Қазақ ақын-жырауларының дүниетанымы

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлімі:
• Шалкиіз жырау Тіленшіұлының шығармашылығы
• Ақтамберді елді бірлікке, ерлікке шақырады
• Зар заман ақындарының көрнекті өкілдері-Д.Бабатайұлы,
Ш.Қанайұлы, М.Мөңкеұлы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер
Қазақ философиясы

Қазақ ақын-жырауларының дүниетанымы, философиялық даналық ойлары төл
философиямыздың қалыптасуына рухани негіз бола алады.
Олардың шығармаларының дәстүрлі философиялық тарихи сабақтастық
принциптері анық байқалады. Әсіресе, қазақ поэзиясындағы философиялық
бағыттың негізін салушылардың бірі Шалкиіз жырау Тіленшіұлының(1465-1560)
шығармашылығы, философиялық ой кешу, жыр толғау әдістері ерекше. Ел аузынан
жазылып алынған тарихи әңгімелерге қарағанда, Шалкиіз Батыс Қазақстанда,
Ноғайлының ұлы биі Мұсаның қызынан туыпты. Әкесі Тіленші-қазақ арасындағы
көп шонжардың бірі болса керек.
Шалкиіз шығармаларының өзіндік ерекшелігі-ондағы философиялық
толғаныстардың молдығы. Көркем шығарма қашан да сол заманның, сол кездің ой-
өрісімен салыстырыла бағаланбақ. Шалкиіздің философиялық ойлары ұзақ
толғанып, өз заманын нәзік түсіне білуінің жемісі. Бұл ерекшеліктер
жыраудың шалқар даналықтыің, терең ақылдың иесі болғандығын көрсетеді.
Осыдан келіп біздер Шалкиіз ойларының, шығармалмрының өміршендігін, арада
төрт жарым ғасырдай өтсе де ұрпақ жадында ұмытылмай сақталуының сырын
ұғамыз.
Белгілі ғалым әрі жазушы Мұхтар Мағауин: Шалкиіз-новатор еді-дейді.-
Ол қазақ поэзиясындағы философиялық бағыттың негізін салды. Бұл тұрғыдан
алғанда Шалкиізді қазақтың барлық жырауының атасы деуге болады. Өзінің
философиялық афористік поэзиясы-толғауларында Шалкиіз ойлылықтың,
көркемдіктің шыңына шықты. Қиыннан қиыстыру, нақтылық, ықшамдылық,
ойнақылық, сонымен қатар терңдік –Шалкиіз поэзиясының ерекшелігі. Бұл
жағынан алғанда қазақ жырауларының ешқайсысы да онымен белдесе алмайды.
Қазақ ақын-жырауларының шығармалары, негізінен, көшпелілер болмысы,
ата-қоныс, адам, қоғам, сол кездегі әлеуметтік жағдайларға, батырлық,
көркемдік, адамгершілік өмір мәселелеріне байланысты болып келді.
Дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе де жоқ дейді жырау. Өмір қысқа екен,
бұл жалған басы жұмыр пенденің бәрінен де өтеді екен, демек, осы аз ғұмырды
дүниедегі бар қызықты тегіс көріп думандатып өткізу керек деп, жырау өмір
мен өлем мәселесі жайында философиялық толғаныстар жасайды. Жырау өмірдің
бар қызығы, бақыты, қуанышы о дүниеде емес, адамның бар бақыты бұл дүниеде
екендігін айтып өтеді.
Шалкиіз жырау көп түкірсе-көл деп елді ұйымшылдыққа, бірлікке
шақырады. Оның пікірінше, көптің, елдің қолынан бәрі келеді. Ол жауға
айбар, елге қорған дейді. Сондықтан да шалкиіз жырау: Жалғыздың жағы
жоғалса табылмас, рулының оғы қалса табылар, Жағаға дұшпан қолы тимеске,
артында туысқанның көбі игі, Белуардан саз кешсің тобығыңнан
келтірмейтін қамалаған қалың туғанның арқасы,-деп ағайынның, туғанның
көп болғанын қалайды.
Шалкиіз жырау жамандық пен жақсылық жөнінде де айта келіп көрінгеннің
бәрі бірдей емес, қырға шықпас жаманың барынан да жоғы жақсы деп, адам
бойынан үлкен адамгершілік, игілік, тереңдік іздейді.

Ақтамберді бүкіл ел мүддесін, ру, ата намысы емес, иісі қазақтың
намысын қуады, елді ерлікке, бірлікке шақырады.

Дұшпаннан көрген, қорлығым
Сары су болды жүрекке,
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке,
Жауға қарай аттандым,
Жеткіз деп, құдай тілекке!
Ақтамберді, өзінен бұрын өткен Доспамбет, Шалкиіз дәстүрлерінәрі қарай
жалғастырушы болып табылады.
Ақтамберді жырларында көшпелі қазақтардың ой арманы, мақсат мүдделері,
олардың бар болмысы, ерекшеліктері, дүниеге өзіндік көзқарқа аңғарылады.
Бұған жыраудың Күлдір-күлдір кісінетіп деп басталатын ұзақ толғауы дәлел
бола алады.
Ақтамберді жыраудың айтуынша, қазақ үшін бацлық-маалда. Ол алғайдың
құба жонына сыймас ақтылы қой, көлге түссе көз жетпес көк алады көп
жылқы, боздаған даусы күй болып төгілетін сансыз түйе жайлы армандайды,
елдің төрт құбыласы тең, үлкен байлыққа кенелуін қалайды. Қазақтар үшін мал
асылы-жылқы екені белгілі. Жылқының көшпелілір өміріндегі алатын орны
жайлы. Ақтамберді жыраудай толғаған қазақ ақыны жоқ. Ол-еліміздің ұлттық
қасиеттерін, қонақжайлығын, үлкенді құрметтеу, кішіні сыйлау, әсіресе, от
басының сыйлығын, берекесін дәріптеп өткен ақын.
Халық: Өнер алды-қызыл тіл десе, Бұқар бұл мақалдың даналығын әбден
түсінген адам. Ол сөз өнерінің қиындығын да, құрметтілігін де білген.
Сондықтан да жырау:
Ел бастау қиын емес, қонатын жерденг көл табылады, Қол бастау қиын
емес, шабатын жерден ел табылады. Шаршы топта сөз бастаудан қиынды көргенім
жоқ-деген екен.
Енді біз жоғарыда атап көрсеткеніміздей, Шоқан кітабында келиірген
Бұқар жыраудың Абылай қайтыс болғандағы өлеңдерінен үзінді ұсынамыз.
Абылай ажал жастығына бас қойғанда:
Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан жаным-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай,
Қалынсыз қатын құштврған ханым-ай,
Үш жүзден үш кісі құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай,-
деп зар айтқан Бұқар әміршісі дүниеден кеткен соң оның басында отырып
жас төгеді, шын көңілімен жоқтайды. Жырау осы ретпен Абылайдың тіршілігінде
істеген істерін мадақтай еске алады. Марқұмның ерлігін, салтанатын,
байлығын сөз етеді. Бұқардан қалған мұраның ішіндегі ең көркем туындылардың
бірі болып есептелінуге тиіс осы жоқтау жыры деп ойлаймыз. Бұқар бұл жерде
Абылайхан өмірі арқылы, сол кездегі әлеуметтік тарихи жағдайларды үкен
философиялық толғаныспен шын көрсете білген.
Бұқар өмір сүрген, ескі қазақ мемлекеті әлсіреп, ыдыраған заманда әмір
жүргізуші хандардың ішіндегі ең әулеттісі Абылай еді. Абылай бір орталыққа
бағынған күшті мемлекет құруға тырысты. Сондықтан да Бұқар оны өзінің
армандарын жүзеге асырушы деп есептеп, іс жүзінде де, сөз жүзінде де
мейілінше қолдайды.
Бұқар заманның мұндай аумалы-төкпелі болғанын, саналы ой емес,
санасыздықтың бел алып бара жатқандығын, адам болмасының азып, танымының
таусылып бара жатқанын, біріншіден, қынжылып, наразылықпен жарласа,
екіншідн, өткенге өксіп қарамай, ескіні аңсамай, болашаққа да назар салмай,
өз тұсындағы заманның мән-мағынасын түсінуге ғана тырысып, өзіндік танымы
жеткен құбылысты жалпы халыққа да таныту бар.
Жырау дүниеде мәңгілік ештеңе жоқ екендігін, өмір күнделікті
өзгерістерге ұшырап отыратынын атап көрсетеді. Мұндай өзгерістер тек
тұрмыста ғана емес, адамды қоршаған орта, табиғатта да жүріп жатады.
Айналасып жер тұтқан
Айды батпас демеңіз.
Айнала ішсе таусылмас
Көл суалмас демеңіз.
Құрсағы құщақ байлардан
Дәулет таймасдемеңіз.
Жарлыны жарлы демеңіз,
Жарлы байға теңеліп,
Жайлауға жарыса көшпес демеңіз...
Құландар ойнар қу тақыр,
Қурай бітпес демеңіз...
Осы толғаудың өзінен жыраудың өмірге, өзін қоршаған ортаға деген
философиялық көзқарасы айқын аңғарылады. Көзқарас-білімнің толықтырылған,
қорытылған, күнделікті өмірді байқаудан, өткенді талдаудан, келешекті
болжаудан туындайды. Бұқар қарапайым тілмен емес, белгілі бір табиғат
құбылысының нақты көрінісімен оны дұрыс қорытындылай отыра адам санасына
объективтікшындық дүниені бейнелеп жеткізеді. Бейнелі тіл саналы ойдың
жемісі, міне, осы тұрғыдан қарағанда да Бұқардың болмысы ойшыл философ,
азамат ақын екендігіне көз жеткізеді. Бұқардың ақындық қуаты, азаматтығы,
қазақ тарихындағы үлкен іс атқарған ірі тұлғалардың бірі екендігін
көрсетеді.
Жалпы, қазақ ақын-жырауларының шығармалары төл рухани мұраларымыздың
бай қазынасы болып, зар заман ақындарының поэзиясы мен әлеуметтік
философиясында ақын әрі өз руханиүндестігін тапты. Қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.