Әлем философиясы
61-лекция тақырыбы: Философияға кіріспе
1. Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
2. Философия және шындық
3. Философияның статусы
4. Философия ғылымының пайда болуы
5. Пәннің мақсаты мен міндеттері
Философия сөзі араб тіліндегі фәлсәфә көпше түрі фәлсафият сөзінен
келеді. Кинди, Хауаризми және Шахристани сияқты философтар және ойшылдардың
көзқарастары бойынша фәлсәфа сөзі грек тілінен еніп философия сөзі
арапшаға ыңғайлы етіп айтылды-дейді. Бұл грек сөзінің фило (сүйемін) және
софия (данышпандықты) деген екі тіркестің қосындысы екендігі айтылады.
Алғаш рет философия терминін Пифагор өз еңбектерінде қолданған. Ал
айрықша білім саласы ретінде философияны Платон енгізді.
Әбу Сүлеймен ас-Сижистаниге қарайтын болсақ мұсылман философтардың
философия сөзінің алты мағынасын білгендігі айтылады. Аристотелдің,
Платонның, Пифагордың т.б. көрсеткен алты анықтаманы ислам философтары тек
қана қайталап қоймай өздері де анықтаманы одан әрі дамытқан.
Алты анықтама:
1. Этимологиялық анықтама: Фәлсәфа, хикмет сүйіспеншілігі болып
табылады. (Пифагордың сөзі)
2. Жақын тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа болмысты сол қалпында
тану (Пифагор сөзі)
3. Ұзақ тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа, илаһи және адамдық
істердің жиынтығы. (Пифагор)
4. Жақын мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа, өлімге
дайындық. (Платон сөзі. Бұл сөзді Федон еңбегінде өлім
тәжірибесі деп қолданған.)
5. Ұзақ мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа,
адамның мүмкін болғанша өзін илаһқа ұқсатуы. (Платон сөзі. өз
еңбегінде Бұл әділетсіз дүниеден қашу деп қолданған.)
6. Ұлылыққа қарай анықтама: Фәлсәфа өнерлердің өнері және ғылым.
(Аристотель сөзі. Бұл сөзді метафизика деген еңбегінде
қолданылады.)
Осы философия анықтамаларына кішкене өзгешеліктер енгізген мұсылман
философтары өздерінің жеке көз-қарастарын білдірген.
Кейбір мұсылман философтары алты анықтаманы қайталайды.
Мысалыға Кинди, Хауаризми және ибн Араби сияқты философтар фәлсәфа
хикмет сүйіспеншілігі деген сөзді қайталайды.
Кинди, ибн Мискеуейх және ибн Хинди Фәлсәфа өлімге дайындық деген
сөзді (анықтаманы) қайталайды. Өлім деген кезде екі өлімді түсінеді. Бірі
рухтың денені тастап кетуі. Екіншісі шәхәуатты өлтіру. Мінеки олардың айтып
жатқан өлім осы өлім.
Фараби, ихуани сафа, ибн Хинди фәлсәфа адамның күші жеткенше ұлық
Аллаһтың іс-әрекеттеріне ұқсауға тырысуы деп қайталайды.
Кинди Ұлылығы тұрғысынан фәлсәфа өнерлердің өнері және хикметтердің
хикметі деп қайталайды.
Ислам философтарының анықтамаларына келетін болсақ Кинди фәлсәфа,
адамның ойлау қабілетіндегі мәңгі барлық заттардың ақиқаттылығы, түр-
түсінің себептерінің жиынтығы дейді.
Фараби, Фәлсәфа (хикмет) бизатихи Уажибул Ужуд болған ақиқат
болмыстың болмыс ретінде білінуі.
Ибн Рушд Фәлсәфа, болмысты өнердің нәтижесі ретінде қарап Жаратушыны
тану.
Ибн Хинди Фәлсәфа, рухтың ғылым және амал мен тәрбие етілуі-дейді.
Философия- адамзат дамуының қайнарынан бастау алатын ғылым. Ол біздің
заманымызға дейінгі мыңжылдықтың басында дүниеге келген. Сол кезден бастап
ол үнемі даму үстінде. Философия дінге жақын, өйткені ол да философиялық
нақты фактылармен қатар дін сияқты догмаға сүйенеді. Бірақ ол дін емес.
Философия бүкіл әлемді, оның басты салалары – табиғат, қоғам, адам санасын
тұтас құбылыс ретінде алып, оның жалпы заңдылықтарын ашады. Объективтік
шындық жөніндегі белгілі қағидалар жүйесін қалыптастырады.
Адамзат дамуымен қатар философия да өз алдына дүниеге көзқарас ілімі
ретінде қалыптаса түсті. Сонымен қатар ол басқа ғылымдарға методологиялық
жол сілтейтін әдістемелік рөл де атқаруда. Философия адамзаттың рухани
табысы. Ол ғасырдан ғасырға бір халықтан бір халық үйреніп, біліп, ұғу
арқылы ойдан өрнек құрап, рухани дами береді.
Философияда екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол
дүние ұдайы қозғалыста, дамуда деп түсінеді. Екіншісі метафизикалық әдіс.
Бұл біріншіге қарсы дүниені өзгермейтін қозғалмайтын дамымайтын құбылыс деп
түсінетін ұғым.
Диалетикалық әдісті Гераклит, Аристотель қолдады оны одан ары Гегель
дамытты.
Метафизиктерге К.Маркске дейінгі материалисттердің басым көбі жатты.
Философия ғылымы басқа нақты ғылымдар арасында тығыз байланыс бар.
Олар бірінсіз бірі өмір сүре алмайды. өйткені философия жалпы теориялық
ілім. Сонымен философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам
мен қоғам жайлы адамзат ой-санасының дамуы барысында жинақталған,
жүйеленген ғылыми ой пікірдің теориялық жиынтығы.
Философия құл иеленушілік қоғамда дүниеге келді. Ол кезеңде философия
адамның объективтік дүние және өзі туралы түсініктерінің жиынтығын құрайтын
ілім. Бұл жағдай, антика заманындағы білім деңгейінің төмен екендігін
көрсетеді. Философияның сана формасында пайда болуы белгілі бір
қажеттіліктергебайланысты туындайды. Біріншіден дүниені білу үшін ең
алдымен ол туралы жалпы көзқарас болуы қажет. Екіншіден дүниені тереңдей
тану үшін ол туралы дұрыс, рационалды ойлау әдісі, логика және дүниетаным
теориясы қалыптасуы керек. Осы қажеттіліктердің нәтижесінде философияның
ойлаудың болмысқа қатынасы туралы мәселесі алдыңғы қатарға шықты, ал оның
шешімі таным логикасының негізінде жатты. Философия көптеген салалардан
тұрады: онгология, гносеология, логика,этика, эстетика, психология,
социология, философия тарихы. Бір кезде философия ғылымдардың ғылымы деп
атанды. Бірте-бірте практиканың дамуына, ғылыми білімнің көбеюіне,
тереңдеуіне байланысты философияның ғылымдардың ғылымы деген функциясы
әлсірей бастады. Қазіргі өзінің қоғамдағы орнын, ролін проблемаларын
шеңберін нақты анықтап бұл функциядан мүлдем арылды.
Адамның объективтiк дүниенi танудың алғашқы формалары-дүниенi сезiну және
дүниенi қабылдау – эмоционалды-сезiмдiк сфералармен, түйсiктермен
байланысты болады. Әрбiр адам жастайынан дүниенi танып бiле бастайды,
заттар мен құбылыстар жайында бiлiмдер жинақтайды (мыс. оптимистiк және
пессимистiк көзқарастар дүниенi сезiну мен байланысты, ал сол сезiмдер
негiзiнде қалыптасқан образдар мен бейнелер мыс. белгiлi бiр өткен немесе
келешекте болатын өмiр жағдайларын елестету, дүниенi қабылдау болып
табылады). Дүниенi сезiну мен қабылдау адам өмiрiнде маңызды орын алады,
бiрақ құбылыстар мен процестердiн терен мәнiң, олардын себептерi мен
салдарын түсiнуге мүмкiндiк тудырмайды. Ондай мүмкiндiк тек дүниетаным
негiзiнде қалыптасады. Адам заттар мен құбылыстар жайында бiлiмдер жинақтай
отырып, дүние неге былай құрылған,адамның тууы мен өлiмiнiң, бақыты мен
қайғы-қасiретiнiң себебi неде деген мың-сан сұрақтар қойып,оларға жауап
iздейдi. Бұл сұрақтарға адам өзiнiң мәдени денгейiне байланысты, арнаулы
немесе жалпы бiлiм дәрежесiне орай,әр түрлi өзара әнгiмелесудiң әсерiмен
және бұқаралық ақпарат құралдары мен әдеби кiтаптардан алынған
мағлұматтарына қарай жауап бере отырып, өзiнiң жеке өмiрлiк философиясын,
өз дүниетанымын құрастырады. Дүниениетаным дегенiмiз адамның дүниенi
түсiнү, оны бағалаудың принциптерi мен әрекеттерi, бiлiмi мен сенiмi, ой-
пiкiрлерi мен құндылықтарының синтезi, жинтығы. Кейiн адамның бiлiмдерi мен
сенiмдерi бiркелкi жинақтала келiп, дүниенiң өзгерiсi мен дамуы туралы кең
көлемдi көзқарас, ой-пiкiрге айналады (дүниетаным дүниеге көзқарасқа
айналады). Дүниедегi өзiнiң орны туралы, жеке және қоғамдық өмiрдiң мақсат-
мүдделерi туралы, өзiнiң өмiрлiк ұстанымы мен iс-әрекетi туралы ойлана
отырып адам белгiлi бiр көзқарастарға келедi. Дүниеге көзқарас дегенiмiз,
айнала қоршаған орта, бүкiл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның
орны,тiршiлiктiң мән-мағынасы туралы көзқарастардың пiкiрлер мен
түсiнiктердiң жүйеленген жиынтығы. Дүниеге көзқарас -сезiмнен, нанымнан,
танымнан тұрады. Оның құрамына бiлiм, сенiмдер мен нанымдар, құндылықтар
мен ережелер, эмоционалды-ерiктiк компонентер кiредi. Сонымен,
дүниегекөзқарас адамзат санасының, дүниетанымының қажеттi бөлiгi. Бiлiм мен
сенiмнiң,ой мен сезiмнiң, көңiл-күйi мен мақсат-мүдденiң, үмiт пен ниетiң
т.б. түрлi жақтарының бiрiгуi болып табылатын дүниеге көзқарас адамдардың
дүние және өзi туралы бiртұтас ұғымдарының жиытығы деуге болады. Дүниеге
көзқарастың өзегi бiлiм болғандықтан,бiлiмнiң мазмұнының ақиқатығымен
тереңдiгiне, дәлелдiлiгi мен жүйелiлiгiне қарай ол күнделiктi – практикалық
және теориалық болып бөлiнедi. Күнделiктi – практикалық дүниегекөзқарас
бiркелкi емес, өйткенi оның иесi болып табылатын адамдардын бiлiмi, ақыл
ойы мен рухани мәдениетi, ұлттық дәстүрлерi мен дiни сенiмдерi жағынан
алуан түрлi. Күнделiктi –практикалық дүниеге көзқарас құрамына сананың аса
қарапайым формаларынан бастап, ғылымдардың, өнер иелерi мен саяси
қайраткерлердiң т.б. озат ой-пiкiрлерi болады. Мұндай көзқараста қателесу,
адасушылық пiкiрлер де бар. Өйткенi, тұрмыстық көзқарастың формалары
стихиялық сипатта қылыптасқан мазмұны терен ойластырылмаған, жан-жақты
талданбаған және дәлелделмеген. Ал дүниеге өзқарастың теориялық денгей
арнайы сынақтан өткен,ғылыми негiзделiп дәлелденген болып табылады.
Философия және ғылым көзқарастың осындай (теориялық) денгейiн
жатады,өйткенi философиялық көзқарас жалпы теориялық бiлiмдердi ғана
бейнелендiредi. Теориялық көзқарастың ерекшiлiктерi өзiне ғана тән өзгеше
тiлi бар (категориялдық аппарат), жоғары және қатан денгейде
абстракциялану. Бұл денгейде, адамды және әлемдi зерттеудiң арнайы әдiстерi
пайда болады,объективтi және субъективтi нақтылықтың қалыпы, моделi
құрылады да, адам өмiрiнде үлгi болатын көзқарастар қалыптасады. Мәселе
шешу тұлғаның көзқарысына қоғамда қалыптасқан ой-пiкiрлер, принциптер,
әдептiлiк нормалары, құндылықтар табиғаты және т.б. әсерiн тигiзетiнi
көпшiлiкке белгiлi.
Философия (б.д.д.6-5 ғғ.) Үндiстанда, Қытайда, Мысырда, Грек елiнде пайда
болды. Бұл терминды алғашқы қолданған антик философы, математигi Пифагор,
ол оны даналыққа құштарлық деп түсiндi. Бұл сөздiн тiркесiндегi
құштарлық белгiлi бiр нәрсеге тандануды, өзiңнен жоғары тұрған сезiмiңмен
мойындауды және басқа осындай әсерлердi бiiлдiрумен қатар, өзге үшiн
өзiңдi ұмыту, өзiңнен бас тарту сезiмiн де аңғартады. Осылай зерделеудiң
нәтижесiнен мынадай түйiн келiп шыығадыфилософия-адамның өзiнiң шенберiнен
шығуға мүмкiндiк беретiн рухани форма.. Сонымен, философияны даналық
түсiнiгiмен байланыстырар болсақ, онда бұл сонғы ұғым бiлiмнiң жоғары
синтезi, белгiлi бiр нәрсе туралы толық жетiлген бiлiм деген мағынаны
бiлдiредi. Демек, философия осындай бiлiмге деген құштарлық,ал бұл
даналықтың объектi-менiң өзiмнен тыс табиғат және адамзат әлемi, сонымен
қатар, өзiм және феномен ретiндегi бiлiмнiң өзi(антика дәуiрiнде философия
бiлiмге ұмтылуды, таза да тұнық Ақиқатқа жетудi бiлдiрдi). Философияның
бастапқы негiздерi мифология,дiн және алғашқы ғылымдарда
(математика,физика, астрономия, медицина) жатыр.
1.Оның негiзгi зерттеу объектiсі - адам, оның әлемде алатын орны және оған
деген қатынасы.
2.Ол дүние құрылымының бастапқы негiздерiн қарастырады. Дүние қандай, оның
мәнi мен мазмұны қандай.
3.Философия өмiрдiн әсерiмен, жаңа фактiлердiң әсерiмен өзгередi, ал оның
таным әдiстерi ақыл-ой мен интуиция (мифте-сезiм,қиял болса;дiнде-сенiм
және сезiм).
4.Философиялық танымның эмпирикалық (тәжiрибе) негiзi, базасы-жеке
ғылымдармен, қоғамдық-тарихи практика.
Философияны түсiнуде және оның дүние мен адамды тануда атқаратын ролiн
анықтауда жиi көптеген пiкiрлер айтылды. Мысалы, әйгiлi Аристотель
(б.з.д.384-322, философ, энциклопедист-ғалым, формальды логиканың негiзiн
қалаушы, Этика және политика,метафизика, физика, биология және
психологиядан көптеген еңбектер жазған. Оның iшiнде ең танымалдылары
Категориялар, Аналитика, Топика, Физика, Метафизика, Политика,
Никомахтын этикасы т.б).философияны ғылымдар иесi деп атады, құлы
иесiнiң алдында қандай болса, жеке ғылымдар да философияның алдында сондай
әлсiз деп түсiндi. Жеке ғылымдардын әр қайсысы өзiне тиiстi құбылыстарын
зерттеумен айналысушы, ал философия болмыстың ең жалпы бастамалары мен
бiрiншi себептерi жайындағы iлiм деп анықтады. Сондықтан ол бiрiншi
философия. Теориялық жағынан пiсiп жетiлмеген жеке ғылымдардың
философиялық ой-пiкiрлерге тәуелдiлiгiн бiлдiретiн сол дәуiрдегi бұл
түсiнiк көптеген ғасырлар бойы философтардың санасында сақталып келдi. Сол
түсiнiктi қабылдаған немiс философы Гегель де (1770-1831) философияны
ғылымдардың патшасы немесе ғылымдардың ғылымы деп атады, өйткенi тек
философия ғана нағыз шындық пен ақиқатқа әкеледi. Арнаулы бiлiмдер дамуының
жоғары кезенiнде 19ғ. екiншi жартысы мен 20ғ. жеке ғылымдарды дәрiптеп,
философияның маңызын жоққа шығаратын ой-пiкiрлер шықты. Философиялық
бiлiмдер ақиқатқа жеткiзбейдi өйткенi олар априорлы (тәжiрибеден тыс) деп
анықтады О. Конт. Бұл кезенде пайда болған позитивизм iлiмiнiң өкiлдiрi
философияның танымдық мүмкiндiктерiне, оның ғылымдылығына күмән келтiрiп,
ғылымдардың патшасын оның қызметшiсiне айналдырды. Алайда, қазiргi
ғылымдардың негiзiн құрайтын көптеген идеяларды тұнғыш рет философия
ұсынған(Левкип пен Демокриттiң- атомдары, Декарттың-рефлекс туралы ұғымы,
П.Гассенди атомдардан тұратын күрделi бөлшектер молекулалар деген). Сонымен
қатар ғылымның прогрессi өз тарапынан философияны байытты(жаратылыстануда
әрбiр ұлы жаналық ашылған сайын материализм өз формасың өзгерттi). Қазiргi
заманғы көрнектi зерттеушiлер философиялық көзқарастың ғылыми зерттеуге
бағыт берушiлiк маңызың ерекше зор екендiгiн үнемi атап көрсетiп жүр.(Луи
де Бройль неопозитивизм алған пiкiр философияға да, жаратылыстануға да
зияның тигiзетiнiн атап көрсеттi; Альберт Энштейннiң пiкiрiнше, бiздiн
кезiмiзде гi физиктер философиялық проблемалармен көбiрек айналысуда,
өйткенi ғылымдарды бұған мәжбүр етiп отырған өз ғылымның қиыншылықтары).
Қазiргi заманғы жаратылыстану ғылымдары интеграциялану тенденциясын бастан
кешiрiп отыр, сондықтан ол жалпылаудын жаңа теорияларын iздестiру үстiнде
(элементарлық бөлшектрдiн, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi дамуының,
күрделi жүйелердiн, басқарудың және т.б. жалпы даму теориясы). Мұндай
жоғары денгейлi жалпылаулар жоғары философиялық мәдениет бар жерде ғана
мүмкiн. Сондықтан философия мен жеке ғылымдардың арақатынасы символикалық
түрде бiлiм ағашы болып көрiнедiфилософия мұнда-өзек-дiнгек болса, ал жеке
ғылымдар-оның сыртқы қабыршығы деуге болады (Р.Декарт: (1596-1650) барлық
философия ағашқа ұқсайды, тамыры-метафизика, орта бұтағы-физика, ал осы
бұтақтан таралған бұтақшалар басқа ғылымдар). Өйткенi жеке ғылымдар
дүниенiң тек жеке үзiндiлерiн ғана зерттейдi, ал философия болсашы сол
ғылымдардың негiзгi даму бағыттарын ұйғарып отырады да, олар жасаған
қорытындыларды қоғамдық-мәдени денгейде жалпылап, түсiндiрiп отырады. Әрине
философия ұлы данышпандардың өй-толғауларының туындап отыр, бiрақ
философияны субъективтiлiкке жатқызуға болмайды (Ницше - философия жеке
дара ойшылдың шығармашылығы деп есептеген), өйткенi философия тек форма
жағынаң субъективтi, ал оның мазмұны әрине объективтi болып келедi. Ұлы
философтардың жүйелерi ғылымилық өлшеуiшке әбден келiп тұр, ол рационалдық,
объективтiлiк, жүйелiлiк,интерсубъективтiлiк.
Егер тарихқа жүгiнетiн болсақ, онда философия мен арнайы ғылыми бiлiмнiң
арақатынасында үш кезеңдi аңғартуға болады:
1) ертедегiлердiң алғашқы бiртұтас бiлiмдерiнiң жиыны барлық пәндердi
қамтитын философия немесе табиғат философиясы деп аталды; бұл алғашқы
бiлiм ғылым бастамалары да, философия бастамаларын да қамтиды.
2) бiлiмдердiң мамандануы, яғни жекеше нақты ғылымдардың қалыптасып,
бiртұтас жиыннан бөлiнiп шыға бастауы,әсересе 16-18 ғғ. жылдамдата жүрдi.
3) Бiрқатар ғылымдардың теориялық тарауларының қалыптасып, олардың
бiртiндеп интеграциялануы.19ғасырдан басталған үшiншi кезең одан әрi
жалғасуда.Соңғы кезеңде бұрынғы дерексiз философиялықформада ғана
қарастырылып келген көптеген теориялық мiндеттердi ендi ғылым өз мiндетiне
алды. Философия қайта ғылыми бiлiмдердi жалпылаудың негiзiнде шешушi тиiс
екендiгi барған сайын дәлелдене түстi. Ал бұл философияның ғылымилық
сипатың арттыра түстi.
Пәннің мақсаты мамандарды жоғарғы кәсіби деңгейде дайындау және
студенттерді әлем, таным, адам, қоғамдық өмірдің өзекті мәселелерін діни –
философиялық тұрғыда жете түсінудің негізгі жағдайлармен таныстыру. Сонымен
қатар өзге діндердің діни философиялық ілімін, философиялық мектептерін,
қазіргі заман философиясындағы адам және қоғам жайлы философиялық ой-
пікірлерді үйрету.
Пәннің міндеттері: діни философияның қалыптасуының негізгі кезеңдерін
білу; діни феномендерді талдау үшін біртұтас дүниетанымдық және
методолгиялық тәсілдер жасау; діни проблематикаға қатысты әртүрлі
тәсілдерді жете түсіну; ағымдардың көп түрлілігін қамтитын діни
философияның тарихын жүйелі баяндау; дүниетанымдық плюрализм шеңберінде
студенттерді діни-философия, теологиядағы әртүрлі тәсілдермен, сонымен
қатар дін сынындағы негізгі тәсілдермен, сонымен қатар дін сынындағы
негізгі тәсілдермен таныстыру; студенттерге діни-философияның категориялық
және методолгиялық аппараттарын оның негізгі теориялық тарауларында
меңгеруге көмектесу; студенттердің философиялық ойлау, діни
проблематикаларды жете түсінуде құнды дүниетанымдық тәсілдер мәдениетін
дамыту; шектес және болып өткен пәндер: Қазақстан тарихы, философия
негіздері, дін филосфиясы,дін тарихы, қазіргі дінтанудың өзекті мәселелері
және бірнеше мамандану пәндері. Студенттерді діни философия және болмыс
туралы ілім және рух, теориялары және танудың методтарымен таныстыру;
Студенттерге діни мәселелеріне дүниетанымдық тұрғыдан ұғынудың құндылығын
және философиялық ой-мәдениетін меңгеру.
Бақылау сұрақтары:
1. Философия сөзінің мағынасы
2. Философия ғылымы нені зерттейді?
3. Философияның негізгі әдістері
4. Мұсылман философтарының философия туралы анықтамалары
2-лекция тақырыбы: Дін және философия
1. Дін және философияның өзара әсерлері формаларының көп түрлілігі
2. Дін философиясы және діни философия, діни философия және теология
Философия мен діннің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айтар болсақ,
дінде де, философияда да дүние туралы жалпылама түсінік бар, оларды адамдар
өмірінде басшылыққа алулары керек; адам орындауы керек Құдай туралы,
дүниенің жаратылуы, уахи, рухтың өлімсіздігі фундаментальды діни идеялар
философиялық сипаттамаға жақын келеді. Философия сияқты дін де қоғамдық
сананың формасы ретінде ойланылғанның (Құдай) алғашқы себебін зертейді.
Г.Гегель дінді философиямен салыстыра келе, діннің философиямен мазмұны
бір, тек олардың формалары әр түрлі деген. Гегель бойынша, дін мен
философияның айырмашылығы мынада, философия түсінік пен ұғымдарға
негізделсе, дін негізінен түсінікке негізделеді (яғни, нақты-сезімдік
образдарға). Сондықтан, философия дінді түсінеді, ал дін философины
түсінбейді. Дінде сенімге, культке, уахиге мән беріледі, ал
философияда интеллектуальды танымға негіз беріледі. Осылайша, философия
діндегі даналықтың мазмұны мен мәнен түсінуге қосымша мүмкіндік береді.
Дінде ең алғашқы болып сенім тұрса, философияда ой мен білім тұр. Дін
догмалық болса, философия антидогмалық. Философиядан айырмашылығ дінде
культ бар. Карл Ясперс былай деді: Философиялық сенімнің, сенетін ой
адамының белгісі болып оның біліммен одақ құрғанын айтуға болады. Ол
біліммен айқындалавтынның бәрін біліп, өзін түсінгісі келеді.
Басқ ойларға да барайық. Н.А.Моисеев пен В.И.Сороковикованың
айқындауларынша, 1) дүниетаным (философия рационально-теориялық білімдерге
сүйенсе, дін сенімге сүйенеді, яғн діни дүниетанымның негізі – ахиретке
сенім, 2) ойлау (философиялық ойлау догмалардан азат болғысы келеді, ол
қандай болмасын беделмен бүркемеленбеуі керек және барлығына да күмән
келтірсе, дін беделге мұқтаж және дәлел талап етпестен сенім ақиқатын
мойындайды); 3) сана (философия дүние туралы толыққанды түсінік беруге
ұмтылса, дінде ол жалған, сезім мүшелерімен танылатын дүниеге және мәңгі
трансцендентті дүние болып айрылады). А.С.Карминде де осындай ойлар
кездеседі: 1) діни идеялар негізделуді керек етпейді, сенім арқылы
қабылданады және сыналмайды, ал философия болса, барлық тұжырымдарына дәйек
іздейді; 2) діннен философияның айырмашылығы ол өз қорытындыларын үнемі
сынап отырады; 3) дін авторитарлы, адамзатқа ақылдан тыс догмаларды
дарытады, ал философия ой еркіндігін талап етеді, онда ақыл ешбір беделге
бағынбайды. Философия мен діннің диалектикасы былайша беріледі: 1)
философияның діниленуі: а) философияның діниленуі; б) философтың әрекетінде
қоғам діндарлығының деғгейі мен бағыттылығын есепке алу; 2) діннің
философиялануы: а) дін қызметкерлерінің философимен шұғылдануы; б) діни
негізде филосософялық мектептердің құрылуы. Құдайдың барын дәлелдеуде және
діни догмаларды рционалды негіздеуде дін философиямен бірігеді. Ерекше
философиялық бағыт - діни философия (теология, теоретиялық құдайтану)
қалыптасады. Діни мазмұнды философиялық дәлелдермен күшейтетін түрлі діни-
философиялық доктриналар бар. Қоғам өмірінде теистік философияның ролі: 1)
оңды: а) моральдың жалпы адами нормаларын ашады; б) дүние идеалдыран
тұжырымдайды; в) адамдарды ерекше білім түрлеріне қызықтырады; г)
дәстүрлерді сақтайды; 2) теріс: а) дүниеге көзқарастың біржақтылығын
қалыптастырады; б) тестік көзқарастардан бас тартқаны үшін адамдарды
қудалайды; в) ескірген ғұрыптарды, нормаларды, құндылықтарды жақтайды.
Дін философиясы тіркесінің философиялық әдебиетте қолданылғанына көп
уақыт бола қойған жоқ. Бұл сөздің философтар арасында жиі қолданылуына
Гегельдің Дін философиясына арналған концепциялар (1832 ж.) атты еңбегі
себеп болған. Алайда діннің философиялық тұрғыдан түсіндіру әрекетін Гегель
дәуірімен не кейінгі дәуірмен байланыстырған дұрыс емес. Себебі, бұл
түсіндіру әрекетінің тарихы тереңге барады. Дінмен бір уақытта дерлік дінді
ойлау және ол туралы тартыстарға түсу де пайда болды. Ақиқат туралы
ойлаумен бірге пікірталастарға, тартыстарға түсу де пайда болды. Ақиқат
туралы пікірталастарға бару техникалық тұрғыдан алғанда философияға
берілу деп те аталады. Бұл тұрғыда дін турасында айтылған бірқатар даналық
сөздерді философияға енгізе аламыз. Дін философиясы өз ішінде діннің де,
философияның да болуын және олардың белгілі бір деңгейлерге қол
жеткізулерін керек етеді. Бірақ дінге қатысты әрбір көзқарастың
философиялық тұрғыдан зерттелуі шарт емес.
Дін және философия астарындағы мәселелерді бір араға жұмылдырып,
оларды анықтау және сипаттау мүмкін емес сияқты. Философия мен діннің не
екендігіне қатысты тақырыптарды зерттеп білмей, дін философиясы тарихына
қатысты көпшілік қабылдаған анықтамалар мен сипаттарды анықтау әрине оңай
іс емес. Әрбір философ дін туралы өзінің философиялық көзқарасы шеңберінде
ойлайды. Идеалистік философия дәстүрімен қалыптасқан философтар дінді,
әсіресе, теизмді философиялық тұрғыда негіздеуге тырысады. Бұл тұрғыда
философия жоғары деңгейдегі теология ретінде қалыптасады. Ол бойынша, дін
философиясы діни философия жасап шығарумен теңеледі. Бұл жерде дін
философиясы тіркесі жеке философиялық әрекет ретінде көрінбейді. Ол тек
өзінің философиялық тұжырымын ғана алға тартады. Дінге сырттай көзқарас
басында антикалық философияда туғанымен, ХҮІІІ ғасырда еңт алдымен Д.Юм
және И.Кант еңбектерінің арқасында дербес философиялық тақырып ретінде
ерекшеленген дін философиясында енді жүйелі дами бастады. Дін философиялық
теологиядан айырмашылығы – ол дін пәні ретінде өзінің бұлжымастай орнықты
тақырыптық саласы және жүзеге асырудың тарихи формалары бар дін
философиясымен айналысудың қасаң қағидасы – догмадан – дәлелденбеген, соқыр
сенімге сүйенген қағидадан – азат нәрсе.
Негізі, бір көзқарастың не тұжырымның философиялық болуы үшін оның
бірқатар ерекшеліктерге ие болуы керек екендігі табиғи нәрсе. Дін
философиясы ұғынықты болуы үшін осы ерекшеліктерді қарастырайық:
а философиялық көзқарас әдісі:
Тарих философиясы мен ғылым философиясында философ қандай әдіске ие
болса, дін философиясында да сол әдістерді иеленеді. Дін философиясын
қалыптастыру діннің негізгі тұжырымдары турасында рационалистік объективтік
жалпы және жеке тәсілдермен ойлау және сөйлеу дегенді білдіреді.
Рационалистік терминді қолданудағы мақсат, философия тарихында дінді
негізінен иррационалистік сана деп есептейтін философтармен келіспеушілікті
көрсету. Дін мен философия арасында органикалық байланыстың барын
терістейтін ойшылдар дінге рационалистік негіз беруден қашады. Бұл кейде
дінді әлсіз ретінде көрсетудің, кейде оны сынаудың жолы болып келеді.
Дінге рационалистік тұрғыдан қарау ақыл күшінің мүмкіндіктерін дін
негіздерін тұжырымдауға қолдану деп түсініліп келді. Мысалы, Тәңір болмысы,
рухтың өлмейтіндігі, уахидің мүмкіндіктері сияқты негізгі діни тұжырымдар
ақыл дәлелдерімен негізделуді керек етті. Алғашқыда әл-Фараби, Ибн Сина,
Ибн Рушд сынды танымал ислам философтары, одан кейін түрлі діндер мен
мәдениеттерге қатысты біртоп ойшыл, дін мен философияны ақиқаттың екі түрлі
жағы ретінде көрді; осылайша рационалистік тәсіл философиялық тәсілдің
алдыңғы қатарлы ерекшеліктерінің бірі ретінде қабылданды.
Философиялық дінтану ілімі теологиядан кейін ең көбі діндер
тарихынан нәр алады. Ал дін философиясы салаларындағы зерттеулерде
теология материалдарының мол келтірілуі одан да түсінікті жәйт. Мәселен,
Батыс елдері мен Ресейде дін философиясы және тарихы жөнінде еңбектер
жазған философтар мен ойшылдардың басым көпшілігі теологтар (богословтар)
екені күмән туғызбайды. Ойшылдың ғылыми мәселелерді талдағанда өзінің діни
сенімін басшылыққа алуы табиғи құбылыс. Мәселен, С.Н.Булгаков, Б.П.
Вышеславцев, И.А.Ильин, Н.Бердяев сынды орыс ойшылдары мен И.Кант, Гегель,
Спиноза, т.с.с. батыстық ойшылдар өзінің философиялық тезистерін толықтай
дерлік христиандық нанымға негіздеген. Ислам философиясында өзіндік орын
алған Нұриддин әл-Жәми (1414-1492), Жалаладдин әл-Руми (1207-1273), әл-
Ғазали (1058-1111), Хафиз әл-Ширази (1230-1291), Омар әл-Хайям (1048-1122),
Әбу Йәзид әл-Бистами (812-874), Ибн Араби (1165-1240), Фәридаддин Аттар
(1119-1230?) діни оқу орындарында білім алған, көптеген діни-философиялық
еңбектердің авторлары болып табылады.
Философиялық көзқарас мүмкіндігінше жалпылама болуы керек. Бір
ойшыл Тәңір болмысы тақырыбын зерттейтін болса, сол тақырыпқа қатысты
тарихи, ғылыми және логикалық барлық дерлік мәліметтерді назарға алуы,
тіпті, Тәңірдің жоқтығына қатысты көзқарастар мен пікірлерді қамтуды мақсат
етіп қояды. Бір тақырыпты ашудың қанша жағы болса, соның барлығын ескереді.
Дін саласы мен мәдениеттің салалары (білім, өнер, ахлақ, т.с.с.) арасында
байланысты орнату үшін жалпылау тәсілін үнемі пайдалану керек.
Философиялық көзқарас тәсілі жалпы алғанда қиын. Мәселен, адам
әрекеттерімен бірге әрбір нәрсенің о бастан мәлім болғандығы көзқарасы мен
адам қалауының еркіндігі болуы көзқарасын бір араға келтіру қиын. Арада
біріктіруші байланыс жоқ. Философтың санасы ашық сәйкессіздіктерге емес,
алдымен аражігі ажыратылмаған сәйкестіктерге сезімтал болуы керек.
Сәйкессіздіктерді анықтау үшін терең талдау және сыни ойлай алу
керек. Әдетте, тіл мен логика тұрғысынан жасалынған талдау тартыс
туғызбайтындай айқын болады.
Философиялық көзқарас тәсілінің айтылған ерекшеліктерін басқа әдіспен
де түсіндіруге болады. Философиялық тәсіл, негізінен, тілге аудару,
анықтылық беру, біріктіру, бүтіндестіру және бағаланудан тұрады. Философ
қалаған тақырыбын мейлінше жоғары дәрежеде анық және талғамды философиялауы
керек. Дін турасында ойлау және сөйлеу ретсіздік, тұрақсыздық, жабық
(түсініксіз) пікірлер мен тартыстарға жол берді. Дін саласы әркім ат
ойнататын алаңға айналды. Тарихта дін тақырыбында дұрыс, тұрақты және ашық
айтылудың қиындағаны мәлім. Сондықтан, жоғарыда аталған ерекшеліктерімен
қоса философиялық тәсілге қажеттілігіміз бар.
Ә) Діннің мәні:
Философияны анықтауда алдымызға шығатын қиыншылықтарға қарағанда,
діннің не екенін егжей-тегжейлі айқындаудың қиыншылығы одан да көп. Дін де
көп, ол діндерге кіретін адамдардың құқықтары да көп. Дін сөзі буддист
пен йахудидің санасында бірдей ой туғызбайды. Тіпті маңызды ортақ
ерекшеліктері бар мұсылман мен христиан да дін туралы түрлі көзқарастарда
болады.
Кейбір дін анықтамаларында діни білім тұжырымдары когнитивті (басым)
келсе, кейбірінде этика мен сезім тақырыбы когнитивті келеді. Негізгі дінді
зерттегенде әр білім саласы өзіне қажет дін анықтамасын басшылыққа алып
бастайды. Психолог дінді көбіне өмірлік тәжірибе, социолог қоғамдық
институт, кәламшы ақыл мен нақылды қорғайтын жүйе ретінде қабылдайды. Бұл
анықтамаларға дінге қарсы көзқарастарды ішіне алып жатқан анықтамаларды
(Маркс, Фрейд, Конт) қатыстырсақ, онда жағдай мүлде қиындайды. Сондықтан,
кейбір ойшылдар жалпы дін философиясын емес, түрлі діни сенімдерді тақырып
етіп алған түрлі философияларды айта аламыз деп жүр.
Айта кетерлігі, Йахуди, Христиандық және Ислам сияқты Кітабы бар
діндерді қозғағанда, бір-бірімен байланысты үш мәселені көруге болады:
сенімге қатысты ерекшеліктер, ғибадатқа қатысты ерекшеліктер, ахлақпен
қатысты ерекшеліктер. Зерттеу діннің осы үш мәселесін де қамтып, маңызды
деп есептеу керек. Бұл діндер тұрғысынан қарайтын болсақ, дін дегеніміз,
тұлғалық және жамағаттық жақтары бар, ой және тәжірибе тұрғысынан
жүйелендірілген, иман келтіргендерге өмір сүру тәсілін ұсынатын, оларды
белгілі бір дүниетаным төңірегіне жұмылдыратын құрылым. Ол құнды қондырма,
құнды құрылым және өмір сүру тәсілі. Діни бағалау тереңдікті кеңінен
қамтуды және қасиеттілікті (руханилықты) қалайтын бағалау. Құдыретті де
қасиетті Жаратушыға бойсыну. Оның қалауына тәуелді болу деген сөз. Діни
түйсіктің ойшылдық, сезімдік және қалау жақтары болады. Дін бірқатар
нәрселерді сезу, оларға сену және осыдан келіп қалау әрекеттерін жасау
мәселесі. Осы қалау әрекеттері арқылы ой және сезім Жаратушыға қызымет ету
түсініктерінен құралады.
Батыс философиясының дәстүрі деген көзқарас тарихи дәстүрлерде
қалыптасқан дін философиялық әрекеттерінен тұрады. Батыс философиясы
деген тіркес тауып қойылмаған десе де болады. Өйткені қазіргі таңда Батыс
дегенде көзге Еуропа құрылығы мен оның мәдениетінің бір қолы жағдайындағы
Америка тұтылады. Алайда философия тек Америка мен Еуропада өмір сүрген
халықтың ғана қол жеткізген жетістігі емес қой. Платон мен Аристотель
болмаса әл-Фараби шығар ма еді? әл-Фарабисіз немесе Ибн Рушдсыз философия
Аквиналық томасты қай жерге дейін апарар еді? Философия тарихының соңғы
дәуірлерінде Балқанның солтүстігінде өмір сүрген адамдардың адыңғы орынға
шығуы, философия тарихын тек бір адамның есімімен шектеуді дұрыс көрмеуде.
Жоғарыда аталған үш ұлы Кітабы бар діндер төңірегінде қалыптасқан
философиялық әрекеттерде маңызды мәселелер орын алған. Бұл мейлі батыс
философиясы дәстүрінде қалыптасқан дейік, дін философиясының мәселелерін
түсінуге көмек береді. Мысалы, дін философияның басты тақырыбы саналатын
Тәңірдің барлығына қатысты дәлелдер үш дінде де жоғары маңызға ие.
Діндер арасындағы ортақ тақырыптар мен мәселелерге қарамастан, дін
философиясы бірлік пен бүтіндік, философияның басқа бөлімдеріндегі бірлік
пен бүтіндікке қарағанда әлсіздеу. Дін философиясы түрлі тәсілмен жазылуы
мүмкін, Фалестен бастап бүгінге дейінгі атақты философтардың дінге қатысты
көзқарастарын не хронологиялық түрде, не өзара салыстырмалы түрде саралап
шығуға болады. Не болмаса, дін философиясының маңызды мәселелерін жаңа
білім мен тәжірбиелер астарында қайта қарап шешу.
Кейде түрлі есімдер төңірегіне жинақталған көзқарастар (жүйелер)
ішіндегі дін философиясының мәселелері көзге тұтылады. Рационализм
(ақылшылық) және дін, болмыс және дін, прагматизм және дін, т.б. Бұл
тақырыптарды дін философиясында қарастыру орынсыздау. Мәселен, адамды діни
сенімге итермелейтін күш рационалдылықтың шегінен шығып кетеді, діни
түсінік логикаға емес, дәстүрге және ішкі сезімге негізделеді. Бірақ, бір-
бірінен айырмашылықтары бар діндер турасында философтар білген діні
төңірегінде философияға беріледі. Дін мен философия адамдар үшін маңызды
мәселелерді алып қарастырады. Бірақ екеуінің арасында айырмашылықтар бар.
Философия ойлаудан тұрса, діннің мәні, әл-Ғазали сөзімен айтсақ, рухани
талғамды хәлді бастан кешіруден тұрады. Философиялау барысында пікірге ғана
ие болсақ, дінмен өмір сүру ұғынуды, сезінуді және ғибадат жасауды керек
етеді. Осыдан келіп, әл-Ғазали адамдарды танымдық қабілеттеріне қарай екіге
бөледі: бұқара (ал-ауамм) және таңдаулылар (ал-хасс). Біріншісіне ол дінді
соқыр сеніммен сезініп, ғибадат жасайтындарды енгізсе, екіншісіне
философтар мен сопыларды жатқызады. Философтар Тәңірдің барын ақли
дәлелдермен айқындаса, сопылар интуиция арқылы айқындайды.
Философия дінге екі түрлі жолмен қызығушылық таныта алады. Біріншісі,
діни емес элементтерге негіздеп, діни үкімдерге түсініктеме беруге, тіпті
дәлелдеуге тырысу. Мәселен, ғылыми мәліметтер мен тұжырымдарға негіздеп
Тәңірдің барын, рухтың өлмейтіндігін сипаттау. Екіншісі, тікелей дін
феноменінен бастау алып, діннің негізгі қағидаларын түсіндіруге тырысу. Екі
жол тек дін философиясының ғана емес, кәламның да қолданған тәсілдері.
Діни ой-пікір осы тәсілдерден келіп шығатын әрекеттерден алшақ бола
алмайтыны анық. Адам құнды деп есептелер тәжірбиесін жинақтау барысында көп
сұрақтарға кенелетіні мәлім. Дін болса, жоғары маңызы бар адами тәжірбие
алаңы. Адам басқа жақтан алған білімдері мен діннен үйренген тәжірибелері
арасында тұтастық орнатуды қалайды. Яғни, діни тәжірибеден ғылыми
тәжірибені ажыратқысы келмейді.
Әр нәрсе ақылмен түсіндіріледі немесе тұжырымдалады деген болсақ
қателік болар еді. Бірқатар философтардың осындай қателікке ұрынғандары
ақиқат. әл-Ғазалидің атақты Тахафут-ул-фаласифасының жазылуына
философтардың осы қатені жасағандары түрткі болған. Мысалы, олар жанның
өлмейтіндігін ақли дәлелдермен сипаттауға болатындығына сенеді. әл-Ғазали
болса, мұның мүмкін еместігін алға тартқан. Алайда ол ақылға берілмейтін
нәрсе құпия білім (батыл) болады деп қарастырмаған.
Дін философиясының ең басты мәселесі болып табылатын Құдайдың барлығын
дәлелдеуде Мұса Маймұнұлы, Аквиналық Фома, әл-Фараби және Спиноза сияқты
философтар көптеген жағдайларда теологиялық, діни дәлелдерге сүйенген.
Белгілі философ Ибн Рұшдтың (1126-1198) пікірінше, философиямен шұғылдануды
Құран Кәріімнің өзі талап етеді. Ол философиямен шұғылдануды ғибадат және
аса қажетті міндет деп санаған.
Дін философиясының екінші бір функциясы – дін келтірген қағидаларды,
діннің негізгі үкімдерін философиялық тұрғыдан түсіндіру, керек болғанда –
сынау. Бұл жағынан қарағанда да философиялық дінтану мен теология ілімдері
жақын байланыста, ортақ мәселелерді шешуге әрекеттенеді. Ал, материалист,
феноменалист және әсіре позитивистік философиялар дін философиясы тұрмақ,
діннің өзіне де қарсы.
Жалпы философияда болатындай, дін философиясында да рационалистер,
позитистер, идеалистер мен реалистер де бар. Дін философиясы жалпы алғанда
мына мәселелерді шешумен айналысады:
а) Метафизикалық және космологиялық мәселелер: Тәңірдің барлығы. Бұл
тақырыпқа қатысты және қатысты емес ақли дәлелдер. Әлемнің жаратылысы;
адамның жалпы әлемдегі орны мен рөлі. Уахидің мүмкіндіктері. Өлген соң
болатын өмір және рухтың өлмейтіндігі.
ә) Эпистемологиялық мәселелер: Әлемге қатысты білімдерден Тәңірдің
танылуына алып келетін эпистемологиялық құндылық; білу қайнар көзі ретінде
уахи және діни тәжірибе. Сену, білу, күмәнданбау, жорамал, т.б ұғымдарды
эпистомологиялық талдау және сынау. Негізгі діни үкімдердің туралығы және
жалғандығы.
б) Діни үкімдердің тіл мен логикалық тұрғыдан талдануы және сыналуы.
Дін тілі статусының айқындалуы.
в) Діннің ахлақ, өнер және ғылыммен байланысты барлық адамзаттық
тәжірибелердің органикалық түрде бүтінделуі және жаңа діни ой жүйелерінің
шығуына қатысты әрекеттер.
г) Діни символизмнің түсінігі және маңызы.
Бұл жердегі мәселелер жалпы білім беру үшін оларды сыртқы практикалық
тұрғыдан элементтер түрінде жинақтаймыз. Негізінде, әр элемент басқа
элементтермен байланысты болады. Мысалы, уахи тақырыбы бір жағынан
қарағанда, метафизикалық, екінші жағынан қарағанда, эмистемологиялық
мәселе. Сондай-ақ, Тәңірдің барлығына қатысты дәлелдер, эпистемологиядан
онтологияға өтетін ақыл тәсілдері.
Бұл жерде мынаны ескрген дұрыс: бір ойшыл дін философиясын жазуы үшін
жоғарыдағы мәселелердің барлығымен шұғылдануы шарт емес. Декарт, Лейбниц
және Спиноза сияқты философтар, жалпы алғанда, діннің рационалдық тұрғыдан
қарастырылуын, әсіресе, Тәңірдің барлығын ақли дәлелдермен түсіндіруге
болатындығына үлкен мән берген. Мысалы, Декарттың онтологиялық дәлелге
маңыз беруі, оның жалпы философиялық ұстанымдарымен байланысты келіп шыққан
деуге болады. Ал, тәжірибе тақырыбына келсек, философтар діни тәжірибе
тақырыбына үлкен мән бермеген және әлемнен Тәңірге өтуді мақсат еткен ақыл
тәсілдерін алдыңғы орынға қойған. Дін тілі лингвистикалық талдаушылардың
негізгі тақырыбына арналған. Ағылшын тілінде оқытатын университеттерде бұл
тәсіл, әсіресе, Франция мен Алманияда экзистенциалистік және
феноменологиялық зерттеулер орталығында қолданылады. Философиядағы бұл
әрекеттерге теологияның ықпалы болды және бірнеше кәлам ағымдары шыққан
болатын. Қазіргі таңда классикалық, рационалистік және тәжірибелі кәлам
ағымдарымен қоса, илахийат немесе монотеистік теология ағымдары да бар.
Батыста дін философиясының қалыптасуы
Спиноза Бенедикт (1632-1677 ж.ж.) - нидерланд философы. Негізгі
еңбектері: Діни - саяси толғау, Декарт философиясының қағидалары,
Этика т.б. Спинозаның ілімі бойынша, барлық материалдық денелер мен
құбылыстарды біріктіретін ұғым - субстанция (түпнегіз). Құдай, табиғат,
әлем, түпнегіз біртектес, бір реттегі түсініктер, синонимдер. Түпнегізге
сансыз көп атрибуттар (ең басты қасиеттер) тән. Солардың ішіндегі ең
маңыздылары - кеңістікте көсілу мен ойлау. Түпнегіздің ойлау атрибутының
модустары (тіршілік, рух, жан) барлық жеке денелер мен құбылыстарды
қамтиды. .Спиноза субстанцияны табиғатпен тең қарастырады. Біртұтас
субстанция – табиғаттың ажыратылмас қасиеттері-мәңгі өмір сүретіндігі және
кеңістіктегі шексіздігі. Субстанцияның туындау себебі өз ішінде – caysa
suj өзінің тууына өзі себепші деген мағынаны білдіреді. Яғни Спиноза
табиғатты құдай ретінде қарастырады. Құдірет, яғни табиғат туатын және
туынды болып екіге бөлінеді.
Д.Юм ешқандай субстанцияны мойындамайды. Түпнегіздің болуы тиіс деген
ұйғарым психологиялық дәстүрден келіп шығады. Сондықтан материя да, рух та
түпнегіз емес. Ал психикалық өмір дегеніміз – пайымдардың ағыны, олар
белгілі бір ассоцияцияларға (бірлестіктерге) ұйымдасады. Егер адамдардың
сезімдік тәжірибесінда ешқандай ақиқаттылықтың болуы мүмкін болмаса, онда
олар қалайша саналы іс-әрекет жасайды? Бұл сұраққа Юм олар өздеріне өздері
сенгендіктен іс-әрекетті жүзеге асыра алады. Ол сенгендік білімнен емес,
сенімнен келіп шығады. Мысалы, біз басқа адамдардың қалай өмір сүретіндігін
білмейміз, бірақ соған сенеміз.
Р.Декарттың рационалдық зерттеу тәсілі оның идеализмге бой алдыруына
себепші болды. Осы тәсілдің заңды жалғасы Декартты туа біткен идеялар
деген тұжырымға әкеліп тіреді. Мұндай туа біткен идеяларға Декарт логика
мен математикалық идеяларды жатқызды. Зерттеу тәсілдерінің ішіндегі ең
әмбебтысы Декарт үшін геометрияның дедуктивтік аксиомалық тәсілі болып
табылды. Ақиқаттың өлшемі – оның көпе-көрнеулігінде. Оның дәлелдеп жатудың
еш қажеттілігі жоқ.
Неміс классикалық философиясының негізін салған И.Кант
(1724-1804 ж.ж.) Кеннигсбергге Хумаюн аймағынан келген буржуа
шаңырағында дүниеге келіп, сол жерде бар өмірін өткізген. Сана әлемінде
бәрінен жоғары бұл қабілет сөздің тар мағынасында ақылдың ноусы. Сана
ұғымдары Идеялар, өзіндік зат немесе абсолют, ғарыш, рух, Тәңір. Олар –
априори. Ақыл – ең жоғары синтез қабілет, систематикалық және ғылыми
қабілет. еномендердің барлығын абсолют немесе Тәңір тұрғысынан зерттеу
арқылы теология қалыптасады.
Идеялар мен санадан өзге қабілет болып табылатын ақыл канттық
жүйенің көп бөлігінде көрінеді. Шындығында, ғарыш Идеясы қоғам
категориясынан басқа нәрсе емес; рух Идеясы мен Тәңір идеясы мән және
себептілік категориятарының ішкі құбылыстар (рух) мен бүкіл әлемді қамтыған
феномендерге (Тәңір) сәйкестенуі. Бұл жағдайда ақыл санадан бөлек қабілет
емес, оның толық ашылуы болып табылады. Кант бойынша, ақыл – тек
феномендерді біледі және барлық заттардың материалдылығын тек
сезімталдықпен алады. Олай болмаған жағдайда абсолют бүтіндік ретіәнде
ғарыш, рух, Тәңір феномен болмайды; Идеялар категориялардан ажырайды,
сезісталдықпен байланысы жоқ. Бұлар – ең жоғары нормалар. Бұлардан басқа
бір нәрсе көруге ұмтылу – ескі метафизиканың қателігі.
Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 ж.ж.) Штутгарт қаласында
туылып, Тюбинген университетінде жоғары білім алады. Гегель Берлин
университетінің профессоры болып, 1831 жылы дүниеден өтеді. Философияның
негізгі мәселесін Гегель объективтік идеализм тұрғысынан шешеді. Дүниенің
түпнегізі – объективтік рух. Ол мәңгі, адам санасынан тыс және оған
тәуелсіз өмір сүреді. Табиғат болса, осы рухтың туындысы. Объективтік рух
кейде абсолюттік идея, кейде абсолюттік рух, ал кейде құдіретті сана деп те
аталады. Гегель классикалық неміс философиясының дәстүрлі бағыттарын ілгері
дамыта отырып, ұғымдар диалектикасына көбірек көңіл бөледі. Оған дейін
диалектика бір жүйеге түспеген еді. Өзіне дейінгі неміс философиясының және
өз заманының жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін таразылай отырып,
Гегель өзінің диалектикалық тәсілін жан-жақты негізделді.
Болашақ философияның негізгі қағидалары (1843), Діннің мәні
(1845) деген еңбектерінде Фейербах материалистік дүниетанымды негіздеу
жұмысын аяқтайды. Оның бұл еңбегі діни философияға қарсы бағытталған еді.
Фейербах дүниенің материалдылығын, яғни заттылық сипатын, табиғаттың адам
санасынан тыс, әрі оған тәуелсіз өмір сүретіндігін дәлелдеді. Табиғат
адамзаттың бесігі, оны ешкім жаратқан жоқ, оның өмір сүру себебі өз ішінде,
Фейербахтың бұл тұжырымдары табиғаттың гегельдік түсінігіне, оны рухтың
бейболмысы ретінде қарастыратын түсінікке қарсы бағытталған болатын.
Фейербах, әсіресе, адамның жаны оның денесінен тәуелсіз өмір сүреді деген
діни қағидаға қатты шүйлікті. Философияның негізгі мәселесін ол жанның
денеге қатынасы ретінде пайымдап өзінің материалистік дүниетанымын
антропология – адам туралы ілім деп жариялады. Фейербах пікірінше, адамның
мәні оның денелік-жандық біртұтастығында. Тек теорияда ғана рух пен денені
бөлек қарастыруға болады, ал шын мәнісінде олар мызғымас бірлікте болады,
әрі рух, оулау, түйсіну – денеге тәуелді қасиеттер. Сөйтіп, Фейербах
философияның негізгі мәселесін материалистік тұрғыдан шешеді.
Дін философиясы философиялық теология ретінде
Философия тарихында дін философиясы туралы ой қозғау үшін алдымен дін
ғылымдары және өзге де ғылымдар (антропология, этнография, социология,
психология, филология, т.т.) белгілі даму деңгейіне жетуі керек болған
сияқты. Антикалық философия тұсында христиандық және ислам сияқты дамыған
діндердің болмауы салдарынан Платон (б.д.б. 427-347) кейде тәңір, ал
кейде тәңірлер десе, Аристотель (б.д.б. 384-322) тәңірге қоса
субстанцияны да мәңгілік санаған. Дін туралы философия жасау дегеніміз
діннің негізгі принциптері мен тұжырымдары туралы рационалды, объективті,
жан-жақты ойлар мен пікірлерді баяндау. Сондықтан, көптеген философтар
теология тарапынан үзілді-кесілді білдірілген Құдайдың барлығы, рухтың
мәңгілігі, уахидың мүмкіндігі қағидаларын рационалды айғақтарға арқа сүйей
отырып, дәлелдеуге тырысқан. Дін психологтары дінді адамдардың жаны мен
тәніне әсер ететін рухани тәжірибе ретінде зерттейді. Социологтар болса,
дінді әлеуметтік институт ретінде, қоғам өмірінің компоненті ретінде
зерттейді. Ал, теологтар болса, дінді ақыл және нақыл жолымен
түсіндірілетін қағидалар жиынтығы ретінде зерттейді. Теология сөзінің
негізінен христиан діні тұрғысынан қолданылатынын ескеріп, дінтанушы
Мұртаза Бұлұтай, христиан теологиясының ерекшеліктерін (христиандықта
рұхбандық табының және билік иерархиясының болулары) есте ұстауға шақырады:
Теология деген сөзден біз нені ұғамыз? Ислам дініндегі кәлам ілімі ұзақ
жылдарға ұласқан еркін пікір таластар мен сыни көзқарастардың дамуы
нәтижесінде қалыптасқан. Сондықтан, ислам ғылымдары тек теологиядан емес,
әл-Фиқх секілді дүнияуи мәселелермен шұғылданатын және әл-Сарф, әл-
Наху секілді араб тілі мәселелерімен шұғылданатын маңызды ілімдерден
құралған. Әсілі, христиандық пен иудаизмдегі теологияның рухани-иерархиялық
таптарға жол бермейтін мұсылмандықта жоқ екенін, ескеру жөн. Біз ислам
дініне қатысты теология сөзінен дін ғылымдарын, яғни шариғат пен табиғат
ғылымдарын қамтитын Құрани ғылымдарды түсінгіміз келеді.
Болмысы тұрғысынан діни ой мен соған байланысты өрбіген философияны
сананың дәстүрлі, догматикалық типіне жатқызуға болады. Бұл діни ойдың
философиялық ілімдердің бастауында бола алмайды деген сөз емес. Өз
дәуірінің діни санасын идеялармен, құндылықтық түсініктермен қаруландырған
христиандық, ислам діні және басқа сенім философтары ұлы ойшылдар да
болған. Мәселен, Ансельм (теолог-философ, 1033-1109), Аквиналық Фома (1225-
1274, теолог-философ), әл-Ғазали (1058-1111), әл-Матуриди (870-944), т.б.
ойшылдарды өрнек етіп алуға болады. Яғни, олар дінді таныту үшін оның
теологиясы мен өзге ілімдерін пайдаланған. Алғаш білімдерін діни оқу
орындарында алып, философия тарихында мәшхүр болған ойшылдар қаншама.
Исламдық және христиандық әлемге тән тек кейбіреулерін ғана еске алып
өтейік: әл-Фараби (870-950), әл-Бируни (973-1048), Ибн Сина (980-1037), Ибн
Рушд (1126-1198), әл-Рази (1149-1209), әл-Кинди (800-873), әл-Әшари (873-
936), Нұриддин әл-Жәми (1414-1492), Жалаладдин әл-Руми (1207-1273), әл-
Ғазали (1058-1111), Хафиз әл-Ширази (1230-1291), Омар әл-Хаййам (1048-
1122), Әбу Йәзид әл-Бистами (812-874), Ибн Араби (1165-1240), Фәридұддин
Аттар (1119-1230?), Спиноза (1632-1677, пантеист-философ), С.Боэций (теолог-
философ, 480-524), У.Оккам (1285-1349, монах-философ), С.Кьеркегор (1813-
1855, теолог-философ), С.Н.Булгаков (1871-1944, теолог-философ),
Б.П.Вышеславцев (1877-1954, теолог-философ), И.А.Ильин (1882-1954, діни-
философ), Рамакришна (1836-1886, Үнді діни философы), Пьер Тейяр де Шарден
(1881-1955, теолог-философ), П.А.Флоренский (1882-1937, теолог-философ),
А.Швейцер (1875-1965, теолог-философ), В.Ф.Эрн (1882-1917, діни философ)
т.т.
Философиялық дінтану негізінен мына мәселелермен де шұғылданады:
1-) Метафизикалық және космологиялық проблемалар (И.Кант, 1724-1804,
Г.В.Ф.Гегель, 1770-1831).
2-) Діннің негізгі қағидаларын эпистемологиялық талдау, сынау (Людвиг
Витгенштейн (Ludwig Witgenstein),1889-1951, Ян Барбур, 1923-, Томас Кун
(Thomas Kuhn), 1922-1996)).
3-) Дін тілін логика және герменевтика тұрғысынан қарастыру (Поль
Рикер – Paul Ricoeur, 1913-2005).
4-) Діннің этика, өнер және ғылыммен ара қатынасын анықтау
(Г.М.Андреева, 1924, Г.Геффдинг, 1843-1931).
5-) Діни символизмнің мән-мағынасын анықтау (Люсьен Леви-Брюль, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
2. Философия және шындық
3. Философияның статусы
4. Философия ғылымының пайда болуы
5. Пәннің мақсаты мен міндеттері
Философия сөзі араб тіліндегі фәлсәфә көпше түрі фәлсафият сөзінен
келеді. Кинди, Хауаризми және Шахристани сияқты философтар және ойшылдардың
көзқарастары бойынша фәлсәфа сөзі грек тілінен еніп философия сөзі
арапшаға ыңғайлы етіп айтылды-дейді. Бұл грек сөзінің фило (сүйемін) және
софия (данышпандықты) деген екі тіркестің қосындысы екендігі айтылады.
Алғаш рет философия терминін Пифагор өз еңбектерінде қолданған. Ал
айрықша білім саласы ретінде философияны Платон енгізді.
Әбу Сүлеймен ас-Сижистаниге қарайтын болсақ мұсылман философтардың
философия сөзінің алты мағынасын білгендігі айтылады. Аристотелдің,
Платонның, Пифагордың т.б. көрсеткен алты анықтаманы ислам философтары тек
қана қайталап қоймай өздері де анықтаманы одан әрі дамытқан.
Алты анықтама:
1. Этимологиялық анықтама: Фәлсәфа, хикмет сүйіспеншілігі болып
табылады. (Пифагордың сөзі)
2. Жақын тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа болмысты сол қалпында
тану (Пифагор сөзі)
3. Ұзақ тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа, илаһи және адамдық
істердің жиынтығы. (Пифагор)
4. Жақын мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа, өлімге
дайындық. (Платон сөзі. Бұл сөзді Федон еңбегінде өлім
тәжірибесі деп қолданған.)
5. Ұзақ мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа,
адамның мүмкін болғанша өзін илаһқа ұқсатуы. (Платон сөзі. өз
еңбегінде Бұл әділетсіз дүниеден қашу деп қолданған.)
6. Ұлылыққа қарай анықтама: Фәлсәфа өнерлердің өнері және ғылым.
(Аристотель сөзі. Бұл сөзді метафизика деген еңбегінде
қолданылады.)
Осы философия анықтамаларына кішкене өзгешеліктер енгізген мұсылман
философтары өздерінің жеке көз-қарастарын білдірген.
Кейбір мұсылман философтары алты анықтаманы қайталайды.
Мысалыға Кинди, Хауаризми және ибн Араби сияқты философтар фәлсәфа
хикмет сүйіспеншілігі деген сөзді қайталайды.
Кинди, ибн Мискеуейх және ибн Хинди Фәлсәфа өлімге дайындық деген
сөзді (анықтаманы) қайталайды. Өлім деген кезде екі өлімді түсінеді. Бірі
рухтың денені тастап кетуі. Екіншісі шәхәуатты өлтіру. Мінеки олардың айтып
жатқан өлім осы өлім.
Фараби, ихуани сафа, ибн Хинди фәлсәфа адамның күші жеткенше ұлық
Аллаһтың іс-әрекеттеріне ұқсауға тырысуы деп қайталайды.
Кинди Ұлылығы тұрғысынан фәлсәфа өнерлердің өнері және хикметтердің
хикметі деп қайталайды.
Ислам философтарының анықтамаларына келетін болсақ Кинди фәлсәфа,
адамның ойлау қабілетіндегі мәңгі барлық заттардың ақиқаттылығы, түр-
түсінің себептерінің жиынтығы дейді.
Фараби, Фәлсәфа (хикмет) бизатихи Уажибул Ужуд болған ақиқат
болмыстың болмыс ретінде білінуі.
Ибн Рушд Фәлсәфа, болмысты өнердің нәтижесі ретінде қарап Жаратушыны
тану.
Ибн Хинди Фәлсәфа, рухтың ғылым және амал мен тәрбие етілуі-дейді.
Философия- адамзат дамуының қайнарынан бастау алатын ғылым. Ол біздің
заманымызға дейінгі мыңжылдықтың басында дүниеге келген. Сол кезден бастап
ол үнемі даму үстінде. Философия дінге жақын, өйткені ол да философиялық
нақты фактылармен қатар дін сияқты догмаға сүйенеді. Бірақ ол дін емес.
Философия бүкіл әлемді, оның басты салалары – табиғат, қоғам, адам санасын
тұтас құбылыс ретінде алып, оның жалпы заңдылықтарын ашады. Объективтік
шындық жөніндегі белгілі қағидалар жүйесін қалыптастырады.
Адамзат дамуымен қатар философия да өз алдына дүниеге көзқарас ілімі
ретінде қалыптаса түсті. Сонымен қатар ол басқа ғылымдарға методологиялық
жол сілтейтін әдістемелік рөл де атқаруда. Философия адамзаттың рухани
табысы. Ол ғасырдан ғасырға бір халықтан бір халық үйреніп, біліп, ұғу
арқылы ойдан өрнек құрап, рухани дами береді.
Философияда екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол
дүние ұдайы қозғалыста, дамуда деп түсінеді. Екіншісі метафизикалық әдіс.
Бұл біріншіге қарсы дүниені өзгермейтін қозғалмайтын дамымайтын құбылыс деп
түсінетін ұғым.
Диалетикалық әдісті Гераклит, Аристотель қолдады оны одан ары Гегель
дамытты.
Метафизиктерге К.Маркске дейінгі материалисттердің басым көбі жатты.
Философия ғылымы басқа нақты ғылымдар арасында тығыз байланыс бар.
Олар бірінсіз бірі өмір сүре алмайды. өйткені философия жалпы теориялық
ілім. Сонымен философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам
мен қоғам жайлы адамзат ой-санасының дамуы барысында жинақталған,
жүйеленген ғылыми ой пікірдің теориялық жиынтығы.
Философия құл иеленушілік қоғамда дүниеге келді. Ол кезеңде философия
адамның объективтік дүние және өзі туралы түсініктерінің жиынтығын құрайтын
ілім. Бұл жағдай, антика заманындағы білім деңгейінің төмен екендігін
көрсетеді. Философияның сана формасында пайда болуы белгілі бір
қажеттіліктергебайланысты туындайды. Біріншіден дүниені білу үшін ең
алдымен ол туралы жалпы көзқарас болуы қажет. Екіншіден дүниені тереңдей
тану үшін ол туралы дұрыс, рационалды ойлау әдісі, логика және дүниетаным
теориясы қалыптасуы керек. Осы қажеттіліктердің нәтижесінде философияның
ойлаудың болмысқа қатынасы туралы мәселесі алдыңғы қатарға шықты, ал оның
шешімі таным логикасының негізінде жатты. Философия көптеген салалардан
тұрады: онгология, гносеология, логика,этика, эстетика, психология,
социология, философия тарихы. Бір кезде философия ғылымдардың ғылымы деп
атанды. Бірте-бірте практиканың дамуына, ғылыми білімнің көбеюіне,
тереңдеуіне байланысты философияның ғылымдардың ғылымы деген функциясы
әлсірей бастады. Қазіргі өзінің қоғамдағы орнын, ролін проблемаларын
шеңберін нақты анықтап бұл функциядан мүлдем арылды.
Адамның объективтiк дүниенi танудың алғашқы формалары-дүниенi сезiну және
дүниенi қабылдау – эмоционалды-сезiмдiк сфералармен, түйсiктермен
байланысты болады. Әрбiр адам жастайынан дүниенi танып бiле бастайды,
заттар мен құбылыстар жайында бiлiмдер жинақтайды (мыс. оптимистiк және
пессимистiк көзқарастар дүниенi сезiну мен байланысты, ал сол сезiмдер
негiзiнде қалыптасқан образдар мен бейнелер мыс. белгiлi бiр өткен немесе
келешекте болатын өмiр жағдайларын елестету, дүниенi қабылдау болып
табылады). Дүниенi сезiну мен қабылдау адам өмiрiнде маңызды орын алады,
бiрақ құбылыстар мен процестердiн терен мәнiң, олардын себептерi мен
салдарын түсiнуге мүмкiндiк тудырмайды. Ондай мүмкiндiк тек дүниетаным
негiзiнде қалыптасады. Адам заттар мен құбылыстар жайында бiлiмдер жинақтай
отырып, дүние неге былай құрылған,адамның тууы мен өлiмiнiң, бақыты мен
қайғы-қасiретiнiң себебi неде деген мың-сан сұрақтар қойып,оларға жауап
iздейдi. Бұл сұрақтарға адам өзiнiң мәдени денгейiне байланысты, арнаулы
немесе жалпы бiлiм дәрежесiне орай,әр түрлi өзара әнгiмелесудiң әсерiмен
және бұқаралық ақпарат құралдары мен әдеби кiтаптардан алынған
мағлұматтарына қарай жауап бере отырып, өзiнiң жеке өмiрлiк философиясын,
өз дүниетанымын құрастырады. Дүниениетаным дегенiмiз адамның дүниенi
түсiнү, оны бағалаудың принциптерi мен әрекеттерi, бiлiмi мен сенiмi, ой-
пiкiрлерi мен құндылықтарының синтезi, жинтығы. Кейiн адамның бiлiмдерi мен
сенiмдерi бiркелкi жинақтала келiп, дүниенiң өзгерiсi мен дамуы туралы кең
көлемдi көзқарас, ой-пiкiрге айналады (дүниетаным дүниеге көзқарасқа
айналады). Дүниедегi өзiнiң орны туралы, жеке және қоғамдық өмiрдiң мақсат-
мүдделерi туралы, өзiнiң өмiрлiк ұстанымы мен iс-әрекетi туралы ойлана
отырып адам белгiлi бiр көзқарастарға келедi. Дүниеге көзқарас дегенiмiз,
айнала қоршаған орта, бүкiл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның
орны,тiршiлiктiң мән-мағынасы туралы көзқарастардың пiкiрлер мен
түсiнiктердiң жүйеленген жиынтығы. Дүниеге көзқарас -сезiмнен, нанымнан,
танымнан тұрады. Оның құрамына бiлiм, сенiмдер мен нанымдар, құндылықтар
мен ережелер, эмоционалды-ерiктiк компонентер кiредi. Сонымен,
дүниегекөзқарас адамзат санасының, дүниетанымының қажеттi бөлiгi. Бiлiм мен
сенiмнiң,ой мен сезiмнiң, көңiл-күйi мен мақсат-мүдденiң, үмiт пен ниетiң
т.б. түрлi жақтарының бiрiгуi болып табылатын дүниеге көзқарас адамдардың
дүние және өзi туралы бiртұтас ұғымдарының жиытығы деуге болады. Дүниеге
көзқарастың өзегi бiлiм болғандықтан,бiлiмнiң мазмұнының ақиқатығымен
тереңдiгiне, дәлелдiлiгi мен жүйелiлiгiне қарай ол күнделiктi – практикалық
және теориалық болып бөлiнедi. Күнделiктi – практикалық дүниегекөзқарас
бiркелкi емес, өйткенi оның иесi болып табылатын адамдардын бiлiмi, ақыл
ойы мен рухани мәдениетi, ұлттық дәстүрлерi мен дiни сенiмдерi жағынан
алуан түрлi. Күнделiктi –практикалық дүниеге көзқарас құрамына сананың аса
қарапайым формаларынан бастап, ғылымдардың, өнер иелерi мен саяси
қайраткерлердiң т.б. озат ой-пiкiрлерi болады. Мұндай көзқараста қателесу,
адасушылық пiкiрлер де бар. Өйткенi, тұрмыстық көзқарастың формалары
стихиялық сипатта қылыптасқан мазмұны терен ойластырылмаған, жан-жақты
талданбаған және дәлелделмеген. Ал дүниеге өзқарастың теориялық денгей
арнайы сынақтан өткен,ғылыми негiзделiп дәлелденген болып табылады.
Философия және ғылым көзқарастың осындай (теориялық) денгейiн
жатады,өйткенi философиялық көзқарас жалпы теориялық бiлiмдердi ғана
бейнелендiредi. Теориялық көзқарастың ерекшiлiктерi өзiне ғана тән өзгеше
тiлi бар (категориялдық аппарат), жоғары және қатан денгейде
абстракциялану. Бұл денгейде, адамды және әлемдi зерттеудiң арнайы әдiстерi
пайда болады,объективтi және субъективтi нақтылықтың қалыпы, моделi
құрылады да, адам өмiрiнде үлгi болатын көзқарастар қалыптасады. Мәселе
шешу тұлғаның көзқарысына қоғамда қалыптасқан ой-пiкiрлер, принциптер,
әдептiлiк нормалары, құндылықтар табиғаты және т.б. әсерiн тигiзетiнi
көпшiлiкке белгiлi.
Философия (б.д.д.6-5 ғғ.) Үндiстанда, Қытайда, Мысырда, Грек елiнде пайда
болды. Бұл терминды алғашқы қолданған антик философы, математигi Пифагор,
ол оны даналыққа құштарлық деп түсiндi. Бұл сөздiн тiркесiндегi
құштарлық белгiлi бiр нәрсеге тандануды, өзiңнен жоғары тұрған сезiмiңмен
мойындауды және басқа осындай әсерлердi бiiлдiрумен қатар, өзге үшiн
өзiңдi ұмыту, өзiңнен бас тарту сезiмiн де аңғартады. Осылай зерделеудiң
нәтижесiнен мынадай түйiн келiп шыығадыфилософия-адамның өзiнiң шенберiнен
шығуға мүмкiндiк беретiн рухани форма.. Сонымен, философияны даналық
түсiнiгiмен байланыстырар болсақ, онда бұл сонғы ұғым бiлiмнiң жоғары
синтезi, белгiлi бiр нәрсе туралы толық жетiлген бiлiм деген мағынаны
бiлдiредi. Демек, философия осындай бiлiмге деген құштарлық,ал бұл
даналықтың объектi-менiң өзiмнен тыс табиғат және адамзат әлемi, сонымен
қатар, өзiм және феномен ретiндегi бiлiмнiң өзi(антика дәуiрiнде философия
бiлiмге ұмтылуды, таза да тұнық Ақиқатқа жетудi бiлдiрдi). Философияның
бастапқы негiздерi мифология,дiн және алғашқы ғылымдарда
(математика,физика, астрономия, медицина) жатыр.
1.Оның негiзгi зерттеу объектiсі - адам, оның әлемде алатын орны және оған
деген қатынасы.
2.Ол дүние құрылымының бастапқы негiздерiн қарастырады. Дүние қандай, оның
мәнi мен мазмұны қандай.
3.Философия өмiрдiн әсерiмен, жаңа фактiлердiң әсерiмен өзгередi, ал оның
таным әдiстерi ақыл-ой мен интуиция (мифте-сезiм,қиял болса;дiнде-сенiм
және сезiм).
4.Философиялық танымның эмпирикалық (тәжiрибе) негiзi, базасы-жеке
ғылымдармен, қоғамдық-тарихи практика.
Философияны түсiнуде және оның дүние мен адамды тануда атқаратын ролiн
анықтауда жиi көптеген пiкiрлер айтылды. Мысалы, әйгiлi Аристотель
(б.з.д.384-322, философ, энциклопедист-ғалым, формальды логиканың негiзiн
қалаушы, Этика және политика,метафизика, физика, биология және
психологиядан көптеген еңбектер жазған. Оның iшiнде ең танымалдылары
Категориялар, Аналитика, Топика, Физика, Метафизика, Политика,
Никомахтын этикасы т.б).философияны ғылымдар иесi деп атады, құлы
иесiнiң алдында қандай болса, жеке ғылымдар да философияның алдында сондай
әлсiз деп түсiндi. Жеке ғылымдардын әр қайсысы өзiне тиiстi құбылыстарын
зерттеумен айналысушы, ал философия болмыстың ең жалпы бастамалары мен
бiрiншi себептерi жайындағы iлiм деп анықтады. Сондықтан ол бiрiншi
философия. Теориялық жағынан пiсiп жетiлмеген жеке ғылымдардың
философиялық ой-пiкiрлерге тәуелдiлiгiн бiлдiретiн сол дәуiрдегi бұл
түсiнiк көптеген ғасырлар бойы философтардың санасында сақталып келдi. Сол
түсiнiктi қабылдаған немiс философы Гегель де (1770-1831) философияны
ғылымдардың патшасы немесе ғылымдардың ғылымы деп атады, өйткенi тек
философия ғана нағыз шындық пен ақиқатқа әкеледi. Арнаулы бiлiмдер дамуының
жоғары кезенiнде 19ғ. екiншi жартысы мен 20ғ. жеке ғылымдарды дәрiптеп,
философияның маңызын жоққа шығаратын ой-пiкiрлер шықты. Философиялық
бiлiмдер ақиқатқа жеткiзбейдi өйткенi олар априорлы (тәжiрибеден тыс) деп
анықтады О. Конт. Бұл кезенде пайда болған позитивизм iлiмiнiң өкiлдiрi
философияның танымдық мүмкiндiктерiне, оның ғылымдылығына күмән келтiрiп,
ғылымдардың патшасын оның қызметшiсiне айналдырды. Алайда, қазiргi
ғылымдардың негiзiн құрайтын көптеген идеяларды тұнғыш рет философия
ұсынған(Левкип пен Демокриттiң- атомдары, Декарттың-рефлекс туралы ұғымы,
П.Гассенди атомдардан тұратын күрделi бөлшектер молекулалар деген). Сонымен
қатар ғылымның прогрессi өз тарапынан философияны байытты(жаратылыстануда
әрбiр ұлы жаналық ашылған сайын материализм өз формасың өзгерттi). Қазiргi
заманғы көрнектi зерттеушiлер философиялық көзқарастың ғылыми зерттеуге
бағыт берушiлiк маңызың ерекше зор екендiгiн үнемi атап көрсетiп жүр.(Луи
де Бройль неопозитивизм алған пiкiр философияға да, жаратылыстануға да
зияның тигiзетiнiн атап көрсеттi; Альберт Энштейннiң пiкiрiнше, бiздiн
кезiмiзде гi физиктер философиялық проблемалармен көбiрек айналысуда,
өйткенi ғылымдарды бұған мәжбүр етiп отырған өз ғылымның қиыншылықтары).
Қазiргi заманғы жаратылыстану ғылымдары интеграциялану тенденциясын бастан
кешiрiп отыр, сондықтан ол жалпылаудын жаңа теорияларын iздестiру үстiнде
(элементарлық бөлшектрдiн, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi дамуының,
күрделi жүйелердiн, басқарудың және т.б. жалпы даму теориясы). Мұндай
жоғары денгейлi жалпылаулар жоғары философиялық мәдениет бар жерде ғана
мүмкiн. Сондықтан философия мен жеке ғылымдардың арақатынасы символикалық
түрде бiлiм ағашы болып көрiнедiфилософия мұнда-өзек-дiнгек болса, ал жеке
ғылымдар-оның сыртқы қабыршығы деуге болады (Р.Декарт: (1596-1650) барлық
философия ағашқа ұқсайды, тамыры-метафизика, орта бұтағы-физика, ал осы
бұтақтан таралған бұтақшалар басқа ғылымдар). Өйткенi жеке ғылымдар
дүниенiң тек жеке үзiндiлерiн ғана зерттейдi, ал философия болсашы сол
ғылымдардың негiзгi даму бағыттарын ұйғарып отырады да, олар жасаған
қорытындыларды қоғамдық-мәдени денгейде жалпылап, түсiндiрiп отырады. Әрине
философия ұлы данышпандардың өй-толғауларының туындап отыр, бiрақ
философияны субъективтiлiкке жатқызуға болмайды (Ницше - философия жеке
дара ойшылдың шығармашылығы деп есептеген), өйткенi философия тек форма
жағынаң субъективтi, ал оның мазмұны әрине объективтi болып келедi. Ұлы
философтардың жүйелерi ғылымилық өлшеуiшке әбден келiп тұр, ол рационалдық,
объективтiлiк, жүйелiлiк,интерсубъективтiлiк.
Егер тарихқа жүгiнетiн болсақ, онда философия мен арнайы ғылыми бiлiмнiң
арақатынасында үш кезеңдi аңғартуға болады:
1) ертедегiлердiң алғашқы бiртұтас бiлiмдерiнiң жиыны барлық пәндердi
қамтитын философия немесе табиғат философиясы деп аталды; бұл алғашқы
бiлiм ғылым бастамалары да, философия бастамаларын да қамтиды.
2) бiлiмдердiң мамандануы, яғни жекеше нақты ғылымдардың қалыптасып,
бiртұтас жиыннан бөлiнiп шыға бастауы,әсересе 16-18 ғғ. жылдамдата жүрдi.
3) Бiрқатар ғылымдардың теориялық тарауларының қалыптасып, олардың
бiртiндеп интеграциялануы.19ғасырдан басталған үшiншi кезең одан әрi
жалғасуда.Соңғы кезеңде бұрынғы дерексiз философиялықформада ғана
қарастырылып келген көптеген теориялық мiндеттердi ендi ғылым өз мiндетiне
алды. Философия қайта ғылыми бiлiмдердi жалпылаудың негiзiнде шешушi тиiс
екендiгi барған сайын дәлелдене түстi. Ал бұл философияның ғылымилық
сипатың арттыра түстi.
Пәннің мақсаты мамандарды жоғарғы кәсіби деңгейде дайындау және
студенттерді әлем, таным, адам, қоғамдық өмірдің өзекті мәселелерін діни –
философиялық тұрғыда жете түсінудің негізгі жағдайлармен таныстыру. Сонымен
қатар өзге діндердің діни философиялық ілімін, философиялық мектептерін,
қазіргі заман философиясындағы адам және қоғам жайлы философиялық ой-
пікірлерді үйрету.
Пәннің міндеттері: діни философияның қалыптасуының негізгі кезеңдерін
білу; діни феномендерді талдау үшін біртұтас дүниетанымдық және
методолгиялық тәсілдер жасау; діни проблематикаға қатысты әртүрлі
тәсілдерді жете түсіну; ағымдардың көп түрлілігін қамтитын діни
философияның тарихын жүйелі баяндау; дүниетанымдық плюрализм шеңберінде
студенттерді діни-философия, теологиядағы әртүрлі тәсілдермен, сонымен
қатар дін сынындағы негізгі тәсілдермен, сонымен қатар дін сынындағы
негізгі тәсілдермен таныстыру; студенттерге діни-философияның категориялық
және методолгиялық аппараттарын оның негізгі теориялық тарауларында
меңгеруге көмектесу; студенттердің философиялық ойлау, діни
проблематикаларды жете түсінуде құнды дүниетанымдық тәсілдер мәдениетін
дамыту; шектес және болып өткен пәндер: Қазақстан тарихы, философия
негіздері, дін филосфиясы,дін тарихы, қазіргі дінтанудың өзекті мәселелері
және бірнеше мамандану пәндері. Студенттерді діни философия және болмыс
туралы ілім және рух, теориялары және танудың методтарымен таныстыру;
Студенттерге діни мәселелеріне дүниетанымдық тұрғыдан ұғынудың құндылығын
және философиялық ой-мәдениетін меңгеру.
Бақылау сұрақтары:
1. Философия сөзінің мағынасы
2. Философия ғылымы нені зерттейді?
3. Философияның негізгі әдістері
4. Мұсылман философтарының философия туралы анықтамалары
2-лекция тақырыбы: Дін және философия
1. Дін және философияның өзара әсерлері формаларының көп түрлілігі
2. Дін философиясы және діни философия, діни философия және теология
Философия мен діннің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айтар болсақ,
дінде де, философияда да дүние туралы жалпылама түсінік бар, оларды адамдар
өмірінде басшылыққа алулары керек; адам орындауы керек Құдай туралы,
дүниенің жаратылуы, уахи, рухтың өлімсіздігі фундаментальды діни идеялар
философиялық сипаттамаға жақын келеді. Философия сияқты дін де қоғамдық
сананың формасы ретінде ойланылғанның (Құдай) алғашқы себебін зертейді.
Г.Гегель дінді философиямен салыстыра келе, діннің философиямен мазмұны
бір, тек олардың формалары әр түрлі деген. Гегель бойынша, дін мен
философияның айырмашылығы мынада, философия түсінік пен ұғымдарға
негізделсе, дін негізінен түсінікке негізделеді (яғни, нақты-сезімдік
образдарға). Сондықтан, философия дінді түсінеді, ал дін философины
түсінбейді. Дінде сенімге, культке, уахиге мән беріледі, ал
философияда интеллектуальды танымға негіз беріледі. Осылайша, философия
діндегі даналықтың мазмұны мен мәнен түсінуге қосымша мүмкіндік береді.
Дінде ең алғашқы болып сенім тұрса, философияда ой мен білім тұр. Дін
догмалық болса, философия антидогмалық. Философиядан айырмашылығ дінде
культ бар. Карл Ясперс былай деді: Философиялық сенімнің, сенетін ой
адамының белгісі болып оның біліммен одақ құрғанын айтуға болады. Ол
біліммен айқындалавтынның бәрін біліп, өзін түсінгісі келеді.
Басқ ойларға да барайық. Н.А.Моисеев пен В.И.Сороковикованың
айқындауларынша, 1) дүниетаным (философия рационально-теориялық білімдерге
сүйенсе, дін сенімге сүйенеді, яғн діни дүниетанымның негізі – ахиретке
сенім, 2) ойлау (философиялық ойлау догмалардан азат болғысы келеді, ол
қандай болмасын беделмен бүркемеленбеуі керек және барлығына да күмән
келтірсе, дін беделге мұқтаж және дәлел талап етпестен сенім ақиқатын
мойындайды); 3) сана (философия дүние туралы толыққанды түсінік беруге
ұмтылса, дінде ол жалған, сезім мүшелерімен танылатын дүниеге және мәңгі
трансцендентті дүние болып айрылады). А.С.Карминде де осындай ойлар
кездеседі: 1) діни идеялар негізделуді керек етпейді, сенім арқылы
қабылданады және сыналмайды, ал философия болса, барлық тұжырымдарына дәйек
іздейді; 2) діннен философияның айырмашылығы ол өз қорытындыларын үнемі
сынап отырады; 3) дін авторитарлы, адамзатқа ақылдан тыс догмаларды
дарытады, ал философия ой еркіндігін талап етеді, онда ақыл ешбір беделге
бағынбайды. Философия мен діннің диалектикасы былайша беріледі: 1)
философияның діниленуі: а) философияның діниленуі; б) философтың әрекетінде
қоғам діндарлығының деғгейі мен бағыттылығын есепке алу; 2) діннің
философиялануы: а) дін қызметкерлерінің философимен шұғылдануы; б) діни
негізде филосософялық мектептердің құрылуы. Құдайдың барын дәлелдеуде және
діни догмаларды рционалды негіздеуде дін философиямен бірігеді. Ерекше
философиялық бағыт - діни философия (теология, теоретиялық құдайтану)
қалыптасады. Діни мазмұнды философиялық дәлелдермен күшейтетін түрлі діни-
философиялық доктриналар бар. Қоғам өмірінде теистік философияның ролі: 1)
оңды: а) моральдың жалпы адами нормаларын ашады; б) дүние идеалдыран
тұжырымдайды; в) адамдарды ерекше білім түрлеріне қызықтырады; г)
дәстүрлерді сақтайды; 2) теріс: а) дүниеге көзқарастың біржақтылығын
қалыптастырады; б) тестік көзқарастардан бас тартқаны үшін адамдарды
қудалайды; в) ескірген ғұрыптарды, нормаларды, құндылықтарды жақтайды.
Дін философиясы тіркесінің философиялық әдебиетте қолданылғанына көп
уақыт бола қойған жоқ. Бұл сөздің философтар арасында жиі қолданылуына
Гегельдің Дін философиясына арналған концепциялар (1832 ж.) атты еңбегі
себеп болған. Алайда діннің философиялық тұрғыдан түсіндіру әрекетін Гегель
дәуірімен не кейінгі дәуірмен байланыстырған дұрыс емес. Себебі, бұл
түсіндіру әрекетінің тарихы тереңге барады. Дінмен бір уақытта дерлік дінді
ойлау және ол туралы тартыстарға түсу де пайда болды. Ақиқат туралы
ойлаумен бірге пікірталастарға, тартыстарға түсу де пайда болды. Ақиқат
туралы пікірталастарға бару техникалық тұрғыдан алғанда философияға
берілу деп те аталады. Бұл тұрғыда дін турасында айтылған бірқатар даналық
сөздерді философияға енгізе аламыз. Дін философиясы өз ішінде діннің де,
философияның да болуын және олардың белгілі бір деңгейлерге қол
жеткізулерін керек етеді. Бірақ дінге қатысты әрбір көзқарастың
философиялық тұрғыдан зерттелуі шарт емес.
Дін және философия астарындағы мәселелерді бір араға жұмылдырып,
оларды анықтау және сипаттау мүмкін емес сияқты. Философия мен діннің не
екендігіне қатысты тақырыптарды зерттеп білмей, дін философиясы тарихына
қатысты көпшілік қабылдаған анықтамалар мен сипаттарды анықтау әрине оңай
іс емес. Әрбір философ дін туралы өзінің философиялық көзқарасы шеңберінде
ойлайды. Идеалистік философия дәстүрімен қалыптасқан философтар дінді,
әсіресе, теизмді философиялық тұрғыда негіздеуге тырысады. Бұл тұрғыда
философия жоғары деңгейдегі теология ретінде қалыптасады. Ол бойынша, дін
философиясы діни философия жасап шығарумен теңеледі. Бұл жерде дін
философиясы тіркесі жеке философиялық әрекет ретінде көрінбейді. Ол тек
өзінің философиялық тұжырымын ғана алға тартады. Дінге сырттай көзқарас
басында антикалық философияда туғанымен, ХҮІІІ ғасырда еңт алдымен Д.Юм
және И.Кант еңбектерінің арқасында дербес философиялық тақырып ретінде
ерекшеленген дін философиясында енді жүйелі дами бастады. Дін философиялық
теологиядан айырмашылығы – ол дін пәні ретінде өзінің бұлжымастай орнықты
тақырыптық саласы және жүзеге асырудың тарихи формалары бар дін
философиясымен айналысудың қасаң қағидасы – догмадан – дәлелденбеген, соқыр
сенімге сүйенген қағидадан – азат нәрсе.
Негізі, бір көзқарастың не тұжырымның философиялық болуы үшін оның
бірқатар ерекшеліктерге ие болуы керек екендігі табиғи нәрсе. Дін
философиясы ұғынықты болуы үшін осы ерекшеліктерді қарастырайық:
а философиялық көзқарас әдісі:
Тарих философиясы мен ғылым философиясында философ қандай әдіске ие
болса, дін философиясында да сол әдістерді иеленеді. Дін философиясын
қалыптастыру діннің негізгі тұжырымдары турасында рационалистік объективтік
жалпы және жеке тәсілдермен ойлау және сөйлеу дегенді білдіреді.
Рационалистік терминді қолданудағы мақсат, философия тарихында дінді
негізінен иррационалистік сана деп есептейтін философтармен келіспеушілікті
көрсету. Дін мен философия арасында органикалық байланыстың барын
терістейтін ойшылдар дінге рационалистік негіз беруден қашады. Бұл кейде
дінді әлсіз ретінде көрсетудің, кейде оны сынаудың жолы болып келеді.
Дінге рационалистік тұрғыдан қарау ақыл күшінің мүмкіндіктерін дін
негіздерін тұжырымдауға қолдану деп түсініліп келді. Мысалы, Тәңір болмысы,
рухтың өлмейтіндігі, уахидің мүмкіндіктері сияқты негізгі діни тұжырымдар
ақыл дәлелдерімен негізделуді керек етті. Алғашқыда әл-Фараби, Ибн Сина,
Ибн Рушд сынды танымал ислам философтары, одан кейін түрлі діндер мен
мәдениеттерге қатысты біртоп ойшыл, дін мен философияны ақиқаттың екі түрлі
жағы ретінде көрді; осылайша рационалистік тәсіл философиялық тәсілдің
алдыңғы қатарлы ерекшеліктерінің бірі ретінде қабылданды.
Философиялық дінтану ілімі теологиядан кейін ең көбі діндер
тарихынан нәр алады. Ал дін философиясы салаларындағы зерттеулерде
теология материалдарының мол келтірілуі одан да түсінікті жәйт. Мәселен,
Батыс елдері мен Ресейде дін философиясы және тарихы жөнінде еңбектер
жазған философтар мен ойшылдардың басым көпшілігі теологтар (богословтар)
екені күмән туғызбайды. Ойшылдың ғылыми мәселелерді талдағанда өзінің діни
сенімін басшылыққа алуы табиғи құбылыс. Мәселен, С.Н.Булгаков, Б.П.
Вышеславцев, И.А.Ильин, Н.Бердяев сынды орыс ойшылдары мен И.Кант, Гегель,
Спиноза, т.с.с. батыстық ойшылдар өзінің философиялық тезистерін толықтай
дерлік христиандық нанымға негіздеген. Ислам философиясында өзіндік орын
алған Нұриддин әл-Жәми (1414-1492), Жалаладдин әл-Руми (1207-1273), әл-
Ғазали (1058-1111), Хафиз әл-Ширази (1230-1291), Омар әл-Хайям (1048-1122),
Әбу Йәзид әл-Бистами (812-874), Ибн Араби (1165-1240), Фәридаддин Аттар
(1119-1230?) діни оқу орындарында білім алған, көптеген діни-философиялық
еңбектердің авторлары болып табылады.
Философиялық көзқарас мүмкіндігінше жалпылама болуы керек. Бір
ойшыл Тәңір болмысы тақырыбын зерттейтін болса, сол тақырыпқа қатысты
тарихи, ғылыми және логикалық барлық дерлік мәліметтерді назарға алуы,
тіпті, Тәңірдің жоқтығына қатысты көзқарастар мен пікірлерді қамтуды мақсат
етіп қояды. Бір тақырыпты ашудың қанша жағы болса, соның барлығын ескереді.
Дін саласы мен мәдениеттің салалары (білім, өнер, ахлақ, т.с.с.) арасында
байланысты орнату үшін жалпылау тәсілін үнемі пайдалану керек.
Философиялық көзқарас тәсілі жалпы алғанда қиын. Мәселен, адам
әрекеттерімен бірге әрбір нәрсенің о бастан мәлім болғандығы көзқарасы мен
адам қалауының еркіндігі болуы көзқарасын бір араға келтіру қиын. Арада
біріктіруші байланыс жоқ. Философтың санасы ашық сәйкессіздіктерге емес,
алдымен аражігі ажыратылмаған сәйкестіктерге сезімтал болуы керек.
Сәйкессіздіктерді анықтау үшін терең талдау және сыни ойлай алу
керек. Әдетте, тіл мен логика тұрғысынан жасалынған талдау тартыс
туғызбайтындай айқын болады.
Философиялық көзқарас тәсілінің айтылған ерекшеліктерін басқа әдіспен
де түсіндіруге болады. Философиялық тәсіл, негізінен, тілге аудару,
анықтылық беру, біріктіру, бүтіндестіру және бағаланудан тұрады. Философ
қалаған тақырыбын мейлінше жоғары дәрежеде анық және талғамды философиялауы
керек. Дін турасында ойлау және сөйлеу ретсіздік, тұрақсыздық, жабық
(түсініксіз) пікірлер мен тартыстарға жол берді. Дін саласы әркім ат
ойнататын алаңға айналды. Тарихта дін тақырыбында дұрыс, тұрақты және ашық
айтылудың қиындағаны мәлім. Сондықтан, жоғарыда аталған ерекшеліктерімен
қоса философиялық тәсілге қажеттілігіміз бар.
Ә) Діннің мәні:
Философияны анықтауда алдымызға шығатын қиыншылықтарға қарағанда,
діннің не екенін егжей-тегжейлі айқындаудың қиыншылығы одан да көп. Дін де
көп, ол діндерге кіретін адамдардың құқықтары да көп. Дін сөзі буддист
пен йахудидің санасында бірдей ой туғызбайды. Тіпті маңызды ортақ
ерекшеліктері бар мұсылман мен христиан да дін туралы түрлі көзқарастарда
болады.
Кейбір дін анықтамаларында діни білім тұжырымдары когнитивті (басым)
келсе, кейбірінде этика мен сезім тақырыбы когнитивті келеді. Негізгі дінді
зерттегенде әр білім саласы өзіне қажет дін анықтамасын басшылыққа алып
бастайды. Психолог дінді көбіне өмірлік тәжірибе, социолог қоғамдық
институт, кәламшы ақыл мен нақылды қорғайтын жүйе ретінде қабылдайды. Бұл
анықтамаларға дінге қарсы көзқарастарды ішіне алып жатқан анықтамаларды
(Маркс, Фрейд, Конт) қатыстырсақ, онда жағдай мүлде қиындайды. Сондықтан,
кейбір ойшылдар жалпы дін философиясын емес, түрлі діни сенімдерді тақырып
етіп алған түрлі философияларды айта аламыз деп жүр.
Айта кетерлігі, Йахуди, Христиандық және Ислам сияқты Кітабы бар
діндерді қозғағанда, бір-бірімен байланысты үш мәселені көруге болады:
сенімге қатысты ерекшеліктер, ғибадатқа қатысты ерекшеліктер, ахлақпен
қатысты ерекшеліктер. Зерттеу діннің осы үш мәселесін де қамтып, маңызды
деп есептеу керек. Бұл діндер тұрғысынан қарайтын болсақ, дін дегеніміз,
тұлғалық және жамағаттық жақтары бар, ой және тәжірибе тұрғысынан
жүйелендірілген, иман келтіргендерге өмір сүру тәсілін ұсынатын, оларды
белгілі бір дүниетаным төңірегіне жұмылдыратын құрылым. Ол құнды қондырма,
құнды құрылым және өмір сүру тәсілі. Діни бағалау тереңдікті кеңінен
қамтуды және қасиеттілікті (руханилықты) қалайтын бағалау. Құдыретті де
қасиетті Жаратушыға бойсыну. Оның қалауына тәуелді болу деген сөз. Діни
түйсіктің ойшылдық, сезімдік және қалау жақтары болады. Дін бірқатар
нәрселерді сезу, оларға сену және осыдан келіп қалау әрекеттерін жасау
мәселесі. Осы қалау әрекеттері арқылы ой және сезім Жаратушыға қызымет ету
түсініктерінен құралады.
Батыс философиясының дәстүрі деген көзқарас тарихи дәстүрлерде
қалыптасқан дін философиялық әрекеттерінен тұрады. Батыс философиясы
деген тіркес тауып қойылмаған десе де болады. Өйткені қазіргі таңда Батыс
дегенде көзге Еуропа құрылығы мен оның мәдениетінің бір қолы жағдайындағы
Америка тұтылады. Алайда философия тек Америка мен Еуропада өмір сүрген
халықтың ғана қол жеткізген жетістігі емес қой. Платон мен Аристотель
болмаса әл-Фараби шығар ма еді? әл-Фарабисіз немесе Ибн Рушдсыз философия
Аквиналық томасты қай жерге дейін апарар еді? Философия тарихының соңғы
дәуірлерінде Балқанның солтүстігінде өмір сүрген адамдардың адыңғы орынға
шығуы, философия тарихын тек бір адамның есімімен шектеуді дұрыс көрмеуде.
Жоғарыда аталған үш ұлы Кітабы бар діндер төңірегінде қалыптасқан
философиялық әрекеттерде маңызды мәселелер орын алған. Бұл мейлі батыс
философиясы дәстүрінде қалыптасқан дейік, дін философиясының мәселелерін
түсінуге көмек береді. Мысалы, дін философияның басты тақырыбы саналатын
Тәңірдің барлығына қатысты дәлелдер үш дінде де жоғары маңызға ие.
Діндер арасындағы ортақ тақырыптар мен мәселелерге қарамастан, дін
философиясы бірлік пен бүтіндік, философияның басқа бөлімдеріндегі бірлік
пен бүтіндікке қарағанда әлсіздеу. Дін философиясы түрлі тәсілмен жазылуы
мүмкін, Фалестен бастап бүгінге дейінгі атақты философтардың дінге қатысты
көзқарастарын не хронологиялық түрде, не өзара салыстырмалы түрде саралап
шығуға болады. Не болмаса, дін философиясының маңызды мәселелерін жаңа
білім мен тәжірбиелер астарында қайта қарап шешу.
Кейде түрлі есімдер төңірегіне жинақталған көзқарастар (жүйелер)
ішіндегі дін философиясының мәселелері көзге тұтылады. Рационализм
(ақылшылық) және дін, болмыс және дін, прагматизм және дін, т.б. Бұл
тақырыптарды дін философиясында қарастыру орынсыздау. Мәселен, адамды діни
сенімге итермелейтін күш рационалдылықтың шегінен шығып кетеді, діни
түсінік логикаға емес, дәстүрге және ішкі сезімге негізделеді. Бірақ, бір-
бірінен айырмашылықтары бар діндер турасында философтар білген діні
төңірегінде философияға беріледі. Дін мен философия адамдар үшін маңызды
мәселелерді алып қарастырады. Бірақ екеуінің арасында айырмашылықтар бар.
Философия ойлаудан тұрса, діннің мәні, әл-Ғазали сөзімен айтсақ, рухани
талғамды хәлді бастан кешіруден тұрады. Философиялау барысында пікірге ғана
ие болсақ, дінмен өмір сүру ұғынуды, сезінуді және ғибадат жасауды керек
етеді. Осыдан келіп, әл-Ғазали адамдарды танымдық қабілеттеріне қарай екіге
бөледі: бұқара (ал-ауамм) және таңдаулылар (ал-хасс). Біріншісіне ол дінді
соқыр сеніммен сезініп, ғибадат жасайтындарды енгізсе, екіншісіне
философтар мен сопыларды жатқызады. Философтар Тәңірдің барын ақли
дәлелдермен айқындаса, сопылар интуиция арқылы айқындайды.
Философия дінге екі түрлі жолмен қызығушылық таныта алады. Біріншісі,
діни емес элементтерге негіздеп, діни үкімдерге түсініктеме беруге, тіпті
дәлелдеуге тырысу. Мәселен, ғылыми мәліметтер мен тұжырымдарға негіздеп
Тәңірдің барын, рухтың өлмейтіндігін сипаттау. Екіншісі, тікелей дін
феноменінен бастау алып, діннің негізгі қағидаларын түсіндіруге тырысу. Екі
жол тек дін философиясының ғана емес, кәламның да қолданған тәсілдері.
Діни ой-пікір осы тәсілдерден келіп шығатын әрекеттерден алшақ бола
алмайтыны анық. Адам құнды деп есептелер тәжірбиесін жинақтау барысында көп
сұрақтарға кенелетіні мәлім. Дін болса, жоғары маңызы бар адами тәжірбие
алаңы. Адам басқа жақтан алған білімдері мен діннен үйренген тәжірибелері
арасында тұтастық орнатуды қалайды. Яғни, діни тәжірибеден ғылыми
тәжірибені ажыратқысы келмейді.
Әр нәрсе ақылмен түсіндіріледі немесе тұжырымдалады деген болсақ
қателік болар еді. Бірқатар философтардың осындай қателікке ұрынғандары
ақиқат. әл-Ғазалидің атақты Тахафут-ул-фаласифасының жазылуына
философтардың осы қатені жасағандары түрткі болған. Мысалы, олар жанның
өлмейтіндігін ақли дәлелдермен сипаттауға болатындығына сенеді. әл-Ғазали
болса, мұның мүмкін еместігін алға тартқан. Алайда ол ақылға берілмейтін
нәрсе құпия білім (батыл) болады деп қарастырмаған.
Дін философиясының ең басты мәселесі болып табылатын Құдайдың барлығын
дәлелдеуде Мұса Маймұнұлы, Аквиналық Фома, әл-Фараби және Спиноза сияқты
философтар көптеген жағдайларда теологиялық, діни дәлелдерге сүйенген.
Белгілі философ Ибн Рұшдтың (1126-1198) пікірінше, философиямен шұғылдануды
Құран Кәріімнің өзі талап етеді. Ол философиямен шұғылдануды ғибадат және
аса қажетті міндет деп санаған.
Дін философиясының екінші бір функциясы – дін келтірген қағидаларды,
діннің негізгі үкімдерін философиялық тұрғыдан түсіндіру, керек болғанда –
сынау. Бұл жағынан қарағанда да философиялық дінтану мен теология ілімдері
жақын байланыста, ортақ мәселелерді шешуге әрекеттенеді. Ал, материалист,
феноменалист және әсіре позитивистік философиялар дін философиясы тұрмақ,
діннің өзіне де қарсы.
Жалпы философияда болатындай, дін философиясында да рационалистер,
позитистер, идеалистер мен реалистер де бар. Дін философиясы жалпы алғанда
мына мәселелерді шешумен айналысады:
а) Метафизикалық және космологиялық мәселелер: Тәңірдің барлығы. Бұл
тақырыпқа қатысты және қатысты емес ақли дәлелдер. Әлемнің жаратылысы;
адамның жалпы әлемдегі орны мен рөлі. Уахидің мүмкіндіктері. Өлген соң
болатын өмір және рухтың өлмейтіндігі.
ә) Эпистемологиялық мәселелер: Әлемге қатысты білімдерден Тәңірдің
танылуына алып келетін эпистемологиялық құндылық; білу қайнар көзі ретінде
уахи және діни тәжірибе. Сену, білу, күмәнданбау, жорамал, т.б ұғымдарды
эпистомологиялық талдау және сынау. Негізгі діни үкімдердің туралығы және
жалғандығы.
б) Діни үкімдердің тіл мен логикалық тұрғыдан талдануы және сыналуы.
Дін тілі статусының айқындалуы.
в) Діннің ахлақ, өнер және ғылыммен байланысты барлық адамзаттық
тәжірибелердің органикалық түрде бүтінделуі және жаңа діни ой жүйелерінің
шығуына қатысты әрекеттер.
г) Діни символизмнің түсінігі және маңызы.
Бұл жердегі мәселелер жалпы білім беру үшін оларды сыртқы практикалық
тұрғыдан элементтер түрінде жинақтаймыз. Негізінде, әр элемент басқа
элементтермен байланысты болады. Мысалы, уахи тақырыбы бір жағынан
қарағанда, метафизикалық, екінші жағынан қарағанда, эмистемологиялық
мәселе. Сондай-ақ, Тәңірдің барлығына қатысты дәлелдер, эпистемологиядан
онтологияға өтетін ақыл тәсілдері.
Бұл жерде мынаны ескрген дұрыс: бір ойшыл дін философиясын жазуы үшін
жоғарыдағы мәселелердің барлығымен шұғылдануы шарт емес. Декарт, Лейбниц
және Спиноза сияқты философтар, жалпы алғанда, діннің рационалдық тұрғыдан
қарастырылуын, әсіресе, Тәңірдің барлығын ақли дәлелдермен түсіндіруге
болатындығына үлкен мән берген. Мысалы, Декарттың онтологиялық дәлелге
маңыз беруі, оның жалпы философиялық ұстанымдарымен байланысты келіп шыққан
деуге болады. Ал, тәжірибе тақырыбына келсек, философтар діни тәжірибе
тақырыбына үлкен мән бермеген және әлемнен Тәңірге өтуді мақсат еткен ақыл
тәсілдерін алдыңғы орынға қойған. Дін тілі лингвистикалық талдаушылардың
негізгі тақырыбына арналған. Ағылшын тілінде оқытатын университеттерде бұл
тәсіл, әсіресе, Франция мен Алманияда экзистенциалистік және
феноменологиялық зерттеулер орталығында қолданылады. Философиядағы бұл
әрекеттерге теологияның ықпалы болды және бірнеше кәлам ағымдары шыққан
болатын. Қазіргі таңда классикалық, рационалистік және тәжірибелі кәлам
ағымдарымен қоса, илахийат немесе монотеистік теология ағымдары да бар.
Батыста дін философиясының қалыптасуы
Спиноза Бенедикт (1632-1677 ж.ж.) - нидерланд философы. Негізгі
еңбектері: Діни - саяси толғау, Декарт философиясының қағидалары,
Этика т.б. Спинозаның ілімі бойынша, барлық материалдық денелер мен
құбылыстарды біріктіретін ұғым - субстанция (түпнегіз). Құдай, табиғат,
әлем, түпнегіз біртектес, бір реттегі түсініктер, синонимдер. Түпнегізге
сансыз көп атрибуттар (ең басты қасиеттер) тән. Солардың ішіндегі ең
маңыздылары - кеңістікте көсілу мен ойлау. Түпнегіздің ойлау атрибутының
модустары (тіршілік, рух, жан) барлық жеке денелер мен құбылыстарды
қамтиды. .Спиноза субстанцияны табиғатпен тең қарастырады. Біртұтас
субстанция – табиғаттың ажыратылмас қасиеттері-мәңгі өмір сүретіндігі және
кеңістіктегі шексіздігі. Субстанцияның туындау себебі өз ішінде – caysa
suj өзінің тууына өзі себепші деген мағынаны білдіреді. Яғни Спиноза
табиғатты құдай ретінде қарастырады. Құдірет, яғни табиғат туатын және
туынды болып екіге бөлінеді.
Д.Юм ешқандай субстанцияны мойындамайды. Түпнегіздің болуы тиіс деген
ұйғарым психологиялық дәстүрден келіп шығады. Сондықтан материя да, рух та
түпнегіз емес. Ал психикалық өмір дегеніміз – пайымдардың ағыны, олар
белгілі бір ассоцияцияларға (бірлестіктерге) ұйымдасады. Егер адамдардың
сезімдік тәжірибесінда ешқандай ақиқаттылықтың болуы мүмкін болмаса, онда
олар қалайша саналы іс-әрекет жасайды? Бұл сұраққа Юм олар өздеріне өздері
сенгендіктен іс-әрекетті жүзеге асыра алады. Ол сенгендік білімнен емес,
сенімнен келіп шығады. Мысалы, біз басқа адамдардың қалай өмір сүретіндігін
білмейміз, бірақ соған сенеміз.
Р.Декарттың рационалдық зерттеу тәсілі оның идеализмге бой алдыруына
себепші болды. Осы тәсілдің заңды жалғасы Декартты туа біткен идеялар
деген тұжырымға әкеліп тіреді. Мұндай туа біткен идеяларға Декарт логика
мен математикалық идеяларды жатқызды. Зерттеу тәсілдерінің ішіндегі ең
әмбебтысы Декарт үшін геометрияның дедуктивтік аксиомалық тәсілі болып
табылды. Ақиқаттың өлшемі – оның көпе-көрнеулігінде. Оның дәлелдеп жатудың
еш қажеттілігі жоқ.
Неміс классикалық философиясының негізін салған И.Кант
(1724-1804 ж.ж.) Кеннигсбергге Хумаюн аймағынан келген буржуа
шаңырағында дүниеге келіп, сол жерде бар өмірін өткізген. Сана әлемінде
бәрінен жоғары бұл қабілет сөздің тар мағынасында ақылдың ноусы. Сана
ұғымдары Идеялар, өзіндік зат немесе абсолют, ғарыш, рух, Тәңір. Олар –
априори. Ақыл – ең жоғары синтез қабілет, систематикалық және ғылыми
қабілет. еномендердің барлығын абсолют немесе Тәңір тұрғысынан зерттеу
арқылы теология қалыптасады.
Идеялар мен санадан өзге қабілет болып табылатын ақыл канттық
жүйенің көп бөлігінде көрінеді. Шындығында, ғарыш Идеясы қоғам
категориясынан басқа нәрсе емес; рух Идеясы мен Тәңір идеясы мән және
себептілік категориятарының ішкі құбылыстар (рух) мен бүкіл әлемді қамтыған
феномендерге (Тәңір) сәйкестенуі. Бұл жағдайда ақыл санадан бөлек қабілет
емес, оның толық ашылуы болып табылады. Кант бойынша, ақыл – тек
феномендерді біледі және барлық заттардың материалдылығын тек
сезімталдықпен алады. Олай болмаған жағдайда абсолют бүтіндік ретіәнде
ғарыш, рух, Тәңір феномен болмайды; Идеялар категориялардан ажырайды,
сезісталдықпен байланысы жоқ. Бұлар – ең жоғары нормалар. Бұлардан басқа
бір нәрсе көруге ұмтылу – ескі метафизиканың қателігі.
Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 ж.ж.) Штутгарт қаласында
туылып, Тюбинген университетінде жоғары білім алады. Гегель Берлин
университетінің профессоры болып, 1831 жылы дүниеден өтеді. Философияның
негізгі мәселесін Гегель объективтік идеализм тұрғысынан шешеді. Дүниенің
түпнегізі – объективтік рух. Ол мәңгі, адам санасынан тыс және оған
тәуелсіз өмір сүреді. Табиғат болса, осы рухтың туындысы. Объективтік рух
кейде абсолюттік идея, кейде абсолюттік рух, ал кейде құдіретті сана деп те
аталады. Гегель классикалық неміс философиясының дәстүрлі бағыттарын ілгері
дамыта отырып, ұғымдар диалектикасына көбірек көңіл бөледі. Оған дейін
диалектика бір жүйеге түспеген еді. Өзіне дейінгі неміс философиясының және
өз заманының жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін таразылай отырып,
Гегель өзінің диалектикалық тәсілін жан-жақты негізделді.
Болашақ философияның негізгі қағидалары (1843), Діннің мәні
(1845) деген еңбектерінде Фейербах материалистік дүниетанымды негіздеу
жұмысын аяқтайды. Оның бұл еңбегі діни философияға қарсы бағытталған еді.
Фейербах дүниенің материалдылығын, яғни заттылық сипатын, табиғаттың адам
санасынан тыс, әрі оған тәуелсіз өмір сүретіндігін дәлелдеді. Табиғат
адамзаттың бесігі, оны ешкім жаратқан жоқ, оның өмір сүру себебі өз ішінде,
Фейербахтың бұл тұжырымдары табиғаттың гегельдік түсінігіне, оны рухтың
бейболмысы ретінде қарастыратын түсінікке қарсы бағытталған болатын.
Фейербах, әсіресе, адамның жаны оның денесінен тәуелсіз өмір сүреді деген
діни қағидаға қатты шүйлікті. Философияның негізгі мәселесін ол жанның
денеге қатынасы ретінде пайымдап өзінің материалистік дүниетанымын
антропология – адам туралы ілім деп жариялады. Фейербах пікірінше, адамның
мәні оның денелік-жандық біртұтастығында. Тек теорияда ғана рух пен денені
бөлек қарастыруға болады, ал шын мәнісінде олар мызғымас бірлікте болады,
әрі рух, оулау, түйсіну – денеге тәуелді қасиеттер. Сөйтіп, Фейербах
философияның негізгі мәселесін материалистік тұрғыдан шешеді.
Дін философиясы философиялық теология ретінде
Философия тарихында дін философиясы туралы ой қозғау үшін алдымен дін
ғылымдары және өзге де ғылымдар (антропология, этнография, социология,
психология, филология, т.т.) белгілі даму деңгейіне жетуі керек болған
сияқты. Антикалық философия тұсында христиандық және ислам сияқты дамыған
діндердің болмауы салдарынан Платон (б.д.б. 427-347) кейде тәңір, ал
кейде тәңірлер десе, Аристотель (б.д.б. 384-322) тәңірге қоса
субстанцияны да мәңгілік санаған. Дін туралы философия жасау дегеніміз
діннің негізгі принциптері мен тұжырымдары туралы рационалды, объективті,
жан-жақты ойлар мен пікірлерді баяндау. Сондықтан, көптеген философтар
теология тарапынан үзілді-кесілді білдірілген Құдайдың барлығы, рухтың
мәңгілігі, уахидың мүмкіндігі қағидаларын рационалды айғақтарға арқа сүйей
отырып, дәлелдеуге тырысқан. Дін психологтары дінді адамдардың жаны мен
тәніне әсер ететін рухани тәжірибе ретінде зерттейді. Социологтар болса,
дінді әлеуметтік институт ретінде, қоғам өмірінің компоненті ретінде
зерттейді. Ал, теологтар болса, дінді ақыл және нақыл жолымен
түсіндірілетін қағидалар жиынтығы ретінде зерттейді. Теология сөзінің
негізінен христиан діні тұрғысынан қолданылатынын ескеріп, дінтанушы
Мұртаза Бұлұтай, христиан теологиясының ерекшеліктерін (христиандықта
рұхбандық табының және билік иерархиясының болулары) есте ұстауға шақырады:
Теология деген сөзден біз нені ұғамыз? Ислам дініндегі кәлам ілімі ұзақ
жылдарға ұласқан еркін пікір таластар мен сыни көзқарастардың дамуы
нәтижесінде қалыптасқан. Сондықтан, ислам ғылымдары тек теологиядан емес,
әл-Фиқх секілді дүнияуи мәселелермен шұғылданатын және әл-Сарф, әл-
Наху секілді араб тілі мәселелерімен шұғылданатын маңызды ілімдерден
құралған. Әсілі, христиандық пен иудаизмдегі теологияның рухани-иерархиялық
таптарға жол бермейтін мұсылмандықта жоқ екенін, ескеру жөн. Біз ислам
дініне қатысты теология сөзінен дін ғылымдарын, яғни шариғат пен табиғат
ғылымдарын қамтитын Құрани ғылымдарды түсінгіміз келеді.
Болмысы тұрғысынан діни ой мен соған байланысты өрбіген философияны
сананың дәстүрлі, догматикалық типіне жатқызуға болады. Бұл діни ойдың
философиялық ілімдердің бастауында бола алмайды деген сөз емес. Өз
дәуірінің діни санасын идеялармен, құндылықтық түсініктермен қаруландырған
христиандық, ислам діні және басқа сенім философтары ұлы ойшылдар да
болған. Мәселен, Ансельм (теолог-философ, 1033-1109), Аквиналық Фома (1225-
1274, теолог-философ), әл-Ғазали (1058-1111), әл-Матуриди (870-944), т.б.
ойшылдарды өрнек етіп алуға болады. Яғни, олар дінді таныту үшін оның
теологиясы мен өзге ілімдерін пайдаланған. Алғаш білімдерін діни оқу
орындарында алып, философия тарихында мәшхүр болған ойшылдар қаншама.
Исламдық және христиандық әлемге тән тек кейбіреулерін ғана еске алып
өтейік: әл-Фараби (870-950), әл-Бируни (973-1048), Ибн Сина (980-1037), Ибн
Рушд (1126-1198), әл-Рази (1149-1209), әл-Кинди (800-873), әл-Әшари (873-
936), Нұриддин әл-Жәми (1414-1492), Жалаладдин әл-Руми (1207-1273), әл-
Ғазали (1058-1111), Хафиз әл-Ширази (1230-1291), Омар әл-Хаййам (1048-
1122), Әбу Йәзид әл-Бистами (812-874), Ибн Араби (1165-1240), Фәридұддин
Аттар (1119-1230?), Спиноза (1632-1677, пантеист-философ), С.Боэций (теолог-
философ, 480-524), У.Оккам (1285-1349, монах-философ), С.Кьеркегор (1813-
1855, теолог-философ), С.Н.Булгаков (1871-1944, теолог-философ),
Б.П.Вышеславцев (1877-1954, теолог-философ), И.А.Ильин (1882-1954, діни-
философ), Рамакришна (1836-1886, Үнді діни философы), Пьер Тейяр де Шарден
(1881-1955, теолог-философ), П.А.Флоренский (1882-1937, теолог-философ),
А.Швейцер (1875-1965, теолог-философ), В.Ф.Эрн (1882-1917, діни философ)
т.т.
Философиялық дінтану негізінен мына мәселелермен де шұғылданады:
1-) Метафизикалық және космологиялық проблемалар (И.Кант, 1724-1804,
Г.В.Ф.Гегель, 1770-1831).
2-) Діннің негізгі қағидаларын эпистемологиялық талдау, сынау (Людвиг
Витгенштейн (Ludwig Witgenstein),1889-1951, Ян Барбур, 1923-, Томас Кун
(Thomas Kuhn), 1922-1996)).
3-) Дін тілін логика және герменевтика тұрғысынан қарастыру (Поль
Рикер – Paul Ricoeur, 1913-2005).
4-) Діннің этика, өнер және ғылыммен ара қатынасын анықтау
(Г.М.Андреева, 1924, Г.Геффдинг, 1843-1931).
5-) Діни символизмнің мән-мағынасын анықтау (Люсьен Леви-Брюль, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz