатады. Мәңгі өзгермейтін жойылмайтын - апейрон.
Анасимандр әлемнің түрлері мен көп болатынын болжамдады. Оның апейрон
туралы пікірі материяны философиялық тұрғыдан қазіргі пайымдауға жақын
келді. Анаксимен (585-525) дүниенің негізі ауа деп есептейді. Ауаның
қоюлануы мен сұйықталуынан су, жер тас, от пайда болады ждеп есептді. Ол
ауасыз тіршілік жоқ, жан дегеніміз-ауа десе керек. Гераклит (535-475). Ол
Эфес қаласынан шықты. Оның пікірінше, дүниеде өзгермейтін, қозғалмайтын
ешнәрсе жоқ. Бәрі ағыста, бәрі өзгерісте. Парменит (УІ-Уғғ шамасы)- Оның
ойынша: бәрі де екі бастамадан - от пен жерден тұрады.. Ол философияға
болмыс ұғымын ендірді. Оны тек оймен тану, білу мүмкін. Оның қанатты
сөзі: болмыс бар, бейболмыс жоқ. Оның шәкірті болған Зенон (490-430). Ол
бірнеше ғажап ойлар айтты. Оның бірі - апориясы. Эмпедокл (490-430)
диалектика бар жерде антидилектика, метафизика да бар, идеализм бар жерде
материализм бар. Эмпедокл - ертедегі гректің ішінен шыққан материалист.
Анаксагор (500-428). Күн - материалдық дене, құдай емес, жұлдыздар –
қыздырылған тас. Оны қыздыратын жылдам қозғалыс дейді. Ертедегі гректердің
арасынан софистер де шықты. Солардың бірі - Протагор (480-410). Ол барлық
заттардың өлшемі – адам-деген. Екіншісі - Горгий (483-375). Горгийдің
пікірінше, мәлеле бір нәрсені таныфп-білуде емес, ойлау қажет бәрі соған
байланысты келмейді. Диалектика – икемді ойлау әдісі. Икемді ойлаудың екі
түрі бар: обьективтік және субиективтік ойлау. Осылардың біріншісі
диалектикаға, екіншісі софистерге жатады. Сократ (469-399) – гректер
арасынан шыққан обьективтік идеализмнің негізін салушы. Ол Афиныдағы
демократиялық құрлыстың кезеңіне сай келді. Менің білетінім-еш нәрсе
білмейтінім - дейді Сократ. Сондықтан ол Өзіңді, өзің біліа ал деген
талап қояды. Оның қанатты сөздері: Мен өмір сүру үшін ішіп жеймін, ал енді
бірекулер ішіп-жеу үшін өмір сүреді. Демокрит (460-360) Ол әлем атом мен
бос қуыстан тұрады дейді. Атом көзге көрінбейді, құлаққа естілмейді,
түссіз, бірақ нақты өмір сүреді деп уағыздайды. Оның пікірінше, бір кезде
адамдар хайуанша өмір сүрген. Соларды адам қалпына келтірген – қажеттілік
деп түсіндіреді. Платон (428-347) – обьективтік идеализмнің көрнекті
өкілі.. Алғаш идея деген ұғымды философияға енгізген. Идея-ол, біріншіден
мәңгі, ол тумайды, өлмейді де, кемімейді де; екіншіден, ол біртектес,
әртүрлілік тек заттарға тән, олар өнеді, өшеді-дейді. Сөйтіп ол идеяны алға
тартады. Философ дегеніміз – шындықты сүю- дейді Платон.
Аристотель (384-322) Ол-Платонның шәкірті, атақты Александр
Македонскийдің ұстазы. Аристотельдің философиясы обьективті идеализм болып
табылады. Ол дүниені тануға болады және таным адамнан тыс, тәуелсіз өмір
сүретін қоршаған дүниенің бейнесі болып табылады. Аристотель дүниедегі
себепті бөліп көрсетеді: материя, форма, себеп және мақсат. Материя - ол
тек дамудың мүмкіндігі, ол пассивті, баяу, өзін-өзі қозғауға қабілетті
емес. Форма - актив, белсенд, әрбір зат дегеніміз бір түрге келген материа.
Форма материяны шындыққа айналдырады. Себеп - не жасасаң, соны жасайтын.
Мақсат – барлық нәрсе не үшін өмір сүрсе, сол. Мысалы., үй. Құрылыс
материалы - бұл материя, ал салынған үй – мақсат. Жобасы мен архитектурасы
– бұл форма. Құрылысшылар мен архитекторлар –себеп. Эпикур (341-270)
материалист, атомист. Демокриттің ілімін ілгері дамытушы.Ол атом жөніндегі
пікірлерге қосылады. Ол ләззаттың үш түрі болатынын айтады. Бірі-табиғи,
өмірге қажет ләззат, екінші – табиғи, бірақ өмірге қажет емес, үшіншісі-
табиғи емес, өмірге де қажет емес. Ол осы үшеуінің біріншісін қолдайды.
Философия тарихында бұл талаптарды әмбебеаптар, яғни универсалдар (лат.
unuversalia – жаппайлық), яғни жалпылық ұғымның табиғаты жайлы айтыс, талас
деп аталады. Мұны шешудің жолдары айтылады. Біреуі - жалпы ұғым- әмбебаптар
адам санасынан, нақты зат атауынан тыс, оған дейін өмір сүретін шындық деп
түсіндіреді. Бұл көзқарасты жақтаушылар реалистер деп аталады. Бұған екінші
пікір, әмбебаптар адамнан, нақты заттардан тыс өмір сүрмейді. Бұл тек нақты
заттарды топтап атау арқылы пайда болған жалпылық ұғым. Бұл пікір бойынша,
жалпы адам дүниеде жоқ. Қоғам әрбір жеке бейнелерден тұрады. Ал адам
деген жалпы атау-ол нақты адамдардың бәріне тең, ортақ ұғым. Бұл пікірді
жақтаушыларды номиналистер деп атады (лат. nomina – нақты атау). Реализм
өкілдері – Альберт фон Больштедт, Фома Аквинский, Дунс Скотт, Раймунд
Лулли.
Томас Аквинский (1225-1274) ұлы схоласт. Аквинский және барлық
схоластар космостың кіндігі жер болып табылады деген Аквинский философияның
пәні білімдердің жиынтығы деп есептеген. Философия адам ақыл-ойымен бір
бөлшек болғандықтан, құдай туралы ілімнен (теологиядан) төмен тұрады.
Теология – құдайдың өзінің ақыл-ойының сферасы. Құдай дүниені жоқтан
жаратты. Материя қозғалыссыз, ол тек мүмкіндік. Форма белсенді. Ол
материяны ақиқат етеді. Реалистерге кері бағыт ұстаған номиналистер. Олар
астыртын материалистік ұғымды қолдады. Оның өкілдері: Роджер Бэкон (1214-
1292), Уильям Оккам (1285-1349), Николай Уразмский (1313-1382). Санадан
тыс өмір сүретін жалпылық жоқ, тек нақты заттар бар деп түсіндірді. Нақты
затқа жалпының да, жалқының да керегі жоқ деді Уильям Оккам. Әмбебаптар -
олар үшін тек белгілер (терминдер) бірақ олар барлық заттарға
қолданылмайды, тек өзара ұқсас заттарға ғана қолданылады - деді. Роджер
Бэкон схоластиканы сынады. Шындыққа жету үшін нақты ғылымдарды, білу
қажет- деді.
Схоластика мен дін қағидаларын сынаған ғалым әрі ақын Омар Хайям (1048-
1123) өмір сүрді. Ертедегі Қазақстан жерінен шыққан Әл-Фараби (870-950)
философ, энциклопедист, Аристотельдің ірі талдаушысы. Оны екінші мұғалім
деп атаған. Философияда ол идеалист болды, құдайлық, тәңірлік ақыл мен
жанның мәңгіліктігі, өлмейтіндігі туралы үйретті. Біреуі-жалпыға бірдей-
біреуі – нақты денемен байланысты, жеке екі жан бар деген,. 6 негізгі
ережесі бар олар: құдайлық, аспан сфералары, белсенді интеллект, жан,
форма, абстракт, материя. Философиялық білімді басты деп есептеді. Дүниеде
космостық ақыл бар, оны белсенді ақыл деп те атауға болады. Әбу Әли Ибн
Сина (Авиценна) (980-1037). Бұхарадан шыққан, тәжік отбасында дүниеге
келген. Ол феодализм дәуірндегі Иран мен Орта Азиядан шыққан көрнекті
философ. Материя – мүмкіндік, құдай қажеттілік, ал дүние – шындық. Құдай
дүниенің себебі сияқты мәңгілік, дүние нәтиже сияқты мәңгілік. Жан өлмейді
және материалдық емес. Бірақ қайтыс болғаннан кейінгі дүние физикалық
мағынада емес, рухани мағынада өмір сүреді. Ибн-Рушд Аверроэс (1126-1198)
Корды халифатында Испанияда туған. Ол философ, дәрігер, заңгер болды.
Оның замандастары айтқан еді: Аристотель табиғатты түсіндірді, ал Ибн-Рушд
Аристотельді түсіндірді. Ол Аристотельдің ілімін жоғары жетістік деп
жариялады, онда ешбір толықтырулар мен түзетулердің қажеті жоқ деп ойлаған.
Ол ХІІ ғ. Араб философиясының тарихындағы ең соңғы ірі философ. Әрі қарай
мұсылман әлеміндегі философияның дамуына ислам дінінің билеушілері кедергі
жасады.
Ислам - дүниедегі ең ірі әлемдік діндердің бірі. Оның негізін салған -
Мұхаммед пайғамбар 570-632. Араб елдерінде философия мынандай төрт
бағытта болды: 1) таза ағайындылар ілімі,2) Шығыстың перипатетизмі.
Өкілдері: Закария Рази 864-925, әл-Кинди 800-870, әл-Фараби, әл-Бируни,
Ибн-Сина, Ибн-Рушид, 3) Суфизм софылық ХІ-ХІІғғ. Түркістанда өмір сүрген
Ахмет Иассауи софылықтың ірі өкілі болған. Софылық - өз заманындағы
қоғамдық-әлеуметтік теңсіздікке, дүниеқоңыз болып, арын сатқан, билікке
таласқан әкімдердің зорлық-зомбылығына, харам іс-әрекеттеріне наразылық
көрсетіп, оларды Құдай жолынан ауытқығандар деп, өздері оларға қарсылық
ретінде рахаттан безіп, диуаналық өмір сүрген адамдардың діни бағыты.
Қайта өрлеу философиясы негізгі үш бағытта дамыды. Біріншісі Николай
Кузанский, Пико Делла Мирандолла, Леонардо да Винчи т.б. адамның еркін,
бостандығын өздерінің философиялық ілімдерінің негізгі өзегі етіп қабылдап,
рухани өмірде мәдениетте гуманизм (адам сүйгіштік) деген бағытта дүниеге
әкелсе, екіншісі Николай Макиавелли, Томас Мор, Томаз Компанелло адам
бостандығын жүзеге асыруға кедергі болып отырған қоғамдық құрылысты сынап,
утопиялық социалистік идеяға бой ұрады, ал үшіншісі Н. Коперник, Д. Бруно,
Г.Галилей табиғаттану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып, христиан
дінінің әлемнің пайда болуы және оның құрылысы туралы іліміне сәйкес
келмейтін, табиғат құбылыстарын өз заңдылықтарына сүйене түсіндіруге
болатын көзқарастың дамуына әсер еткен, революциялық жаңалықтар ашты.
Пантейзм - (гр. Pan – бәрі және tcheos-құдай) - құдай табиғаттан тыс бола
алмайды, ол табиғатпен барабар бейқам бастама дейтін философиялық ілім.
Терминді Толанд енгізген (1705). Бұрын пантейзм деген желеумен көбінесе
табиғатқа материалистік көзқарас көрініс тапқан болса (мыс. Бруно және
Спиноза ) қазір ол дүниенің құдай арқылы өмір сүруі туалы діни-идеалистік
теорияға айналды және ғылымды дінмен жақындастыру әрекеті болып табылады.
Философияда механикалық көзқарастың қалыптасуына үлкен үлес қосқан
ойшыл, ағылшын философиясының көрнекті өкілі, ғылыми зерттеудің индуктивтік
тәсілінің негізін салушы – Френс Бэкон 1561-1626 жж еді. Ф. Бэкон -
материалист, сондай-ақ ол-эксперименттік ғылымдардың негізін салушы. Оның
қолданған әдістері: индукция, талдау, салыстыру, бақылау, эксперимент
жасау. Оның философиясы жаратылыстану ғылымдарына сүйенеді, схоластикаға,
дінге, идеалистік көзқарастарға қарсы болды. білім-күш, Күш-білімде
деген қағидаларды насихаттады. Ол: Материя қозғалыспен ажырамас бірлікте
болады-деді. Томас Гоббс 1588-1679 Бэконның ілімін жалғастырушы және бір
жүйеге түсіруші. Оның пікірінше, обьективтік шындық дегеніміз денелер
жиынтығы. Джон Локк 1602-1704 ж.ж ағылшын философ, психологы, педагогі.
Локктың таным теориясы негізінен үш қағидадан тұрады: 1) адамда туа біткен
идеялардың болуы мүмкін емес, себебі идеялардың өзі тәжіри арқылы пайда
болады; 2) адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеңе жазылмаған
таза тақта немесе ақ қағаз сияқты, ол тек тәжірибе арқылы мазмұнға
толады; 3) ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған
мәліметтерден басқа ештеңе жоқ, себебі дүниеге шығатын терезе - түйсік.
Рэне Декарт 1569-1650 ж.ж- француздың атақты философы, дворяндар
отбасынан шыққан. Декарттың философиясы өз бастамасын күмәндану
қағидасынан алады. Мен ойлаймын, олай болса, өмір сүремін деген қағидасы
төмендегідей тұжырым жасауға мүмкіндік берді: біріншіден, ол танымның
негізін обьективті шындықтан іздемейді, керісінше, таным процесініңөзінен
табуға ұмтылады; екіншіден, оны мәнділіктің екі субстанциясы (түпнегіз) бар
екенін мойындауға арпарады. Декарттың пікірінше, бір мезгілде, бір-біріне
тәуелсіз, бірақ байланысты рухани түпнегізбен қатар, материалдық түпнегіз
де (табиғат өмір) сүреді. Бенедикт Спиноза 1632-1677 - Голландияның
көрнекті философы. Ол Амстердамда дәулетті еврейлер отбасында дүниеге
келген. Спиноза бір ғана субстанция бар ол - табиғат деді. ХУІІ ғасыр тек
материалистерді ғана дүниеге келтірген жоқ, сонымен қатар идеалистер де
болды. Олардың өкілдері - Готфрид Вильгельм Лейбниц 1645-1716. Ол физик,
математик, тарихшы, тіл ғылымын зерттеуші, құқық маманы. Оның еңбегі –
Монадология. Бұл еңбектегі бәріне күш беретін, оларды қозғайтын рухани
күш – монада, яғни рухани атом деген пікірді негіздеді. Әрбір жеке монада -
әрі жан, әрі дене дейді. Сана – монаданың сыртқы көрнісі. Беркли Джордж
1684-1753 ағылшын философы. Негізгі еңбегі-Танымның бастамасы туралы
трактат. Берклидің ілімі бойынша жалпы материя деген бос сөз. Демек,
жеке денелердің өмір сүруі дегеніміз, олардың түйсіктер арқылы қабылдануы
арқасында меннің идеяларға айна алу.
ХУІІ-ХУІІІ ғасырлар өзінің ағартушыларын да туғызды Олар- П. Гассенди
1592-1655, Вольтер 1694-1778, Жан-Жак Руссо 1712-1778, И.В. Гете
1749-1832. Олардың пайда болуына ең алдымен капиталистік қоғамның
қалыптасуы, соған сәйкес жаратылыстану ғылымдарының, математиканың,
физиканың, механиканың, физиологияның, медицинаның дамуы және олардың адам
санасына үстемдік құрған діни идеология қарсы шықты. Олардың басты
мәселелері - адам тағдыры, оны рухани қыспақтан босату, саяси еркіндік,
гуманизм мәселелері еді.
Берклидің ілімін әрі қарай жалғастырған тарихшы, дипломат, философ,
ағылшын Ағартушылық кезеңнің көрнекті өкілі Давид Юм 1711-1776 жж. Юм
ешқандай түпнегізді субстанция мойындамайды. Себебі ол шын мәніндегі
түпнегіз емес, тек идея ғана. Юмның түсінігінше, себептері белгісіз және
түсінуге болмайтын әсерлердің үздіксіз қимылы. Вольтер, шын аты Франсуа
Мари Аруэ 1694-1788. Негізгі шығармалары: Тарих философиясы,
Философиялық повестер мен әңгімелер, эстетика, Хаттар. Волтердің
пікірінше, адамзат тарихы, адамзаттың прогресс пен білімділік үшін күрес
тарихы. Осы тұрғыдан адамзат үшін мәдениеттің құндылығын баса көрсетті.
Монтеське Шарль Луи - 1689-1755 құқық және тарих мәселелсін философия
тұрғысынан қарастырған француз ойшылы. Заңдар – табиғи және қоғамдық болып
екіге бөлінеді. Табиғи заңдарға әр елдің табиғат ерекшеліктеріне байланысты
(ауа райы, жер реңі) қалыптасқан психологиялық мінез-құлықтар жатады. Оның
пікірінше: билік бөлініп, заң шығару, атқарушы және сот биліктері дербес,
бір-біріне тікелей бағынбайтын болулары керек. Руссо Жан Жак - 1712-1778
француз ағартушылығы ағымының шеңберінен шыға алмаса да, оның негізгі
идеяларымен келіспейтіндігін көрсеткен жазушы және философ. Теңсіздік –
мәңгі әлеуметтік құбылыс емес. Алғашқы қоғамдық қоғамда теңсіздік болмаған,
себебі жеке меншік болған жоқ, сондықтан барлық мәселе адамгершілік
тұрғысынан шешілді. Кейінірек, өндірістік құралдардың жетілуі мен жоғары
сатыға көтерілуіне жеке меншіктің, ал ол – теңсіздіктің пайда болуына
себепкер болды.
Француз Энциклопедиясын 1751-1788 шығару барысында, сол кездегі
табиғаттану ғылымдарының жетістіктеріне сүйенген бір топ ойшыл ғұламалардың
дүниетанымдық көзқарастары қалыптасты. Олардың ілімдерін жалпы
энциклопедистер ілімі деген атпен қарады. Негізгі өкілдері мен еңбектері:
Дени Дидро 1713-1784 ж.ж Рамо жиені, Жюльен Офре де Ламетри 1709-1752
жж. Адам-машина, Поль Анри Дитрих Гольбах 1723-1789 жж. табиғат
жүйесі, Клод Андриан Гельвеций 1715-1771 жж. Адам туралы.
Энциклопедистердің пікірінше, әлемнің түпнегізі – табиғат, материия.
Оның негізгі қасиеттері: кеңістікте көсілу, салмақ, бірлік, түр, қозғалыс.
Классикалық неміс философиясы. ХУІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысы неміс топырағында философия кеңінен дамыған ерекше кезең
болды. Ол кезеңдерді Ф. Энгельс классикалық неміс философиясы деп атады.
Бұл кезеңді бастап берген И. Кант 1724-1804 болса, оны Людвиг Фейербах
1804-1872 философиясы аяқтады, ал шырқау шегі Георг Вильгельм Фридрих
Гегель 1770-1831 философиясы еді. Ол кезеңнің өкілдері болғандар: Иоганн
Готлиб Фихте 1726-1814, Фридрих Шеллинг 1775-1854.
Иммануил Канттың өмірі екі кезеңге: сынға дейінгі кезең 1770 мен
сын кезеңі деп бөлінеді. Сынға дейінгі И. Кант дүние өзінен-өзі табиғи
пайда болды деген пікірге тоқтады. И. Кант дүниені өздігінен, біздің
санамыздан тыс өмір сүретін өзіндік зат вещь в себе және біздің зат
вещь для нас деп екіге бөлді. Ол дүниенің танымдылығын мойындамай, жоққа
шығарды. Ол сонымен бірге субьективтік идеалист, дуалист. Таным процесі
күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Канттың этикалық
ілімімен оның эстетикалық көзқарастары ұштасып жатыр. Ол эстетикалық
көзқарастың негізі ретінде көркемдік, маңыздылық және даналық ұғымдарын
қарастырады. Даналық арқылы табиғат өз заңын жүргізсе, маңыздылық пен
көркемдік – эстетикалық талғамдар. Ал олар адамның қажеттілігінен немесе
көңіл-күйінен туындамайды, керісінше, ешқандай мүддесіз, мақсатсыз,
ұғынықтылықсыз-ақ қалыптасады.
Георг Вильгельм Фридрих Гегель 1770-1831-классикалық неміс
философиясының көрнекті өкілі, обьективтік идеалист. Ол өзінің барлық
ақылға сиятын нәрсе-шындық, барлық шындық ақылға сыяды. Гегель
философиясының жүйесі үш бөлімнен тұрады: а) логика, ә) табиғат философиясы
б) рух философиясы (феноменология). Оның философиясының басты мәселесі -
әлемдік рух, абсолюттік идеяның бүкіл дүниеден бұрын пайда болдандығы. Ол
өзінің Логика деген еңбегінде баяндайды. Гегель бойынша даму процесі,
белгілі бір кестемен жүзеге асады: тезис нақтылау, антитезис нақтылауды
теріске шығару және синтез терістеуді-терістеу. Мысалы, материалдық
денелердің пайда болуы тезис болса, күйреуі-антитезис, ал күйреп бара
жатқан денелердің өзінің кейбір элементтерін сақтай отырып, басқа бір жаңа
материалдық денелерге айналуы – синтез болады.
Людвиг Фейербах -1804 жылы Ландсгутта туып, 1872 жылы Нюренберг
қаласының маңында Рейхенберг деген жерде қайтыс болған. Классикалық неміс
философиясының соңғы өкілі. Таным сезімінен басталады деп уағыздады. Л.
Фейербах Гегельдің идеализмін орынды сынай отырып, оның диалектикасының
мәнін түсінбей, оны керексіз деп теріске шығарды. ХІХ ғасырдың ортасында
буржузиялық революциялар артта қалып Европа елдерінің көпшілігінде
капитализм өз негізінде жедел қарқынмен дами бастады. Бұл бүкіл философия
тарихындағы ерекше кезең, адамзат ой-өрісінің жүйеленген, топталған,
жетілген, ғылыми екшеленген кезеңі болды. Бұл кезең Карл Маркс 1818-1883
пен Фридрих Энгельстің 1820-1895 есімдерімен аталады. Маркстің философия
дамуына қосқан үлесі тек рухани фактордан экономиканың басымдылығын,
қосымша құн құпиясын, тауар-ақша қатынастары жүйесіндегі адамды қана мен
эксплуатациялау механизімін ашуында ғана емес, бөлектенудің экономикалық
формаларын да айқындауында еді. К. Маркстің пікірінше, капитализм
жағдайындағы бөлектенудің ең жалпылама формасы экономикалық бөлектену болып
табылады. Маркстің философияның тағы бір жаңалығы еңбекті эпистемологиялық
ұғам ретінде негіздеуінде. Ф. Энгельс 1820-1895. Ф. Энгельс табиғат
диалектикасы, болмыс субстанциясы ретіндегі материя туралы идеяларды,
материя қозғалысы формаларының классификациясын, материя артрибуттары
ретіндегі уақыт пен кеңістік туралы жағдайды, әлемнің материалдық тұтастығы
туралы идеяларды жасап шығарды (Анти Дюринг, табиғат диалектикасы.) Оның
пікірінше, диалектика - бұл табиғаттың, қоғамның және адамзат ойлауының
жалпы байланысы мен даму туралы ілім. Энгельстің ойы бойынша, диалектика
оның қандай екендігі (онтология), қалай ол танылатындылығы және санада
бейнелеу формасына (таным теориясы мен даилектикалық логика) қарай даму
туралы ілім болып табылады. Диалектика философияның үш бөлімінің тұтастығы
болып табылады: онтология, гносеология және диалектикалық логика.
Диалектикалық логиканың өзі дамушы теориялық ойлау заңдары туралы ілім.
Марксизм материяны түйсіктерімізге тәуелсіз бола тұрып, сол түйсіктеріміз
арқылы көшірмесі, бейнесі түстін обьективтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Бөлім. Философия, оның пәні. Философия тарихы
Глоссарийлер (анықтама, сөздік);
Аксиология - құндылықтар ілімі, адам қызметінің бағытталғандығын,
адамның іс-қылықтарыныңмотивациясын анықтайтын жалпы маңызды принциптердің
философиялық теориясы.
Ақиқат – танушы субьектінің обьектіні дәл күйінде бейнелеуі, оны өмірде
бар күйінде, адамның өзінен және оның санасынан тыс және идеялардың,
пікірлердің, теориялардың, ілімдердің және дидактикалық дамушы дүниенің
тұтас бейнесінің обьективтік мазмұны.
Абсолют ( лат. absolutus – шартсыз, шексіз) ( идеалистік философияның
ұғымы, барлық бардың (сущее) біртұтас, жалпы, бастаусыз және шексіз деп
пайымдалатын, кез-келген салыстырмалы және шартты болмысқа қарсы қойылатын
рухани алғашқы бастауын білдіреді.
Абсолюттік идея-Гегель философиясының негізгі категориясы, универсумды
толық күйінде, шартсыз, нақты және тұлғалық жалпылық күйінде білдіреді
(яғни, субъектіні де, субстанцияны да).
Абсолюттік рух – Гегельдің философиялық жүйесінде абсолюттік идеяның
өзіндік санасын жүзеге асыратын рух дамуының қорытынды звеносы.
Аксиология-құндылықтар туралы ілім, адам қызметінің бағытталғандығын,
адамның іс-қылықтарының мотивациясын анықтайтын жалпы маңызды принциптердің
философиялық теориясы.
Антиномия (грекше - заңның өзіне өзі қайшы келуі) – 1) зат туралы
екеуі де қайшылықты пікірлердің бірлігі, бұл пікірлердің логикалық
негізделуі бірдей дәрежеде нанымды бола алады; 2) идеяны немесе заңды
дәлелдеп тұжырымдауға тырысқанда пайымдалатын жойылмайтын қайшылық.
Антропологизм-философиялық концепция, оның өкілдері “адам” ұғымын
негізгі көзқарастық категория деп қарастырады және табиғат, қоғам, ойлау
туралы түсініктер жүйесін тек осы категория арқылы ғана жасауға болады деп
тұжырымдайды.
Апейрон ( apeiron - шектелмеген) - шексіз. Анаксимандрдың
пікірінше, формасы жоқ алғашқы зат, барлық заттар осы апейрондардан
құралған. Натурфилософтар апейронды алғашқы бастау деп қабылдады. Платон
мен пифагоршылар оны материяның синонимі ретінде түсінді.
Архетип-алғашқы образ, идея. Архетиптер аналитикалық психологияда
инстинктілер мен қатар “ұжымдық бейсаналылықтың” қатпарларында болатын және
жалпыадамзаттық символиканың негізін құрайтын, туа біткен психикалық
құрылымдар болып табылады.
Бейсаналы (Бессознательное) ( кең мағынасында ( субъектінің санасында
жоқ психикалық процестердің, операциялардың және жағдайлардың жиынтығы. Бұл
психикалықтың сана құбылыстарынан сапалық жағынан өзгеше ерекше саласы.
Бейсаналы шын мақсаттары мен салдарлары сана деңгейінде түсінілмейтін жеке
және топтық мінез-құлықты сипаттайды. Фрейд бейсаналыны сананың қызметіне
қарама-қарсы аса зор күш ретінде көрсетеді.
Верификация – ғылыми тұжырымдардың ақиқаттылығын оларды эмпирикалық
тексерудің нәтижесінде анықтауды білдіретін методологиялық ұғым.
Волюнтаризм ( лат. voluntas – воля (жігер), Ф. Тённис 1883 жылы
енгізген термин) – философиядағы идеалистік бағыт, жігерді болмыстың
жоғарғы принципі ретінде қарастырады. Рухани болмыста жігерді бірінші
орынға қоя отырып, волюнтаризм барлық заттың негізі ретінде интеллект, ақыл-
ойды танитын интеллектуализмге (немесе рационализмге) қарсы тұрады.
Генезис (грекше genesis - шығу, қалыптасу) - шығу, қалыптасу, пайда
болу, туындау, белгілі бір жағдайға, түрге, затқа, құбылысқа әкелетін даму
дегенді білдіреді.
Дао - дұрыс жол, космостық және адамгершіліктік заң, қытай
философиясының басты категориясы, ол басқа категориялардың бәрін қамтиды.
Дао өзінен өзі дамитын универсумнің жоғарғы принципі, барлық бар
нәрселердің алғашқы бастауы, дүниенің генетикалық бірлігі ретінде
түсіндіріледі: бәрі одан туындайды және бәрі оған қайта оралады. Сонымен
қатар, дао -( универсалдық заңдылық: көктің өзі дао заңдарына бағынады,
яғни, адам жер мен көк заңдары арқылы дао жолымен жүреді, адамның өмірлік
мақсат-міндеті ( даоны игеру, яғни, дұрыс өмір сүру.
Дхамма (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dharma)-
бірнеше мағынаға ие ұғым. Ең әуелі Будда ілімі, рухани білімнің
квинтэссенциясы дегенді білдіреді, ар-ұждан, адамгершілік ілімі,
әділеттілік, міндет, заң, табиғат, діни қағида және тағы басқа ұғымдарды
біріктіреді. Төмен Дхарма қарапайым деңгейдегі құбылыстардың әрекетін, ал
Жоғары Дхарма болмыс заңдылықтарының асқақ деңгейде әрекет етуін
түсіндіреді. Тағы бір мағынасы-болмыстың элементтері. Әлемдік процесс-
себептерден туындайтын және өшуге бағыт алған нәзік, өткінші 72 дхарма-
элементтердің өзара әсер етуі және оның соңғы нәтижесі- абсолюттік тыныш
күйге, сөнуге жету.
Дін Философиясы - кең мағынасында -дінге қатысты философиялық
ұстанымдардың, оның табиғаты мен функциялары туралы концепциялардың,
құдайылықтың өмір сүруінің философиялық негіздемелерінің, сонымен қатар,
оның табиғаты және дүние мен адамға қатынасы туралы философиялық
пайымдаулардың жиынтығы; тар мағынасында ( құдайылық пен дін туралы
автономдық пайымдау, философиялық пайымдаудың ерекше типі.
Идея - философиялық термин, “мән”, “мағына” дегенді білдіреді
және ойлау және болмыс категорияларымен тығыз байланысты.
Инь И Ян (қытайша) - этимологиялық мағынасы “төбенің немесе өзен
жағасының көлеңкесі мен күнгейі” дегенді білдіреді. Инь мен Ян дүниедегі
ретсіздіктерді тәртіпке келтіруші Көк пен Жер күштері ретінде
қарастырылады. Олар бір-біріне қарама-қарсы, бірақ олардың үндесіп, бірігуі
бар нәрсенің бәрін басқаратын адамды дүниеге әкелді, Инь ( дүниенің
рационалдық, “әйелдік” бастауы, Ян - бейсаналық, “ер адамдық” бастауы деп
түсініледі. Қытай философиясында Инь мен Янның өзара әсерінен табиғат
құбылыстары да, қоғамдағы өзгерістер де туындап отырады деп тұжырымдалады
Космос (грекше-Ғалам)-хаосқа қарама-қарсы, реттелген, тұтас, жүйелі
құрастырылған бірлік ретінде түсінілетін әлем, дүние. Дүниені реттілік пен
үйлесімділіктен тұратын космос деп ең алғаш рет Пифагор атады
Космонология – (cosmos – грек сөзі, әлем, грек сөзі, дүниеге келу,
пайда болу) аңыздар
Көзқарас-метафизикалық ойлау мен зерттеулер нәтижелерінің жиынтығы,
объективті дүниеге және ондағы адамның орнына, адамның өзін қоршаған ортасы
мен өзіне деген қатынасын білдіретін пікірлерінің және олардан туындайтын
өмірлік ұстанымдарының, сенімдерінің, идеалдарының, құндылықтық
бағыттарының жүйесі.
Материя - (лат. Material - зат) - дүниеде өмір сүріп отырған
объектілер мен жүйелердің бәрінің шексіз көптігі, кез-келген қасиеттердің,
байланыстардың, қатынастардың және қозғалыстың формаларының субстраты.
Махизм - 20 ғасырдың басында мах, авенариус және олардың
шәкірттерінің және к.пирсонның еңбектерінде ұсынылған ғылым философиясы мен
методологиясындағы субъективтік-идеалистік бағыт.
Метафизика – бірінші түсінігі (аристотель бойынша)- болмыстың, білімнің
және мәдениеттің тәжірибеден жоғары принциптері мен бастаулары туралы
философиялық ілім. Екінші түсінігі - диалектикалық материализм метафизиканы
диалектикаға қарама-қарсы, болмыстың қайшылықтар арқылы өзіндік сапалы
дамуын терістейтін, дүниенің біржақты, тек ойдағы бейнесін құрастыруға
бейім философиялық метод деп есептеді. Қазірігі кезеңде бірінші мағынасы
басымырақ.
Метод (грекше metodos - жол, зерттеу) - таным жолы, белгілі бір
мақсатқа жету тәсілі, шындықты теория немесе практикалық деңгейде меңгеру
әдістерінің жиынтығы.
Методология - қандай да бір ғылымда қолданылатын танымдық құралдардың,
методтардың, әдістердің жиынтығы. Танымдық және практикалық-өзгертушілік
қызметті ұйымдастырудың алғышарттары мен принциптерін, құралдарын
зерттейтін білім саласы.
Мифология (mithos - грек сөзі, баян, аңыз).
Миф Философиясы - мифологиялық сананың құрылымын, мифтің мәдени-
психологиялық құрылым ретінде атқаратын функцияларын зерттейтін
философиялық сала.
Натурализм -философиялық позиция, барлық бар болып отырғанды табиғатпен
теңестіреді, табиғатты болмыстың бөлігі ретінде түсінуді терістейді және
теориялық түсіндіруден жаратылыстан тыстың бәрін шығарып тастайды.
Неопозитивизм (логикалық позитивизм) – позитивизмнің қазіргі заманғы
формасы. Философияны табиғи және жасанды тілдерді сараптаушы қызмет түрі
ретінде түсіне отырып, неопозитивистер белгілік-символдық құралдардың
ғылыми танымдағы ролін, білімді математизациялау мүмкіндігін, ғылымның
теориялық аппараты мен эмпирикалық базисінің арақатынасын анықтауда белгілі
бір нәтижелерге жетті.
Номинализм (латынша nomen ( ат, атау) ( жалпы ұғымдар,
универсалийлер ойдың субъективті формалары, жәй ғана сөздер, заттардың
белгілері мен атаулары ғана, ал ойлаудан тыс ешқандай объективті шындықты
бейнелей алмайды деп пайымдайтын философиялық көзқарас.
Пантеизм (грекше pan ( бәрі және theos ( Құдай) ( Әлемді,
дүниені, табиғатты құдайы сипатта түсінетін ілім.
Позитивизм – нағыз шын, “жағымды” (позитивті) білімді жеке, арнайы
ғылымдардың және оларды біріктірудің нәтижесінде ғана алуға болады және
философия шындықты өз бетінше зерттеуге ұмтылатын ерекше ғылым ретінде өмір
сүруге құқы жоқ деген принципке негізделген философиялық бағыт.
Постпозитивизм ( неопозитивизді сынаудың негізінде 20 ғасырдың
ортасында пайда болды. Ғылыми білім мен ғылыми емес білімнің шекарасы (
ғылыми білімнің тәжірибе нәтижелерінің көмегімен терістеле алатындығында
деп түсініледі.
Рационализм (латынша ratio ( ақыл-ой) ( таным процесінің басты
құралы ретінде ақыл-ойды, пайымды, ойлауды танитын метод және оның
негізінде қалыптасқан философиялық бағыттар жиынтығы.
Редукционизм – ғылыми білімнің бірлігі проблемасын барлық ғылымдар
үшін бірдей жалпы тіл жасау арқылы шешуге бағытталған методологиялық
бағдарлама.
Релятивизм – танымды, көзқарастық жүйелерді, мәдениетті сараптау мен
интерпретациялаудың методологиялық принципі, құбылыстардың сапалық
тұрақсыздығын, олардың әртүрлі жағдайлар мен ситуациялардан тәуелділігін
абсолюттендіреді.
Структурализм және Постструктурализм - қазіргі заманғы философиялық
және гуманитарлық білімдегі мәдениет құбылыстарының көптүрлілігінің
астарында объективті өмір сүретін логикалық құрылымдарды іздеумен
байланысты бағыттардың жалпы атауы.
Субстанция (латынша ( substantia ( негізінде жатқан) ( өзгермейтін,
мызғымайтын, бастауы басқада емес, өзінде, басқа арқылы емес, өзінің
арқасында, өзінде өмір сүретін, бәрінің негізінде жатқан нәрсе.
Трансцендентальдық – таным мүмкіндіктерінің априорлық (тәжірибеден тыс
немесе тәжірибеге дейін) жағдайларына жататын.
Транценденттік – схоластикалық философияда туындаған термин, сезімдік
тәжірибе шекарасынан шығатынның бәрін сипаттайды; діни және метафизикалық
таным пәні.
Феноменология (грек. Феномендер туралы ілім) – басында философиялық
пәндердің бірі, кейінірек идеалистік философиялық бағыт, философиялық
сананы натуралистік ұстанымдардан (объект мен субъектіні бөліп тастайтын)
арылтуға, философиялық сараптаудың өзіндік саласына ( сананың өз актілері
және олардың мазмұны туралы рефлексиясына жетуге, танымның, адамның өмір
сүруінің және мәдениеттің бастапқы негіздерін, толық сипаттамаларын
анықтауға ұмтылды.
Философиялық Антропология – кең мағынасында ( адамның табиғаты және
мәні туралы философиялық ілім. Философиялық антропология, тар мағынасында,
адамның және оның қатынастарының өмір сүруімен және түсінілуімен байланысты
күрделі, көптүрлі проблемаларды қарастыратын философиялық білім саласы.
Философия- дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Философиялық Герменевтика – бастапқыда (антика дәуірінен) бұл сөз
мәтіндерді түсіндіру өнері дегенді білдірді. 20 ғ. бастап (М. Хайдеггер,
Г. Гадамер, П. Анкер және т.б.) бұл терминмен рухани мәдениет
феномендерінің мәнін түсіну және игеру туралы философиялық ілім аталады.
Хаос (chaos – грек сөзі, шексіз шашылған бытыраңқы дүние).
Экзистенциализм (өмір сүру философиясы) – жалғыз нақты шындық ретінде адам
болмысын танитын қазіргі заманғы иррационалистік философиялық бағыт.
Экзистенциализмнің жалпы қағидасы ( адамның өмір сүруі индивидтің
әлеуметтік өмір сүруімен салыстырғанда алғашқы.
Экспликация – дәл емес ұғымды дәлірек ұғыммен ауыстыру. Экспликация
термині символдар мен шартты белгілерді бейнелеу үшін қолданылады.
Эмпиризм (грекше emperia ( тәжірибе) ( таным процесін тек сезімдік
тәжірибемен (эмпирия) байланысты қарастыратын гносеологиялық бағыт, бүкіл
ғылым, өмірлік тәжірибе және адамгершілік тәжірибеге ғана негізделуі тиіс
деп түсіндіретін методологиялық принцип
Энтелехия (грекше entelechia ( аяқталу, жүзеге асу) ( мүмкіндікті
шындыққа айналдыратын белсенді бастау, ал шындық мүмкіндіктің болуын жүзеге
асуға әкеледі. Аристотель энтелехияны затта жүзеге асатын форма деп түсінді
және актуалдық іс-әрекет ретінде энергия деп атады. Мысалы, дененің өзгеріп-
қалыптасуында жүзеге асатын энтелехия ( жан.
Эпистемология – философияның бөлімі, онда таным табиғатының
проблемалары, білімнің шындыққа қатынасы, танымдық процестің жалпы
алғышарттары зерттеледі, оның ақиқаттылығының шарттары анықталады
1 Тақырып. Философия оның пәні және қоғамдағы рөлі
Дәріс мақсаты: Философия пәні, философиялық танымның өзіндік
ерекшеліктері.Дүниеге көзқарас туралы түснік беру оның түрлерімен
таныстыру. Материализм және философия туралы түсінікті қалыптастыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Философия пәні
2. Дүниеге көзқарас туралы түсінік оның құрылымы, негізгі тарихи
типтері
3. Философияның негізгі мәселесі. Материализм және философия.
4. Диалектика және метафизика екі қарама-қарсы ойлау тәсілі
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер). Философия бұл гректің екі сөзінен:
mifos – аңыз, logos-ілім.. Мифологиямен бірге жазу мәдениеті пайда
болды. Мифология негізінде дін дүниеге келді. Барлық діндер мифологияда
кездесетін ертегі, аңыздарды пайдаланды. Ал дін ешнәрсенің себебін ашып
көрсетпеді. Олар тек илануды талап етті. Әр нәрсенің себебін білгісі
келгендер мұндай ұғымдарға қанағаттанбады, көңілі толмады. Ондайларды
Пифогордың сөзімен айтқанда философ деп атады. Бұл гректің ертедегі екі
сөзінен құралған ұғым (philio-сүйемін, sophio-даналық, екеуі қосылып
философия деген сөзді туғызады). Арабтар бұл сөзді тіліне жеңілдетіп
фәлсафа деп атаған. Ол сонымен бірге дүниетаным, өмірлік позиция, іс-
әрекет.
Адам санасын оятуда мифологияның да рөлін жоққа шығаруға болмайды. Ол
зерек адамдардың даналық қиялымен дүниеге келіп, одан әрі ізденіс жасауына
түрткі болды. Егер мифологияны қабылдап, оның қағидаларын, аңыздарын
бүтіндей қолдану негізінде қалыптасқан болса, философия ойлау, зерделеу,
сын көзбен қарау, талдау негінде дүниеге келді. Философия барлық
ғылымдардан бұрын дүниеге келгендіктен, кезінде оны ғылымдардың ғылымы деп
атаған. Философия әрі дана, әрі табиғатты зерттеуші, сынаушы, байқаушы
ретінде бой көрсетті. Осыдан келіп, ол кезде философия барлық табиғат
жөніндегі ой-пікірлерді бойына жинақтағандықтан оны, натурфилософия деп
атады. Философияның тікелей айналысатын проблемаларына жататындар: логика
(гр.logos-ойлау заңдылықтары туралы ілім), онтология (гр. ontos –мән туралы
ілім), гносеология (гр, gnosis – таным туралы ілім), аксиология (гр. Axios-
құндылық туралы ілім) болып қалыптасты. Адамзат дамуымен бірге философия өз
алдына дүниеге көзқарас ілімі ретінде танылды. Ол басқа ғылымдарға
методологиялық жол сілтейтін, бағыт көрсететін рөл де атқаруда. Көзқарас -
білімнің толықтырылған, қорытылған түрі. Ол күнделікті өмірді байқаудан,
өткенді талдаудан, келешектң болжаудан туындайды. Ондай міндеттерді абыздар
атқарған. Бірақ дүниеге көзқарас біркелкі емес. Ол жай қарапайым, ғылыми,
діни, прогресшіл, не кертартпа, нәсілшілдік, ұлтшылдық, не
интернационалистік сипатта кездеседі.
Дүниеге көзқарас - дүниені көзқарас сезімінен, танымынан, нанымынан
тұрады. Обьективтік шындық адамға түрлі әсер туғызады: сезіну, күдіктену,
уайымдау, қайғыру, мазасыздану, қорқу, ренжу, шаттану, қуану, масаттану.
Осылардың барлығы адамдардың интеллекті мен эмоциясына тікелей байланысты.
Эмоция (сезіну, шырай, әуестік, көңіл-күй) - әрдайым ізденістің, қызығудың
бастамасы. Ішкі дүниесінде ойы, жігері, ынтықтығы қызып тұрған адам
әрнәрсеге таңданада, таңырқайда, қызығада біледі. Бұл -ізденістін
бастамасы. Көз-адамның ішкі дүниесінің айнасы дейді. Бұл айтылған дұрыс
пікір. Эмоциясы бай адамның жаңарында терең ой тұнатыны тегін емес. Бірақ
дүниеге көзқарас бұлармен бітпейді. Ол тек бастамасы ғана. Дүниеге
көзқарастың түбірі негізі теорияда. Ол үшін ұғыну, түсіну, нану қажет.
Наным - көзқарастың өзегі. Бірақ наным да түрліше болады. Діни көзқараста
нанымға негізделген. Адам бір нәрсеге иланбайынша, оның ісі тыңғылықты,
нәтижелі болмайды. Дүниені ұғымдармен бейнелеу түрі жатады (abstractio -
латын сөзі, ой арқылы заттың, құбылыстың әртүрлі жақтарын бір-бірінен бөліп
алып қарау). Олай болса, философия – дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауымдық қоғамның
шеңберінде дүниеге келеді. Оны біз мифология деп атаймыз. (mitos – грек
сөзі, баян, аңыз). Миф-табиғат, қоғам және адам эөніндегі алғашқы тұрпайы
фантастикалық түсініктер ( phantasia - грек сөзі, қиял, елес). Алғашқы
қауымдық қоғамдағы әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың
әртүрлі күштеріне қрсы тұра алмауы, сонымен қатарөзінің өмірге деген
қажеттерін өтеу жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну
іңкәрі – мифтердің Дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады.
Әртүрлі халықтардың мифтерін белгілі бір топтарға бөлуге болады.
Мифтердің ең үлкен бөлігінің бірі космогониялық (cosmos - грек сөзі, әлем,
genesis- грек сөзі сөзі6 дүниеге келу, пайда болу) аңыздар. Оларда көбінесе
Дүниенің алғашқы жағдаы хаос (chaos- грек сөзі, шексіз шашылған бытыраңқы
дүние) арқылы көресетілді. Сиқырлы құдіретті күштің іс-әрекеті арқылы хаос
жер мен көкке бөлініп, Дүниеге тәртіп келіп, әртүрлі табиғаттың құбылыстары
дүниеге келді.
Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекшеліктерін атап
өтуге болады? Біріншіден, миф алғашқы пайда болған қоғамдық сананың формасы
ретінде өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер, дін, саясат, мораль
сияқты құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті
ғалымдар қоғамдық сананың синкретикалық түрі деп есептейді (synkretismos –
грек сөзі, қосылған, араласқан, бөлінбеген деген мағына береді). Екінші
ерекшелігі мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, жағалай қоршаған ортаны
антропоморфизациялау, адамның өзіндік мәндік қасиеттерін бүкіл табиғатқа
таратуы, табиғаттың құбылыстары мен заттарын олардың адам сияқты жаны, ойы,
сезімі, іңкәрі бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр беретін аспаннан жауған
нөсердің мифтк Құдайлардың жыныс қатынасынан шығатыны жөніндегі қиялы
ойлары. Үшіншіден, мифте әлі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаған орта,
әлеуметтік қатынастар көркем сөз арқылы бейнеленеді. Әлемнің пайда болуы
жөнінде кейбір Шығыс халықтарының аңыздарында антропоцентрлік көзқарас та
кездеседі (antropos – грек сөзі, адам, centrum – латын сөзі, орта, әртүрлі
қатынастардың бір жүйеге қосылатын нүктесі). Бұл мифтер: Дүниеден бұрын
алғашқы еңгезердей адам болған, ал ол өлген кезде оның денесінен Дүние
жаратылады, - деген пікір айтады.
Материяны алғашқы деп танитындар материалистерге, ал сананы алғашқы деп
танитындарға идеалистерге жатады. Материалистерге жататындар: ертедегі
дүниеден - Демокрит, Эпикур, Лукреций Кар; орта ғасырдан - номинадистер;
жаңа дәуірден - Ф. Бэкон, Р. Декарт, Б. Спиноза, Т. Гоббс, Дж. Локк, Д.
Дидро, К. Гельвеций, Л. Фейербах, К. Маркс, В.И. Ленин, Г.В. Плеханов.
Идеалистерге жататындар: ертедегі дүниеден- Сократ, Платон, Аристотель;
орта ғасырдан – реалистер, жаңа дәуірден - Дж. Беркли, Д. Юм, Г.
Лейбниц, И. Кант, Г. Гегель, Э, Мах, Р. Авенариус, Ф. Ницше, В.
Соловьев, Н. Бердяев. Екіншілерін агностиктер дейді. (гр, gnosis - таным, а
- жоққа шығару, кереғарлық, екеуі қосылып таануға болмайды деген ұығым
тудырады.). Оған жататындар: И.Кант, Д. Юм, Э. Мах, Р. Авенариус т.б.
мысалы И. Кант дүниені тануға болмайды былай түсіндіреді: су құйылған
стаканға қалам салсаң, ол сынық сияқты болып көрінеді.
Философия екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол дүние
ұдайы қозғалыста, дамуда деп түсінеді. Екіншісі - метафизикалық (гр.
tameta, ta physika- деген екі сөзінен құралған әдіс). Бұл бірнішіге қарам-
қарсы дүниені өзгермейтін, қозғалмайтын, дамымайтын құбылыс деп түсінетін
ұғым. Диалктикалық әдісті ертедегі гректерден гераклит пен Аристотель
қолдаса, жаңа дәуірден Г. Гегель қолдап, ілгері дамытты. Бірақ Гегель
идеалист диалектик болды. Оныі пікірінше, диалектикалық тұрғыдан дамитын –
обьективтік шындық емес, тек идея, қиял, ой, Оның түйіндеуінше, обьективтік
шындық дамымайды. Бұл ғылымға қайшы келетін пікір болатын К. Маркс
диалектик болды. Бірақ оның диалектикасы гегель диалектикасына қарама-қарсы
материалистік диалектика болды. К. Маркс бұл жөніндегі пікірін өзінің
еңбегі Капитальдың 1 томының екінші басылуына раналған соңғы сөзінде
сипаттап берді. К. Маркстың пікірінше табиғат да, қоғам да, сана да
диалектиклық тұрғыда өзгерісте, дамуда болады.
Өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар;
Философия дегеніміз не?
Дүниеге көзқарасты қалай түсінеміз?
Мифологиялық көзқарастың мәні неде?
Философияның негізгі мәселесіне не жатады?
Материализм және философияның арақатынас қандай?
Философияның қандай қызметі бар?
Диалектика және метафизика қандай ойлау тәсілі?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 6.
2 Тақырып. Философия тарихы: түрлері, кезеңдері, бағыттары
Дәріс мақсаты: Ежелгі заманның философиясы және Антика заманының
философиясымен таныстыру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1. Ежелгі заманның философиясы (Үнді, Қытай).
2. Антика заманының философиясы
3. Ортағасыр философиясы
4. Қайта өрлеу философиясы
5. Жаңа дәуір философиясы
6. Неміс классикалық философиясы
7. Орыс философиясы
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер); Ежелгі
1. Ежелгі Шығыс философиясы. Көне Қытай философиясы. Көне Үнді
философиясы.
Ол біздің заманымызға дейінгі Х ғасырда басталды. Бұл қола дәуірінене
көшу, рулық-тайпалы құрылымының ыдырауы, тауарлы ақша қатынасының
қалыптасуы, мемлекеттің пайда болу кезеңдері болатын. Ертедегі Үнді
философиясы. Ол брахманизмге оппозициядан басталды. Ертедегі Үндістан төрт
кастаға бөлінген. Бірі-әскери, аристократиялық каста (кшатрий), екіншісі-
абыздар кастасы (брахмандар), үшіншісі-басы бос қоғам мүшелері (вайшилер),
төртіншісі-төменгі каста (шудралар). Шудралар теңсіздік, жұпыны жағдайда
болды. Оларды қоғам ісіне араластырмады. Брахмандар масайрап, үстемдік
құрып кетті. Өйткені брахманизмдер мифологиялық көзқарасқа негізделген,
оның төрт түрлі ведасына немесе құдайларды дәріптеу мен оларға арналған
ғұрыптарға тірелген болатын. Біздің заманымыздан бұрынғы УІІ-УІ ғасырларда
брахманизм ішінен түрлі ағымдар пайда болды. Олардың ішіндегі бастылары
джайнизм мен буддизм еді. Осылардың негізінде үнділік философия
қалыптасты.
Джайнизм-этикалық ілім. Оның негізі-адам жанын тән қыспағынан, құлқын
құлдығынан босаты. Джайнизм-материяны жансыз дүние затына жатқызады.
Буддизм-біздің заманымызға дейінгі УІ-У ғасырларда діни ілім ретінде
дүниеге келді. Ол браманизмге қарсы, әділдік көксеген таптар арасында пайда
болды. Кейіріек үстем таптар оны өзінің құралы ретінде қолдады. Брахманизм
беделді абыздарға сүйенсе, буддизм құлдық қоғам пайда болған соң ірі үстем
таптарға сүйенеді. Буддизм христиан, ислам діндері сияқты дүниежүзілік ірі
діндерге жатады. Оның негізін салған – Сиддхарта Гаутама Будда (б.з.д. 623-
524 жж.). Буддизмде төрт басты мәселе бар: 1) өмір азапқа толы; 2) ол
азаптардың себебі бар (ол-қанағатсыздық, ұдайы бола берсе деген құштарлық,
тыйымсыз әуестік); 3) азаптарды тоқтатудың мүмкіндіктері бар; 4) азаптан
құтылудың кезі бар. Буддизм пікірінше, азаптан құтылу о дүниеде емес, осы
дүниеде болмақ. Ертедегі үнді философиясында материалистік ағым да болды.
Ертедегі Қытай философиясы. Ол біздің заманымыздан бұрынғы УІ-У
ғасырларда пайда болды. Оған дейін Қытай идеологиясы мен саясатында екі
бағыт айқындала басталды.: консерваторлық (не кертартпа) және
прогерсшілдік, бірі мистикалық, екіншісі-атеистік бағыттар. Алғашқы
материалистер пікінрінше, әрбір зат бес түрлі бастапқы элементтен (металл,
ағаш, су, от, жер) тұратын болса, керісінше идеалистердің пікірінше,
табиғаттың жаратылуы, дамуы даоға байланысты. Ертедегі қытай
философиясында конфуцийлік бағыт басты рөл атқарды. Оның негізін салған
атақты-Конфуций (б.з.б. 551-479 жж). Конфуций төрт принципті ұстады. 1) бос
қиялға салынбау; 2) мен білемін дегендіктен аулақ болу; 3) қасарыстық
көрсетпеу; 4) өзінің жеке басы жайлы ойламау.
Үнді философиясында Аспан мен Жерді жұбайлар ретінде қараса, Қытай
философиясында осы пікірді негізге ала отырып, Аспанды билейтін ер рухы
ян, жерді билейтін - әйел рухы инь ретінде қарастырылған. Шығыс
философиясының көтерген мәселесі - адам проблемасы. Адамдар мен Құдайлар
арасында белгілі бір заңдылық немесе байланыс бар деп есептеді олар.
Антик философиясы б.з.д УІІ-УІ ғасырлар аралығында Кіші Азияның батыс
жағалауында орналасқан (Иониядағы) гректің қала - мемлекеттерінде, одан соң
Түстік Италиядағы грек қалаларында, сондай-ақ Сицилияның терістік
жағалауындағы қалаларда, Грецияның өз ішіндегі Афины қаласында дүниеге
келді. Римде философия ІІ-І ғасырларда қалыптасты. Бұл ертедегі грек елі
мен Римде құлдық қоғамның шарықтау кезі еді. Мәдениет дамыды., гректер
арасынан поэзия, драматургия, мүсіндеме, тарих, философия, басқа да
мәдениеттің көрнекті өкілдері Гомер, Эсхил, Аристофан, Софокл, Геродот,
Ксенофонт, Демокрит, Эпикур, Сократ, Платон, Аристотель дүниеге келді. Бұл
белгілі дәрежеде қалыптасқан философияның тұрпайы болса да алғашқы кезеңіне
жатады. Грек филоссофиясы бірнеше белгілі өкілдерін дүниеге әкелді. Оның
бастамасы Милет қаласынан шықты. Фалес б.з.д. 625-547 жылдарда сауда адамы
болған. Дүние негізі су деген. Фалестің айтуынша, дүние - жанды құбылыс.
Дүниеде не жүйрік не?, деген сұраққа: Ой, ол бәрінен жүйрік,-деп жауап
берген. Дүниеде ең ақылды не? - деген сұрауға: Уақыт-деп жауап қайтарған-
өйткені ол бәрінің де сырын ашады. Бәрінен күшті не? деген сұраққа:
қажеттілік-деген, ол бәріне әмірші, Ең қиын не? деген сауалғав :
Өзіңді-өзің тану-депті. Ең жеңіл не? дегенге: Басқаларға кеңес беру -
деген екен. Анаксимандр (б.з.д. 610-547 жж.). Оның пікірінше, дүние негізі-
су немесе басқа бір зат емес, белгісіз, байыпталмайтын бастама-апейрон.
Дүние пайда болып, жойылып жатады. Мәңгі өзгермейтін жойылмайтын - апейрон.
Анасимандр әлемнің түрлері мен көп болатынын болжамдады. Оның апейрон
туралы пікірі материяны философиялық тұрғыдан қазіргі пайымдауға жақын
келді. Анаксимен (585-525) дүниенің негізі ауа деп есептейді. Ауаның
қоюлануы мен сұйықталуынан су, жер тас, от пайда болады ждеп есептді. Ол
ауасыз тіршілік жоқ, жан дегеніміз-ауа десе керек. Гераклит (535-475). Ол
Эфес қаласынан шықты. Оның пікірінше, дүниеде өзгермейтін, қозғалмайтын
ешнәрсе жоқ. Бәрі ағыста, бәрі өзгерісте. Парменит (УІ-Уғғ шамасы)- Оның
ойынша: бәрі де екі бастамадан - от пен жерден тұрады.. Ол философияға
болмыс ұғымын ендірді. Оны тек оймен тану, білу мүмкін. Оның қанатты
сөзі: болмыс бар, бейболмыс жоқ. Оның шәкірті болған Зенон (490-430). Ол
бірнеше ғажап ойлар айтты. Оның бірі - апориясы. Эмпедокл (490-430)
диалектика бар жерде антидилектика, метафизика да бар, идеализм бар жерде
материализм бар. Эмпедокл - ертедегі гректің ішінен шыққан материалист.
Анаксагор (500-428). Күн - материалдық дене, құдай емес, жұлдыздар –
қыздырылған тас. Оны қыздыратын жылдам қозғалыс дейді. Ертедегі гректердің
арасынан софистер де шықты. Солардың бірі - Протагор (480-410). Ол барлық
заттардың өлшемі – адам-деген. Екіншісі - Горгий (483-375). Горгийдің
пікірінше, мәлеле бір нәрсені таныфп-білуде емес, ойлау қажет бәрі соған
байланысты келмейді. Диалектика – икемді ойлау әдісі. Икемді ойлаудың екі
түрі бар: обьективтік және субиективтік ойлау. Осылардың біріншісі
диалектикаға, екіншісі софистерге жатады. Сократ (469-399) – гректер
арасынан шыққан обьективтік идеализмнің негізін салушы. Ол Афиныдағы
демократиялық құрлыстың кезеңіне сай келді. Менің білетінім-еш нәрсе
білмейтінім - дейді Сократ. Сондықтан ол Өзіңді, өзің біліа ал деген
талап қояды. Оның қанатты сөздері: Мен өмір сүру үшін ішіп жеймін, ал енді
бірекулер ішіп-жеу үшін өмір сүреді. Демокрит (460-360) Ол әлем атом мен
бос қуыстан тұрады дейді. Атом көзге көрінбейді, құлаққа естілмейді,
түссіз, бірақ нақты өмір сүреді деп уағыздайды. Оның пікірінше, бір кезде
адамдар хайуанша өмір сүрген. Соларды адам қалпына келтірген – қажеттілік
деп түсіндіреді. Платон (428-347) – обьективтік идеализмнің көрнекті
өкілі.. Алғаш идея деген ұғымды философияға енгізген. Идея-ол, біріншіден
мәңгі, ол тумайды, өлмейді де, кемімейді де; екіншіден, ол біртектес,
әртүрлілік тек заттарға тән, олар өнеді, өшеді-дейді. Сөйтіп ол идеяны алға
тартады. Философ дегеніміз – шындықты сүю- дейді Платон.
Аристотель (384-322) Ол-Платонның шәкірті, атақты Александр
Македонскийдің ұстазы. Аристотельдің философиясы обьективті идеализм болып
табылады. Ол дүниені тануға болады және таным адамнан тыс, тәуелсіз өмір
сүретін қоршаған дүниенің бейнесі болып табылады. Аристотель дүниедегі
себепті бөліп көрсетеді: материя, форма, себеп және мақсат. Материя - ол
тек дамудың мүмкіндігі, ол пассивті, баяу, өзін-өзі қозғауға қабілетті
емес. Форма - актив, белсенд, әрбір зат дегеніміз бір түрге келген материа.
Форма материяны шындыққа айналдырады. Себеп - не жасасаң, соны жасайтын.
Мақсат – барлық нәрсе не үшін өмір сүрсе, сол. Мысалы., үй. Құрылыс
материалы - бұл материя, ал салынған үй – мақсат. Жобасы мен архитектурасы
– бұл форма. Құрылысшылар мен архитекторлар –себеп. Эпикур (341-270)
материалист, атомист. Демокриттің ілімін ілгері дамытушы.Ол атом жөніндегі
пікірлерге қосылады. Ол ләззаттың үш түрі болатынын айтады. Бірі-табиғи,
өмірге қажет ләззат, екінші – табиғи, бірақ өмірге қажет емес, үшіншісі-
табиғи емес, өмірге де қажет емес. Ол осы үшеуінің біріншісін қолдайды.
Философия тарихында бұл талаптарды әмбебеаптар, яғни универсалдар (лат.
unuversalia – жаппайлық), яғни жалпылық ұғымның табиғаты жайлы айтыс, талас
деп аталады. Мұны шешудің жолдары айтылады. Біреуі - жалпы ұғым- әмбебаптар
адам санасынан, нақты зат атауынан тыс, оған дейін өмір сүретін шындық деп
түсіндіреді. Бұл көзқарасты жақтаушылар реалистер деп аталады. Бұған екінші
пікір, әмбебаптар адамнан, нақты заттардан тыс өмір сүрмейді. Бұл тек нақты
заттарды топтап атау арқылы пайда болған жалпылық ұғым. Бұл пікір бойынша,
жалпы адам дүниеде жоқ. Қоғам әрбір жеке бейнелерден тұрады. Ал адам
деген жалпы атау-ол нақты адамдардың бәріне тең, ортақ ұғым. Бұл пікірді
жақтаушыларды номиналистер деп атады (лат. nomina – нақты атау). Реализм
өкілдері – Альберт фон Больштедт, Фома Аквинский, Дунс Скотт, Раймунд
Лулли.
Томас Аквинский (1225-1274) ұлы схоласт. Аквинский және барлық
схоластар космостың кіндігі жер болып табылады деген Аквинский философияның
пәні білімдердің жиынтығы деп есептеген. Философия адам ақыл-ойымен бір
бөлшек болғандықтан, құдай туралы ілімнен (теологиядан) төмен тұрады.
Теология – құдайдың өзінің ақыл-ойының сферасы. Құдай дүниені жоқтан
жаратты. Материя қозғалыссыз, ол тек мүмкіндік. Форма белсенді. Ол
материяны ақиқат етеді. Реалистерге кері бағыт ұстаған номиналистер. Олар
астыртын материалистік ұғымды қолдады. Оның өкілдері: Роджер Бэкон (1214-
1292), Уильям Оккам (1285-1349), Николай Уразмский (1313-1382). Санадан
тыс өмір сүретін жалпылық жоқ, тек нақты заттар бар деп түсіндірді. Нақты
затқа жалпының да, жалқының да керегі жоқ деді Уильям Оккам. Әмбебаптар -
олар үшін тек белгілер (терминдер) бірақ олар барлық заттарға
қолданылмайды, тек өзара ұқсас заттарға ғана қолданылады - деді. Роджер
Бэкон схоластиканы сынады. Шындыққа жету үшін нақты ғылымдарды, білу
қажет- деді.
Схоластика мен дін қағидаларын сынаған ғалым әрі ақын Омар Хайям (1048-
1123) өмір сүрді. Ертедегі Қазақстан жерінен шыққан Әл-Фараби (870-950)
философ, энциклопедист, Аристотельдің ірі талдаушысы. Оны екінші мұғалім
деп атаған. Философияда ол идеалист болды, құдайлық, тәңірлік ақыл мен
жанның мәңгіліктігі, өлмейтіндігі туралы үйретті. Біреуі-жалпыға бірдей-
біреуі – нақты денемен байланысты, жеке екі жан бар деген,. 6 негізгі
ережесі бар олар: құдайлық, аспан сфералары, белсенді интеллект, жан,
форма, абстракт, материя. Философиялық білімді басты деп есептеді. Дүниеде
космостық ақыл бар, оны белсенді ақыл деп те атауға болады. Әбу Әли Ибн
Сина (Авиценна) (980-1037). Бұхарадан шыққан, тәжік отбасында дүниеге
келген. Ол феодализм дәуірндегі Иран мен Орта Азиядан шыққан көрнекті
философ. Материя – мүмкіндік, құдай қажеттілік, ал дүние – шындық. Құдай
дүниенің себебі сияқты мәңгілік, дүние нәтиже сияқты мәңгілік. Жан өлмейді
және материалдық емес. Бірақ қайтыс болғаннан кейінгі дүние физикалық
мағынада емес, рухани мағынада өмір сүреді. Ибн-Рушд Аверроэс (1126-1198)
Корды халифатында Испанияда туған. Ол философ, дәрігер, заңгер болды.
Оның замандастары айтқан еді: Аристотель табиғатты түсіндірді, ал Ибн-Рушд
Аристотельді түсіндірді. Ол Аристотельдің ілімін жоғары жетістік деп
жариялады, онда ешбір толықтырулар мен түзетулердің қажеті жоқ деп ойлаған.
Ол ХІІ ғ. Араб философиясының тарихындағы ең соңғы ірі философ. Әрі қарай
мұсылман әлеміндегі философияның дамуына ислам дінінің билеушілері кедергі
жасады.
Ислам - дүниедегі ең ірі әлемдік діндердің бірі. Оның негізін салған -
Мұхаммед пайғамбар 570-632. Араб елдерінде философия мынандай төрт
бағытта болды: 1) таза ағайындылар ілімі,2) Шығыстың перипатетизмі.
Өкілдері: Закария Рази 864-925, әл-Кинди 800-870, әл-Фараби, әл-Бируни,
Ибн-Сина, Ибн-Рушид, 3) Суфизм софылық ХІ-ХІІғғ. Түркістанда өмір сүрген
Ахмет Иассауи софылықтың ірі өкілі болған. Софылық - өз заманындағы
қоғамдық-әлеуметтік теңсіздікке, дүниеқоңыз болып, арын сатқан, билікке
таласқан әкімдердің зорлық-зомбылығына, харам іс-әрекеттеріне наразылық
көрсетіп, оларды Құдай жолынан ауытқығандар деп, өздері оларға қарсылық
ретінде рахаттан безіп, диуаналық өмір сүрген адамдардың діни бағыты.
Қайта өрлеу философиясы негізгі үш бағытта дамыды. Біріншісі Николай
Кузанский, Пико Делла Мирандолла, Леонардо да Винчи т.б. адамның еркін,
бостандығын өздерінің философиялық ілімдерінің негізгі өзегі етіп қабылдап,
рухани өмірде мәдениетте гуманизм (адам сүйгіштік) деген бағытта дүниеге
әкелсе, екіншісі Николай Макиавелли, Томас Мор, Томаз Компанелло адам
бостандығын жүзеге асыруға кедергі болып отырған қоғамдық құрылысты сынап,
утопиялық социалистік идеяға бой ұрады, ал үшіншісі Н. Коперник, Д. Бруно,
Г.Галилей табиғаттану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып, христиан
дінінің әлемнің пайда болуы және оның құрылысы туралы іліміне сәйкес
келмейтін, табиғат құбылыстарын өз заңдылықтарына сүйене түсіндіруге
болатын көзқарастың дамуына әсер еткен, революциялық жаңалықтар ашты.
Пантейзм - (гр. Pan – бәрі және tcheos-құдай) - құдай табиғаттан тыс бола
алмайды, ол табиғатпен барабар бейқам бастама дейтін философиялық ілім.
Терминді Толанд енгізген (1705). Бұрын пантейзм деген желеумен көбінесе
табиғатқа материалистік көзқарас көрініс тапқан болса (мыс. Бруно және
Спиноза ) қазір ол дүниенің құдай арқылы өмір сүруі туалы діни-идеалистік
теорияға айналды және ғылымды дінмен жақындастыру әрекеті болып табылады.
Философияда механикалық көзқарастың қалыптасуына үлкен үлес қосқан
ойшыл, ағылшын философиясының көрнекті өкілі, ғылыми зерттеудің индуктивтік
тәсілінің негізін салушы – Френс Бэкон 1561-1626 жж еді. Ф. Бэкон -
материалист, сондай-ақ ол-эксперименттік ғылымдардың негізін салушы. Оның
қолданған әдістері: индукция, талдау, салыстыру, бақылау, эксперимент
жасау. Оның философиясы жаратылыстану ғылымдарына сүйенеді, схоластикаға,
дінге, идеалистік көзқарастарға қарсы болды. білім-күш, Күш-білімде
деген қағидаларды насихаттады. Ол: Материя қозғалыспен ажырамас бірлікте
болады-деді. Томас Гоббс 1588-1679 Бэконның ілімін жалғастырушы және бір
жүйеге түсіруші. Оның пікірінше, обьективтік шындық дегеніміз денелер
жиынтығы. Джон Локк 1602-1704 ж.ж ағылшын философ, психологы, педагогі.
Локктың таным теориясы негізінен үш қағидадан тұрады: 1) адамда туа біткен
идеялардың болуы мүмкін емес, себебі идеялардың өзі тәжіри арқылы пайда
болады; 2) адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеңе жазылмаған
таза тақта немесе ақ қағаз сияқты, ол тек тәжірибе арқылы мазмұнға
толады; 3) ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған
мәліметтерден басқа ештеңе жоқ, себебі дүниеге шығатын терезе - түйсік.
Рэне Декарт 1569-1650 ж.ж- француздың атақты философы, дворяндар
отбасынан шыққан. Декарттың философиясы өз бастамасын күмәндану
қағидасынан алады. Мен ойлаймын, олай болса, өмір сүремін деген қағидасы
төмендегідей тұжырым жасауға мүмкіндік берді: біріншіден, ол танымның
негізін обьективті шындықтан іздемейді, керісінше, таным процесініңөзінен
табуға ұмтылады; екіншіден, оны мәнділіктің екі субстанциясы (түпнегіз) бар
екенін мойындауға арпарады. Декарттың пікірінше, бір мезгілде, бір-біріне
тәуелсіз, бірақ байланысты рухани түпнегізбен қатар, материалдық түпнегіз
де (табиғат өмір) сүреді. Бенедикт Спиноза 1632-1677 - Голландияның
көрнекті философы. Ол Амстердамда дәулетті еврейлер отбасында дүниеге
келген. Спиноза бір ғана субстанция бар ол - табиғат деді. ХУІІ ғасыр тек
материалистерді ғана дүниеге келтірген жоқ, сонымен қатар идеалистер де
болды. Олардың өкілдері - Готфрид Вильгельм Лейбниц 1645-1716. Ол физик,
математик, тарихшы, тіл ғылымын зерттеуші, құқық маманы. Оның еңбегі –
Монадология. Бұл еңбектегі бәріне күш беретін, оларды қозғайтын рухани
күш – монада, яғни рухани атом деген пікірді негіздеді. Әрбір жеке монада -
әрі жан, әрі дене дейді. Сана – монаданың сыртқы көрнісі. Беркли Джордж
1684-1753 ағылшын философы. Негізгі еңбегі-Танымның бастамасы туралы
трактат. Берклидің ілімі бойынша жалпы материя деген бос сөз. Демек,
жеке денелердің өмір сүруі дегеніміз, олардың түйсіктер арқылы қабылдануы
арқасында меннің идеяларға айна алу.
ХУІІ-ХУІІІ ғасырлар өзінің ағартушыларын да туғызды Олар- П. Гассенди
1592-1655, Вольтер 1694-1778, Жан-Жак Руссо 1712-1778, И.В. Гете
1749-1832. Олардың пайда болуына ең алдымен капиталистік қоғамның
қалыптасуы, соған сәйкес жаратылыстану ғылымдарының, математиканың,
физиканың, механиканың, физиологияның, медицинаның дамуы және олардың адам
санасына үстемдік құрған діни идеология қарсы шықты. Олардың басты
мәселелері - адам тағдыры, оны рухани қыспақтан босату, саяси еркіндік,
гуманизм мәселелері еді.
Берклидің ілімін әрі қарай жалғастырған тарихшы, дипломат, философ,
ағылшын Ағартушылық кезеңнің көрнекті өкілі Давид Юм 1711-1776 жж. Юм
ешқандай түпнегізді субстанция мойындамайды. Себебі ол шын мәніндегі
түпнегіз емес, тек идея ғана. Юмның түсінігінше, себептері белгісіз және
түсінуге болмайтын әсерлердің үздіксіз қимылы. Вольтер, шын аты Франсуа
Мари Аруэ 1694-1788. Негізгі шығармалары: Тарих философиясы,
Философиялық повестер мен әңгімелер, эстетика, Хаттар. Волтердің
пікірінше, адамзат тарихы, адамзаттың прогресс пен білімділік үшін күрес
тарихы. Осы тұрғыдан адамзат үшін мәдениеттің құндылығын баса көрсетті.
Монтеське Шарль Луи - 1689-1755 құқық және тарих мәселелсін философия
тұрғысынан қарастырған француз ойшылы. Заңдар – табиғи және қоғамдық болып
екіге бөлінеді. Табиғи заңдарға әр елдің табиғат ерекшеліктеріне байланысты
(ауа райы, жер реңі) қалыптасқан психологиялық мінез-құлықтар жатады. Оның
пікірінше: билік бөлініп, заң шығару, атқарушы және сот биліктері дербес,
бір-біріне тікелей бағынбайтын болулары керек. Руссо Жан Жак - 1712-1778
француз ағартушылығы ағымының шеңберінен шыға алмаса да, оның негізгі
идеяларымен келіспейтіндігін көрсеткен жазушы және философ. Теңсіздік –
мәңгі әлеуметтік құбылыс емес. Алғашқы қоғамдық қоғамда теңсіздік болмаған,
себебі жеке меншік болған жоқ, сондықтан барлық мәселе адамгершілік
тұрғысынан шешілді. Кейінірек, өндірістік құралдардың жетілуі мен жоғары
сатыға көтерілуіне жеке меншіктің, ал ол – теңсіздіктің пайда болуына
себепкер болды.
Француз Энциклопедиясын 1751-1788 шығару барысында, сол кездегі
табиғаттану ғылымдарының жетістіктеріне сүйенген бір топ ойшыл ғұламалардың
дүниетанымдық көзқарастары қалыптасты. Олардың ілімдерін жалпы
энциклопедистер ілімі деген атпен қарады. Негізгі өкілдері мен еңбектері:
Дени Дидро 1713-1784 ж.ж Рамо жиені, Жюльен Офре де Ламетри 1709-1752
жж. Адам-машина, Поль Анри Дитрих Гольбах 1723-1789 жж. табиғат
жүйесі, Клод Андриан Гельвеций 1715-1771 жж. Адам туралы.
Энциклопедистердің пікірінше, әлемнің түпнегізі – табиғат, материия.
Оның негізгі қасиеттері: кеңістікте көсілу, салмақ, бірлік, түр, қозғалыс.
Классикалық неміс философиясы. ХУІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысы неміс топырағында философия кеңінен дамыған ерекше кезең
болды. Ол кезеңдерді Ф. Энгельс классикалық неміс философиясы деп атады.
Бұл кезеңді бастап берген И. Кант 1724-1804 болса, оны Людвиг Фейербах
1804-1872 философиясы аяқтады, ал шырқау шегі Георг Вильгельм Фридрих
Гегель 1770-1831 философиясы еді. Ол кезеңнің өкілдері болғандар: Иоганн
Готлиб Фихте 1726-1814, Фридрих Шеллинг 1775-1854.
Иммануил Канттың өмірі екі кезеңге: сынға дейінгі кезең 1770 мен
сын кезеңі деп бөлінеді. Сынға дейінгі И. Кант дүние өзінен-өзі табиғи
пайда болды деген пікірге тоқтады. И. Кант дүниені өздігінен, біздің
санамыздан тыс өмір сүретін өзіндік зат вещь в себе және біздің зат
вещь для нас деп екіге бөлді. Ол дүниенің танымдылығын мойындамай, жоққа
шығарды. Ол сонымен бірге субьективтік идеалист, дуалист. Таным процесі
күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Канттың этикалық
ілімімен оның эстетикалық көзқарастары ұштасып жатыр. Ол эстетикалық
көзқарастың негізі ретінде көркемдік, маңыздылық және даналық ұғымдарын
қарастырады. Даналық арқылы табиғат өз заңын жүргізсе, маңыздылық пен
көркемдік – эстетикалық талғамдар. Ал олар адамның қажеттілігінен немесе
көңіл-күйінен туындамайды, керісінше, ешқандай мүддесіз, мақсатсыз,
ұғынықтылықсыз-ақ қалыптасады.
Георг Вильгельм Фридрих Гегель 1770-1831-классикалық неміс
философиясының көрнекті өкілі, обьективтік идеалист. Ол өзінің барлық
ақылға сиятын нәрсе-шындық, барлық шындық ақылға сыяды. Гегель
философиясының жүйесі үш бөлімнен тұрады: а) логика, ә) табиғат философиясы
б) рух философиясы (феноменология). Оның философиясының басты мәселесі -
әлемдік рух, абсолюттік идеяның бүкіл дүниеден бұрын пайда болдандығы. Ол
өзінің Логика деген еңбегінде баяндайды. Гегель бойынша даму процесі,
белгілі бір кестемен жүзеге асады: тезис нақтылау, антитезис нақтылауды
теріске шығару және синтез терістеуді-терістеу. Мысалы, материалдық
денелердің пайда болуы тезис болса, күйреуі-антитезис, ал күйреп бара
жатқан денелердің өзінің кейбір элементтерін сақтай отырып, басқа бір жаңа
материалдық денелерге айналуы – синтез болады.
Людвиг Фейербах -1804 жылы Ландсгутта туып, 1872 жылы Нюренберг
қаласының маңында Рейхенберг деген жерде қайтыс болған. Классикалық неміс
философиясының соңғы өкілі. Таным сезімінен басталады деп уағыздады. Л.
Фейербах Гегельдің идеализмін орынды сынай отырып, оның диалектикасының
мәнін түсінбей, оны керексіз деп теріске шығарды. ХІХ ғасырдың ортасында
буржузиялық революциялар артта қалып Европа елдерінің көпшілігінде
капитализм өз негізінде жедел қарқынмен дами бастады. Бұл бүкіл философия
тарихындағы ерекше кезең, адамзат ой-өрісінің жүйеленген, топталған,
жетілген, ғылыми екшеленген кезеңі болды. Бұл кезең Карл Маркс 1818-1883
пен Фридрих Энгельстің 1820-1895 есімдерімен аталады. Маркстің философия
дамуына қосқан үлесі тек рухани фактордан экономиканың басымдылығын,
қосымша құн құпиясын, тауар-ақша қатынастары жүйесіндегі адамды қана мен
эксплуатациялау механизімін ашуында ғана емес, бөлектенудің экономикалық
формаларын да айқындауында еді. К. Маркстің пікірінше, капитализм
жағдайындағы бөлектенудің ең жалпылама формасы экономикалық бөлектену болып
табылады. Маркстің философияның тағы бір жаңалығы еңбекті эпистемологиялық
ұғам ретінде негіздеуінде. Ф. Энгельс 1820-1895. Ф. Энгельс табиғат
диалектикасы, болмыс субстанциясы ретіндегі материя туралы идеяларды,
материя қозғалысы формаларының классификациясын, материя артрибуттары
ретіндегі уақыт пен кеңістік туралы жағдайды, әлемнің материалдық тұтастығы
туралы идеяларды жасап шығарды (Анти Дюринг, табиғат диалектикасы.) Оның
пікірінше, диалектика - бұл табиғаттың, қоғамның және адамзат ойлауының
жалпы байланысы мен даму туралы ілім. Энгельстің ойы бойынша, диалектика
оның қандай екендігі (онтология), қалай ол танылатындылығы және санада
бейнелеу формасына (таным теориясы мен даилектикалық логика) қарай даму
туралы ілім болып табылады. Диалектика философияның үш бөлімінің тұтастығы
болып табылады: онтология, гносеология және диалектикалық логика.
Диалектикалық логиканың өзі дамушы теориялық ойлау заңдары туралы ілім.
Марксизм материяны түйсіктерімізге тәуелсіз бола тұрып, сол түйсіктеріміз
арқылы көшірмесі, бейнесі түстін обьективтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz