Әлемдік монотеистік діндердегі адам еркіндігі мәселесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-9
І Тарау. Философия тарихындағы еркіндік мәселесі
1.1. Антика философиясындағы
еркіндік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-19
1.2. Христиан және иудаизм теологиясындағы еркіндік түсінігі ... ... ... ...
20-27
ІІ Тарау. Ислам ойлау жүйесіндегі еркіндік
2.1. Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... 28-36
2.2. Ислам ілімдеріндегі
еркіндік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56-57
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59-60
Кіріспе
Зерттелу жұмысының өзектілігі: Қаншама жылдар бойы адамдарды
мазалаған сұрақтардың ең маңыздысы осы адам еркіндігі мәселесі болған.
Адамдар өз істерінде еркін бе әлде мәжбүр ме? Егерде іс-әрекеттерінде еркін
болса, бұл еркіндік шексіз бе әлде шектеулі ме? Деген сұрақтарға
психологтар да, философтар да, кәләмшылар да жауап табуға тырысқан болатын.
Адам еркіндігі мәселесі сонау антик философтарынан бастап, соңғы иләһи дін
ислам философтарына дейін жауап іздеген тақырыптардың бірі болып табылады.
Философтар бұл мәселені тек қана ақыл жолымен шешуге тырысса, психологтар
адам еркіндігін психологиялық жағдай деп психофизикалық және биологиялық
негіздер арқылы зерттеуге тырысқан. Қалау еркіндігі туралы ойдың кез-келген
басқа ойлар сияқты өзінің даму жолы бар екендігі баршамызға белгілі. Адам
еркіндігі туралы мәселенің төркіні жақсылық пен жамандықтың шығу себебі не?
- деген сұраққа жауап іздеген уақытта ортаға шыққан.
Әһли Суннат ғұламалары болса адамның әрекеті туралы мәселелерді
ақылмен тіпті Құран Кәрімге де сүйене отырып анықтауда. Іс- әрекетке басты
көзқарасқа себеп болған Аллаһ барлық нәрсенің жаратушысы деген аят
кәләмшылардың сонымен бірге Әһли Суннаттың ең қуатты дәлелдерін құрайды.
Нәтежиеде іс-әрекетті адам жаратпайды. Ол Аллаһтың құдіреттілігімен
жаратылады. Біздің іс-әрекет деп отырғанымыз, адамның өз еркімен жасаған
қандай да бір іс- әрекеті, қимылы. Яғни адам еркін қолданып жасаған барлық
нәрсе іс- әрекет ұғымының ішіне кіреді [4,137 б].
Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті: Адам - жер бетіндегі
тіршіліктен ақыл-ойымен, азат еркімен, сөзімен ерекшеленетін тіршілік иесі
болып табылады [13, 1]. Сондықтан да адам өмірге әртүрлі сұрақтар қояды.
Сол көптеген сұрақтарына жауап іздейді. Біздің де мақсатымыз жалпы адам
еркіндігі туралы түсінік беріп, әлемдік монотеистік діндердегі адам
еркіндігі мәселесін қарастырып, олардың бір-бірінен айырмашылығы мен
ұқсастығын анықтау. Біздің бұл мақсатымыз зерттеу жұмысының келесідей
міндеттерін анықтайды: адам еркіндігі туралы мәселеге байланысты негізгі
философиялық ой - пікірлерді қарастыру; адам еркіндігі мәселесінің құрылымы
мен түрлерін айқындау; христиан, иудаизм және ислам діндеріндегі адам
еркіндігі мәселесінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау, қолдағы
бар мәліметтерді бір – бірімен салыстырып, қорытынды жасау. Сонымен қатар
қазіргі таңда адамдардың арасында қалыптасқан еркіндікке байланысты әртүрлі
терминдерге анықтама беру. Соның ішінде, валюнтаризм еркіндікті адам
өмірінің принцпі ретінде қарастырады. Бұл идеялар Шопенгауер мен Ницшенің
көзқарастарында кездесіп ХХ ғасырда көпшілікке таралды. Валюнтаристік
көзқараспен жүру дегеніміз – өмірдегі объективтік жағдайлармен, қоғаммен,
табиғаттың заңдылықтарымен келіспеу, тек өз көзқарасыңды ең жоғары даналық
деп есептеу.Сонымен қатар фатализм – адамның өмірі алдын – ала белгіленіп
қойылған деген түсінікті ұстанады. Бұл тағдырмен немесе Құдайдың қалауымен
(христиандағы және исламдағы) немесе детерменизмнің жабық системасымен
түсіндіріледі [21, 110 б].
Зерттелу жұмысының деңгейі: Еркіндік хақында ислам философиясы
болсын, жалпы философия тарихында саналуан көзқарастар кездеседі. Осы
мәселе сондай ол туралы ой толғамай өткен ешбір белгілі ойшыл жоқ деуге
болады. Басқа мәселелерде соншалықты сабырлы, салқын күйде ой кешетін
даналардың өздері де еркіндікке келгенде айрықша жан толқынысын сездіріп
тұрады. Еркіндікті түсінуде барлық философиялық ой – түйіндерді жәй тізіп
өтудің өзі кішігірім кітап болып шығатын еді. Сонымен қоса еркіндіктің бар
екендігін теріске шығаратын ойшылдар да бар. Мұндай көзқарастардың өзі
саналуан болып келеді. Бірақ осы принцпті логикалық шегіне жеткізе
өрбіткендер – механикалық материализм бағытындағы кейбір ойшылдар деуге
болады. Олар (әсіресе Т. Гоббс, Б.Спиноза, Ламетри т.б) адам, қоғам
тіршілігін табиғи механикалық заңдармен түсіндіруге ұмтылған болатын.
Олар жалпы алғанда механика, геометриялық принцптердің тұрғысынан еркіндік
туралы адамдардың ойы жалған елес қана, ал шын нәрсе қажеттілік деген
пікірлерді айтқан. Француз философы П. Гольбах былай дейді: адам өзінің
әрбір әрекетінде қажеттіліктерге бағынады...оның еркіндігі химерде бар
[27, 516 б]. Гоббс былай дейді: Еркіндік пен қажеттілік үйлесе
алады...ерікті әрекеттер адамдардың ырқынан, ал ырық еркіндіктен, сонымен
қатар адамдардың ырқынан туатын әрбір акт, тілек және талпыныс белгілі бір
себептен, ол себеп тағы бір себептен, себептердің тізбегінен (ал тізбектің
соңғы тізгіні, ең ақырғы себеп құдайдың қолында) болғандықтан оның бәрі
қажеттіліктен туындайды. Осы байланыстарды көре алатын адамға адамдардың
еркінсіген әрекеттерінің қажетттілігі айқын болар еді. Бәрін көріп, бәрін
реттеп отырған құдай, әрине, адамдар қалаған нәрсесін істеп жатқанда да
содан қажеттілікті, құдайдың өз қалағанының да болып жатқанын
көреді ... адамдарда ешнәрсеге құштарлық та, ешнәрсеге құмарлық та құдайдың
ырқынсыз болмас еді... [6, 26] .
Зерттелу жұмысының құрылымы: мәтін
Зерттелу жұмысының ғылыми жаңалығы: мәті
I-тарау. Философия тарихындағы еркіндік мәселесі
1. Антика философиясындағы еркіндік
Антик заманының философиясы б.з.б VII-VI ғасыр аралығында Кіші
Азияның батыс жағалауындағы гректер салған қалаларда өмірге келген
болатын.Ең бірінші материалистік ілімдер Кіші Азиядағы сол кездегі ең ірі
қала Милетте туды б.з.д VII ғасырдың аяғынан VI ғасырдың аяғына дейінгі үш
ірі ойшыл Фалес, Анаксиамандр, Анаксимен өмір сүрген. Фалес (625-547ж.
шамасында) дүниедегеігің бәрі судан пайда болады және суға айналады деген
пікірді ұстанған. Су Фалестің ойынша барлық заттардың табиғи негізі, барлық
өзгерістер мен құбылыстардың иесі болып табылады. Суды дүниедегі барлық
нәрселердің алғашқы мәні, бастамасы деп қарастыру, қәзіргі біздің
түсінігіміз тұрғысынан алғанда тұрпайы, аса қарапайым болғанымен, бірақ
тарихи тұрғыдан алғанда Фалестің бұл ойын революциялық идея деуге болады,
өйткені бәрі пайда болады деген пікір бұған дейін үстем болып келген
Олимпиялық құдайларды жоққа шығару, яғни, сайып келгенде мифологиялық
ойлаудың терістігін көрсету, сөйтіп, дүниені табиғи тұрғыдан түсіндіру енді
етек ала бастаған еді [1, 31б]. Фалестің еңбектері: Бастама туралы, Күн
туралы, Күн мен түннің теңесуі туралы деген еңбектер жазған. Фалестің
ілімінше барлық ілімнің бастамасы-су. Фалес бір жағынан барлық денелер суда
қалқып жүреді десе, екінші жағынан ол жай су емес ақыл-ойдың осы тұрғыдан
ол Құдай тектес деп есептейді. Күн және басқа әлемдік денелер судың буымен
қоректенеді – деген пікірін айтады [2, 18б].
Келесі бір антика заманының өкілі, Фалестің шәкірті Анаксимандр
(б.з.д 610-547ж ) шамасы өзінің көп жылдық ізденістерінің нәтижесін
Табиғат туралы шығармасында баяндап берді. Анаксимандрдың негізгі
еңбектері: Табиғат туралы. Жер картасы, Глобус [2, 18б]. Фалес
сияқты, Анаксимандр да философияның негізгі мәселесін материалистік
тұрғыдан шешті алғашқы негіз бастамасы апейрон деген айқынсыз, бейнесіз
бір зат апейрон-шексіз деген ұғымды білдіреді деп есептеген. Бұл пікір
материяның қазіргі түсінігіне жақындау. Фалес пен Анаксимандр өз
пікірлерін осылай білдірсе келесі ойшыл Анаксимандрдың шәкірті Анаксимен де
өзінің материалистік ой-пікірлерін айтып, дәлелдеуге тырысады. Негізінен
Анаксимен (б.з.д 582-525 ж шамасы) дүниеде бар нәрсенің барлығының бастауы
біртұтас материалдық негізі ауа деп санай отырып , өзінен бұрынғылардың
материалистік көзқарасын ілгері дамытты. Дүниенің бастапқы негізі ауа
болатын себебі, деді Анаксимен ауаға тән қасиет сұюлу мен қоюланудың
арқасында барлық заттар пайда болады. Ауа Анаксименнің түсінігінше, сондай-
ақ тіршілікпен психикалық құбылыстардың да көзі, бастамасы болып табыдады-
деп ауаны бастапқа орынға қояды [1, 31б].
Зертеуші ғалымдар, әсіресе Дж. Реале мен Д.Антисери антика заманының
филосифия жолының дамуы туралы көзқарастарын зерттеп былай жеткізіп отыр:
1.Б.з.д VI және V ғасырлар аралығын қамтитын физикалық және космос
мәселелерімен айналысқан натуралистік кезең. Мұның өкілдері қатарына
иониялықтар, пифогоршылар, элеаттар, физик-электиктер жатады.
2.Адам болмысының мәнін айқындаумен тұңғыш айналысқан гуманистік
кезең. Бұл кезеңнің басты өкілдері-софистер және Сократ.
3.Сезімнен тыс әлемнің ашылуы және негізгі философиялық мәселелерді
органикалық түрде қарастырған Платон мен Аристотельдің үлкен синтез кезеңі.
4.Александр Македонский жорықтары дәуіріндегі эллиндік мектептер мен
пұтқа табынушылық заманы соңына дейін - кинизм, эпикреизм, стоицизм және
электецизм бағыттары кезеңі.
5.Антиктік пұтқа табынушылық дүниетаным ойының діни дәуірі-
неоплатонизм және оның модификацияларының жандану кезеңі.
6.Христиандық ойдың қалыптасуы және грек философиясының категориялары
тұрғысында жаңа дін догмаларын рационалды қалыптастыру кезеңі – деп Дж.
Реале мен Д.Антисери антика заманының философиясын алты кезеңге бөліп
қарастырады.
Ежелгі Грекия қаласы дүниетанымның жаңа формасы - философияны
қалыптастырған негізгі үш мәдени орталықтың бірі болып табылады. Оның
қалыптасуына Ежелгі Үнді және Ежелгі Қытай жерлеріндегі заңдықтар қатты
әсер етті. Бірақ эллиндік ақыл-ойдың дүниеге келтірген жемісінің шығыстық
философиямен салыстырғанда өзіндік түбірлі ерекшеліктері болады.
Философияның қалыптасуына алғышарт болған Грек өмірі формалары қатарына
мифология, дін, ғылыми білімнің бастапқы түрлері, әдеттік сана және
тіршілік даналығы жатады - деген пікірлерді ұсынған [2, 17б].
Ал Милет қаласына келетін болсақ (б.з.д V ғасыр басында) саяси
серіктестіктен айырылуға байланысты ондағы философия құлдырап, ашық дамуы
тоқтады. Бірақ Милет материалистерінің ілімі Грецияның басқа қалаларындағы
философтарға зор әсерін тигізіп, өз ізбасарларын тапты. Солардың бірі Эфес
қаласынан шыққан Гераклит (б.э.деінгі 530-470ж шамасы ) болатын. Гераклит
те өзінің көзқарасын материалистік тұрғыдан дамытты.
Ежелгі Грек философиясында адам бастапқыда өз-өзінен өмір сүрмейді,
тек абсолюттік тәртіп және ғарыш ретінде қабылданатын белгілі – бір
қатынастар жүйесінде өмір сүреді. Өзінің барлық табиғи және әлеуметтік
ортасымен, көршілерімен полиспен, жанды және жансыз заттармен,
жануарлармен, құдайлармен бірге ол біртұтас, ажырамас әлемде өмір сүреді.
Ғарыш түсінігінің өзі мұнда адамдық мәнге ие болады, сонымен қатар адам
тірі ағза ретінде, ғарыштың бір бөлігі ретінде пайымдалады. Гилозоизм
позициясының, яғни тірі мен өлі арасындағы шекараны теріске шығарып,
универсиумның жалпы жандылығын мойындайтын позицияны ұстанған Миллет
мектебі өкілдерінің көзқарастары дәл осындай еді [44, 235 б].
Ерте Грек философиялық антропологиясы да Ежелгі Шығыс философиясы
сияқты мифология мен дін таңбасын өзімен бірге ала жүреді және олармен
сұхбаттаса дамиды. Бірақ Ежелгі Грекиядағы адам философиясы өз мектептеріне
бағыттары мен позицияларына қарай әртүрлі болып келеді. Оның шығыстық
философиядан басты ерекшелігінің бірі, мұнда адамның әлемге қатынасы ашық
және қоғам мен оны өзгертуге қатысты белсенді позиция ұстанылады. Оның
үстіне, шығысқа қарағанда, батыстың философиялық антропологизмінде
рационализм принцпі басым.
Гераклиттің ілімі бойынша, дүниеде бар нәрселердің бәрінің
материалдық негізі от болып саналады. Барлық нәрсе оттан жаратылған және
ақыр соңында отқа айналады. Жан да оттан пайда болған-деп есептеді. Оның
ойынша, жан материалдық, ол ең ылғалы аз құрғақ от. Дүниені логас
басқарады. Біртұтас дүниені, ешбір адам жаратқан жоқ, ол бірде жанатын,
енді бірде өшіп тұратын, бұрын болған, қазір бар және келешекте бола
беретін тірі мәңгі от болып табылады. Гераклит сонымен қатар дүниенің
үздіксіз өзгерісте, қозғалыста болатындығын, қозғалыстың қайнар көзі
қаншалықты екендігін, қарама-қарсылықтардың өзара бір-біріне өтетіндігін
және басқа бірқатар диалектикалық ой-пікірлерді атап көрсетті бәрі де
қозғалыста жылы суиды, ал суық жылиды, ылғалды нәрсе құрғайды, құрғақ
ылғалданады. Туу мен жойылу, өмір мен өлім, болмыс пен болмау - міне бұлар
өзара байланысты, бір-біріне тәуелді және бір-біріне өтіп отырады. Мұның
бәрі диалектикалық ойдың даму тарихына қосылған зор үлес екендігіне
ешқандай дау жоқ. Ертедегі Грецияда сонымен қатар айтарлықтай дамыған
идеялистік бағытта болды [1, 32б].
Дүниеде - Жер болсын, аспан болсын , біз екі бір-біріне толық ұқсас
зат, я болмаса құбылысты таба алмаймыз. Микроәлемдегі элементарлық
бөлшектерден бастап Мегаәлемдегі жұлдыздарға дейін әрбір зат, я болмаса
құбылыс тек өзіне тән болмысымен сипатталады. Даралық және қайталанбастық,
басқаға ұқсамастық, жалпы алғанда, материалдық және рухани болмыстың өмір
сүру тәсілі болып табылады. Оны өз уақытында Эпикур болжамдаған болатын.
Оның ойынша, атомдар кеңістікте құлдырап бара жатқан кезде алғашқы
бағытынан өз еркімен ауытқиды. Қазіргі ядролық физиканың деректеріне
сүйенсек, бүгінгі таңдағы ашылған 300-ге жуық элементарлық бөлшектердің
әрқайсысының өз табиғаты, сыры бар. Ең ақырында, бүгінгі таңдағы ашылған ең
ұсақ бөлшектер-адрондардың құрылымын құрайтын кварктардың өздері бір-
бірінен салыстырмалы түрде тәуелсіз және біршама еріктіктің деңгейінде
өмір сүреді. Термодинамиканың екінші бастамасы Дүниеде дезинтеграция
(ыдырау), энтропия (күш-қуаттың төмендеуі), хаос (бытырау) үрдістерінің
жүріп жатқанын мойындайды. Ал мұның өзі де заттар мен құбылыстардың
болмыстағы өз еркіндігіне деген ұмтылысын көрсетпей ме? Өйткені
олардың әрбіреуінің болмыста өз негізі бар! Классикалық механиканың негізгі
қағидаларының бірі - әрбір зат өзінің салмағы арқылы ерекшеленеді, ал оның
өзі бастапқыдан бір-бірінен тәуелсіз берілген [7, 411б].
Демокрит- адам туралы ілімдегі материалистік монолизмнің өкілі.
Демокрит бойынша, адам – табиғаттың бөлігі, табиғат сияқты ол да
атомдардан тұрады. Адамның жаны да атомдардан құралады. Тәннің өлуімен
бірге жан да жойылады. Оның айтуынша өмірдің мақсаты – бақыт, бірақ ол
тәннің ләззат алуы мен өзімшілдік емес. Бақыт – бұл ең алдымен рухтың
қуанышты және жақсы көңіл – күйде болуы. Оның маңызды алғы шарты ақыл – ой.
Демокритпен салыстырғанда Платон жан мен тән антропологиялық дуализм
позициясын ұстанады. Бірақ жан ғана адамды адам ететін субстанция болып
табылады, ал тән оған қарсы материя ретінде қаралады. Сондықтан да адамның
жалпы сипаттамасы, оның мақсаты және әлеуметтік статусы жанның сапасына
тәуелді. Адам жаны үнемі идеялардың трансенденті әлеміне тартылып тұрады,
ол мәңгі, ал денеге өлім тән болып табылады. Платонның көзқарасы бойынша,
адам өмірінің мәңгі трагизмі жанның тұтастығында және жан мен тәннің қарама
– қарсылығында [ 44, 235 б].
Негізінде антика заманының философиясында тағдыр мен еркіндік бір –
бірімен сәйкес келмейді, бірақ бірақ антикалық философияда қалау еркіндігі
туралы түсінік болмады деп айтуға ешқандай негіз жоқ. Антика заманының
философтары еркіндіктің мүмкіндіктері туралы өз пікірлерін барынша айтуға
тырысқан.
Идеализмнің ең алғашқы негізін салған Пифагор (б.з.д 580-500 жылдары)
болатын. Оның пікірінше барлық заттардың мәні – олардың санында, сандық
қатынастарында, өйткені бүкіл әлем соларға тәуеді. Пифагор өз ілімін
негіздеу үшін Милет мектебінің материалистік көзқарасын сынға алды. Яғни
Пифагор бүкіл жаратылысты санмен байланыстырады [1, 33б]. Сонымен қатар,
Пифагор ежелгі Үндістандағы философиялық көзқарастар сияқты жанды тазарту,
оған құмарлықты жеңу, жастарды, үлкендерді бұлжытпай тыңдауы , достық пен
жолдастықты дәріптеу сияқты қағидаларды сақтай отырып жетуге болады дейді.
Қорыта айтқанда Пифагор философтардың ішінде ең бірінші болып сан
категориясын жан-жақты қарастырған және өз ілімін халық арасында үгіттеп
таратқан ғұлама. Пифагоршылар Гераклит сияқты ғарыш қарама-қарсылыққа толы
дей отырып олардың 10 жұбын атап көрсетеді. Олар: шектілік және шексіздік,
тақ және жұп, жалпы және жалқы, оң және теріс, еркек пен әйел, тыныштық
пен қозғалыс, түзу және қисық, жарық пен түнек, жақсы мен жаман, квадрат
пен көпқырлылық. Осылардың ішіндегі ең маңыздысы шектілік және шексіздік.
Шекті нәрселерді танып білу мүмкін болса, шексіздікті танып білу мүмкін
емес. Шекте денелер геометрия арқылы мәлім болса шексіздік танымның
мүмкіндік шеңберінен тыс сондықтан оны тек ойша шамалауға болады [ 2,18
б].
Демек ертедегі ойшылдардың философиялық көзқарастарында-ақ тек
материализм мен диалектикалық ғана емес, сондай-ақ идеализм мен
метафизиканың да алғашқы бастамалары материя мен ойлау дүниелерін қарама -
қарсы қою орын алғанын көріп отырмыз [1, 33б]. Антика заманында Милет
мектебінен басқа да мектептер болды, әрі олардың әрқайсысының өз
ұстанымдары мен пікірлері болған. Антика заманындағы тағы бір метептің бірі
Элеаттар мектебі болатын.
Элеаттарда түп негіз - болмыс. Элеаттар негізінің қағидалары мынаған
сыйады: түйсінген денелердің барлығын нақтылық деп қабылдауға болмайды.
Керісінше олардың бәрінде өздерін ақыл ой арқылы негіздеуге болатын заттар
ғана нақтылы өмір сүреді. Элеат мектебінің көрнекті өкілі және негізін
қалаушы Колофон, полисінен шыққан Ксенофон (б.д.д. 579-487ж.) Оның
пікірінше барлық заттардың негізі жер. Жер өзінің тамырымен шексіздікке
кетеді. Тіршіліктің шығуына жер мен қоса судың да маңызы зор. Жанның өзі
де жер мен судан жаратылған. Ал судан бұлттар пайда болады да, бұлттардан
аспан денелері жаратылады. Ксенофон жер космостың түп негізі ретінде бір
тұтастық деп тұжырымдайды. Ксенофонның Құдайы-таза ақыл-ой болып табылады.
Оның барлық күші данышпандығында. Ол әлемді тек ақыл оймен ғана басқарады-
деп есептеген [ 2,18 б].
Антика заманында идеалистік ой-пікірдің түптеп қалыптасуына күш
салған Сократ болатын. Сократ б.з.д. 470-469 ж.ж. Афинада дүниеге келіп,
б.з.д. 399 жылы қарғыс айтып, жергілікті құдайларға сенбей оларды сыйламай,
жастарды бұзықтыққа үйреткені үшін дарға асылды. Негізі осының бәрінің
артында басқа себептер тұрған. Ол тас қашаушының ұлы және кіндік апаның
баласы болды. Ол басқалар сияқты өз мектебінің негізін қаламады, кез-келген
жерде сабақ берді (гимназияда, алаңдарда) бұқара, жан сырын тыңдаушылар
іспетті, ол ерекше тартымды және жастарға ғана емес, әртүрлі жастағы
адамдарға ықпал ете алатындығы билік тарапынан қарсылық туғызды.Тіклей
антропологиялық мәселеге өту софистердің сыншыл ағартушылық әрекетімен және
философиялық этиканың негізін қалаған. Сократтың еңбегімен байланысты
болды. Сократ үшін негізгі мәселе адамның ішкі әлемі, оның жаны мен
қасиеттері болып табылады. Ол игілік – білім деп тұжырымдай отырып, алғаш
рет этикалық рационализм принцпне негіздейді. Сондықтан да қайырымдылық пен
әділеттілікті таныған адам жаман және әділетсіз қылық жасамайды. Адамның
міндеті ақиқатты тану негізінде үнемі адамгершілік парасаттылыққа ұмтылуда.
Және бұл ең алдымен өзіңді - өзің тануға, өз адамгершілігіңнің мәнін
ұғынуға бағытталады [ 44, 236 б].
Сананың керемет мәртебелігінің пайда болуын, psyche, Сократ
сабырлылық ету enkrdteia; қуанышты жағдайларды, қайғыны, құштарлық пен
азғындаулар, әлсіздіктер адам игілікке құрылған өз бойындағы билікке
ұмтылу керек. Өзін өзі ұстау-жануарлар алдындағы сана бастамасы, бұл
өмірлік күштің ұтымдылығына билік. Жан-тәннің ханымы мен қожайыны, сонымен
қатар тәнмен байланысты инстинктардың да. Өмірлік күш алдындағы
қожайындық пен еркіндік. Шынайы еркін адам, өз инстинктарын басқара алатын
адам, ал, өз инстинктерін бағындыра алмаған, құрбан болған адам, шын
мәнінде-құл. Автаркия мен автономия түсінігі, сабырлылық пен еркіндік
арасында жақын байланыс бар. Құдай ештеңеге де, ешкімге де мұқтаж емес.
Данагөй кімде кім осы жағдайға жақындайды, кішкене ғана жүгінеді. Кім өз
инстинктерін жеңсе, сол керек емес нәрселерден алыстап, өзін бақытты
сезінуі мүмкін.Шынына келгенде бұдан біз жаңа кейіпкер түсінудің қайнар
көздерін табамыз. Балағаттың өрісінде кейіпкер дәстүрлі түрде жеңімпазы
болды, сыртқы ауырлықтарға, тағдырға қарсы тұрды. Кейіпкердің жаңа бейнесі
ішкі жауларды ақылмен жеңгенмен тығыз байланысты. Дана адам, жабайы
ұсқынсыздар құштарлықты қуып шыққандар, сыртқыға мұқтаж болмай, максималдық
құдайшылық толық жетеді – деп шынайы еркіндік туралы өзінің субъективтік
пікірлерін білдіреді [3, 85б].
Жеке адамға келетін болсақ оның қызметін анықтаумен ғылымның екі
саласы айналысады: психология және социология. Психология адамның жасаған
іс-әрекеттерінің мақсатын анықтауға тырысады. Индивидтің жеке өзінің
еркіндігі арқасында таңдаған іс-әреккеттерінен психологиялық себептерді
іздеп, таңдауының себебін түсіндіруге тырысады. Ал, социология болса еркін
таңдауды дінмен және де қоғамдық қажеттіліктермен байланыстырады [26, 217
б]. Антика заманының өкілдері де адам еркіндігі мәселесін әртүрлі тұрғыдан
қарастырған.
Соның бірі антика философиясының өкілі болып табылатын Эпиктет
еркіндік дегеніміз шын мәнінде не екендігі туралы пікірін былай
білдіргін: өзі қалай өмір сүргісі келсе, солай өмір сүретін адамды ғана
еркін адам деуге болады. Ақылды адам ылғи да өз қалауы бойынша өмір
сүреді, оған ешкім кедергі жасай алмаййды, сондықтан да ол алуға болатын
нәрсені ғана қалайды. Осы себепті, ақылды адам-еркін - дей келе
еркіндіктің мәнін ары қарай ашықтауға тырысады.
... өз еркімен емес, мәжбүр болғандықтан әрекет жасайтын адам құл
емес пе?
... Мен өзінің ар-ұятына жүгініп әрекет жасайтын, ешқандайда
қырсықтар мен азаптардан, тіпті өлімнің өзінен қорықпайтын адамды ғана
еркін адам деп атаймын. Диоген: Өлуге әрқашан да дайын адам ғана ақиқат
еркін адам.
... Адамдар шындық пен ізгілік заңдарымен үйлесімсіз өмір
сүргендіктен ғана бақытсыз. Олар ақыл-ойдың әміріне құлақ аспай өмір
сүргендіктен ғана бақытсыз.
... Сенің еркің ғана еркін. ... Ал сенің денең- шаң мен тозаң, ол
кез-келген өзінен күштінің билігіне бағынады.
... Ақылды адам үшін дене бос нәрсе. Ал дене үшін жасалатын нәрсенің
барлығы түкке тұрмайтын нәрселер. Осы түкке тұрмайтын нәрселердің
билігінен тезірек және жеңіл құтыл.
... Саған тиісті нәрсені ешкім сенен тартып ала алмайды және ешқандай
істе де кедергі жасамайды. Құдай ісіне кедергі болу мүмкін еместігі
секілді, сенің ізгі ниетіңді тоқтату мүмкін болмайды. Яғни, еш ренішсіз
және мазасыз өмір сүру мүмкіндігі бар. Адамдар өздері қорыққан нәрсе іске
асқанда ғана қамығып, ренжиді. Сен болсаң ештеңеден қорықпа, ешкімге
күндестік көрсетпе, тыныш өмір сүр, өз еркіңдегі, адал және өзіңнің қол
астыңдағы нәрсені ғана тіле.
... Біздікі емес нәрсенің бәрінен бас тарту керек, ол біздің
қожайынымыз бола алмайтындай бас тартуымыз керек, денемізге және ол үшін
жасалатын заттарға үйірсектіктен бас тарту керек; Байлыққа, қызметке,
даңққа, мәртебеге деген махаббаттан бас тарту керек. Өзімізге бұл
нәрселердің бәрінің өзіміздікі ем ес екендігін айтуымыз керек. Сонда бізге
адам зорлығын зорлықпен жою қажет болмай қалады.
Менің денемді алуы мүмкін ,бірақ менің рухым еркін сондықтан да
мен өзім қалай қаласам, солай өмір сүремін.
Мен бұған қалай жеттім? Мен өз еркімді құдайдың еркіне бағындырдым.
Және мен осыны қалаймын. Ол қаламаса мен де қаламаймын.
... Өтірік және зұлымдық жасаушы адам оған берілгенді сезінбейді,
сондықтан да оның өзіне жаман. Сократты өлім жазасына кескенде зұлымдық
оған емес, оны соттаушылар мен өлтірушілерге болды.
... Мен еркін болғым келеді және еркін болуға бар күшіммен тырысамын.
Бірақ, әрине, толық еркіндікке мен әлі жеткен жоқпын. Мен үшін әлі де
болса тән қымбат. Денемнің баяғыда-ақ бұзылғанына қарамастан, мен денем
аман болса екен деп әлі де көбірек тілеймін. Бірақ сендерге нағыз еркін
адамдардың мысалдары керек болса, ондай адамдардың болатынын біліңдер, яғни
адам үшін еркіндік мүмкін нәрсе. Мысалы, Диоген. Ол бостан ата-анадан
туғаннан (олар бостан емес еді) емес, өзін құлдыққа апаратын нәрседен
азат еткендіктен еркін болды: Мен үшін Құдай заңы-ең басты; ал қалған
нәрсенің мен үшін маңызы жоқ - деп өз пікірін айтады [8, 175б].
Сонымен қоса Эпиктет еркіндік ұғымы бойынша өзі идеал деп есептейтін
бірнеше мысалдар келтіреді. Соның бірі Сократ жайлы. Оның айтуынша, Сократ
та еркін, бостан адам болды. Ол өлімнен қорыққан жоқ және өзінің ішкі
үніне, ар-ұятына құлақ түрді, тіпті оны осы үшін қудалағанда да , өлімге
кесу қауіпін тудырғанда да бас тартқан жоқ. Достары оған түрмеден қашып
кетуді ұсынғанда ол өз өмірін алдаудың көмегімен сақтауды қаламады және
қажет болған жағдайда өзінің өлімі арқылы адамдарға өзінің өмір бойы
үйреткен жақсы нәрсенің бәрін дәлелдеді.
Адамдар соншама шаттанатын, соған қол жеткізу үшін толғанатын және
мазаланатын нәрсенің бәрі оларға кішкене болса да бақыт әкелмейді. Адамдар
мазаланып, жетсем деп жүгіріп жүрген нәрсені игі деп ойлайды. Бірақ оған
қол жеткізген бойда олар тағы да мазалана бастайды, күйінеді және оларда
әзірге жоқ нәрсеге қызығады. Бұл түсінікті де, себебі адам еркіндікке
өзінің күйбең тірліктерін қанағаттандыру арқылы жетпейді, керісінше,
осындай тілектерден құтылу арқылы жетеді.
Бай және ықпалды адамдар қоғамынан кет, белгілі және күшті адамдарға
жалпақтауды және олардан өзіңе қажетті нәрсені ала аламын деп елестетуді
тоқтат. Керісінше, өзің ала алатын нәрсені шыншыл және ақылды адамдардан
ізде, оларға таза жүрегіңмен және ізгі ойларыңмен келсең, олардан құр қол
кетпейтіндігіңе сенімдімін.
Егер де сен менің сөзіме сенбесең, осындай адамдарға уақытша болса да
жақындауға талпын, ақиқат еркіндік жолында ең болмаса бірнеше қадам жасауға
тырыс. Сені қай жақ өзіне көбірек тартатынын әрі қарай өзің шеш – жақсылық
пен еркіндікке ме, немесе, зұлымдық пен құлдыққа ма [8, 176б].
Келесі Антика философиясының өкілі Платонның идеяларына тоқтала
кетейік. Негізінде адамның дүниеде болу - болмауы өмір мен өлімнің өзінеде
өзгеше мән береді. Адам үшін өмір мен өлім тікелей тәннің тірлігімен
шектелмейді. Жануарлар үшін болу тәннің тіршілігімен барабар. Ал егер ол
тірлік өз шеңберінен шыға алатын болса, жаңа басқа, тірлік яғни өз тұқымы,
өз төлі арқылы жалғасады. Адам өмірі өз тәнінің тірілігінен шексіз ауқымды.
Мәрт жанды адам бүкіл әлемнің өмірімен өмір сүреді дегенбіз. Сонымен қатар
ол өмірін тек құлқынның құлы болумен ғана тарылта алады. Олай болса,
өмірдің де өлімнің де мәнділігі адамдар үшін әртүрлі. Онда универсалдық
шексіздік те, жер құртының тірілігіндей соқырлық та бар. Екі мың жылдан
астам уақыт болған Платон бізбен әлі сұхбаттасады, біреулерді иландырып, ал
екінші біреулерді ымыраға келмейтін қарсыластар етеді. Онымен бір тірі
адамдай қатынас жасауға тура келеді. Ал бұл тірлік емес пе? Жақсы болсын,
жаман болсын ол біздің тағдырымызға белгілі әсерін тигізіп келе жатқан жоқ
па? Адамның барлық болмысы оның тірі тәнімен бізге жоқ, болатын болса,
осылай болар ма еді? Яғни адам тәнінің өлуімен бірге өлмеуі де мүмкін. Сол
сияқты адамдық өлім тәннің өлімінен бұрын келуі де ықтимал. Тән әлі тірі,
бірақ адам жоқ. Бұл да өмірде кездеседі.Өзінің адамдық болмысын жасауға
жетпеген, өз ырқына өзі ие бола алмаған немесе соған қабілетінен айрылған
адамның тірлігі оның өзіне емес, қоғамға трагедия. Оған жасалатын қамқорлық
адамның адамдық болмысты қастерлеуінің белгісі [6, 38 б]. Платон б.з.д.
427-347ж.ж. өмір сүрген. Ертедегі Грек идеализмі Платонның философиясында
тұңғыш рет материализмге қарама-қарсы дүниеге көзқарас формасында
көрінді. Осы кезден бастап материализм мен идеализм ертедегі грек
философиясында және бүкіл одан кейінгі философиядағы өзара қарама-қарсы
екі негізгі бағыт болып қалыптасты. Платонның ілімі бойынша болмыс, шын
және жалған дүние болып екіге бөлінеді. Шын дүниеге жалпы идеялар-идеялдық
мәндер жатады; ал жеке сезімдік заттар мен құбылыстар идеялар дүниесінің
көлеңкесі, сәулесі ғана болып табылады, сондықтан олар шындыққа жатпайды.
Платон идеалар дүниесін жаратушы Құдай дүниесі дей келіп, адам туылғанға
дейін оның жаны сол дүниеде болады, ал содан кейін ол жан бұл дүниеге,
яғни жер бетіне келіп, уақытша адам денесіне енеді де қайта шығып кете
алмай яғни еркіндікке жете алмай тұтқын сияқты қараңғы қапаста өмір
сүреді деп санады [2, 24 б]. Федр диалогында Платон арғы дүниедегі өмірді
күрделі етіп көрсетуді ұсынады. Платонның ойынша, Алғашында жан Құдайда
болады, өзінің құдайлық өмірінде, дұрыс жолмен жүріп отырып, кенеттен
жасаған күнәсі үшін жерге түсірілді. Жан-екі атқа жегілген қанатты арбаға
ұқсайды. Құдайларды алып жүретін аттар сенімді болса, адам жанын
тасымалдайтын аттар екі түрлі болып келеді, бірі жақсыға тартса, екіншісі
жамандыққа жетелейді. Арба-ақылды білдірсе, аттар-жанның логикаға қайшы,
ашулы, қаһарлы тұстарын білдіреді. Құдайларға ұқсап, жандар аспан
жолдарымен жүреді, Шындық алқабымен өтеді, идеялар әлемін, яғни
Гиперуранияны шарлайды, алайда Құдайлар секілді адам жанының шындыққа
рақаттанып, нәр алуы күрделі нәрсе, себебі, арба жегілген аттардың бірі
төменге тартудан шаршамайды. Осының бәрін жеңіп шыққан жан о дүниеде
Құдайға жақын, жақсы орынға ие болса, кейбіреулеріне мұндай игілікке жету
мүмкіндігі болмайды. Өмірімен күресу барысында, жамандыққа бой алдырған
мұндай жандар жерге қарай тартыла береді – деп жанның жақсылық пен
жамандыққа деген қарым-қатынасы туралы өз пікірін осылай білдіреді [3, 143
б].
Платон адамның күнә жасауын зұлым материямен түсіндіреді. Себебі
адамның тәні материядан жаралған. Ал жақсылыққа деген ұмтылыс оның рухында
бар, ондай ақыл табиғат арқылы берілген яғни оны тағдыр деп есептейді. Сол
себепті де адам бұндай заңдылыққа жауапты емес. Антикалық ой-пікірлердің
көбісінің астарында тағдыр жатыр. Нақтылай айтқанда Платонның ойынша
адамның жамандық жасауы өз қалауымен емес, тағдырдың жазуы.
Антика заманының белді өкілі, Бірінші ұстаз мәртебесінің иегері
Аристотельдің пікірлеріне тоқталатын болсақ, Аристотель бойынша мәңгі
өмір сүру мәселелі басты мәселе. Ол Платонның идеялар териясын сынға алады,
егер идея жоқ болатын болса, онда жанға пайымдайтын ешнәрсе жоқ.
Аристотель жеке адамның өлмейтіндігін теріске шығарады. Жанды ол тәннің
энтелехиясы (іске асырушылығы) немесе формасы деп түсіндіреді. Жан -тәннің
көрінісі. Ол денемен абсолютті байланыста болады, әрі барынша жеке дара.
Демек, Аристотель жанды тәннен бөлек жаратылыс деп танудан бас тартады.
Адамда екі ақыл-ес бар, оның бірі төменгі ақыл-ес, ол адаммен бірге өледі,
ал екіншісі жоғарғы ақыл-ой ол адам қайтыс болғанда өз тұлғалығын жойып
логосқа сіңіп кетеді. Аристотель үшін тұлға маңызды емес, оны жеке адам көп
қызықтырады. Жанның басқа нәрсеге көшуі туралы ілім (метемпсихоз) жоққа
шығарылды. Адамның жоғары бастамасы - ақыл-ой мен ойлау.
Аристотельдің этикасында адам жаны бір текті емес, көп құрамды, олай
болса, ол барлық уақытта ізгілікті бола алмайды. Бұл-оның кемшілігі.
Негізіг мәселе: Өмірдің мақсаты неде? Жауабы: ең жоғары ізгілік немесе
рахаттану. Ал рахаттану дегеніміз Аристотель бойынша, қажеттіліктерін өтеу
деген емес, ойланып өмір сүру. Адам өз тағдырын өзі жасаушы. Адам ақылдың
көмегімен ізгіліктерін тереңдете алады. Яғни Аристотель бойынша адамда
ізгілік пен зұлымдық арасында таңдау еркіндігі бар, тағдырын өзі жасайды
[11, 50 б].
Аристотель бойынша, ізгілік дегеніміз ол - алтын шаманы ұстанатын
жанның жай - күйі. Алтын шама принцпі – ізгіліктің негізі, еркін
модельдеудің этикасы. Ізгілікті құдай соты емес, адам соты соттай алады.
Аристотель ізгілікті этикалық (үйреншікті) және дианоэтикалық (ақыл-ойлық)
деп екіге бөледі. Оларда жанашулық та, сүйіспеншілікте, мейірімділікте жоқ.
Бұл жағдай антикалық мәдениетке тән нәрсе емес. Аристотельде жанашулық
деген термин риторикалық тәсілде ғана кездеседі. Аристотельде таңдау
еркіндігі проблемасы қозғалған. Аристотель бойынша, ізгілікті адам ақылға
салып таңдайды, ал тағдырды қайда қоямыз? Аристотель бұл мәселені
әлеуметтік деңгейде шешеді. Адам еркіндік сезімімен өмірге келеді, және
тәуелділік те бар. Құлдарда еркіндік сезімі болмайды, сондықтан олар
ізгілікті жүзеге асыра алмайды. Аристотель бойынша, адам-ақылды, ерікті,
қала азаматы, жекеменшік иесі [11, 50 б]. Негізінен Аристотельдің адамның
қалау еркіндігі туралы ойларды қозғауына Сократтың ойлары тікелей әсер
еткен. Аристотель бірінші болып индивид өзінің жасаған іс-әрекетіне
жауапты екендігі мәселесін қозғады. Аристотель бірінші болып жауапкершілік
пен еркіндік мәселесін зерттеді. Антика философтарының көбі еркіндік бар
екендігін мойындағанмен адам іс-әрекетіне келгенде тағдыр мен табиғат
заңдылықтарының әсері екендігін баса назар аудара отырып дәлелдеуге
тырысқан.
1.2 Христиан және иудаизм теологиясындағы еркіндік түсінігі
Еркіндік және жауапкершілік - бұл бір түсініктің екі жағы еркіндіктің
өзі мақсатты іс-әрекетіңнің орындалу мүмкіндігі, адамның өзі таңдаған
мақсаты үшін әрекет жасау қабілеті және ол объективтік жағдайлар көбейген
сайын шындыққа айналады. Еркіндік жауапкершілікті тудырады, жауапкершілік
болса еркіндікке жол көрсетеді [33, 72 б]. Сонымен қатар еркіндікті тағы
әр кім әртүрлі суреттейді. Еркіндік – жеке адамның өз қалаулары мен
қызығушылықтарына байланысты әрекет ету қабілеті. Еркіндік түсінігі үлкен
ауқымды мағынаға ие, бұл түсінік XV-XVI ғасырлар аралығында Мәскеу
мемлекетінде термин ретінде қалыптасқан. Еркіндік түсінігі христиан дінінде
адамдардың Құдай алдындағы теңдігі және Құдайға бару жолындағы еркін
таңдау мүмкіндігі деген мағынаға сәйкес келеді. Бірақ бұл иедяның шындыққа
асу жолы теңдік пен әділеттілікке қарама – қарсы болды [21, 109 б].
Еркіндікке адамның дүниедегі болмысының түпкі онтологиялық негізі
деп қарайтын болсақ, онда, оның көзге тікелей байқала бермейтін ішкі сыры
айқындалуы тиіс.Еркіндік адамзат тарихының алғашқы кезеңдерінде болмаған,
тек кейінгі жоғары дамыған шақтарында пайда болатын ерекшелік десек
(алғашқы анықтамадан осындай қорытынды шығарады), онда, ол адамның
дүниеде болуының түпкі, алғашқы негізі бола алмайды, ол тек өткінші
қасиеттердің бірі болып шығады. Еркіндік адамдар әрекетінің салдары емес,
керісінше, ол өзі адамдар өмірінің басқа барлық құбылыстарын туғызатын
себеп деуге болады Сонда еркіндік дегеніміз не? Еркіндік-адамның о бастан
ешқандай сыртқы себептілікпен, жағдайлармен, ешбір сыртқы күштермен әрі
өзін қоршаған ортамен алдын-ала анықталмағандығы. Яғни, адамның кім, және
қандай болатындығын, оның өмірде қандай орын алатындығын, қандай нәрсені
өзіне мән ететіндігін, нені құнды және нені құнсыздыққа балайтындығын
өзінен басқа ешбір күш анықтай алмайды, оны алдын-ала ешбір құдіретті күш
адамның бойына сіңіріп қоя алмайды. Басқаша айтқанда, адамды адам ететін
негізгі қасиеттер, адамның организмдік тәнімен бірге бірге келетін дайын
қасиеттер емес. Жаңа туған нәресте, әрине, оның адамдық болмысына
оңтайланған. Бірақ ол (тән) хайуанаттардың тіршілік ету жолын да белгілі
дәрежеде игере алады. Оны нәресте кезінде хайуанаттармен бірге өскен адам
перзенттері (ондай фактілер ғылымда белгілі) көрсетіп отыр [6, 28 б ].
Сонымен қатар еркіндікті әр дін әртүрлі түсінідеді. Біздің қарастырайын деп
отырған мәселеміз. Христиан мен иудаизм дініндегі адам еркіндігі мәселесі.
Яхуди Иуда мемлекетіне мүше кісі деген сөз. Көпше түрі – яһуд. Бұл
сөз түрік тілінде яһудилер деп қолданылады. Яһуди сөзін Иуда аймағында
орналасқан ескі Израйль халқының жаңа нәсілдері үшін қолданылғаны
айтылады. Худ сөзі яһудилерді анықтайды деп айтқандар да бар. Қауым
ретінде аралас ұлт түріндегі яһудилер көбінесе әлеуметтік және діни қоғам
болып қабылдануда. Яһудилердің қасиетті кітабы Тәураттағы мәліметтер
олардың алғашқы ғасырдан бастап сол аймақтағы конандықтар, амурлықтар,
амалика және мысырлықтармен араласқанын көрсеткен.Яһудилердің, яғни Израиль
ұлдарының үлкен аталарының Ибраһим пайғамбар екенін және олардың б.д.д.
1800 ж. Лұт пайғамбардың қауымымен қосылып, солтүстік Месопотамия аймағынан
Харранға (Урфа) қарай көшкені айтылады. Бірақ бұл жерде үлкен ашаршылыққа
ұшырап, айналадағы қауымдардың шабуылынан кейін Мысырға көшкендігі туралы
да мәлімет бар [9, 18 б].
Иудаизм түсінігі ерте заманда пайда болған. Бірақ еврейлердің
дінінің атауы ретінде біздің ғасырдың басында ғана қолданыла бастады.
Көбінесе иудаизмді еврейлердің жаңа діні ретінде қабылдайды. Иудаизм
апологеттері (жақтастары, қорғаушылары) бұл түсінікпен келіспейді. Олардың
ойынша ескі еврей діні мен иудаизм бір деп есептейді. Еврейлердің жаңа және
ескі дінін жалғастырушылар парсылар болды. Христиандар оларды өтірікші деп
есептеді, ал еврейлер үшін жаңа діннің жақтаушылары ескі дәстүрді шынайы
қорғаушылар ретінде қабылданды. Бірақ, ол кезеңде парсыларды қалай деп
атамаса да, бүгінгі күні олар иудаизмнің шынайы негізін қалаушылар болып
табылады. Адамзат баласы, оның ішінде еврейлер Аллаһ берген еркіндікті
орынсыз қолданып, күнә жасады. Аллаһ сол себепті оларды қатаң жазалады.
Еврей халқы басындағы жалғыз ғибадатханасынан айрылды. Олар әртүрлі
қызықтырушылықтардан өтіп, шынайы жолға қайта оралды. Әлемдік тарихтың
бүкіл мазмұны - олардың Құдайдың шынайы жолына қайта оралуы болып
есептеледі. Қазіргі уақытқа дейін де әрі ақыр заманға дейін адам баласы
өзінің күнәләрімен күресіп өтеді. Құдай адамның барлық ісін басқарады,
кейде адамды сынау үшін ерік береді, бірақ адамды қараусыз қалдырмайды деп
иудаизм үйретеді [20, 74-75 б]
Израиль ұлдары (яһудилер) атауларын Ибраһим пайғамбардың немересі
және және Израиль лақабымен танылған Яқұп пайғамбардан алған. Яқұптың 12
баласының арасында қызғаныштан туындаған келіспеушілік, яһудилердің
Мысырда перғауындар өлкесінде таралып өмір сүруіне және Мысырдан кетуіне
себеп болған болатын. Мұса пайғамбардың басшылығымен Израиль ұлдары
Мысырдан кеткен. Хз. Мұсаның басқаруымен Мысырдан кеткен яһудилер Сина
түбегіндегі Тих даласына келіп, кейіннен Сирия мен Палестина аймақтарына
тарады. Бұл жерде біріккенімен б.д.д. 933 ж. Израиль және Яһуда атты екі
мемлекетке бөлінген әрі, Хз. Мұсаның уағыздаған дінін қабылдамаған. Израиль
мемлекеті Солтүстіктен келген шапқыншылықтың кезінде қысымға алынып,
кейіннен б.д.д. 705 ж. Асур патшасы Сартон тарапынан жойылады.
Ал Яһуда мемлекеті б.д.д. 599 ж. Бух – туннасрдың Қудуске
(Иерусалим) кіруі және яһудилерді бұл жерден шығаруына байланысты тарап
кетті. Яһудилер кейіннен дінге бет бұра бастады, өздеріне өмір беретін бір
діни жаңалық жасауға тырысты. Бірақ құрылған ғылым мәжілістерінде Тәуратқа
көптеген өзгерістер енгізді. Тәуратқа дін адамдарының сөздерін қосып,
қазіргі түріне келтірді. Тәураттың түрлі тілдегі аудармалары да осы
дәуірден қалған [9, 19 б].
Овадья Шохердің еңбегінде иудаизмдегі еркіндік түсінігі келтіріледі.
Онда былай делінген: иудаизм бойынша Құдай тек жерде болып жатқан заттарды
ғана емес, сонымен қатар жеке заттарды яғни табиғаттың барлық заңдылықтарын
жаратты. Иудаизм діні бойынша егер Құдай жердегі болып жатқан барлық
жағдайларға әсер ете беретін болса, онда табиғаттың заңдылығының еш маңызы
болмай қалар еді. Құдайға өзінің құдірет иесі екендігін көрсетуі үшін
әрдайым дүние тірлігіне араласуының қажеті жоқ. Бұл бір дана ата-ананың
мысалы сияқты. Ондай ата-ана өз балаларына белгілі-бір ереже орнатқан ,
бірақ теориялық тұрғыда бұл ережелерді бұза алады. Иудаизм түсінігі бойынша
Құдай да дәл солай адамдарға бір қағида ұсынған, уақытысы келгенде ол
қағиданы өзгерте де алады, бірақ өзіндегі құдіретке байланысты Құдай ол
қағидаларды өзгертпейді. Кейде одан да маңызды істер үшін дана ата-ана да,
Құдай да өз қағидаларын сел өзгертіп тұрады. Мысалы: Израилға перғауын мен
Насыр қауіп төндірген кезеңде іс жүзінде барлығы табиғаттың заңымен болған
бірақ Құдай жағдайды жөнге келтірді. Иудаизм бойынша Құдай дүниеге
әрдайым қатысады. Тек мейірімді әке сияқты балаларының өмірінде әрдайым
болады, бірақ жанглер сияқты әрдайым құламау үшін оларды қақпыштап
отырмайды. Яғни өз еркіне жібереді. Таңдау еркіндігі дегеніміз-
метафизикалық ұғым. Таңдау еркіндігі таңдаушы адамға қатысты қалау, басқа
біреудің таңуы емес. Тора ғалымдар мен философтарды толғандырып жүрген
сұраққа баяғыда-ақ жауап беріп қойған. Ол сұрақ бойынша адам мен жануардың
қандай айырмашылығы бар? Жануарлар да адамдар сияқты сезінеді , әртүрлі
түстер көреді және абстрактілі ойлай алады. Тіпті адамдар сияқты құрал-
жабдықтар мен ота жасауы да мүмкін. Тора адамдар мен жануарлар арасындағы
тікелей айырмашылықты көрсетеді. Торада кездесетін мәліметтер бойынша,
адамның жануардан айырмашылығы, оның жақсылық пен жамандықты ажырата
білуінде. Яғни екеуінің арасында таңдау жасай алатындығында.
Иудаизмде арнайы салт-жоралардың, дұғалар мен ішкі ерік әрекеттерінің
көмегімен адам тарихтың тәңірлік-ғарыштық үдерісіне белсенді араласа алады
(мысалы, Мәсіхтің келуін жеделдете алады), өйткені әрбір төменнен оянуға
(адамнан) жоғарыдан ояну (Құдайдан жауап бермеуі мүмкін емес деген
сенімге негізделген, іс жүзіндегі Каббала деп аталатын қағида ерекше
аспект болды. Дәл осындай мағынасында каббала магиялық тәжербиелер әлеміне
мүлде жат емес. Каббаланың (бәрінен бұрын луриандық) белгілі-бір құрамдас
бөліктерін жалпыхалықтық, оның үстіне арнайы ашкеназийлік мағынаға енгізу
әрекеті ретінде хасидизмді қарастыруға болады [16, 226 б].
Тәураттың түп нұсқасы-басқа илаһи кітаптар сияқты Алланың сөздері,
яғни уахиі. Бірақ Израиль ұлдары Хз. Мұсаның өлімінен кейін Тәуратты сақтай
алмады; ондағы ақиқаттарды ұмытып одан алыстады. Егер оны жаттаса және
жазулы уахиді сақтаса негізгі мәтін қалар еді. Тәуелсіздігін жоғалтып,
түрлі жерлерге таралып, бөлініп-бөлшектенген яһудилер діннен алыстауға және
қасиетті кітапты ұмытуға душар болды [9, 20б].
Тәурат мәтінінің бір бөлігі өлеңдер мен илаһилер, бір бөлігі хикаялар
мен қиссалар, бір бөлігі даналық сөздер мен мысалдардан тұрады. Онда
дұғалар мен қарғыстар мен қатар пайғамбарлардың пайғамбарлық қызметін
алғаннан кейін адамдарға баян еткен заңдары да бар.Торахтың басты бес
кітабы (есфар-ы хамса) бар. Он тоғыз томдық. Кітаб-ы Муқаддастың алғашқы
бес бөлімін құрайтын бұл кітаптардың аттары мыналар: Жаратылыс, Шығу,
Левилилер, Сандар және Тесние. Бұл мәтіндер әлемнің жаратылысынан бастап,
яһуди халқының Мысырға жер аударылуынан кейін Арз-ы Мевуд (уәде етілген
жерлер) Кенанға келуіне, яғни Хз. Мұсаның өліміне дейін созылған дәуірдегі
оқиғаларды қамтиды. Сонымен қатар яһуди халқының діни өмірі мен қоғамдық
өмірітуралы мәлімет береді. Сол себептен Канун немесе Торах деп
аталған. Яһудилікте періштелерге , ақырет күніне, қаза мен тағдырға,
құтқарушы месихтың келетініне сену- иман негіздері болып табылады.
Тәуелсіздіген жоғалтып, ұзақ жылдар бойы таралған түрде және біреудің қол
астында өмір сүрген яһудилер месихтің бір күні келетініне, Израиль ұлдарына
тәуелсіздік әперетініне және сөз берілген жерге қайтаратынына, қираған
Сүлеймен ғибадатханасын жөндеп, ғибадат жасауға ашатынына сенеді [9, 21б].
Иудаизмде алғашқы кезеңдерде адам мәселесі қозғалмаған болатын. Бірақ
Торадан (Моисейдің 5-кітабы) аздаған мәліметтер алуға болады. Егер
танымдық тұрғыдан қарайтын болсақ иудаизмде адам мәселесінің христиан
дініндегіден соншалықты айырмашылығы жоқ екендігін байқаймыз. Иудаизм
бойынша зұлымдық тұлғаның еркіндігінен туындаған жоқ. Зұлымдық болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-9
І Тарау. Философия тарихындағы еркіндік мәселесі
1.1. Антика философиясындағы
еркіндік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-19
1.2. Христиан және иудаизм теологиясындағы еркіндік түсінігі ... ... ... ...
20-27
ІІ Тарау. Ислам ойлау жүйесіндегі еркіндік
2.1. Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... 28-36
2.2. Ислам ілімдеріндегі
еркіндік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56-57
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59-60
Кіріспе
Зерттелу жұмысының өзектілігі: Қаншама жылдар бойы адамдарды
мазалаған сұрақтардың ең маңыздысы осы адам еркіндігі мәселесі болған.
Адамдар өз істерінде еркін бе әлде мәжбүр ме? Егерде іс-әрекеттерінде еркін
болса, бұл еркіндік шексіз бе әлде шектеулі ме? Деген сұрақтарға
психологтар да, философтар да, кәләмшылар да жауап табуға тырысқан болатын.
Адам еркіндігі мәселесі сонау антик философтарынан бастап, соңғы иләһи дін
ислам философтарына дейін жауап іздеген тақырыптардың бірі болып табылады.
Философтар бұл мәселені тек қана ақыл жолымен шешуге тырысса, психологтар
адам еркіндігін психологиялық жағдай деп психофизикалық және биологиялық
негіздер арқылы зерттеуге тырысқан. Қалау еркіндігі туралы ойдың кез-келген
басқа ойлар сияқты өзінің даму жолы бар екендігі баршамызға белгілі. Адам
еркіндігі туралы мәселенің төркіні жақсылық пен жамандықтың шығу себебі не?
- деген сұраққа жауап іздеген уақытта ортаға шыққан.
Әһли Суннат ғұламалары болса адамның әрекеті туралы мәселелерді
ақылмен тіпті Құран Кәрімге де сүйене отырып анықтауда. Іс- әрекетке басты
көзқарасқа себеп болған Аллаһ барлық нәрсенің жаратушысы деген аят
кәләмшылардың сонымен бірге Әһли Суннаттың ең қуатты дәлелдерін құрайды.
Нәтежиеде іс-әрекетті адам жаратпайды. Ол Аллаһтың құдіреттілігімен
жаратылады. Біздің іс-әрекет деп отырғанымыз, адамның өз еркімен жасаған
қандай да бір іс- әрекеті, қимылы. Яғни адам еркін қолданып жасаған барлық
нәрсе іс- әрекет ұғымының ішіне кіреді [4,137 б].
Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті: Адам - жер бетіндегі
тіршіліктен ақыл-ойымен, азат еркімен, сөзімен ерекшеленетін тіршілік иесі
болып табылады [13, 1]. Сондықтан да адам өмірге әртүрлі сұрақтар қояды.
Сол көптеген сұрақтарына жауап іздейді. Біздің де мақсатымыз жалпы адам
еркіндігі туралы түсінік беріп, әлемдік монотеистік діндердегі адам
еркіндігі мәселесін қарастырып, олардың бір-бірінен айырмашылығы мен
ұқсастығын анықтау. Біздің бұл мақсатымыз зерттеу жұмысының келесідей
міндеттерін анықтайды: адам еркіндігі туралы мәселеге байланысты негізгі
философиялық ой - пікірлерді қарастыру; адам еркіндігі мәселесінің құрылымы
мен түрлерін айқындау; христиан, иудаизм және ислам діндеріндегі адам
еркіндігі мәселесінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау, қолдағы
бар мәліметтерді бір – бірімен салыстырып, қорытынды жасау. Сонымен қатар
қазіргі таңда адамдардың арасында қалыптасқан еркіндікке байланысты әртүрлі
терминдерге анықтама беру. Соның ішінде, валюнтаризм еркіндікті адам
өмірінің принцпі ретінде қарастырады. Бұл идеялар Шопенгауер мен Ницшенің
көзқарастарында кездесіп ХХ ғасырда көпшілікке таралды. Валюнтаристік
көзқараспен жүру дегеніміз – өмірдегі объективтік жағдайлармен, қоғаммен,
табиғаттың заңдылықтарымен келіспеу, тек өз көзқарасыңды ең жоғары даналық
деп есептеу.Сонымен қатар фатализм – адамның өмірі алдын – ала белгіленіп
қойылған деген түсінікті ұстанады. Бұл тағдырмен немесе Құдайдың қалауымен
(христиандағы және исламдағы) немесе детерменизмнің жабық системасымен
түсіндіріледі [21, 110 б].
Зерттелу жұмысының деңгейі: Еркіндік хақында ислам философиясы
болсын, жалпы философия тарихында саналуан көзқарастар кездеседі. Осы
мәселе сондай ол туралы ой толғамай өткен ешбір белгілі ойшыл жоқ деуге
болады. Басқа мәселелерде соншалықты сабырлы, салқын күйде ой кешетін
даналардың өздері де еркіндікке келгенде айрықша жан толқынысын сездіріп
тұрады. Еркіндікті түсінуде барлық философиялық ой – түйіндерді жәй тізіп
өтудің өзі кішігірім кітап болып шығатын еді. Сонымен қоса еркіндіктің бар
екендігін теріске шығаратын ойшылдар да бар. Мұндай көзқарастардың өзі
саналуан болып келеді. Бірақ осы принцпті логикалық шегіне жеткізе
өрбіткендер – механикалық материализм бағытындағы кейбір ойшылдар деуге
болады. Олар (әсіресе Т. Гоббс, Б.Спиноза, Ламетри т.б) адам, қоғам
тіршілігін табиғи механикалық заңдармен түсіндіруге ұмтылған болатын.
Олар жалпы алғанда механика, геометриялық принцптердің тұрғысынан еркіндік
туралы адамдардың ойы жалған елес қана, ал шын нәрсе қажеттілік деген
пікірлерді айтқан. Француз философы П. Гольбах былай дейді: адам өзінің
әрбір әрекетінде қажеттіліктерге бағынады...оның еркіндігі химерде бар
[27, 516 б]. Гоббс былай дейді: Еркіндік пен қажеттілік үйлесе
алады...ерікті әрекеттер адамдардың ырқынан, ал ырық еркіндіктен, сонымен
қатар адамдардың ырқынан туатын әрбір акт, тілек және талпыныс белгілі бір
себептен, ол себеп тағы бір себептен, себептердің тізбегінен (ал тізбектің
соңғы тізгіні, ең ақырғы себеп құдайдың қолында) болғандықтан оның бәрі
қажеттіліктен туындайды. Осы байланыстарды көре алатын адамға адамдардың
еркінсіген әрекеттерінің қажетттілігі айқын болар еді. Бәрін көріп, бәрін
реттеп отырған құдай, әрине, адамдар қалаған нәрсесін істеп жатқанда да
содан қажеттілікті, құдайдың өз қалағанының да болып жатқанын
көреді ... адамдарда ешнәрсеге құштарлық та, ешнәрсеге құмарлық та құдайдың
ырқынсыз болмас еді... [6, 26] .
Зерттелу жұмысының құрылымы: мәтін
Зерттелу жұмысының ғылыми жаңалығы: мәті
I-тарау. Философия тарихындағы еркіндік мәселесі
1. Антика философиясындағы еркіндік
Антик заманының философиясы б.з.б VII-VI ғасыр аралығында Кіші
Азияның батыс жағалауындағы гректер салған қалаларда өмірге келген
болатын.Ең бірінші материалистік ілімдер Кіші Азиядағы сол кездегі ең ірі
қала Милетте туды б.з.д VII ғасырдың аяғынан VI ғасырдың аяғына дейінгі үш
ірі ойшыл Фалес, Анаксиамандр, Анаксимен өмір сүрген. Фалес (625-547ж.
шамасында) дүниедегеігің бәрі судан пайда болады және суға айналады деген
пікірді ұстанған. Су Фалестің ойынша барлық заттардың табиғи негізі, барлық
өзгерістер мен құбылыстардың иесі болып табылады. Суды дүниедегі барлық
нәрселердің алғашқы мәні, бастамасы деп қарастыру, қәзіргі біздің
түсінігіміз тұрғысынан алғанда тұрпайы, аса қарапайым болғанымен, бірақ
тарихи тұрғыдан алғанда Фалестің бұл ойын революциялық идея деуге болады,
өйткені бәрі пайда болады деген пікір бұған дейін үстем болып келген
Олимпиялық құдайларды жоққа шығару, яғни, сайып келгенде мифологиялық
ойлаудың терістігін көрсету, сөйтіп, дүниені табиғи тұрғыдан түсіндіру енді
етек ала бастаған еді [1, 31б]. Фалестің еңбектері: Бастама туралы, Күн
туралы, Күн мен түннің теңесуі туралы деген еңбектер жазған. Фалестің
ілімінше барлық ілімнің бастамасы-су. Фалес бір жағынан барлық денелер суда
қалқып жүреді десе, екінші жағынан ол жай су емес ақыл-ойдың осы тұрғыдан
ол Құдай тектес деп есептейді. Күн және басқа әлемдік денелер судың буымен
қоректенеді – деген пікірін айтады [2, 18б].
Келесі бір антика заманының өкілі, Фалестің шәкірті Анаксимандр
(б.з.д 610-547ж ) шамасы өзінің көп жылдық ізденістерінің нәтижесін
Табиғат туралы шығармасында баяндап берді. Анаксимандрдың негізгі
еңбектері: Табиғат туралы. Жер картасы, Глобус [2, 18б]. Фалес
сияқты, Анаксимандр да философияның негізгі мәселесін материалистік
тұрғыдан шешті алғашқы негіз бастамасы апейрон деген айқынсыз, бейнесіз
бір зат апейрон-шексіз деген ұғымды білдіреді деп есептеген. Бұл пікір
материяның қазіргі түсінігіне жақындау. Фалес пен Анаксимандр өз
пікірлерін осылай білдірсе келесі ойшыл Анаксимандрдың шәкірті Анаксимен де
өзінің материалистік ой-пікірлерін айтып, дәлелдеуге тырысады. Негізінен
Анаксимен (б.з.д 582-525 ж шамасы) дүниеде бар нәрсенің барлығының бастауы
біртұтас материалдық негізі ауа деп санай отырып , өзінен бұрынғылардың
материалистік көзқарасын ілгері дамытты. Дүниенің бастапқы негізі ауа
болатын себебі, деді Анаксимен ауаға тән қасиет сұюлу мен қоюланудың
арқасында барлық заттар пайда болады. Ауа Анаксименнің түсінігінше, сондай-
ақ тіршілікпен психикалық құбылыстардың да көзі, бастамасы болып табыдады-
деп ауаны бастапқа орынға қояды [1, 31б].
Зертеуші ғалымдар, әсіресе Дж. Реале мен Д.Антисери антика заманының
филосифия жолының дамуы туралы көзқарастарын зерттеп былай жеткізіп отыр:
1.Б.з.д VI және V ғасырлар аралығын қамтитын физикалық және космос
мәселелерімен айналысқан натуралистік кезең. Мұның өкілдері қатарына
иониялықтар, пифогоршылар, элеаттар, физик-электиктер жатады.
2.Адам болмысының мәнін айқындаумен тұңғыш айналысқан гуманистік
кезең. Бұл кезеңнің басты өкілдері-софистер және Сократ.
3.Сезімнен тыс әлемнің ашылуы және негізгі философиялық мәселелерді
органикалық түрде қарастырған Платон мен Аристотельдің үлкен синтез кезеңі.
4.Александр Македонский жорықтары дәуіріндегі эллиндік мектептер мен
пұтқа табынушылық заманы соңына дейін - кинизм, эпикреизм, стоицизм және
электецизм бағыттары кезеңі.
5.Антиктік пұтқа табынушылық дүниетаным ойының діни дәуірі-
неоплатонизм және оның модификацияларының жандану кезеңі.
6.Христиандық ойдың қалыптасуы және грек философиясының категориялары
тұрғысында жаңа дін догмаларын рационалды қалыптастыру кезеңі – деп Дж.
Реале мен Д.Антисери антика заманының философиясын алты кезеңге бөліп
қарастырады.
Ежелгі Грекия қаласы дүниетанымның жаңа формасы - философияны
қалыптастырған негізгі үш мәдени орталықтың бірі болып табылады. Оның
қалыптасуына Ежелгі Үнді және Ежелгі Қытай жерлеріндегі заңдықтар қатты
әсер етті. Бірақ эллиндік ақыл-ойдың дүниеге келтірген жемісінің шығыстық
философиямен салыстырғанда өзіндік түбірлі ерекшеліктері болады.
Философияның қалыптасуына алғышарт болған Грек өмірі формалары қатарына
мифология, дін, ғылыми білімнің бастапқы түрлері, әдеттік сана және
тіршілік даналығы жатады - деген пікірлерді ұсынған [2, 17б].
Ал Милет қаласына келетін болсақ (б.з.д V ғасыр басында) саяси
серіктестіктен айырылуға байланысты ондағы философия құлдырап, ашық дамуы
тоқтады. Бірақ Милет материалистерінің ілімі Грецияның басқа қалаларындағы
философтарға зор әсерін тигізіп, өз ізбасарларын тапты. Солардың бірі Эфес
қаласынан шыққан Гераклит (б.э.деінгі 530-470ж шамасы ) болатын. Гераклит
те өзінің көзқарасын материалистік тұрғыдан дамытты.
Ежелгі Грек философиясында адам бастапқыда өз-өзінен өмір сүрмейді,
тек абсолюттік тәртіп және ғарыш ретінде қабылданатын белгілі – бір
қатынастар жүйесінде өмір сүреді. Өзінің барлық табиғи және әлеуметтік
ортасымен, көршілерімен полиспен, жанды және жансыз заттармен,
жануарлармен, құдайлармен бірге ол біртұтас, ажырамас әлемде өмір сүреді.
Ғарыш түсінігінің өзі мұнда адамдық мәнге ие болады, сонымен қатар адам
тірі ағза ретінде, ғарыштың бір бөлігі ретінде пайымдалады. Гилозоизм
позициясының, яғни тірі мен өлі арасындағы шекараны теріске шығарып,
универсиумның жалпы жандылығын мойындайтын позицияны ұстанған Миллет
мектебі өкілдерінің көзқарастары дәл осындай еді [44, 235 б].
Ерте Грек философиялық антропологиясы да Ежелгі Шығыс философиясы
сияқты мифология мен дін таңбасын өзімен бірге ала жүреді және олармен
сұхбаттаса дамиды. Бірақ Ежелгі Грекиядағы адам философиясы өз мектептеріне
бағыттары мен позицияларына қарай әртүрлі болып келеді. Оның шығыстық
философиядан басты ерекшелігінің бірі, мұнда адамның әлемге қатынасы ашық
және қоғам мен оны өзгертуге қатысты белсенді позиция ұстанылады. Оның
үстіне, шығысқа қарағанда, батыстың философиялық антропологизмінде
рационализм принцпі басым.
Гераклиттің ілімі бойынша, дүниеде бар нәрселердің бәрінің
материалдық негізі от болып саналады. Барлық нәрсе оттан жаратылған және
ақыр соңында отқа айналады. Жан да оттан пайда болған-деп есептеді. Оның
ойынша, жан материалдық, ол ең ылғалы аз құрғақ от. Дүниені логас
басқарады. Біртұтас дүниені, ешбір адам жаратқан жоқ, ол бірде жанатын,
енді бірде өшіп тұратын, бұрын болған, қазір бар және келешекте бола
беретін тірі мәңгі от болып табылады. Гераклит сонымен қатар дүниенің
үздіксіз өзгерісте, қозғалыста болатындығын, қозғалыстың қайнар көзі
қаншалықты екендігін, қарама-қарсылықтардың өзара бір-біріне өтетіндігін
және басқа бірқатар диалектикалық ой-пікірлерді атап көрсетті бәрі де
қозғалыста жылы суиды, ал суық жылиды, ылғалды нәрсе құрғайды, құрғақ
ылғалданады. Туу мен жойылу, өмір мен өлім, болмыс пен болмау - міне бұлар
өзара байланысты, бір-біріне тәуелді және бір-біріне өтіп отырады. Мұның
бәрі диалектикалық ойдың даму тарихына қосылған зор үлес екендігіне
ешқандай дау жоқ. Ертедегі Грецияда сонымен қатар айтарлықтай дамыған
идеялистік бағытта болды [1, 32б].
Дүниеде - Жер болсын, аспан болсын , біз екі бір-біріне толық ұқсас
зат, я болмаса құбылысты таба алмаймыз. Микроәлемдегі элементарлық
бөлшектерден бастап Мегаәлемдегі жұлдыздарға дейін әрбір зат, я болмаса
құбылыс тек өзіне тән болмысымен сипатталады. Даралық және қайталанбастық,
басқаға ұқсамастық, жалпы алғанда, материалдық және рухани болмыстың өмір
сүру тәсілі болып табылады. Оны өз уақытында Эпикур болжамдаған болатын.
Оның ойынша, атомдар кеңістікте құлдырап бара жатқан кезде алғашқы
бағытынан өз еркімен ауытқиды. Қазіргі ядролық физиканың деректеріне
сүйенсек, бүгінгі таңдағы ашылған 300-ге жуық элементарлық бөлшектердің
әрқайсысының өз табиғаты, сыры бар. Ең ақырында, бүгінгі таңдағы ашылған ең
ұсақ бөлшектер-адрондардың құрылымын құрайтын кварктардың өздері бір-
бірінен салыстырмалы түрде тәуелсіз және біршама еріктіктің деңгейінде
өмір сүреді. Термодинамиканың екінші бастамасы Дүниеде дезинтеграция
(ыдырау), энтропия (күш-қуаттың төмендеуі), хаос (бытырау) үрдістерінің
жүріп жатқанын мойындайды. Ал мұның өзі де заттар мен құбылыстардың
болмыстағы өз еркіндігіне деген ұмтылысын көрсетпей ме? Өйткені
олардың әрбіреуінің болмыста өз негізі бар! Классикалық механиканың негізгі
қағидаларының бірі - әрбір зат өзінің салмағы арқылы ерекшеленеді, ал оның
өзі бастапқыдан бір-бірінен тәуелсіз берілген [7, 411б].
Демокрит- адам туралы ілімдегі материалистік монолизмнің өкілі.
Демокрит бойынша, адам – табиғаттың бөлігі, табиғат сияқты ол да
атомдардан тұрады. Адамның жаны да атомдардан құралады. Тәннің өлуімен
бірге жан да жойылады. Оның айтуынша өмірдің мақсаты – бақыт, бірақ ол
тәннің ләззат алуы мен өзімшілдік емес. Бақыт – бұл ең алдымен рухтың
қуанышты және жақсы көңіл – күйде болуы. Оның маңызды алғы шарты ақыл – ой.
Демокритпен салыстырғанда Платон жан мен тән антропологиялық дуализм
позициясын ұстанады. Бірақ жан ғана адамды адам ететін субстанция болып
табылады, ал тән оған қарсы материя ретінде қаралады. Сондықтан да адамның
жалпы сипаттамасы, оның мақсаты және әлеуметтік статусы жанның сапасына
тәуелді. Адам жаны үнемі идеялардың трансенденті әлеміне тартылып тұрады,
ол мәңгі, ал денеге өлім тән болып табылады. Платонның көзқарасы бойынша,
адам өмірінің мәңгі трагизмі жанның тұтастығында және жан мен тәннің қарама
– қарсылығында [ 44, 235 б].
Негізінде антика заманының философиясында тағдыр мен еркіндік бір –
бірімен сәйкес келмейді, бірақ бірақ антикалық философияда қалау еркіндігі
туралы түсінік болмады деп айтуға ешқандай негіз жоқ. Антика заманының
философтары еркіндіктің мүмкіндіктері туралы өз пікірлерін барынша айтуға
тырысқан.
Идеализмнің ең алғашқы негізін салған Пифагор (б.з.д 580-500 жылдары)
болатын. Оның пікірінше барлық заттардың мәні – олардың санында, сандық
қатынастарында, өйткені бүкіл әлем соларға тәуеді. Пифагор өз ілімін
негіздеу үшін Милет мектебінің материалистік көзқарасын сынға алды. Яғни
Пифагор бүкіл жаратылысты санмен байланыстырады [1, 33б]. Сонымен қатар,
Пифагор ежелгі Үндістандағы философиялық көзқарастар сияқты жанды тазарту,
оған құмарлықты жеңу, жастарды, үлкендерді бұлжытпай тыңдауы , достық пен
жолдастықты дәріптеу сияқты қағидаларды сақтай отырып жетуге болады дейді.
Қорыта айтқанда Пифагор философтардың ішінде ең бірінші болып сан
категориясын жан-жақты қарастырған және өз ілімін халық арасында үгіттеп
таратқан ғұлама. Пифагоршылар Гераклит сияқты ғарыш қарама-қарсылыққа толы
дей отырып олардың 10 жұбын атап көрсетеді. Олар: шектілік және шексіздік,
тақ және жұп, жалпы және жалқы, оң және теріс, еркек пен әйел, тыныштық
пен қозғалыс, түзу және қисық, жарық пен түнек, жақсы мен жаман, квадрат
пен көпқырлылық. Осылардың ішіндегі ең маңыздысы шектілік және шексіздік.
Шекті нәрселерді танып білу мүмкін болса, шексіздікті танып білу мүмкін
емес. Шекте денелер геометрия арқылы мәлім болса шексіздік танымның
мүмкіндік шеңберінен тыс сондықтан оны тек ойша шамалауға болады [ 2,18
б].
Демек ертедегі ойшылдардың философиялық көзқарастарында-ақ тек
материализм мен диалектикалық ғана емес, сондай-ақ идеализм мен
метафизиканың да алғашқы бастамалары материя мен ойлау дүниелерін қарама -
қарсы қою орын алғанын көріп отырмыз [1, 33б]. Антика заманында Милет
мектебінен басқа да мектептер болды, әрі олардың әрқайсысының өз
ұстанымдары мен пікірлері болған. Антика заманындағы тағы бір метептің бірі
Элеаттар мектебі болатын.
Элеаттарда түп негіз - болмыс. Элеаттар негізінің қағидалары мынаған
сыйады: түйсінген денелердің барлығын нақтылық деп қабылдауға болмайды.
Керісінше олардың бәрінде өздерін ақыл ой арқылы негіздеуге болатын заттар
ғана нақтылы өмір сүреді. Элеат мектебінің көрнекті өкілі және негізін
қалаушы Колофон, полисінен шыққан Ксенофон (б.д.д. 579-487ж.) Оның
пікірінше барлық заттардың негізі жер. Жер өзінің тамырымен шексіздікке
кетеді. Тіршіліктің шығуына жер мен қоса судың да маңызы зор. Жанның өзі
де жер мен судан жаратылған. Ал судан бұлттар пайда болады да, бұлттардан
аспан денелері жаратылады. Ксенофон жер космостың түп негізі ретінде бір
тұтастық деп тұжырымдайды. Ксенофонның Құдайы-таза ақыл-ой болып табылады.
Оның барлық күші данышпандығында. Ол әлемді тек ақыл оймен ғана басқарады-
деп есептеген [ 2,18 б].
Антика заманында идеалистік ой-пікірдің түптеп қалыптасуына күш
салған Сократ болатын. Сократ б.з.д. 470-469 ж.ж. Афинада дүниеге келіп,
б.з.д. 399 жылы қарғыс айтып, жергілікті құдайларға сенбей оларды сыйламай,
жастарды бұзықтыққа үйреткені үшін дарға асылды. Негізі осының бәрінің
артында басқа себептер тұрған. Ол тас қашаушының ұлы және кіндік апаның
баласы болды. Ол басқалар сияқты өз мектебінің негізін қаламады, кез-келген
жерде сабақ берді (гимназияда, алаңдарда) бұқара, жан сырын тыңдаушылар
іспетті, ол ерекше тартымды және жастарға ғана емес, әртүрлі жастағы
адамдарға ықпал ете алатындығы билік тарапынан қарсылық туғызды.Тіклей
антропологиялық мәселеге өту софистердің сыншыл ағартушылық әрекетімен және
философиялық этиканың негізін қалаған. Сократтың еңбегімен байланысты
болды. Сократ үшін негізгі мәселе адамның ішкі әлемі, оның жаны мен
қасиеттері болып табылады. Ол игілік – білім деп тұжырымдай отырып, алғаш
рет этикалық рационализм принцпне негіздейді. Сондықтан да қайырымдылық пен
әділеттілікті таныған адам жаман және әділетсіз қылық жасамайды. Адамның
міндеті ақиқатты тану негізінде үнемі адамгершілік парасаттылыққа ұмтылуда.
Және бұл ең алдымен өзіңді - өзің тануға, өз адамгершілігіңнің мәнін
ұғынуға бағытталады [ 44, 236 б].
Сананың керемет мәртебелігінің пайда болуын, psyche, Сократ
сабырлылық ету enkrdteia; қуанышты жағдайларды, қайғыны, құштарлық пен
азғындаулар, әлсіздіктер адам игілікке құрылған өз бойындағы билікке
ұмтылу керек. Өзін өзі ұстау-жануарлар алдындағы сана бастамасы, бұл
өмірлік күштің ұтымдылығына билік. Жан-тәннің ханымы мен қожайыны, сонымен
қатар тәнмен байланысты инстинктардың да. Өмірлік күш алдындағы
қожайындық пен еркіндік. Шынайы еркін адам, өз инстинктарын басқара алатын
адам, ал, өз инстинктерін бағындыра алмаған, құрбан болған адам, шын
мәнінде-құл. Автаркия мен автономия түсінігі, сабырлылық пен еркіндік
арасында жақын байланыс бар. Құдай ештеңеге де, ешкімге де мұқтаж емес.
Данагөй кімде кім осы жағдайға жақындайды, кішкене ғана жүгінеді. Кім өз
инстинктерін жеңсе, сол керек емес нәрселерден алыстап, өзін бақытты
сезінуі мүмкін.Шынына келгенде бұдан біз жаңа кейіпкер түсінудің қайнар
көздерін табамыз. Балағаттың өрісінде кейіпкер дәстүрлі түрде жеңімпазы
болды, сыртқы ауырлықтарға, тағдырға қарсы тұрды. Кейіпкердің жаңа бейнесі
ішкі жауларды ақылмен жеңгенмен тығыз байланысты. Дана адам, жабайы
ұсқынсыздар құштарлықты қуып шыққандар, сыртқыға мұқтаж болмай, максималдық
құдайшылық толық жетеді – деп шынайы еркіндік туралы өзінің субъективтік
пікірлерін білдіреді [3, 85б].
Жеке адамға келетін болсақ оның қызметін анықтаумен ғылымның екі
саласы айналысады: психология және социология. Психология адамның жасаған
іс-әрекеттерінің мақсатын анықтауға тырысады. Индивидтің жеке өзінің
еркіндігі арқасында таңдаған іс-әреккеттерінен психологиялық себептерді
іздеп, таңдауының себебін түсіндіруге тырысады. Ал, социология болса еркін
таңдауды дінмен және де қоғамдық қажеттіліктермен байланыстырады [26, 217
б]. Антика заманының өкілдері де адам еркіндігі мәселесін әртүрлі тұрғыдан
қарастырған.
Соның бірі антика философиясының өкілі болып табылатын Эпиктет
еркіндік дегеніміз шын мәнінде не екендігі туралы пікірін былай
білдіргін: өзі қалай өмір сүргісі келсе, солай өмір сүретін адамды ғана
еркін адам деуге болады. Ақылды адам ылғи да өз қалауы бойынша өмір
сүреді, оған ешкім кедергі жасай алмаййды, сондықтан да ол алуға болатын
нәрсені ғана қалайды. Осы себепті, ақылды адам-еркін - дей келе
еркіндіктің мәнін ары қарай ашықтауға тырысады.
... өз еркімен емес, мәжбүр болғандықтан әрекет жасайтын адам құл
емес пе?
... Мен өзінің ар-ұятына жүгініп әрекет жасайтын, ешқандайда
қырсықтар мен азаптардан, тіпті өлімнің өзінен қорықпайтын адамды ғана
еркін адам деп атаймын. Диоген: Өлуге әрқашан да дайын адам ғана ақиқат
еркін адам.
... Адамдар шындық пен ізгілік заңдарымен үйлесімсіз өмір
сүргендіктен ғана бақытсыз. Олар ақыл-ойдың әміріне құлақ аспай өмір
сүргендіктен ғана бақытсыз.
... Сенің еркің ғана еркін. ... Ал сенің денең- шаң мен тозаң, ол
кез-келген өзінен күштінің билігіне бағынады.
... Ақылды адам үшін дене бос нәрсе. Ал дене үшін жасалатын нәрсенің
барлығы түкке тұрмайтын нәрселер. Осы түкке тұрмайтын нәрселердің
билігінен тезірек және жеңіл құтыл.
... Саған тиісті нәрсені ешкім сенен тартып ала алмайды және ешқандай
істе де кедергі жасамайды. Құдай ісіне кедергі болу мүмкін еместігі
секілді, сенің ізгі ниетіңді тоқтату мүмкін болмайды. Яғни, еш ренішсіз
және мазасыз өмір сүру мүмкіндігі бар. Адамдар өздері қорыққан нәрсе іске
асқанда ғана қамығып, ренжиді. Сен болсаң ештеңеден қорықпа, ешкімге
күндестік көрсетпе, тыныш өмір сүр, өз еркіңдегі, адал және өзіңнің қол
астыңдағы нәрсені ғана тіле.
... Біздікі емес нәрсенің бәрінен бас тарту керек, ол біздің
қожайынымыз бола алмайтындай бас тартуымыз керек, денемізге және ол үшін
жасалатын заттарға үйірсектіктен бас тарту керек; Байлыққа, қызметке,
даңққа, мәртебеге деген махаббаттан бас тарту керек. Өзімізге бұл
нәрселердің бәрінің өзіміздікі ем ес екендігін айтуымыз керек. Сонда бізге
адам зорлығын зорлықпен жою қажет болмай қалады.
Менің денемді алуы мүмкін ,бірақ менің рухым еркін сондықтан да
мен өзім қалай қаласам, солай өмір сүремін.
Мен бұған қалай жеттім? Мен өз еркімді құдайдың еркіне бағындырдым.
Және мен осыны қалаймын. Ол қаламаса мен де қаламаймын.
... Өтірік және зұлымдық жасаушы адам оған берілгенді сезінбейді,
сондықтан да оның өзіне жаман. Сократты өлім жазасына кескенде зұлымдық
оған емес, оны соттаушылар мен өлтірушілерге болды.
... Мен еркін болғым келеді және еркін болуға бар күшіммен тырысамын.
Бірақ, әрине, толық еркіндікке мен әлі жеткен жоқпын. Мен үшін әлі де
болса тән қымбат. Денемнің баяғыда-ақ бұзылғанына қарамастан, мен денем
аман болса екен деп әлі де көбірек тілеймін. Бірақ сендерге нағыз еркін
адамдардың мысалдары керек болса, ондай адамдардың болатынын біліңдер, яғни
адам үшін еркіндік мүмкін нәрсе. Мысалы, Диоген. Ол бостан ата-анадан
туғаннан (олар бостан емес еді) емес, өзін құлдыққа апаратын нәрседен
азат еткендіктен еркін болды: Мен үшін Құдай заңы-ең басты; ал қалған
нәрсенің мен үшін маңызы жоқ - деп өз пікірін айтады [8, 175б].
Сонымен қоса Эпиктет еркіндік ұғымы бойынша өзі идеал деп есептейтін
бірнеше мысалдар келтіреді. Соның бірі Сократ жайлы. Оның айтуынша, Сократ
та еркін, бостан адам болды. Ол өлімнен қорыққан жоқ және өзінің ішкі
үніне, ар-ұятына құлақ түрді, тіпті оны осы үшін қудалағанда да , өлімге
кесу қауіпін тудырғанда да бас тартқан жоқ. Достары оған түрмеден қашып
кетуді ұсынғанда ол өз өмірін алдаудың көмегімен сақтауды қаламады және
қажет болған жағдайда өзінің өлімі арқылы адамдарға өзінің өмір бойы
үйреткен жақсы нәрсенің бәрін дәлелдеді.
Адамдар соншама шаттанатын, соған қол жеткізу үшін толғанатын және
мазаланатын нәрсенің бәрі оларға кішкене болса да бақыт әкелмейді. Адамдар
мазаланып, жетсем деп жүгіріп жүрген нәрсені игі деп ойлайды. Бірақ оған
қол жеткізген бойда олар тағы да мазалана бастайды, күйінеді және оларда
әзірге жоқ нәрсеге қызығады. Бұл түсінікті де, себебі адам еркіндікке
өзінің күйбең тірліктерін қанағаттандыру арқылы жетпейді, керісінше,
осындай тілектерден құтылу арқылы жетеді.
Бай және ықпалды адамдар қоғамынан кет, белгілі және күшті адамдарға
жалпақтауды және олардан өзіңе қажетті нәрсені ала аламын деп елестетуді
тоқтат. Керісінше, өзің ала алатын нәрсені шыншыл және ақылды адамдардан
ізде, оларға таза жүрегіңмен және ізгі ойларыңмен келсең, олардан құр қол
кетпейтіндігіңе сенімдімін.
Егер де сен менің сөзіме сенбесең, осындай адамдарға уақытша болса да
жақындауға талпын, ақиқат еркіндік жолында ең болмаса бірнеше қадам жасауға
тырыс. Сені қай жақ өзіне көбірек тартатынын әрі қарай өзің шеш – жақсылық
пен еркіндікке ме, немесе, зұлымдық пен құлдыққа ма [8, 176б].
Келесі Антика философиясының өкілі Платонның идеяларына тоқтала
кетейік. Негізінде адамның дүниеде болу - болмауы өмір мен өлімнің өзінеде
өзгеше мән береді. Адам үшін өмір мен өлім тікелей тәннің тірлігімен
шектелмейді. Жануарлар үшін болу тәннің тіршілігімен барабар. Ал егер ол
тірлік өз шеңберінен шыға алатын болса, жаңа басқа, тірлік яғни өз тұқымы,
өз төлі арқылы жалғасады. Адам өмірі өз тәнінің тірілігінен шексіз ауқымды.
Мәрт жанды адам бүкіл әлемнің өмірімен өмір сүреді дегенбіз. Сонымен қатар
ол өмірін тек құлқынның құлы болумен ғана тарылта алады. Олай болса,
өмірдің де өлімнің де мәнділігі адамдар үшін әртүрлі. Онда универсалдық
шексіздік те, жер құртының тірілігіндей соқырлық та бар. Екі мың жылдан
астам уақыт болған Платон бізбен әлі сұхбаттасады, біреулерді иландырып, ал
екінші біреулерді ымыраға келмейтін қарсыластар етеді. Онымен бір тірі
адамдай қатынас жасауға тура келеді. Ал бұл тірлік емес пе? Жақсы болсын,
жаман болсын ол біздің тағдырымызға белгілі әсерін тигізіп келе жатқан жоқ
па? Адамның барлық болмысы оның тірі тәнімен бізге жоқ, болатын болса,
осылай болар ма еді? Яғни адам тәнінің өлуімен бірге өлмеуі де мүмкін. Сол
сияқты адамдық өлім тәннің өлімінен бұрын келуі де ықтимал. Тән әлі тірі,
бірақ адам жоқ. Бұл да өмірде кездеседі.Өзінің адамдық болмысын жасауға
жетпеген, өз ырқына өзі ие бола алмаған немесе соған қабілетінен айрылған
адамның тірлігі оның өзіне емес, қоғамға трагедия. Оған жасалатын қамқорлық
адамның адамдық болмысты қастерлеуінің белгісі [6, 38 б]. Платон б.з.д.
427-347ж.ж. өмір сүрген. Ертедегі Грек идеализмі Платонның философиясында
тұңғыш рет материализмге қарама-қарсы дүниеге көзқарас формасында
көрінді. Осы кезден бастап материализм мен идеализм ертедегі грек
философиясында және бүкіл одан кейінгі философиядағы өзара қарама-қарсы
екі негізгі бағыт болып қалыптасты. Платонның ілімі бойынша болмыс, шын
және жалған дүние болып екіге бөлінеді. Шын дүниеге жалпы идеялар-идеялдық
мәндер жатады; ал жеке сезімдік заттар мен құбылыстар идеялар дүниесінің
көлеңкесі, сәулесі ғана болып табылады, сондықтан олар шындыққа жатпайды.
Платон идеалар дүниесін жаратушы Құдай дүниесі дей келіп, адам туылғанға
дейін оның жаны сол дүниеде болады, ал содан кейін ол жан бұл дүниеге,
яғни жер бетіне келіп, уақытша адам денесіне енеді де қайта шығып кете
алмай яғни еркіндікке жете алмай тұтқын сияқты қараңғы қапаста өмір
сүреді деп санады [2, 24 б]. Федр диалогында Платон арғы дүниедегі өмірді
күрделі етіп көрсетуді ұсынады. Платонның ойынша, Алғашында жан Құдайда
болады, өзінің құдайлық өмірінде, дұрыс жолмен жүріп отырып, кенеттен
жасаған күнәсі үшін жерге түсірілді. Жан-екі атқа жегілген қанатты арбаға
ұқсайды. Құдайларды алып жүретін аттар сенімді болса, адам жанын
тасымалдайтын аттар екі түрлі болып келеді, бірі жақсыға тартса, екіншісі
жамандыққа жетелейді. Арба-ақылды білдірсе, аттар-жанның логикаға қайшы,
ашулы, қаһарлы тұстарын білдіреді. Құдайларға ұқсап, жандар аспан
жолдарымен жүреді, Шындық алқабымен өтеді, идеялар әлемін, яғни
Гиперуранияны шарлайды, алайда Құдайлар секілді адам жанының шындыққа
рақаттанып, нәр алуы күрделі нәрсе, себебі, арба жегілген аттардың бірі
төменге тартудан шаршамайды. Осының бәрін жеңіп шыққан жан о дүниеде
Құдайға жақын, жақсы орынға ие болса, кейбіреулеріне мұндай игілікке жету
мүмкіндігі болмайды. Өмірімен күресу барысында, жамандыққа бой алдырған
мұндай жандар жерге қарай тартыла береді – деп жанның жақсылық пен
жамандыққа деген қарым-қатынасы туралы өз пікірін осылай білдіреді [3, 143
б].
Платон адамның күнә жасауын зұлым материямен түсіндіреді. Себебі
адамның тәні материядан жаралған. Ал жақсылыққа деген ұмтылыс оның рухында
бар, ондай ақыл табиғат арқылы берілген яғни оны тағдыр деп есептейді. Сол
себепті де адам бұндай заңдылыққа жауапты емес. Антикалық ой-пікірлердің
көбісінің астарында тағдыр жатыр. Нақтылай айтқанда Платонның ойынша
адамның жамандық жасауы өз қалауымен емес, тағдырдың жазуы.
Антика заманының белді өкілі, Бірінші ұстаз мәртебесінің иегері
Аристотельдің пікірлеріне тоқталатын болсақ, Аристотель бойынша мәңгі
өмір сүру мәселелі басты мәселе. Ол Платонның идеялар териясын сынға алады,
егер идея жоқ болатын болса, онда жанға пайымдайтын ешнәрсе жоқ.
Аристотель жеке адамның өлмейтіндігін теріске шығарады. Жанды ол тәннің
энтелехиясы (іске асырушылығы) немесе формасы деп түсіндіреді. Жан -тәннің
көрінісі. Ол денемен абсолютті байланыста болады, әрі барынша жеке дара.
Демек, Аристотель жанды тәннен бөлек жаратылыс деп танудан бас тартады.
Адамда екі ақыл-ес бар, оның бірі төменгі ақыл-ес, ол адаммен бірге өледі,
ал екіншісі жоғарғы ақыл-ой ол адам қайтыс болғанда өз тұлғалығын жойып
логосқа сіңіп кетеді. Аристотель үшін тұлға маңызды емес, оны жеке адам көп
қызықтырады. Жанның басқа нәрсеге көшуі туралы ілім (метемпсихоз) жоққа
шығарылды. Адамның жоғары бастамасы - ақыл-ой мен ойлау.
Аристотельдің этикасында адам жаны бір текті емес, көп құрамды, олай
болса, ол барлық уақытта ізгілікті бола алмайды. Бұл-оның кемшілігі.
Негізіг мәселе: Өмірдің мақсаты неде? Жауабы: ең жоғары ізгілік немесе
рахаттану. Ал рахаттану дегеніміз Аристотель бойынша, қажеттіліктерін өтеу
деген емес, ойланып өмір сүру. Адам өз тағдырын өзі жасаушы. Адам ақылдың
көмегімен ізгіліктерін тереңдете алады. Яғни Аристотель бойынша адамда
ізгілік пен зұлымдық арасында таңдау еркіндігі бар, тағдырын өзі жасайды
[11, 50 б].
Аристотель бойынша, ізгілік дегеніміз ол - алтын шаманы ұстанатын
жанның жай - күйі. Алтын шама принцпі – ізгіліктің негізі, еркін
модельдеудің этикасы. Ізгілікті құдай соты емес, адам соты соттай алады.
Аристотель ізгілікті этикалық (үйреншікті) және дианоэтикалық (ақыл-ойлық)
деп екіге бөледі. Оларда жанашулық та, сүйіспеншілікте, мейірімділікте жоқ.
Бұл жағдай антикалық мәдениетке тән нәрсе емес. Аристотельде жанашулық
деген термин риторикалық тәсілде ғана кездеседі. Аристотельде таңдау
еркіндігі проблемасы қозғалған. Аристотель бойынша, ізгілікті адам ақылға
салып таңдайды, ал тағдырды қайда қоямыз? Аристотель бұл мәселені
әлеуметтік деңгейде шешеді. Адам еркіндік сезімімен өмірге келеді, және
тәуелділік те бар. Құлдарда еркіндік сезімі болмайды, сондықтан олар
ізгілікті жүзеге асыра алмайды. Аристотель бойынша, адам-ақылды, ерікті,
қала азаматы, жекеменшік иесі [11, 50 б]. Негізінен Аристотельдің адамның
қалау еркіндігі туралы ойларды қозғауына Сократтың ойлары тікелей әсер
еткен. Аристотель бірінші болып индивид өзінің жасаған іс-әрекетіне
жауапты екендігі мәселесін қозғады. Аристотель бірінші болып жауапкершілік
пен еркіндік мәселесін зерттеді. Антика философтарының көбі еркіндік бар
екендігін мойындағанмен адам іс-әрекетіне келгенде тағдыр мен табиғат
заңдылықтарының әсері екендігін баса назар аудара отырып дәлелдеуге
тырысқан.
1.2 Христиан және иудаизм теологиясындағы еркіндік түсінігі
Еркіндік және жауапкершілік - бұл бір түсініктің екі жағы еркіндіктің
өзі мақсатты іс-әрекетіңнің орындалу мүмкіндігі, адамның өзі таңдаған
мақсаты үшін әрекет жасау қабілеті және ол объективтік жағдайлар көбейген
сайын шындыққа айналады. Еркіндік жауапкершілікті тудырады, жауапкершілік
болса еркіндікке жол көрсетеді [33, 72 б]. Сонымен қатар еркіндікті тағы
әр кім әртүрлі суреттейді. Еркіндік – жеке адамның өз қалаулары мен
қызығушылықтарына байланысты әрекет ету қабілеті. Еркіндік түсінігі үлкен
ауқымды мағынаға ие, бұл түсінік XV-XVI ғасырлар аралығында Мәскеу
мемлекетінде термин ретінде қалыптасқан. Еркіндік түсінігі христиан дінінде
адамдардың Құдай алдындағы теңдігі және Құдайға бару жолындағы еркін
таңдау мүмкіндігі деген мағынаға сәйкес келеді. Бірақ бұл иедяның шындыққа
асу жолы теңдік пен әділеттілікке қарама – қарсы болды [21, 109 б].
Еркіндікке адамның дүниедегі болмысының түпкі онтологиялық негізі
деп қарайтын болсақ, онда, оның көзге тікелей байқала бермейтін ішкі сыры
айқындалуы тиіс.Еркіндік адамзат тарихының алғашқы кезеңдерінде болмаған,
тек кейінгі жоғары дамыған шақтарында пайда болатын ерекшелік десек
(алғашқы анықтамадан осындай қорытынды шығарады), онда, ол адамның
дүниеде болуының түпкі, алғашқы негізі бола алмайды, ол тек өткінші
қасиеттердің бірі болып шығады. Еркіндік адамдар әрекетінің салдары емес,
керісінше, ол өзі адамдар өмірінің басқа барлық құбылыстарын туғызатын
себеп деуге болады Сонда еркіндік дегеніміз не? Еркіндік-адамның о бастан
ешқандай сыртқы себептілікпен, жағдайлармен, ешбір сыртқы күштермен әрі
өзін қоршаған ортамен алдын-ала анықталмағандығы. Яғни, адамның кім, және
қандай болатындығын, оның өмірде қандай орын алатындығын, қандай нәрсені
өзіне мән ететіндігін, нені құнды және нені құнсыздыққа балайтындығын
өзінен басқа ешбір күш анықтай алмайды, оны алдын-ала ешбір құдіретті күш
адамның бойына сіңіріп қоя алмайды. Басқаша айтқанда, адамды адам ететін
негізгі қасиеттер, адамның организмдік тәнімен бірге бірге келетін дайын
қасиеттер емес. Жаңа туған нәресте, әрине, оның адамдық болмысына
оңтайланған. Бірақ ол (тән) хайуанаттардың тіршілік ету жолын да белгілі
дәрежеде игере алады. Оны нәресте кезінде хайуанаттармен бірге өскен адам
перзенттері (ондай фактілер ғылымда белгілі) көрсетіп отыр [6, 28 б ].
Сонымен қатар еркіндікті әр дін әртүрлі түсінідеді. Біздің қарастырайын деп
отырған мәселеміз. Христиан мен иудаизм дініндегі адам еркіндігі мәселесі.
Яхуди Иуда мемлекетіне мүше кісі деген сөз. Көпше түрі – яһуд. Бұл
сөз түрік тілінде яһудилер деп қолданылады. Яһуди сөзін Иуда аймағында
орналасқан ескі Израйль халқының жаңа нәсілдері үшін қолданылғаны
айтылады. Худ сөзі яһудилерді анықтайды деп айтқандар да бар. Қауым
ретінде аралас ұлт түріндегі яһудилер көбінесе әлеуметтік және діни қоғам
болып қабылдануда. Яһудилердің қасиетті кітабы Тәураттағы мәліметтер
олардың алғашқы ғасырдан бастап сол аймақтағы конандықтар, амурлықтар,
амалика және мысырлықтармен араласқанын көрсеткен.Яһудилердің, яғни Израиль
ұлдарының үлкен аталарының Ибраһим пайғамбар екенін және олардың б.д.д.
1800 ж. Лұт пайғамбардың қауымымен қосылып, солтүстік Месопотамия аймағынан
Харранға (Урфа) қарай көшкені айтылады. Бірақ бұл жерде үлкен ашаршылыққа
ұшырап, айналадағы қауымдардың шабуылынан кейін Мысырға көшкендігі туралы
да мәлімет бар [9, 18 б].
Иудаизм түсінігі ерте заманда пайда болған. Бірақ еврейлердің
дінінің атауы ретінде біздің ғасырдың басында ғана қолданыла бастады.
Көбінесе иудаизмді еврейлердің жаңа діні ретінде қабылдайды. Иудаизм
апологеттері (жақтастары, қорғаушылары) бұл түсінікпен келіспейді. Олардың
ойынша ескі еврей діні мен иудаизм бір деп есептейді. Еврейлердің жаңа және
ескі дінін жалғастырушылар парсылар болды. Христиандар оларды өтірікші деп
есептеді, ал еврейлер үшін жаңа діннің жақтаушылары ескі дәстүрді шынайы
қорғаушылар ретінде қабылданды. Бірақ, ол кезеңде парсыларды қалай деп
атамаса да, бүгінгі күні олар иудаизмнің шынайы негізін қалаушылар болып
табылады. Адамзат баласы, оның ішінде еврейлер Аллаһ берген еркіндікті
орынсыз қолданып, күнә жасады. Аллаһ сол себепті оларды қатаң жазалады.
Еврей халқы басындағы жалғыз ғибадатханасынан айрылды. Олар әртүрлі
қызықтырушылықтардан өтіп, шынайы жолға қайта оралды. Әлемдік тарихтың
бүкіл мазмұны - олардың Құдайдың шынайы жолына қайта оралуы болып
есептеледі. Қазіргі уақытқа дейін де әрі ақыр заманға дейін адам баласы
өзінің күнәләрімен күресіп өтеді. Құдай адамның барлық ісін басқарады,
кейде адамды сынау үшін ерік береді, бірақ адамды қараусыз қалдырмайды деп
иудаизм үйретеді [20, 74-75 б]
Израиль ұлдары (яһудилер) атауларын Ибраһим пайғамбардың немересі
және және Израиль лақабымен танылған Яқұп пайғамбардан алған. Яқұптың 12
баласының арасында қызғаныштан туындаған келіспеушілік, яһудилердің
Мысырда перғауындар өлкесінде таралып өмір сүруіне және Мысырдан кетуіне
себеп болған болатын. Мұса пайғамбардың басшылығымен Израиль ұлдары
Мысырдан кеткен. Хз. Мұсаның басқаруымен Мысырдан кеткен яһудилер Сина
түбегіндегі Тих даласына келіп, кейіннен Сирия мен Палестина аймақтарына
тарады. Бұл жерде біріккенімен б.д.д. 933 ж. Израиль және Яһуда атты екі
мемлекетке бөлінген әрі, Хз. Мұсаның уағыздаған дінін қабылдамаған. Израиль
мемлекеті Солтүстіктен келген шапқыншылықтың кезінде қысымға алынып,
кейіннен б.д.д. 705 ж. Асур патшасы Сартон тарапынан жойылады.
Ал Яһуда мемлекеті б.д.д. 599 ж. Бух – туннасрдың Қудуске
(Иерусалим) кіруі және яһудилерді бұл жерден шығаруына байланысты тарап
кетті. Яһудилер кейіннен дінге бет бұра бастады, өздеріне өмір беретін бір
діни жаңалық жасауға тырысты. Бірақ құрылған ғылым мәжілістерінде Тәуратқа
көптеген өзгерістер енгізді. Тәуратқа дін адамдарының сөздерін қосып,
қазіргі түріне келтірді. Тәураттың түрлі тілдегі аудармалары да осы
дәуірден қалған [9, 19 б].
Овадья Шохердің еңбегінде иудаизмдегі еркіндік түсінігі келтіріледі.
Онда былай делінген: иудаизм бойынша Құдай тек жерде болып жатқан заттарды
ғана емес, сонымен қатар жеке заттарды яғни табиғаттың барлық заңдылықтарын
жаратты. Иудаизм діні бойынша егер Құдай жердегі болып жатқан барлық
жағдайларға әсер ете беретін болса, онда табиғаттың заңдылығының еш маңызы
болмай қалар еді. Құдайға өзінің құдірет иесі екендігін көрсетуі үшін
әрдайым дүние тірлігіне араласуының қажеті жоқ. Бұл бір дана ата-ананың
мысалы сияқты. Ондай ата-ана өз балаларына белгілі-бір ереже орнатқан ,
бірақ теориялық тұрғыда бұл ережелерді бұза алады. Иудаизм түсінігі бойынша
Құдай да дәл солай адамдарға бір қағида ұсынған, уақытысы келгенде ол
қағиданы өзгерте де алады, бірақ өзіндегі құдіретке байланысты Құдай ол
қағидаларды өзгертпейді. Кейде одан да маңызды істер үшін дана ата-ана да,
Құдай да өз қағидаларын сел өзгертіп тұрады. Мысалы: Израилға перғауын мен
Насыр қауіп төндірген кезеңде іс жүзінде барлығы табиғаттың заңымен болған
бірақ Құдай жағдайды жөнге келтірді. Иудаизм бойынша Құдай дүниеге
әрдайым қатысады. Тек мейірімді әке сияқты балаларының өмірінде әрдайым
болады, бірақ жанглер сияқты әрдайым құламау үшін оларды қақпыштап
отырмайды. Яғни өз еркіне жібереді. Таңдау еркіндігі дегеніміз-
метафизикалық ұғым. Таңдау еркіндігі таңдаушы адамға қатысты қалау, басқа
біреудің таңуы емес. Тора ғалымдар мен философтарды толғандырып жүрген
сұраққа баяғыда-ақ жауап беріп қойған. Ол сұрақ бойынша адам мен жануардың
қандай айырмашылығы бар? Жануарлар да адамдар сияқты сезінеді , әртүрлі
түстер көреді және абстрактілі ойлай алады. Тіпті адамдар сияқты құрал-
жабдықтар мен ота жасауы да мүмкін. Тора адамдар мен жануарлар арасындағы
тікелей айырмашылықты көрсетеді. Торада кездесетін мәліметтер бойынша,
адамның жануардан айырмашылығы, оның жақсылық пен жамандықты ажырата
білуінде. Яғни екеуінің арасында таңдау жасай алатындығында.
Иудаизмде арнайы салт-жоралардың, дұғалар мен ішкі ерік әрекеттерінің
көмегімен адам тарихтың тәңірлік-ғарыштық үдерісіне белсенді араласа алады
(мысалы, Мәсіхтің келуін жеделдете алады), өйткені әрбір төменнен оянуға
(адамнан) жоғарыдан ояну (Құдайдан жауап бермеуі мүмкін емес деген
сенімге негізделген, іс жүзіндегі Каббала деп аталатын қағида ерекше
аспект болды. Дәл осындай мағынасында каббала магиялық тәжербиелер әлеміне
мүлде жат емес. Каббаланың (бәрінен бұрын луриандық) белгілі-бір құрамдас
бөліктерін жалпыхалықтық, оның үстіне арнайы ашкеназийлік мағынаға енгізу
әрекеті ретінде хасидизмді қарастыруға болады [16, 226 б].
Тәураттың түп нұсқасы-басқа илаһи кітаптар сияқты Алланың сөздері,
яғни уахиі. Бірақ Израиль ұлдары Хз. Мұсаның өлімінен кейін Тәуратты сақтай
алмады; ондағы ақиқаттарды ұмытып одан алыстады. Егер оны жаттаса және
жазулы уахиді сақтаса негізгі мәтін қалар еді. Тәуелсіздігін жоғалтып,
түрлі жерлерге таралып, бөлініп-бөлшектенген яһудилер діннен алыстауға және
қасиетті кітапты ұмытуға душар болды [9, 20б].
Тәурат мәтінінің бір бөлігі өлеңдер мен илаһилер, бір бөлігі хикаялар
мен қиссалар, бір бөлігі даналық сөздер мен мысалдардан тұрады. Онда
дұғалар мен қарғыстар мен қатар пайғамбарлардың пайғамбарлық қызметін
алғаннан кейін адамдарға баян еткен заңдары да бар.Торахтың басты бес
кітабы (есфар-ы хамса) бар. Он тоғыз томдық. Кітаб-ы Муқаддастың алғашқы
бес бөлімін құрайтын бұл кітаптардың аттары мыналар: Жаратылыс, Шығу,
Левилилер, Сандар және Тесние. Бұл мәтіндер әлемнің жаратылысынан бастап,
яһуди халқының Мысырға жер аударылуынан кейін Арз-ы Мевуд (уәде етілген
жерлер) Кенанға келуіне, яғни Хз. Мұсаның өліміне дейін созылған дәуірдегі
оқиғаларды қамтиды. Сонымен қатар яһуди халқының діни өмірі мен қоғамдық
өмірітуралы мәлімет береді. Сол себептен Канун немесе Торах деп
аталған. Яһудилікте періштелерге , ақырет күніне, қаза мен тағдырға,
құтқарушы месихтың келетініне сену- иман негіздері болып табылады.
Тәуелсіздіген жоғалтып, ұзақ жылдар бойы таралған түрде және біреудің қол
астында өмір сүрген яһудилер месихтің бір күні келетініне, Израиль ұлдарына
тәуелсіздік әперетініне және сөз берілген жерге қайтаратынына, қираған
Сүлеймен ғибадатханасын жөндеп, ғибадат жасауға ашатынына сенеді [9, 21б].
Иудаизмде алғашқы кезеңдерде адам мәселесі қозғалмаған болатын. Бірақ
Торадан (Моисейдің 5-кітабы) аздаған мәліметтер алуға болады. Егер
танымдық тұрғыдан қарайтын болсақ иудаизмде адам мәселесінің христиан
дініндегіден соншалықты айырмашылығы жоқ екендігін байқаймыз. Иудаизм
бойынша зұлымдық тұлғаның еркіндігінен туындаған жоқ. Зұлымдық болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz