ӨСІМДІКТЕРДІ ВЕГЕТАТИВТІ КӨБЕЙТУ

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Жаратылыстану - математика факультеті
Жаратылыстану ғылымдар кафедрасы

ӨСІМДІКТЕРДІ ВЕГЕТАТИВТІ КӨБЕЙТУ

Курстық жұмыс

Ғылыми жетекші:
Кожмухаметова А.С
ж.ғ.м. , аға оқытушы,

Қостанай, 2016 ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-тарау Өсімдіктерді вегетативті көбейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.1 Өсімдікті вегетативті көбейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Өсімдіктің вегетативті мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
II-тарау Өсімдіктерді вегетативті көбейту жолдары ... ... ... ... ... ... ... 11
2.1 Табиғи вегетативтік көбею ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
2.2 Қолдан вегетативтік жолмен көбейтудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.3 Телу және оның тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27

КІРІСПЕ

Көбею - барлық организмге тән тіршілік қасиеттерінің бірі. Организм көбейгенде артына өзі сияқты ұрпақ қалдырып, сол организмнің санын көбейтеді, оны табиғатта сақтап қалады. Организмнің көбеюіне сыртқы ортаның әрқилы жағдайлары әсер етеді. Сондықтан адамзат өзіне тиімді жағына қарай өзгертіп отырады. Зиянды өсімдіктердің көбеюін шектеп, пайдалыларға жағдай жасап, өркендетеді. Ал жалпы осы көбеюдің өзі 2 түрге бөлінеді: жынысты және жыныссыз. Тарихи даму барысында алғаш қарапайым жыныссыз жолмен көбею келіп шыққан [1]
Жыныссыз көбеюдің нәтижесінде түрлердің биологиялық қасиеттері ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталып отырады. Жыныссыз көбеюде бір ата-аналық дара бас тұқым қуалау белгілері бойынша өзіне ұқсас екі немесе одан да көп жаңа дара басқа бастама береді. Жыныссыз көбею гаметалардың түзілуінсіз, бір клеткалы және төменгі сатыдағы ағзалардың бөлінуі немесе бүршіктенуі нәтижесінде, сондай-ақ әрі қарай жеке өмір сүруге қабілетті спора түзу арқылы жүзеге асады. Осы қасиеттеріне орай жыныссыз көбею екі түрлі болады:
1. Нағыз жыныссыз көбею.
2. Вегетативтік көбею.
Нағыз жыныссыз көбею - өсімдіктің органының сыртынан кейде ішінен клеткалар пайда болып, олар өзінше дербес өмір сүруге бейімделді. Ондай жеке организмге айнала алатын қасиеті бар клеткаларды спора деп атайды.
Вегетативтік жолмен көбею деп - құрылысы күрделі өсімдіктердің тамыры, сабағы, жапырағы арқылы көбеюді атайды. Вегетативтік көбею жыныссыз көбеюдің ең алғаш пайда болған түрі. Ерте кезден-ақ, яғни өсімдіктер пайда болған кезде өсімдіктер осы жолмен көбейген.
Вегетативті көбею өз ішінен екі түрге бөлінеді. Бұл екі түрдің өзіндік айырмашылығы мен ұқсастықтары және олардың да көптеген әдістері бар олар жайлы негізгі бөлімдерде толық мәліметтер беріледі.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: вегетативті көбейту туралы түсінікті жетілдіру, өсімдіктердің вегетативті, яғни өсімді мүшелермен толықтай таныстыру, вегетативті көбейту тәсілдерімен және сол тәсілдермен көбейетін өсімдіктермен танысу. Вегетативті көбейтудің тиімділігі мен ерекшелігін оның басқа көбею тәсілдерінен айырмашылығын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, II тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I-тарау ӨСІМДІКТЕРДІ ВЕГЕТАТИВТІ КӨБЕЙТУ

1.1 Өсімдікті вегетативті көбейту

Вегетативтік көбею (лат. vegeto - тірілту, қоздыру, өсіру) - вегетативтік мүшелері арқылы өсімдіктен тіршілікке қабілетті бөліктерінің бөлінуі немесе бүршіктенуі нәтижесінде, түрдің жеке санының артуын айтамыз. Вегетативтік көбею алуан түрлі және өсімдіктердің барлық топтарында кең таралған. Бір жасушалы балдырлар мен бактерияларда вегетативтік көбею жасушаларының екіге бөлінуі арқылы жүзеге асады. Ал көп жасушалы балдырларда вегетативтік көбею, олардың талломдарының кездейсоқ бөліктерге бөлінуі арқылы жүреді. Жіпшелі көк-жасыл балдырлардың кейбір түрлері гетероцисталары арқылы көп жасушалы гормогонияларға бөлінеді. Көбеюдің мұндай қарапайым тәсілі тек төменгі сатыдағыларға ғана емес, суда тіршілік ететін кейбір гүлді өсімдіктерге де (сужапырақ, мүйіз жапырақ, егеушөп) тән. Осылай көбею нәтижесінде XIX ғасырда Еуропаға енген Канада сужапырағы су қоймаларында кең таралғандықтан, жергілікті тұрғындар су чумасы деп атаған. [1]
Өсімдіктердің вегетативтік көбеюі оның регенерациялық қабілетіне негізделген. Неғұрлым өсімдік теменгі сатыдағы болса, оның регенерациялық қасиеті соғұрлым күшті болады. Мысалы, бір клеткалы өсімдіктердің денесі бөлінудің нәтижесінде одан екі жас жасуша пайда болады да, бұлардың әрқайсысы өзінше дербес өсімдікке айналады. Мұны да вегетативтік көбею деп есептейміз. Бұл сөздерден шығатын қорытынды, вегетативті көбеюде өсімдіктің регенерациялық қасиеті маңызды рөл атқарады. Ал осы регенерация сөзіне тоқталып өтетін болсақ, ол қайта қалыптасу деген мағынаны білдіріп, организмнің жарақаттанған, немесе жойылған бөлігінің қайтадан қалыптасып, орнына келуін қамтамасыз ететін құбылыс болып табылады. Бұл құбылыс өсімдіктер әлемінде өте жиі байқалады.
Қайта қалыптасу физиологиялық және зақымды болып бөлінеді.
Өсімдік бөліктерінің табиғи тозудан кейінгі бұрынғы қалпына қайтып келуі физиологиялық регенерация деп аталады. Оның мысалы ретінде тамыр қынының түлеген клеткаларының орнына жаңа клеткалардың қалыптасуын, ксилеманың ескірген бөліктерінің жаңғыруын, ағаштар діңінде қабықтың алмасуын т.б. келтіруге болады.
Өз ретінде зақымды регенерация екі топқа бөлінеді:
1.Жасушалардың қайталап жіктелуіне байланысты қалпына келу:
а) жараның бітуі (жазылуы);
б) каллустан мүшелердің қалыптасуы (органогенез);
в) денелік эмбриогенез.
2.Меристема деңгейіндегі регенерация:
а) ұштық (төбелік) меристеманың қайта қалыптасуы;
б) алғашқы ұрықтардан мүшелердің дамуы (органогенез);
в) жаңадан пайда болған басқа ұрықтардан мүшелердің дамуы.
Енді көрсетілген регенерация түрлерінің қысқаша анықтамасына назар аударайық.
Жараның жазылуы. Жарақаттанған бөліктің (мүшенің) үстіңгі ұлпалары қайтадан жіктеліп (ыдырап) олардың клеткалары бөліне бастайды. Одан феллоген (тоз камбий) қалыптасып, тозға айналады. Жараның беті каллус ұлпасы арқылы да бітуі мүмкін.
Каллустан мүшелердін калыптасуы. Жасушалардың қайталап жіктелуі алғашқы кезде жараның бітуіне ұқсас болады. Бірақ, жасушалардың бағытсыз бөлінуіне байланысты өзара ретсіз орналасқан паренхималық жасушалардан құралған каллус ұлпасы пайда болады.
Денелік (соматикалык) ұрықтын пайда болуы (эмбриогенез). Бұнда да жараланған бөлікте каллус қалыптасады. Оның жеке жасушаларының қалыпты бөлінуінен денелік ұрықтар (эмбриодтар) қалыптасады. Белгілі қолайлы жағдайларда олардан тұтас ағза дамиды.
Жараланған бөліктердің каллус ұлпасының қатысуынсыз қайта қалыптасуы. Регенерацияның бұл түріне эпидерманың бірлі-жарым жасушаларынан жараланған жерден қашықтау кірме өркендердің қалыптасуын жатқызуға болады. Қабықтың негізгі ұлпа (паренхима) клеткаларының ксилема клеткаларына айналуы да осының мысалына жатады. Өткізгіш ұлпа элементтерінің қайтадан қалыптасу бағыты, ең алдымен, ксилеманың қалыптасуына қажет генетикалық бағдарламаны қоздырушы ауксиннің біржақты (полярлы) төмен қарай тасымалдануымен анықталады.
Өсімдік бөліктерінің қайтадан қалыптасуының басқа түрлері ұштық, немесе бүйір меристемалардың әрекетіне байланысты.
Ұштық меристеманын қалыптасуы. Өсу төбешігін бойынан қақ жарса, әр жартысынан жеке төбешік (апекс) қайта қалыптасады. Өркеннің, тамырдың өсу төбешігі меристеманың кішкентай аралық бөліктерінен де қайтадан қалыптасады.
Мүшелердің бұрынғы бастамалардан калыптасуы. Әдетте өсімдіктің жер үстілік мүшелері тыныштық күйдегі қынап бүршіктерінің өсуінен қалыптасады. Тамыр жүйесінің ұш жағын жарақаттап, немесе кесіп тастаса бүйір тамырлар жедел қалыптаса бастайды.
Мүшелердің жаңадан пайда болған кірме бастамалардан дамуы. Көптеген ағаш тектес, шөптесін өсімдіктерден дайындалған қалемшелер қолайлы жағдайда өздігінен тамырланып жаңа өсімдіктің қалыптасуына бастама болады. Бұл камбий, немесе перициклдегі жасырын меристема клеткаларының жедел бөлінуіне байланысты. Осы сипатталған регенерацияның түрлері өсімдіктерді мүшелері арқылы (вегетативтік) көбейту әдістерінің негізі болып есептеледі.
Вегетативтік көбею кезінде аналық өсімдіктен пайда болған жас особьтар жиынтығы клон деп аталады. Гүлді өсімдіктерде клонда тамырсабақтың бұтақталған ескі бөліктерінің біртіңдеп бұзылуынан, сол сияқты жер беті және жер асты столондарының ұшындағы түйнектер мен жуашықтардан жас өсімдіктер бастамасы ретінде жетіледі [2].

2.2 Өсімдіктердің вегетативті мүшелері

Тамыр. Тамыр - негізгі вегетативті мүше. Тамыр осьті апикальді мүше немесе төбе меристемасы арқылы ұзындыққа өсетін мүше. Сабақтан айырмашылығы -- онда ешқашанда жапырақтар пайда болмайды және апикальді меристема тамыр оймақшасымен қапталған.
Негізгі атқаратын қызметі - су және минералды заттарды топырақтан сіңіру.
Қосымша атқаратын қызметі:
А) Тамыр өсімдікті топыраққа бекітеді, вертикальді өсуіне жағдай жасайды.
Б) Тамырда әртүрлі заттар синтезделеді ( көптеген аминқышқылдар, гормондар, алколоидтар) және өсімдіктердің басқа мүшелеріне жеткізіледі.
В) Тамырда қор заттар жинақталады.
Г) Тамыр басқа өсімдік тамырларымен, топырақтағы микроорганизмдермен, саңырауқұлақтармен байланысады.
Д) Өсімдіктің вегетативті көбеюіне қатысады.
Бір өсімдіктегі тамырлар жиынтығы тамыр жүйесін құрайды. Тамырлар жүйесінің құрамына негізгі тамыр, жанама тамыр және қосалқы тамыр кіреді. Негізгі тамырдан бұтақтанған тамыр -- жанама тамыр. Өсімдіктің жер үсті мүшелері, сабақтан пайда болған тамыр қосалқы тамыр деп аталады. Тамыр жүйесінің 2 типі бар кіндік және шашақ. Кіндік тамыр жүйесінде негізгі тамыр жақсы жетілген, қос жарнақтылар класының тұқымдастары (Ranunculaceae, Papaveraceae, Fabaceae). Шашақ тамыр жүйесі - дара жарнақтылар класының тұқымдастары - Liliaceae, Poaceae тұқымдастарына тән.
Тамырдың өсу зонасы. Тамырдың апикальды меристемасының клеткалары тамыр оймақшасымен қоршалған. Тамыр оймақшасының астыңғы жағында бөліну аймағы орналасқан. Клетканың мөлшері - 1мм. Бұл аймақтан жоғары -өсу аймағы, клеткалар өте тез ұзынынан ұлғаяды. Тамыр түкшелері орналасқан аймақ сору аймағы деп аталады. Бұл түкшелердің сіңіру беткейі үлкен болады және топырақтан су мен минералды заттарды сіңіреді. Сіңіру аймағы мен сабақтың негізгі аралығы өткізу аймағы. [3]
Сабақ. Сабақ - жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік мүшесі, өркеннің өстік бөлімі. Сабақ ұшында төбе меристемасының болуына байланысты үнемі ұшынан, сол сияқты қыстырма меристемасынан да өсіп отырады.
Сабақ тамыр мен жапырақты байланыстырып тұрады. Сабақ арқылы жапырақта фотосинтез процесінің нәтижесінде пайда болған органикалық заттар тамырға қарай, ал тамыр арқылы қабылданған су және одан еріген минералдық тұздар мен органикалық заттар жапыраққа қарай жылжиды. Сабақ бұтақтанып, онда жапырақтың ассимиляциялық беткейі жетіледі. Ол осы беткейді кеңістікте ұстап тұру, оны жарыққа бағыттап тұру қызметін, яғни тіректік қызмет атқарады.
Жоғарыда аталған негізгі қызметтер мен қатар көп жылдық өсімдіктердің сабағында қор заттары жиналады, шөптесін өсімдіктердің сабағында фотосинтез жүреді және көптеген өсімдіктердің сабағы вегетативті көбею мүшесі болып табылады.
Сабақ морфологиясы. Сабақтың морфологиясы жоғары сатыдағы өсімдіктердің барлығында бірдей емес сондықтан олардың алуан түрлілігін еңсесіне, пішінінен, көлеміне бөліп қарастырған жөн.
Ағаштардың басым көпшілігі көптеген шөптесін өсімдіктердің сабағы тік бағытта өседі. Мысалы, емен, қайың, жүгері, күнбағыс және т.б. Шөптесін өсімдіктердің сабағы алғашында көлбеу өсіп, содан кейін біртіндеп доға тәрізді иіліп барып, көтеріліп барып өсетіндері жиі кездеседі. Бұндай сабақ көтеріңкі сабақ деп аталады.
Төселмелі деп аталуы өсімдік сабағының жерге төселе көлбеу бағытта өсетіндіктен болса керек. Төселіп өскен өсімдіктердің кейбіреулерінің сабағының топырақ пен жанасқан жерінен қосалқы тамырлар өсіп шығады, ал сабағы төсемелі болып келетін қияр, қауын, қарбыз, асқабақ және т.б. жайылып өсіп, үлкен аймақты қамтиды.
Өрмелегіш сабақты өсімдіктер өзінің өркенін жоғары көтеріп тұру үшін таяныш пайдаланып өседі. Мұндай өсімдіктер лианалар деп аталады. Бұлар тропиктік аймақтарда жиі кездеседі. Лианаларға сабағы жіңішке, механикалық ұлпасы біршама нашар жетілген, әрі ұзын болып келетін жүйелілік тұрғыдан әр түрлі таксондардың өкілдері жатады.
Сабақтың өсуінің ерекшелігі жертағанды өсімдіктерде байқалады. Бұлардың сабағының өсуі шектелген, буын аралықтары қысқа жапырақтары тамыр мойнына жиналған жертаған жапырақты болып келеді.
Жұмыр сабақтың көлденең кесіндісінің пішіні дөңгелек тәрізді. Өйткені, сабақта механикалық ұлпа айнала шеңбер түзіп біркелкі орналасады.
Консистенциясына қарай сабақ сүректі және шөптесін болып бөлінеді. Сүректі өсімдіктер сабағының сүрек клеткаларының қабықшасына лиглин сіңіп қатайған. Сүректі сабақты өсімдіктерге ағаштар және бұталар, бұташықтар мен жартылай бұталардың көбі жатады. Шөптесін өсімдіктер сабағы қатаймаған жұмсақ шөптесін қалпын сақтайды.
Жапырақ. Жапырақ - жоғарғы сатыдағы өсімдіктер денесіндегі фотосинтез, тыныс алу және трнспирация қызметін атқаратын өте маңызды вегетативтік органдардың бірі. Жапырақтың ең негізгі бөлімі - жапырақ тақтасы. Көптеген өсімдіктердің нағыз жапырағының түбінен қосалқы жапырақтары өсіп шығады.
Жапырақ тақталары пішіндеріне қарай: қылқан жапырақ, таспа тәріздес жапырақ (астық тұқымдастар), қандауыр немесе ланцет тәріздес жапырақ (талда), эллипс тәріздес жапырақ (ұшқат), жұмыртқа тәріздес жапырақ (тар тар жапырақ, шамшат), жүрек тәріздес жапырақ (жөке ағашы, қоғажай), ромба тәріздес (қара тал), стрелка тәріздес жапырақ (қымыздықта), жебе тәріздес жапырақ (шырмауықта), бүйрек тәріздес жапырақ т.б. түрлері кездеседі.

Бір жапырақтың негізгі сағағына бірнеше жеке тақташалар орналасқан, бұлар өз алдына жеке-жеке түсіп отыратын болса, оларды күрделі жапырақ деп атайды. Күрделі жапырақ өсімдік түріне қарай әртүрлі болады:
1. Үш құлақ - күрделі жапырақ -сағағының ұшына 3 тақташа орналасқан жапырақтар (беде, жоңышқа, соя т.б).
2. Салалы күрделі жапырақ - сағағының ұшына 3 тен артық тақташа орналасқан жапырақ (бөрі бұршақ, қара сора, қос табан т.б).
3. Қауырсын күрделі жапырақ -бір жапырақтың негізгі сағағын бойлап, оның екі жағына бірдей құс қауырсыны тәріздес орналасқан жапырақ.
Гетерофилия. Өсу ортасының алуан түрлі факторларына байланысты күн нұрының күшіне, сапасына, қоректі заттардың мөлшеріне, температураға, ылғалға байланысты өсімдіктің әр бір бұтақтарында немесе бір ғана бұтағында орналасқан жапырақ тақталарының түрліше пішінді болуы гетерофилия деп аталады.[3]
Жапырақтың орналасуы. Өсімдіктердіңі сабағына белгілі бір тәртіппен орналасады.
1. Кезекті орналасу(бидай, жүгері, емен т.б)
2. Қарама-қарсы орналасу: Сабақтың әрбір буынынан екіден жапырақ шығады да, олар бір-біріне қарама-қарсы орналасады. (бөдене, шөп, балқурай т.б)
3. Шоқтанып орналасуда сабақтың бір буынынан 3 немесе одан да көп жапырақ шығады.
Жапырақтың анатомиясы 3 - ке бөлінеді:
1. Жапырақтың сыртын қаптап жатқан алғашқы жабындық ұлпа эпидермис;
2. Жапырақтың мезофилі;
3. Сосуд-талшық шоқтары.
Өсімдік органдарының метаморфоздары.
Өсімдіктің негізгі органдарының айналадағы ортаға бейімделе келіп, құрылысы мен түрі өзгеруін және белгілі бір жаңа қызмет атқаруға бейімделуін метаморфоз деп атайды. Өсімдіктерде метаморфоз олардың тарихи даму кезеңдерінде пайда болады, кейін олардың тұқым қуалайтын түпкілікті белгісіне айналады. Өсімдіктің метаморфозданған органдарына, мысалы, сәбіз бен қызылшаның жем тамырлары, лианалардың мұртшалары, кейбір өсімдіктердің сояулары мен тікендері және т.б жатады.
1. Өркеннің метаморфозы. Өсімдіктің жапырақтары бар бұтағын (сабағын) өркен деп атайды. Капуста басы - жапырақ пен сабақ клеткаларына қоректік заттар жиналып түрі өзгеріп кеткен өркен.
Пиязшық (жуашық)- мұнда сабағы өте қысқарып түрі өзгеріп кеткен, жапырағы қабыршаққа айналып кеткен өркен. Сыртындағы сілдіреген қабыршақтарыда түрі өзгеріп, кеуіп қалған жапырақтар.
Сояу- түрі өзгерген өркен.
Филлокладия-жапырақтары редукцияланып, сабақтары немесе бұтақтары тақталанып, бір жапырақ тәрізді болып түрі өзгерген өркен. Мұны кейде кладодия деп те атайды.
Редукцияланған жапырақ қолтығынан филлокладия (кладодия) өсіп шығады да, оның бет жағынан гүлдер пайда болады. Филлокадиялары бар өсімдік түрлері көбінесе қуаңшылық аудандар да кездеседі. (филлаптус өсімдігі). Нағыз жапырақтан ешқашан да гүл өсіп шықпайды.
Жапырақ метаморфозы. Өсімдік жапырақтары өскен орталарының әсеріне, тіршілік ерекшеліктеріне қарай өзгергіш келеді. Мысалы: кейбір өркендермен бірге, өсімдік жапырақтарының да түрі өзгеріп, сояуға айналып кетеді (бос қараған, ақ қараған, кактус т.б). Кейбір өсімдік өркендерінің ең ұшында орналасқан жапырақтары түрін өзгертіп мұртшаға айналып кетеді. Бұл көбінесе сабағы ұзындау және жіңішке болып келетін өз денесінің салмағын өзі тік көтеріп тұра алмайтын өсімдіктерде көбірек ұшырайды (бұршақ, сиыр жоңышқа, жүзім. т.б).
Филлодия - үнемі жұмыр болатын жапырақ сағағының бірте-бірте өзгеруі салдарынан жапырақ тақтасы тәрізді болып өзгеріп кету. Ол фотосинтез, транспирация және тыныс алу процестерін жүргізіп жапырақ тақтасының қызметін атқарады. (түбіртек, бозкілем, алоэ, балдырған, агава, т.б).
Сабақтың метаморфозы. Негізгі вегетативтік органның бірі - өсімдік сабағы да метаморфозданып, түрі өзгереді. Сабақ метаморфоздарының түрлері:
1.Түйнектер-томпайып, түйнектеніп және ет - женді болып түрі өзгеріп кеткен сабақ. Систематикалық жағынан қарағанда жер үсті және жер асты түйнегі болып 2-ге бөлінеді.
Жер үсті түйнегіне: кольраби капустасы.
Жер асты түйнекке: картоп, жер алмұрты (топинамбур).
Тамырсабақ-өсімдіктің түрі өзгерген жер астындағы сабағы. Мұның сыртқы пішіні өсімдіктің тамыры сияқты болғанымен, тегі және ішкі құрылысы жағынан алып қарағанда-сабақ. Тамырсабақ бунақ-бунақ болып, топырақ астында көмулі болады.(қалуен, бидайық, жыланқия т.б).
Кейбір өсімдіктің сабағы түрін өзгертіп ет-женді болып, немесе жапырақ тәрізденіп жасыл тақтаға айналып, фотосинтез, тыныс процесіне икемденіп кетеді. Мысалы: кактус.
Тамырдың метаморфозы. Метаморфозданған тамырдың жемтамыры және түйнектамыр деген 2 түрі бар.
1.Жемтамыр (тамыр-жеміс)-кейбір өсімдіктердің бір тамырларының клеткаларына қоректік заттар көбірек жиналып, олар ет-женді болып жуандап түрін өзгертіп кетеді.(2 жыл. өсім.) қызылша, сәбіз, шалқан, тунепс, шолғам, шомыр т.б.
2.Түйнектамырлар-клеткаларына қор жинап, көлемі ұлғайып, ет-женді болып, түрі өзгерген жанама немесе қосалқы тамырлар оның ұшында бүршіктер болуы мүмкін. Сондай тамыр түйнектерінен келесі жылы жас өркендер өсіп, өсімдіктің вегетативтік жолмен көбеюіне мүмкіндік береді. (георгина, қазықұрт, турненс, банан т.б) [12]

II - тарау. ӨСІМДІКТЕРДІ ВЕГЕТАТИВТІ КӨБЕЙТУ ЖОЛДАРЫ

Жалпы вегетативті көбею туралы жоғарыда өте көп айтылып өтті. Біз оның ерте кезде өздігінен табиғи жолмен өзінің өсімді мүшелерінің көмегімен бөлінетіндігін байқадық, бірақ ғылым салалары жетіле келе адамзат баласы өсімдіктердің өсімді мүшелері арқылы оларды қолдан көбейтуді де ғылымға енгізді (1- сурет). Сонымен вегетативті көбею өз ішінен табиғи вегетативті көбею және қолдан вегетативті көбейту деп 2 түрге бөлінеді. Бұл екі бөліну түрінің бір - бірінен айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Себебі табиғи вегетативтік кебею дүниеде өз бетімен кездесетін және сонымен қатар өсімдіктің регенерациялық қасиетіне негізделетін болса, ал екіншісі -- табиғатта кездеспейді, оған қолдан түрлі хирургиялық әдістерді қолдана отырып, адам өсімдіктерді өзі өсіреді, көбейтеді [6]

Өсімдікті вегетативті көбейту

Табиғи вегетативті көбею
Қолдан вегетативті көбейту

1-сурет Вегетативті көбею жолдары
2.1 Табиғи вегетативтік көбею

Табиғи вегетативтік кебею - бұл адамзат баласының қатысуынсыз, өсімдіктердің өздігінен өсімді мүшелерінің бөлінуі немесе бүршіктенуі арқылы көбеюі. Жер жүзіндегі өсімдіктердің көбісі табиғатта вегетативтік жолмен көбейеді. Көп клеткалы және клеткаланбаған ірі балдырлардың, саңырауқұлақтардың денесінен кездейсоқ үзіліп қалған бөлігі де өзінше жеке өсімдікке айналып кетеді. Мүк, плаун, селагинелла дейтін өсімдіктердің ересек талломы немесе өркені қурап қала береді де, олардан өсіп шыққан жас бұтақтар өзінше жеке өсімдікке айналып, табиғи жолмен көбейеді. Папоротник пен жылбұрын сияқты, кейбір жоғары сатыдағы споралы өсімдіктер де табиғи вегетативтік жолмен, екі түрлі тәсілмен көбейеді:
1) мүк және плаун сияқты өсімдіктердің жер астындағы ересек бөлімдері қурап қалып, олардан өсіп шықкан өркендері әрмен карай өсіп көбейеді;
2) папоротниктің жапырақ бетінде пайда болған қосалқы бүршіктері үзіліп түсіп, бұлар да әрмен қарай өсіп, өз бетінше жеке өсімдікке айналады [5].
Тұқымды өсімдіктердің бір және екі жылдық түрлері ғана табиғи вегетативтік жолмен көбейе алмайды, ал көп жылдық шөптесін және сүректі өсімдіктердің барлығы да табиғи вегетативтік жолмен көбейе береді. Бұлардың арасынан табиғи вегетативтік көбеюдің мынадай түрлері кездеседі:
Өркен бөліп кө6ею, өсімдіктердің денесінде пайда болған өркендер бөлініп, өз алдына жеке өсімдікке айналады. Мысалы, балықоты деген өсімдікті алуға болады. Балықоты көбінесе ағынсыз суда өседі, оның қыстан аман сақталып шыққан бірнеше данасы ғана жазда аз күннің ішінде тынық судың жарты гектардай бетін жауып кетеді.
Жер бетіндегі өркендерден көбею. Кейбір өсімдіктер өзінен жер бетіне көктеп шыққан өркендері аркылы көбейеді. Бұларға мұртшаларынан, томаша өрбіндерінен (шыбықтарынан), сұламалы бұтақтарынан өсіп көбейетін өсімдіктер жатады. Мұртшаларынан көбейетін өсімдіктердің бірі -- қойбүлдірген, қара бүлдірген.
Томаша өрбіні дегеніміз -- өсіп тұрған сүректі өсімдіктердіц дің-сабағын арамен кесіп алғаннан немесе дауыл сындырып кеткеннен кейінгі оның орнында қалған түбірінен өсіп шыққан жас шыбықтар. Томаша өрбінінен жөке ағашы, тал, қайың т. б. өсімдіктер көбейеді.
Көп өсімдіктер сұламалы бұтақтарынан да көбейеді. Вегетативтік көбеюдің бұл жолы табиғатта көп кездеседі. Ылғалды жерде сұлап өскен сүректі өсімдіктердің түп жағынан шыққан бұтақтарының, астыңғы жағынан косалқы тамырлар және өркендер шығып, олар топырақта тамырланады да одан әрі өсе береді. Мысалы, арша, тал, жөке ағашы, емен т. б. осылай көбейеді. Олардың қосалқы тамыр және өркен шыққан бұтақтарының дің-сабақ жағы қурап қалса да, олар өсу қабілетін жоймай жеке өсімдік болып өсіп, көбейеді.
Жер астындағы өркендері немесе тамырсабақтары арқылы көбею. Біраз өсімдіктердің метаморфозданған өркендері жер астында - топырақка көмілуі жатады. Бұлар сол өсімдіктердің жер бетіндегі өркендеріне мүлде ұқсамайды. Жер астындағы өркендердің буыны және буын аралықтары бар, олар топырақ ішімен жылжып, бойлай өсіп отырады. Буындағы бүршіктерден жас өркендер өсіп, вегетативтік көбеюді қамтамасыз етеді. Қысқарған тамырсабақтарда бүршіктер жиі орналасады да, олардың жер бетіндегі өркендері де жиі шоқтанып жатады (2,3-сурет). Ұзарған тамырсабақтарда бүршіктер сирек орналасады, соңдықтан олардың жер бетіндегі өркендері де сирек. Ұзарған тамырсабақты өсімдіктер жан - жаққа тарамданып, тез арада жайылып өседі. Әрбір буынынан жер бетіне жаңа өркен шығару арқылы көбейеді. Бұл өсімдіктерге жыланқияқ, папоротник, селеу, қамыс, қонырбас, қияқ, жатаған бидайық, адыраспан т.б. өсімдіктері жатады [4].

2-сурет 3-сурет
Тамыр сабақтарынан көбею

Кейбір өсімдіктердің жер астындағы өркендері тамырсабақтай емес, вегетациялық дәуірдің соңында олардың жер бетіндегі бөлімдері қурап, жер астында комақты өркені қалады да, сабақ бөлімінің бой конусы жер бетіне тік қарап жатады. Көктемде оның бой конусынан жас өркен шығып, әрі қарай өседі де, көбейеді. Вегетативтік көбеюдің мұндай түріне пиязшықты өсімдіктер жатады. Пиязшығы бар өсімдіктерді баданалы өсімдіктер деп те атайды. Оларға: бәйшешектер, нарцисстер, лалагүлдер, сүмбілдер, пияздар, сарымсақтар, жауқазындар т. б. жатады.
Вегетативтік көбею қызметін атқаратын түйнектер - тамыр мен өркеннің түрөзгерістері. Түйнектердің өзі жер бетіндегі түйнектер және жер астындағы түйнектер болып бөлінеді. Бұлардың бет жағыңдағы орналасқан бүршіктерден (көзше) жас өркендер өсіп шығады. Түйнектері арқылы жер алмұрты, цикламен, альпі қоғажайы, нарғызгүл, кольраби капустасы және т.б. өсімдіктер көбейеді. Өсімдіктерде олардың мөлшері тым көп болғаңдықтан, тұкым сияқты шашылып қолайлы ортаға түссе, тез өсе бастайды. Мысалы, жасан-шөптер тұқымдасына жататын бөлме өсімдігі бриофиллюмның жапырақ жиегіңдегі тісшелерінің арасында (ойыс жерінде) қосалқы бөлшектер бар. Бұл бүршіктерден 2 - 3 жапырағы, 1 - 2 қосалқы тамыршасы бар кішкентай өсімдіктер пайда болды да, жапырақтан түскен жерінен қаулап өсе бастайды [3].

2.2 Қолдан вегетативтік жолмен көбейтудің ерекшелігі

Қолдан вегетативті көбейту деп - адамның қолымен жасалған әртүрлі хирургиялық әдістермен өсімдіктердің мәдени түрін өсіру-көбейту әдістерін айтамыз. Мәдени өсімдіктердің кейбір түрлерін қолдан вегетативті көбейту ертеден келе жатқан әдіс және бұл әдістің бірнеше тәсілдері бар:
1) Метаморфозданған мүшелерден көбейту;
2) Кесіндіден көбейту;
3) Сұлатпа шыбықтан көбейту;
4) Түбін ажыратып көбейту;
5) Тамыр атпаларынан көбейту;
6) Телу немесе ұластыру;
Метаморфозданған мүшелерден көбейту. Кейбір өсімдіктердің метаморфозданған, яғни түрін өзгерткен мүшелері әрмен қарай көбеюге кабілетті болады. Бұл кабілетті пайдалана отырып, адам ондай өсімдіктерді қолдан өсіріп көбейтеді, өзінің түрліше қажетіне жаратады, іске асырады. Метаморфозданған мүшелермен көбейтуге түйнектерінен көбейту, пиязшықтарынан және қабыршақтан көбейту жатады.
Түйнектерінен көбейту. Түйнек түрі өзгерген сабақ та және тамыр да болуы мүмкін. Картоп түйнегі сабақтан пайда болған. Картоп үнемі түйнегінен өсіріледі. Егер картоп түйнегінің бетіне көңіл қойып қарайтын болсақ онда көптеген көзшелер (бүршіктер) көрінеді. Бұл бүршіктердің әрқайсысы жер бетіне жеке өсімдік болып шыға алады. Жерге бүтіндей көмілген картоптың бір ғана түйнегі жер бетіне өсіп шыққанда бір топ болу себебі осыдан. Картоптың жеке түйнегі бетіндегі бүршіктері оның морфологиялық жағына карай түрліше орналасады: морфологиялық ұшы деп есептелетін жағында -- көп, ал түп жағында аз болады. Тұқымдық картоп ірі болса, оны бірнешеге бөліп, әр бөлігінде 1 -- 2 көзше қалдырып, турап отырғызғанда өнімді мол алуға болады(4-сурет).

4-сурет Түйнектері арқылы көбейту

Көбінесе оңтүстіктегі аудандарымызда өсірілетін сабақтың, өзгеруінен болған түйнекті өсімдіктердің бірі -- жер алмұрты. Бұл -- күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік; жер астында өсетін сталон деп аталатын сабағы түрін өзгертіп түйнекке айналған. Мұны тұқымдыққа пайдаланады. Арнаулы агротехникалық шараларды қолдана отырып, отырғызылған жер алмұрты гектарынан 40 - 50 т түйнек және 30 т жапырақты сабақ береді. Түйнегі адамға - тағам, малға - жем, техникада - спирт жасауға болатын құнды өсімдік. Батат, ямс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.