Философия пәні бойынша оқу әдістемелік кешені
Лекция №1.
Тақырыбы: Философияның қоғам өміріндегі ролі.
Жоспары:
1. Дүниетаным ұғымдары және оның типтері. Философиялық дүниетанымның
өзіндік ерекшелігі.
2. Философияның пәні және проблематикасы.
3. Философияның негізгі функциясы
1. Әрбір адамда өзіндік таным деңгейіне қарай, дүние туралы түсінік
қалыптасады. Адамда эмоциялық-сезімдік салаға қатысты дүниенің бар екенін
сезіну мен оны қабылдау, сонымен бірге зерделік-ұғымдық салаға қатысты
дүниені ұғынып, зерделеу қасиеттері болады.
Дүниетанымның құрылымын мына сызба бойынша елестетуге болады.
Бұл жерде мынаны ескере кеткен жөн, кейбір философтар іс-тәжірибе
әрекетін дүниетанымның құрылымына қоспайды. Ал біздің пайымдауымызша,
өмірлік – іс-тәжірибелік деңгейде дүниетаным тікелей адамның сезімдік
тәжірибесінен оның дүниені сезініп, оны қабылдауынан келіп туындайды .
Сонымен, миф дегеніміз – адамның бастапқы санасында шынайы өмірдің
фантастикалық көрініске ие болуы және қоғамда қалыптасып отырған қарым-
қатынастардың, ұстанымдардың мен нанымдардың, мінез - құлық көріністерінің
осыған негізделуі. Мифте қоршаған табиғатқа адами қасиет беріледі, ал
кеңістік пен уақыт, субъективтілік пен объективтілік бөлінбейтін, тұтас
ретінде қарастырылады.
Мифтің ең басты қызметі – дүниенің орна ласу тәртібін түсіндіру
және қалыптасқан қоғамдық қатынастарды реттеу.
Мифпен және мифологиямен дін тығыз байланысты. Қоғамның бастапқы
даму кезеңінде олардың мазмұны біріне-бірі сәйкес келеді. Алайда діннің
өзіне тән ерекшелігі болады. Дін догма, аян беру сезімі, рәсімдік әрекеттер
жүйесін және адамдардың сенімдегі, үміттегі, махаббаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қызмет ететін шіркеу мекемелерін қамтиды.
Құдіретті жаратылыс иесіне құдайға, адам ұғымының сыртында жатқан
қандай да бір “қасиетті” бастамаға сену Діни дүниетанымның негізі болып
табылады.
Рухани – практикалық сипат миф пен діннің ең басты ерекшелігі:
Миф пен дін адамның қоршаған дүниені игеру деңгейімен адамның табиғат
пен әлеуметтік тұрмыс жағдайына тәуелділігімен тығыз байланысты.
Философия қоғамдық сананың ерекше формасы болып табылады. Сонымен
қатар, мынадай маңызды ерекшеліктерімен сипатталады:
1. Философияның ең бастапқы негізі адам, оның дүниедегі орны және
сол дүниеге қатынасы болып табылады.
2. Философия әлеуметтік – табиғи болмыстың жалпы негізін, тұтастық
ретіндегі дүниенің дамуының жалпылама заңдылықтарын зерттейді.
3. Танымның басты құралы адамдық сана (логос) болып табылады.
4. Жекелеген ғылымдардың жиынтығы мен қоғамдық-тарихи практика –
Эмпирикалық танымның базасы.
5. Философия шындықты зерттеу процесінде, теориялық-танымдық
көзқарас пен құндылықтық көзқарасты ұштастырады ( алынған білім
іс-тәжірибедегі қолданысын қалай және қай жерде жүзеге асырады,
осы білімнің адам мен адамзат үшін маңыздылығы мен құндылығы
қандай).
Филосоофия - әлеуметтік және табиғи болмыстың мәнін, тұтастай
дүниені,
осы дүниедегі адамның орнын, адамның дүниеге қатынасын және адам өмірінің
мәнін ұғынумен байланысты қоғамдық сананың формасы.
2. Философия – бұл дүниетанымның теориялық негізі. Сондықтан ең басты
мәселе ретінде бұл жерде сана мен объективті дүниенің қарым-қатынасы
қарастырылады, дәлірек айтқанда сана мен материяның өзара қарым-қатынасы
қарастырылады. Бұл мәселені екі аспектісі бар. Бірінші аспект мына сұраққа
жауап іздеуге айқындалады:
Барлық жаратылыстың түпкі себебі не – материя ма әлде сана ма? Былайша
айтқанда осының қайсысы алғашқы болып табылады? Екінші аспект дүниені
тануға бола ма? Деген сұраққа жауап іздеумен байланысты. Бірінші
аспекттінің мәселесінің шешіміне байланысты философтарды идеалистерге
(субъективтік және объективтік) және материалистерге (метафизикалық,
диалектикалық) жіктеуге болады.
Алайда мұндай жіктеу философияның екі бағыты – материализм мен
идеализм арасында абсолюттік қайшылықтар қалыптасқан деген көзқарасты
тудырмауы тиіс. Керісінше материализм мен идеализм, философиялық білімнің
дамуының біртұтас процесінің өзара байланысқан екі жағы болып табылады.
Дүниені танып білу мәселесіне келер болсақ, мунда да ортақ пікір
қалыптаспаған. Философтардың көпшілігі, дүниені танып білуге болады дейді.
Слайда кейбір философтардың көзқарасы бойынша адам таным қабілетініің
шектеулігіне байланысты (мысалы, Д.Юм) немесе заттардың өз қалпында
объективті түрде танылмайтындығына байланысты. (Мысалы, Кант) Өзін қоршаған
дүниені танып білуге дәрменсіз.
Философияның түбегейлі мәселесінің шешімінің табылуына маңызы жағынан
кем түспейтін, оның өзге де бөлімдері этиканың, эстетиканың
антропологияның, әлеуметтік философияның және т.б. да байланысы бар және
әлеуметтік философия үшін дүниенің бір жүйесі ретіндегі социзмнің дамуы ең
басты мәселе болып табылады. Этика үшін мұндай мәселе моральдық пайда болуы
мен оның табиғаты, мейірімділік пен зұлымдық дегенміз не және т.с.с.,
антропология үшін мұндай мәселе – Адам және оның қоршаған дүниедегі орны
қандай?
Басқаша айтқанда, философияның әрбір бөлімінде өзінің өзекті мәселесі
бар.
3.Философияны түсінуде, және сонымен қатар, оның адам мен дүниені
танудағы
ролінде шектен шығушылыққа жол берілген кездер де болды. Бірде философия
“ғылымдардың ғылымы” немесе “барша ғылымдардың анасы” (Аристотель) ретінде
түсіндірілсе, бірде ол ақиқатқа жеткізе алатын барша ғылымдардың ішіндегі
патшасы ретінде жарияланды (Г.Гегель, догматикалық марксизм). Ал кейде
керісінше, философиялық білімнің ақиқаттылығы, әрбір құбылыс жайлы біріне-
бірі сәйкессіз керек болса біріне-бірі қарама-қарсы бірнеше көзқарастарды
айту мүмкіндігі болғандықтан таққа шығарылып отырылды (Софистер) немесе,
аталған білімдер априорлық сипатқа ие болып отырды (позитивистер).
Ал шын мәнінде философия мен жекелеген ғылымдардың өзара қарым-
қатынасы танымның символдық жасыл ағашындай. Мунда философия бұтақ болса,
жекелеген ғылымдар оның қабығы іспеттес. Философия осы ғылымдардағы
зерттеулердің негізгі бағытын белгілеп, оның нәтижесін ой елегінен
өткізеді, әрі жалпы мәдени тұрғыдан оларға қорытынды ұғым береді.
Философиялық танымның түп негізінің эмпирикалық базасы жекелеген
ғылымдардың теориялары мен методтары болып табылады.
Философия сананың ғылыми, тұрмыстық, көркемдік образдық немесе
мифологиялық деңгейлерінде көрініс табады. Сондықтан, философияны тек
ғылыммен байланыстырып оны білімнің рационалдық жүйесі ретінде ғана
қабылдауға болмайды. Себебі философияға образды – пайымдық сипат тән.
Сонымен қатар, философияны Ницше секілді (неміс ойшылы) тек
субъективтілікке апарып тіреуге негіз жоқ. Оның қорытуы бойынша, философия,
дербес ойшылдың оның субъективтілігін білдіретін жеке шығармашылығы болып
табылады. Әрине, субъективті жағдай, өзіндік ерекшеліктер ойшылдың
философиялық ой жүйесіне едәуір ықпалын тигізеді. Бірақ, қорыта келгенде
ілім ешқашан “объективтендірусіз” өмір сүре алмайды.
Лекция №2.
Тақырыбы: Тарихи өлшемдегі философия.
Жоспары:
1. Философияның мәдени-тарихи экономикалық әлеуметтік-саяси алғы
шарттары.
2. Философиялық білімнің тарихи типтері олардың типологиясы.
3. Философияның құрылымы.
1. Біз алдыңғы тақырыпта дүниетанымның көп түрлілігін білдік.
Мифологиялық дүниетаным да, діни дүниетаным да философия пайда болысымен
жойылып кетпейді. Олар қатар өмір сүріп келеді Біз қарастырып отырған
философиялық дүниетаным адамдардың материалдық мәдениетінің шапшаң дамыған
аймақтарында пайда болды. Бұл жерде философия не үшін пайда болды? деген
сұрақ туындайды. Мұның мынадай жауабы бізді қанағаттандыратын сияқты:
Философия қоғамдық өмірдің жаңа деңгейі, жаңа қоғамдық қозғалыстар
дүниетанымның жаңа түріне қажеттілікті туындатқан соң пайда болады.
Философияның рухани көзі мифтер мен алғашқы ғылыми білімдер дүниетанымдық
бағытқа ие болса, ал ғылымның ықпалымен оларды жүзеге асыру әдісіне ие
болады .
Философия шынайы философияға айналуы үшін оған колайлы экономикалық,
әлеуметтік-саяси жағдайлар мен алғы шарттар қалыптасуы тиіс. Дүниетанымнын
жаңа түрі ретінде философия үшін әлеуметтік қажеттілік қажет. Сондындықтан,
қоғамдық өмірдің қандай өзгерістеріне байланысты философия пайда болады?
Ілгеріде философия таптық қоғамда пайда болады деген пікір үстем
болды.
Бірақ, тарих көрсеткендей мұндай оқуға философия туындамай жатып пайда
болды. Сондықтан, философияның генезисінің экономикалық, әлеуметтік және
саяси жағдайларын нақтылап алған жөн.
“Қола дәуірінде” философия болған жоқ. Болған тек алғашқы
философиялық ойлар. Мифалогиялық көзқарас әлеуметтік теңсіздікке қызмет ете
бастады.
Шын мәнінде философия таптық қоғамның пайда болуымен емес, оның
даму сатысының белгілі бір кезеңінде пайда болады . Дәлірек айтқанда,
”темір дәуірінде” пайда болды .
Темір балқыту әдісінің жетілдірілуі ауыл шаруашылығына және әскери
өнерге үлкен бетбұрыс альп келді.
Басты рольді таптар күресі атқарады. Философия қала халқының жаңа
әлеуметтік қабатының өзінің билік құқығын және артықшылынтарын жасап алған
топка қарсы күресі нәтижесінде пайда болады.
Философия алғаш рет қайда пайда болды деген сұраққа да біржақты
жауап жоқ. Кейбір философтар шығыс философиясын жоққа шығарып тек
европалық философия болды дейді. Гегель, Хайдегер міне осындай пікірде
болды. Ал батыс Азияны алып қарайтын болсақ, ол жерде философия пайда
болуына қолайлы жағдай қалыптасып келе жатқанымен жүзеге аспай қалды.
Себебі Парсы державасы ежелгі бұл өркениеттер мен мәдениеттерді жұтып
қойды.
Философиялық идеялардың алуан түрлілігі олардың дүрыс қойылуы мен
дүрыс шешілуі тарихи философиялық ғылымның алдында философиялық ілімдердің
типалогизациясының мәселерін туындатты. Бұған типалогизацияның критерийлері
де қосылады. Мұндай критерийлер бірнеше негіздемелер негізінде алға шығады.
Оның біріншісі - гносеологиялық. Материализм бе , әлде идеялизм бе?
Философиядағы бұл екі бағыт жалпы тарихи тағдырмен қалай байланысты болса
да олардың өз тағдыры өздерінің қайнар көздері және дәстүрлері бар.
Материалистік философияның да идеялистик философияның да тарихи мектептері
бар. Гносеологиялық шек идеализмнің өз ішінде де бар, ол объективтік
идеализм мен субъективтік идеализм.
Философиялық жүйелерді типологизациялаудың өзге бір негіздемесі ол
да гносеологиялық болып табылады. Алайда ол, философиялық танымның
негізгі формалары мен түрлеріне және бір-біріне қатынасы мәселесіне
қатысты. Таным процесінде ең басты рольді сезім атқарады дейтін
философтар, философия тарихында сенсуалистер деген атауға ие болды.
Философиялық сенсуализмнің жалпылама қағидасы “алдымен сезімде болмаған
нәрсе, интелектте де болмайды”. Жаңа заманда бұл принципті әсіресе
ағылшын философы Дж. Локк (1632-1730 жж) белсенді түрде қорғады. Әйтсе
де сенсуализмнің алғашқы идеясы Аристотельге барып тіреледі .
Сенсуализмге қарама - қарсы ретінде – рационализмді айтуға болады. Мұнда
сезімдік таным толықтай жоққа шығарылмаса да,’’қараңғы” ілім ретінде
жетілмеген әрі заттардың ішіне терең бойлай алмайтын, олардың мәнін аша
алмайтын ілім ретінде қарастырылады.
Өзге контексте рационализм ұғымы иррационализмге қарама - қарсы
ретінде қолданылады. Иррационализм дүниені танудағы сананың рөлін жоққа
шығарады. Ирроцианализм бұл ролді психиканың рационалдылықтан тыс
формасына жүктейді. Олар: мистикалық сезім, жоғары сезімді пайым, т.т.б.
Ирроционализмнің негізінде болмыстың жалғандығы оның саналы негіздемеге,
түсіндіруге тура келмейтіндігі жөніндегі постулат жатыр. Логикаға,
санаға деген қатынас – оларды толық қабылдаудан бастан, толық теріске
шығару да филофиялық ілімнің типологизациясының критерийлерің бірі (бұл
әсіресе Жаңа Заманға тән болды).
Филоософияның ішкі құрылысы - әдіс бойынша да ерекшеленеді. Мұндай
критерий бойынша ойдың бұрынғы жағдайы да қазіргі жағдайы да екі
концепцияның біріне - метафизикаға немесе диалектикаға жатады.
Метафизикалық философия деп дүниені біржақты, дайын қалыптасқан күйінде
түсіндіргісі келетін философияны атайды. Бұл бойынша – заттардың мәні
өзгермейді әрі мәңгі , олар қозғалмайды .
Сондықтан, оларды тыныштық қалыптан шығарып қозғалысқа келтіретін тек
сыртқы күш ғана. Ал диалектикалық методология, философиялық ұғымдардың бір
орнында тұрмайтынын, олардың козғалып отыратындығын мойындайды. Мұндай
тұрақсыздық диалектиктердің көзқарасы бойынша, соған бара–бар қозғалыста,
шынайылық құбылыстардың өздерінің бір-біріне ауысуын туындатады.
Диалектиктер дүниеде дайын заттар емес тек процестер ғана өмір сүреді деп
есептейді .
Философиялық ілімдердің типологизациясының өзге де критерийлерін немесе
негіздемелерін айтуға болады. Олар атеистік және діни-идеялистік ,
сциентистік және антисциентистік (оңың айырмашылық критерийі – ғылымға
қатынасы болып табылады).
3. Қазіргі кезеңдегі философияның дамуы мен он,ың құрылымы күрделі
бірлестікті білдіреді . Егер әдеттегі ұғымға сай жүретін болсақ, оны
мына түрінде көрсетуге болады.
Лекция №3.
Тақырыбы: Ежелгі Үнді философиясы.
Жоспары:
1. Ежелгі Үнді философиясының қайнар көздері: Ведалар, упанишадалар және
т.б.
2. Ежелгі Үндістандағы философиялық мектептер; ортодоксальдық және
ортодоксальдық емес бағыттар.
3. Чарвактар философиясы.
1. Көне үнді қоғамынының өзіне тән ерекшелігі – оның төрт варнаға
бөлінуі (Бұл
атау ұзақ уақыт бойы европада “Каста” деп қате айтылып келді). Бұлар
брахмандар, кшатрийлер, вайшьилер және шудралар. Санскрит тілінен
аударғанда варна сөзі – “қабық”,”жабу”, “түс”, “бояу” деген мағынаны
білдіреді. Барлық варналардың өздеріне тән бояу белгілері болды.
Брахмандардікі – ақ, кшатрийлердікі – қызыл, вайшилердікі – сары,
шудралардікі – қара.
Ой еңбегі ең жоғары варна – абыздар – бракмандардың варнасының
үлесінде
болды. Әскери іс – кшатрийлер варнасының үлесінде болды. Жер өңдеу, егін
егу, қолөнер, сауда – вайшьялар варнасының үлесінде болды. Ал ең ауыр еңбек
тек қана шудралар варнасының үлесінде болды.
Брахмандардың қолында моральдық билік болды. Тек брахмандардың ғана
қасиетті жазбаларды үйретуге, жасанды түрде күрделендірілген діни
рәсімдерді жасауға құқы болды. Ал өзге билік кшатрийлер варнасының қолында
болды. Вайшьялар сословиесі өздерінің садақасымен Брахмандарды бағумен
болды.
Мұндай әлеуметтік теңсіздік мифологиялық негіздемеге ие болды.
Мәселен, Өлім құдайы Яманың патшалығындағы Вайтарани өзенінен вайшья,
брахманға сыйға берген сиырдың құйрығынан ұстап өте алады.
Ашрама - Тура жолдағы индустың (үнді мен индусты ажырата білген
жөн.Себебі үндіс Үндістанның тұрғыны, ал индус – брахманизм – индуизм
дініндегі адам ) өмірі – діни өмірдің баспалдақтары ашрамдарға бөлінді.
1) Брахманчарья – үйрену; 2) грихастхата – үй иесі баспалдағы; 3)
ванапрастха – орман тақуасының баспалдағы; 4) санньяса – дүниеден безу
баспалдағы. Бұл кезде кезбе тақуа – санньясин оң қолында бір-біріне
біріктірілген үшеулік аса таяқ ұстаған тақыр кедейге айналады (бхикшу).
Біріне-бірі біріктірілген үш бірдей таяқты білдіретін аса таяқ триаданда
деп аталады. Бұл ойды, сөзді, істі бақылауды білдіреді.
Ведалар. Ведалар ең ежелгі әдеби ескерткіш (б.з.д. үшінші мыңжылдықта
қалыптаса бастады). Кейінірек арийлердің тілі – ведалдық санскритте
жазылды. Веда – “білу”, “көру” дегенді білдіреді. Ведалар самхиттерде
жинақталған. Самхиттер (құдайларға арналған гимндер). Оның екінші қабаты –
“брахмандар” деп аталады. Брахмандар - самхиттерге мифологиялық рәсімдік
түсініктемелерден тұрады. Үшінші қабаты – “Араньктар”; төртіншісі –
Упанишадалар деп аталады. Араньяктар қандай да бір ”Брахмандарға” қосылып
жатты. Ал “Упанишадалар” – “Араньктарға қосылып отырды. Осы аталған
қасиетті жазбалар шрути – (яғни тыңдау) деп аталды. Олардың қосымшасы –
смрити - ”еске түсіру”. Бұлар рәсімдік, заңнамалық, ғылыми трактаттар
болды.
Самхиттер төртеу. Олар :”Ригведа”, - “Самаведа”, “Яджурведа”,
“Атхарваведа” .
Ведаларда арийлердің алғашқы социоантрапоморфты дүниетанымы,
көркемдік – мифологиялық – діни дүниетанымдық кешен және көне үнді магиясы
келтірілген.
Көне арийлік дүниетаным мифологиялық және көпқұдайлық сипатта болды.
Мәселен, “Ригведада” үш мыңнан астам құдайлардың аты аталады.
Ведалық құдайлар құбылыстарды және табиғат процестерін, адамдық
қасиеттерді және қоғамдық процестерді білдірді.
Ведалық құдайлар арийлер үшін жаратушы емес, дүниені ұйымдастырушы
ретінде көрінеді. Ведалық дүниетанымда дүниенің жаратылуында Пурушаның –
адам кеңістіктің – алғашқы бастама екендігі айтылады. Құдайлар Пурушиды
құрбандыққа шалғанда одан тірі жануарлар мен адамдар, қасиетті сөздер,
табиғат заттары мен табиғат құбылыстары пайда болған деп түсіндіріледі.
Упанишадтар – ұстаздың алдында отырып дәріс тыңдау дегенді білдіреді.
Шындығында “Упанишадтарда” өсиеттер мен дәрістер өте көп. Көптеген ғалымдар
“Упанишадты” философиялық шығарма ретінде қарастырады. “Упанишадтағы”
негізгі ұғымдар рационалистік сипатқа ие болғанмен, олар жүйесіз және
оларға нақты дәлелділік жетіспейді. “Упанишаданың” құрамы өте күрделі.
Әйтсе де “Упанишадта” рәсімділік “Брахманға” қарағанда едәуір аз.
Дәстүрлі рәсімділікті келемеждейтін элементтер мұнда өте көп кездеседі.
Атман. “Упанишадта” барлық жаратылыстың бастамасы ретінде
көрсетіледі. Ол тек бастама ғана емес, ол субстанция. Упанишадтың
дүниетанымы алғашқы идеализмді білдіреді. Алайда мұнда алғашқы бастама –
тамақ; су; уақыт; кеңістік, жел, жарық, жер бәрі бірге, материя, яғни өмір
сүретін зат. Бірақ бұл дүниетаным асурлар (Диу-жындардың) дүниетанымы блып
есептелді. Құдайлар (дева) оларды қабылдамайды. Бұл мәселе келесі сұрақта
қарастырылады.
2. Ежелгі Үндістанда пайда болған жаңадан қалыптасқан мүлік теңсіздігі,
үнді
қоғамындағы варналық құрылыстағы әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі, брахман
абыздардың озбырлығы кшатрийлердің наразылығын туғызды. Бұл күресте оларды
вайшьялар қолдады. Кшатрийлердің дүниетанымы брахмандар дүниетанымынан
едәуір айырмашылықта болды. Ол зайырлы болды. Бұл күрес Үндістанның
батысында өте жемісті болды.
Көне Үнді философиясының ең кең тараған көне грек термині –
“философияның” баламасы. Ол “даршан”. Оның кең мағынасы бар. Олар: “көру”,
“тану”,”байқау”, “шолу”, “қандай да бір құбылысты алдын ала көру , байқау”
және т.б.
Үнді философиясын зерттеуші С.Радхакришнан даршандар туралы
“Даршандарға қарап тұрып біз жүйелі ойлаудың үздіксіз және қуатты күшін
көреміз” деген ой айтты.
Алайда көне үнді философиясы әлі пісіп жетілмеген еді. Көне үндінің
алғашқы философиясында діни – мифологиялық дүниетаным үстем болды. Ол
ежелгі үнділерге өз құндылықтарын мойындатып отырды. Оның ең бастысы –
азаптан құтылу. Себебі даршандардың көбінің түсінігіндегі өмір ол –азап.
Көне Үнді философиясына көп жылдар бойы әртүрлі мектептердің тоқырау
жағдайында бірге өмір сүруі олардың ғылыммен байланысының төмендігі,
дәстүрлілік, идеалистік дүниетанымның үстем болуы тән. Сонымен бірге көне
үнді философиясының таң қаларлық ерекшелігі бейпіл материализм мен күшті
идеализмнің бір-бірімен үйлесуінде еді. Ойлау, зерделеу, қабылдау мен ұғыну
және т.б. тәннің туындысы ретінде қарастырылды.
Даршандардың едәуір бөлігіне антирационализм тән болды. Жан
бостандығы ақыл-ойдан азат болу арқылы жүзеге асады. Ақыл-ой жанды шектейді
дейді даршандар.
Көне үнді дүниетанымында индивидуализм мен жеке адамға орын жоқ.
Даршандар – сөздің тар мағынасында, олар Ведалардың мәртебесін
мойындайтын ілімдер. Олар астика деп аталды. Олар үнді философиясының алты
классикалық жүйелері: Веданта, миманса, ньяя, байшешика, иога, санкхья.
Ал сөздің кең мағынасындағы даршандар Үндістанның Ведаларды
мойындамайтын ортодоксальдық емес және ортодоксальдық көне философиялық
ілімдерінің бәрі ортодоксальдық емес бағыт настика деп аталды. Бұған -
бхагаватизм, буддизм және джайнизм жатады. Буддизм мен джайнизм Ведалардың
беделін мойындамады. Олар әлеуметтік теңдікті аңсап, қоғамның варналарға
бөлінуіне қарсы болды.
Сонымен бірге настикаға чарвактар – локаятиктердің ілімі де жатады.
Олар Ведалардың беделін мойындамақ түгілі оны келемеждеді. Олар о дүниеге
сенбеді.
3. Өзге даршандарға қарағанда чарвактар Ведалар мен о дүниенің бар екенін
мойындамай қоймай, сонымен қатар, құдайды да мойындамады. Өздерінің
дүниетанымын материя алғашқы, сана екінші тезисі бойынша құрды.
Чарвактар Ведалардың бүкіл дүниетанымын мойындамады. Олардың
пікірінше ведалар, жалғандық пен өтірікке көміліп жатыр.
Чарвактар алғашқы бастаманы тек заттық материялдық мәнге телиді. Олар
жаратылыстың бәрі төрт бастамадан, жерден, судан және оттан пайда болды деп
есептеген. Чарвактар бұларды төрт ұлы мән – махабхут деп атады.
Сана мәселесінде чарвактар оны жоғары дәрежеде ұйымдасқан материяның
қасиеті деп есептеді. Сана махабхутадан, яғни төрт элемент қосылғанда пайда
болады дейді.
Чарвактар гедонистер болды. Олар өмір мәні бақытты болуда деп
есептеді. Мұндай көзқараста олар буддизимге қарама-қарсы болды.
Танымда чарвактар сенсуалистер болды. Олар кез-келген адам санасынан
тыс ілімді беделді жоққа шығарды. Керек болса сана да чарвактар бойынша
білімнің көзі бола алмайды. Чарвактар барша білімді сезімнен туындайды деп
есептеді.
Лекция №4
Тақырыбы : Көне Қытай филосорфиясы.
Жоспары:
1. Мәтіндік негіздері және философияның пайда болуы.
2. Доисизм философиясы.
3. Конфуцийшілдік философиясы.
1. Көне Қытайдың алғашқы философиясы ежелгі кітаптармен тығыз
байланысты. Олар мыналар: “Әндер кітабы” (Ши цзин), “Тарих кітабы” (Шу
цзин), “Өзгерістер кітабы” (И цзин) , “Рәсімдер кітабы” (Ли цзи). Сондай–ақ
Чунь цю “Көктем мен күз” ежелгі Қытайдың атақты “Бес кітапыбын” құрайды. Ол
білімді қытайлықтың дүниетанымының негізі болып табылады. “Бес кітапқа”,
“И цзинге” қосымша түсіндірме болып табылатын “Сицы чжуань” және Көне
Қытайдың тарихи ескерткіші “Цзо чжуань” және т.б. қосылады.
Көне Қытай кітаптарында Құдай зұлымдық көзі емес. Сондықтан, Құдайдың
құдіреті шектеулі емес деп түсіндіріліп, діни дүниетанымдағы мәңгі проблема
– Құдайда мейірімділік пен құдіреттіліктің бірдей болуы, ал дүниеде
зұлымдықтың болмай қоймайтыны айтылады.
Көне Қытай дүниетанымында Ян және Инь деп аталатын екі антогонистік
және сонымен бірге бір-бірімен байланыстағы күштер жайлы ұғым өмір сүріп
жатты. Егер бастапқыда бұл екеуі қараңғылық пен жарықты, таудың күнгей беті
мен түскей бетін, жігерлілік пен сылбырлықты, еркек пен әйелдік бастаманы
білдірсе, кейінірек бұл “Ци” жағдайын, яғни алғашқы материяны білдірді.
Бірте-бірте, Көне Қытай дүниетанымы үшін маңызы зор “дао” (жол)
туралы ұғым дүниеге келеді. Бұл ұғым адамдар мен табиғат бағынатын жақсыз
әлемдік заңды білдіреді. Көне Қытай құлықтылығы және мынадай ұғымдармен
байланысты. Олар: “Ли”-құрмет, салтанат, рәсім. “Сяо”- ата-ананы құрметтеу,
“ди”- ағаны құрметтеу.
Қытайда философия “күресуші патшалықтар” кезеңінде (б.з.д.5-4.ғ.ғ.)
пайда болды. Бұл “күресуші патшалықтар” кезеңін, “Қытай философиясының
алтын ғасыры” деп атайды. Шынында да сол кезеңде алты философиялық мектеп
өмір сүрді. Олар: 1) Жу цзя (Конфуцийшілдік), 2) Мо Цзя (Моизм), 3) Фа Цзя
(заң мектебі-легизм), 4) Даодэ (даосизм), 5) “Иньян Цзя” мектебі
(натурфилософтар), 6) Мин Цзя (атаулар мектебі).
Бұл философиялық мектептердің көпшілігінде тұрмыстық данышпандықпен,
құлықтылықпен, басқарумен байланысты практикалық философия басым болды. Бұл
әсіресе Конфуцийшілдікке, моизмге және легизмге тән болды. Бұлардың саяси-
этикалық ілімдері әлсіз болды немесе даосизм секілді өзге мектептерден
алынды. Даосизм философиялық мектептер ішіндегі ең философиялы болып
табылады. Сондықтан алдымен біз осы мектеп жайлы сөз етейік.
2. Даосизм дүниетанымдық мәселеде - дүниенің объективті бейнесіне,
оның абстрактылы, философиялық-категориалды аспектісінде - болмысқа,
бейболмысқа, қалыптасуға, тұтастыққа, көпшілікке және т.б. ең басты көңілді
бөліп, бұдан адамзат қоғамына және оның жүйесіндегі адамға қатысты
қорытындылар шығарады.
Даосизмнің негізін қалаушы Лао-Цзы болып есептеледі. Алайда, бірқатар
ғалымдардың пікірінше даосизмнің басты еңбегі “Дао дэ цзин” трактаты. (Дао
және дэ жайындағы кітап) Лао Цзыға жатпайды. Ол өзге даос Чжуан Цзыға
жатады деп есптесе, қытай философиясының тарихын зерттеуші Ян Юн-го бұл
трактат барлық даостардың әртүрлі топтарының көзқарастарының жиынтығы деп
есептейді. Себебі, бұл трактаттарда Конфуцийшілдік пен Легизмді сынға алу
кездеседі. Ал, Даосизм бұлардан бұрын пайда болған болса мұндай сын бұл
трктаттарда ұшырамас еді деп есептейді. Біздің пікірімізше жоғарыда
келтірген сындар даосизм мектебінің соңғы өкілдерінің бұрынғы трактатқа
өзгеріс енгізуінің нәтижесі болуы мүмкін. Қайткенмен де Көне Қытайдың
философиялық мектептерінің ішіндегі ерекшесі әрі ескісі осы даосизм болуы
мүмкін. Оны мынадан көруге болады. Конфуцийшілдер де, легистер де, моизм
өкілдері де “дао” жайында көп айтты. Бірақ “дао” олар үшін Қытайдың даму
жолы болған болса, Даостар үшін “дао” – бәріне бірдей ортақ дүниетаным
ұғымы. Бұл тек қана аспан астындағы Қытайда ғана емес, бүкіл әлемде болып
жатқан және бар жаратылыс пен заттардың бастамасы, алғашқы негізі және соңы
болып табылады.
Даосизм ілімінде екі дао жайлы ілім бар. Оның бірі көрінбейтін,
естілмейтін формасы жоқ шексіздік. Сондықтан ол мәңгі болғандықтан ешбір
атауды қажет етпейді. Ол шексіз қозғалыста болады. Даосизмде қарама-
қарсылықтар толып жатқандықтан мұнда диалектикалық әдіс те жоқ емес. Екінші
дао – ол атауға ие дао, ол барлық заттардың түп негізі. Ол шексіз
таусылмайтын, жеңілмейтін, құдіретті. Ол денесіз, тұманды, бос, белгісіз,
кішкентай, жасырын, қозғалмайтын, жалғыз болып келетін бірінші даодан
осылайша ерекшеленеді.
Екі даоның болуы даосизмде болмыс пен бейболмыс мәселесін туындатады.
Бейболмысқа аты жоқ атаусыз дао жатса, ал болмысқа барлық заттардың түп
негізі болатын екінші дао жатады.
Даосизмде диалектика бар деп жоғарыда айттық. Алайда, дао “қозғалыстың
ең бастысы ол тыныштық” деуіне қарағанда ондағы метофизикалық әдістің
басымдау екенін байқатады.
Үйлесімділік, ізгілік (дэ) мәселесінде даосизм қозғалмай-ақ, күреспей-
ақ жеңуді насихаттайды. Оның мәні жоғары ізгілікке, үйлесімділікке қолы
жеткен адам мейірімділік істеуге тырыспайды. Себебі, оның өзі, табиғатында
мейірімді. Дао күреспейді, бірақ жеңіске жете алады.
Даосизмнің әлеуметтік-саяси идеалында да данышпан билеуші білімсіз, өз
жолымен тіршілік ететін халық туралы айтылады. Ең жақсы билеуші - бәріне өз
табиғи жолымен жүруге мүмкіндік береді. Нағыз билеуші бәрінің алдында
жүреді. Себебі даоға еліктеу арқылы ол өзін бәрінен төмен ұстайды.
Білім мен еңбек құралдарының дамуына даосизм қарсы болады. Білім
теңсіздікке ал ол өз кезегінде халықты теңсіздікке алып келеді дейді.
Бақытты өмір сүрудің кепілі - ол табиғат аясында өмір сүру.
Дегенмен бұл ілімде қарама-қайшылықтар өте көп кездеседі. Бірақ оның
негізгі ойы мәлім. Ол даоның алғашқы екендігі ол аспаннан да алғашқы болып
табылады.
3. Қытай философиясының атасы болып есептелетін Кун фу-цзы б.з.д.
551-479 ж.ж. өмір сүрген. Аңыздардың айтуынша Лао-цзыды құрмет тұтып, оның
әңгімелерінен көп өнеге алған. Аспан мен рухқа байланысты Кун фу-цзы
дәстүрді сақтады. Аспан ол үшін жоғары күш. Ата-баба әруағын қастерлей
отырып, Кун фу-цзы олардан алысырақ жүруді ұсынады да, тірі адамдарды
бірінші орынға қояды. “Адамдарға қызмет етуді үйренбей жатып, әруақтарға
қызмет етуге бола ма?” дейді Кун фу цзы.
Конфуцийшілдіктердің қоғамдық көзқарасының ортасында, адамдар
арасындағы қарым-қатынас, тәрбие және басқару мәселесі тұрды. Осы
мәселелердің оң шешімін табу үшін Кун фу цзы өзінің іліміне сүйенеді. Оның
негізгі принциптері “бірін-бірі түсінісу”, “алтын орта” және “адам
сүйгіштік”.
Кун фу цзы адамның жетілген образын қалыптастырады. Ол “Цзюнь-цзы –
бекзаттық ер мінезді адам”, мұны Кун фу цзы – жай немесе “төмен” адамға
қарсы қояды. Бұл сяо-жэнь “Бекзаттық ер мінезді адам “ бұл тек этикалық
емес ол саяси ұғым да болып қалыптасқан. Ол билеуші топтың мүшесі. Ол
халықты әділетті басқару арқылы өзінен төменгілердің ашу-ызасын,
наразылығын туғызбайды. Егер билеуші ағайындарына тиісті түрде қараса халық
арасында адамсүйгіштік қалыптасады. Егер де билеуші достары жайлы ұмытпаса
халықта арам ниет болмайды. Егер де билеушілер “дао” бойынша жүрсе халық
қор болмайды” дейді Кун фу цзы.
Білім мәселесіне келгенде Кун фу цзыды табиғат жайлы таным онша
қызықтырмайды. Ол білімнің үш түрі бар екенін айтады: біріншісі тумысынан
білімді болу. Ондай білім дарыған адамдар бәрінен жоғары тұрады. Одан кейін
оқып үйрену арқылы келетін білім. Үшіншісі - шаруалар мен қолөнершілерге
тән өмір тәжірибесінде қалыптасатын білім.
Кун фу цзы бойынша мемлекетті басқарудың ең басты әдісі үлгі көрсету
мен көз жеткізе білу деп саналады. Ол мәжбүрлеу мен күштеуге қарсы болды.
Ол “принципі жоқ адамдарды өлтіруге қалай қарайсыз” деген сұраққа:
“Мемлекетті басқара отырып адамдарды өлтіруге болмайды. Егер сіз
мейірімділікке ұмтылсаңыз халық та мейіірмді болады” деп жауап берді.
Кун фу цзыдың ілімін жалғастырушы Мэн Цзы және Сюнь Цзы деген
ізбасарлары болды.
Лекция №5
Тақырыбы: Антикалық философия.
Жоспары:
1. Анттикалық философияның қалыптасуы.
2. Сократқа дейінгі философияның негізгі мектептері мен философтары.
1. Антикалық грек философиясы б.з.д. VII-VI ғасырларда қалыптасты,
өзінің
сипатымен және мазмұнымен, әсіресе философиялық әдістерімен ол шығыстың
философиялық жүйесінен едәуір ерекшеленеді де тарихта қоршаған дүниені
рационалды түрде танудың талпынысы болды.
Антикалық философияның дамуында шамамен негізгі төрт кезеңді атап
өтуге болады:
I. Өзіндік грек философиясының пайда болуынан V-IV ғасырлардағы
бетбұрыс кезеңге дейінгі кезең. Бұл кезең дәстүр бойынша Сократқа дейінгі
кезең деп аталады. Ал бұл уақытта жұмыс істеген философтар Сократқа
дейінгілер деп аталады.
II. Шамамен V ғасырдың жартысынан IV ғасырдың едәуір бөлігі,Бұл
кезең классикалық кезең деп аталып, Сократтың, Платонның, Аристотельдің іс-
әрекеттері және ықпалымен байланысты.
III. б.з.д. IV-II ғасырлардың аяғы. Бұл кезең көптеген еңбектерде
эллинистік кезең деп аталады. Классикалық кезеңнен айырмашылығы – бұл
кезеңде әртүрлі философиялық бағыттар мен мектептер пайда болды.
IV. Римдік кезең деп аталатын б.з.V-VI ғасырлары.
Әрі қарай әңгіме тек Сократқа дейінгі яғни, бірінші кезең жайлы
болмақ.
Сократқа дейінгі философтардың шығармалары тек фрагменттер мен
кейінгі авторлардың сыны мен солар туралы келтірілген үзінділерден
белгілі. Бұл фрагменттерден тұтастай философиялық көзқарастарды бөліп
шығару мүмкін емес. Мұндай цитаталар, мысалы, Диоген Лаэртскийдің “атақты
философтардың өмірі, ілімі және айтқан сөздері” деген еңбегінде және
сонымен бірге, Платонның, Плутархтың, Сонет Шипириктің Климент
Александрийскийдің еңбектерінде де кездеседі. Әсіресе Платон бұрынғы
еңбектерді еркін түрде келтіре отырып, өзге авторлардың ойына мааңыз берсе,
өзге авторлардың жазғандары онымен сәйкес келе бермейді.
Бұдан бұрынғы мифология секілді барлық грек авторларында космос пен
табиғатқа деген бет бұру тенденциясы байқалады. Гегель бойынша философия
жаратылыс жайында мәселе қойылғанда ғана туындайды. Ол мифологиялық
ойлаудың методологиясы мен терминологиясынан тыс шешіліп қойылған.
Философияның пайда болуы, абстрактылы ойлаудың белгілі бір деңгейімен
байланысты. Ол ақиқатты, аллегориялар мен мифологиялық әдістерден гөрі өзге
әдістермен айқындай алады. Грек философиясының түп негізінде әлемнің
(космостың) негізгі принципі не болып табылады және оның дамуын қандай
принциптер немесе күштер айқындайды деген сұрақтарға рационалды түрде жауап
іздеу басым.
Алғашқы бастама мәселесі, ежелгі грек философиясының антологиясының
негізгі мәселесі болып табылады. Міне осы жерде философия мифологиямен
ұштасады, оның дүниеге көзқарас проблемасы мұралыққа алады. Егер де
мифология бұл мәселені барлық жаратылысты кім жаратты деген принцип
бойынша шешуге тырысса, философтар мұнда субстанциалды бастама іздейді,
яғни барлық нәрсе не ден пайда болды немесе неден шықтьы деген мәселеде,
одан әрі қарай жеңіл болу үшін бұл жерде мынаны айта кету керек, барлық
нәрсенің түпнегізі алғашқы принципін грек философиясында екі термин:
СТОЙХЕЙОН, яғни сөздің логикалық мәнінде, ядроны, элементті білдіретін одан
кейін сөздің тарихи мәніндегі алғашқы материяның түпматерияның заттардың
алғашқы жағдайын білдіретін АРХЭ терминдері қолданылады.
2. Иониліктер
Алғашқы грек ойшылдарының бастамасы Милет қаласынан (Кіші Азияда)
шықты.
Фалес б.з.д. 624-547 жылдары өмір сүрген. Сауда адамы болды. Антикалық
дәстүрде “жеті данышпанның” бірі Мысырда, Вавилона болып, математика,
астрономия жайлы танымға қол жетеді. Ол 585 жылы Грециядағы күннің тұтылуын
болжаған. Сол үшін ол Мысыр абыздарынан Оракул деген атақ алды. Фалес –
стихиялық, материалистік милет мектебінің негізін қалаушы. Ол заттардың
алуан түрлілігінде тұтас бір алғашқы бастама іздеді.
Ол алғашқы бастама дене, сезілетін зат есебінде көрді. Оның ілімінше
барлық заттың алғашқы негізі – су болып табылады.
Фалестің шәкірті Анаксимандр ол да Милеттен стихиялық диалектик
материалист болды. Грециядағы “табиғат туралы” деп аталатын философиялық
ілімніің авторы Анаксимандр барлық заттың алғашқы негізі ұғымына – архэ
(принцип) дегенді енгізді. Және осы алғашқы негізі Апейрон деп есептеді.
Анаксимандрдың космологиялық теориясы бойынша – жер бүкіл кеңістіктің
ортасында және ол жалпақ цилиндрлі формада деп есептеді. Жердің
айналасында аспанда үш сақина айналып тұрады. Олар күн, ай, жұлдыз
сақиналары. Анаксимандр эволюция идеясын да айтып кеткен. Ол бойынша адам
да басқа тірі жәндіктер сияқты балықтан шыққан. Анаксимандр дүние пайда
болып жойылып жатады. Мәңгі өзгермейтін жойылмайтын тек Апейрон деп
есептеді.
Милет мектебінің материалистері сияқты Гераклит те жаратылыстанумен
айналысты. Дүниенің түпнегізін, жалын оттан іздеді. Табиғат құбылыстары
оттан жаратылған, кезі келген кезде оның бәрі отқа айналады. Гераклит
заманында ақша айналымы іске қосылған еді. Отты сипаттау үщін Гераклит
барлық товарлардың алтынға айырбасталатыны сияқты барлығы отқа
айырбасталады дейді. Сананы Гераклит психия деп атады. Рух оның пікірінше
материалдың сипатында болады және ол – оттың ауыспалы күйлерінің бірі.
Гераклит барлығы да жанады, өшеді, сөйтіп өзгеріп отырады деді. Ол
диалектиканың негізін қалаушылардың бірі.
Ионийлік философия бұл алғашқы философия. Ол стихиялық –
материалистік және аңғал диалектикалық сипатта болғандықтан, мұнда идеализм
және материализм деген нақты шек болмады.
Алайда ионийлік философия сөздің тікелей мағынасында философия друге
лайық. Себебі, оның алғашқы өкілдері қандай да бір бастаманы субстанция
ретінде альп қарастыруға тырысты. Осыдан оған жүйелік және аңғал
материализм тән еді. Себебі олардың ой-пікіріндегі бастама рухтың емес
қандай да бір заттың бастама еді.
Элеаттар. Бұл мектептің өкілдері Колофондық Ксенофон, Элейлік
Парменид, Зенон және Самос аралынан шыққан Мелис. Бұл Мектеп өкілдерінің
ілімінде болмыс туралы нақты ілімді және дүниені танып білуге болатындығы
туралы мәселеге принципті түрде қарауды кездестіреміз. Олардың сезімдік
таным мен рационалдық танымды ажыратуы мән мен құбылысты ажыратумен тығыз
байланысты.
Философиялық ой толғау әдістері саласында элеаттардың ең басты еңбегі
шындықты ұғымдар көмегімен ой елегінен өткізуге талпыныс болды.
Пифагоршылар. Бұл мектептің негізін Кротон қаласында өмір сүріп өз
мектебін құрған Пифагор болып табылады. Оның өмірі шамамен б.з.д. 584-500
ж.ж. тура келеді. Диоген Лаэрцийдің айтуына қарағанда оның үш кітабы болды.
Олар: “Тәрбие туралы”, “Қауым істері туралы”, “Табиғат туралы”. Пифагор
геометриялық есептерді шығарумен шұғылданып қана қоймай, сандар арасындағы
қатынастарды зерттеді. Сандардың өзара байланысы абстрактілі ойлауды талап
етті. Сандар барлық заттардың шынайы мәні деңгейіне дейін көтерілді.
Пифагордан өзге, оның шәкірті болған және сол мектептен білім алған
бірнеше пифагоршылдар болды. Олар: Пермениск, Пернокс, Бронин, Петрон,
Алкмеон, Гипкас және Бронтиннің әйелі Дейноно. Пифагоршылдардың орта
буынына Филолай және т.б. жатады. Ал соңғы буынына Архип жатады.
Атомистер. Бұл мектепті Левкипп құрды. Ол атомистік философияның
принциптерін алға тартты. Ол атомдар түріндегі үнемі қозғалып жататын,
шексіз көп формасы бар элементтердің болатынын мойындады. Себебі ол
заттарды пайда болып өзгеріп отырады деді.
Демокрит Левкипптің шәкірті болды. Ол Левкипптің атомдар туралы
ілімі толық қолдап, сонымен бірге атомдарға Салман пен көлемділік қасиет
береді.
3. Ерте грек философиясына мейлі ол аңғал материалистік көзқарастағы;
Ионшіліктер, болсын мейлі идеалистік бағыттағы пифагоршылдар болсын
танымның диалектикалық әдісі тән болды. Ежелгі грек қоғамы құлдық қоғам
болды. Грек философиясы қаланың саудагер қолөнерші топтарының
арасында пайда болғандықтан онда әрдайым әлеуметтік топтар арасында күрес
жүріп жатты. Бұл сол заманның философиясыда өзі ізін қалдырмай қоймады.
Танымдағы диалектикалық әдіс алғаш рет сол Милет мектебі өкілдерінің
көзқарасында, әсіресе Анаксимандрдың Апейронының мәңгі қозғалысына қарама-
қарсылық туындайды. Ал Гераклитте ал кеңістіктің заңына айналады. Ол
бірлік және қарама-қарсылықтар заңы. Қарама-қарсылық барлық нәрсенің
бастамасы.
Лекция №6
Тақырыбы: Антикалық философия: Орта классика
Жоспар:
1. Софистиканың
мәні
2. Сократ философиясы
3. Киниктер
мектебі
1. Көне грек дәуіріндегі құлдық-демократиялық қоғамның осындай
дағдарысын алғаш көре білген ойшылдар – софистер еді. Өйткені, бұл кездегі
негізгі мәселе жастарды тәрбиелеу болды . Жастарға білім беріп, оларды
дұрыс ойлауға үйретіп, қоғамға лайық нағыз азамат даярлап шығару үшін
ұстаздар қажет болды. Осындай ұстаздар –данышпандар (данышпан, дана грек
тілінде софистер деп аталады) шоғыры пайда болды . Олар жастарды оқытуға,
тәлім тәрбие беруге атсалысты. Өздерінің мұндай еңбектері үшін ақы алды.
Софистер екі топқа бөлінді. Олардың бірі аға буын ( Протогор, Горгий ,
Гиппий, Продик т.б ) екіншісі кіші софистер. Кіші софистер көп
сөздіктен метафизик болып қалыптасқан еді .
Софистердің көзқарасы бара-бара субъективизмге қарай бет бұрып кетті.
Сонд ықтан оған қарсы күрес бір жағынан философияның өзіне тән ерекшелігін
қорғау еді . Ендеше, бұл жерде софистік философияға қарсы шыққан оның
негізін талқандаған Сократтың еңбегін атап өткен орынды.
2. Сократ (б.з.д.469-399) софистер бастап , бірақ аяқтай алмаған адам
туралы ілімге ерекше назар аударды. Ол ең алдымен өзіне дейінгі
философтардың ой- пікірін талдай келе, олардың негізгі келешегін көре
білді. Сократтың ойынша таным мен философияның негізгі мәселесі адам болуы
керек.
Сократ мәселені өте батыл түрде қойды. Дүниені тану, әлемді білу,
әрине қажетті-ақ. Дегенмен адам өзін-өзі өзінің ішкі дүниесін білуге
дамытуы керек. Осыдан келіп, Сократтың бірінші принципі шықты.
“Сен алдымен өзіңді-өзің таны!”. Бұл принцип сырт қарағанда
қарапайым ешбір мағанасы жоқ сияқты. Бірақ, ішіне үңіліп
қарасаң, Сократ бұл жерде адамның өмірін философияның негізгі
мәселесін етіп қараумен шектелмей, өмірдің өзін өзіндік сана
ретінде қарап отырған. Ендеше адамша өмір сүрудің өзі өнер екен.
Сөйтіп, философия тарихында бірінші рет өзіндік сана философияға
айналды.
Оның екінші қағидасы “Менің білетінім - менің ештеңе
білмейтіндігім, ал басқалар мұны да білмейді”. Бұл пікірдің өзі
керемет қағида. Өйткені адам өзіне-өзі сыртай үңілген сайын, өзін-
өзі тануға ұмтылған, сайып келгенде, өзінің ештеңе білмейтіндігін
анықтайды.
Сократ адамға алдымен өзіңді-өзің біл, сол арқылы дүниені,
әлемді білесің деп уағыздайды. Мұның өзі Сократтың сонау Протогор
көтерген мәселеге қайта оралғаны, яғни адам - барлық заттардың
мөлшері.
Сократ бұл жерде мәселені тереңірек қойып отыр. Өйткені
негізгі ой адамның ішкі дүниесіне бағытталған. Адамның өзі зат
арқылы емес, өзінің ішкі дүниесімен ғана бағаланады. Сондықтан
Сократ өзінің принципін әрі қарай жалғастырады. Ол өзінің ойларында
адамның ішкі дүниесін өзгерту үшін білім қажет деп есептейді.
Сократтың пікірінше, моральдық өлшемдер объективтік құбылыстар.
Ал жақсылық пен жамандықтың арасындағы айырмашылық – салыстырмалы
емес, абсалютті бағытта болады. Сондықтан софистер сияқты
бақытылықты пайдалылықпен теңестіруге болмайды керісінше бақыттылық
игілікке пара-пар. Жақсылық жасағанда, ол жақсылықтың неде екенін
білген дұрыс. Егер адамдар жақсылықтың да, жамандықты да не
екенін олардың табиғатын түсініп білетін болса, онда олар
ешуақытта да жамандыққа бармас еді. Жамандықтың өзі жақсылықтың не
екенін білмегендіктен болатын құбылыс. Олай болса, әдептілік
дегеніміздің өзі танып білудің салдары. Сондықтан адамдар баюға,
жұмыс бабында жоғарылауға, мемлекеттік басқару іске араласуға т.б.
құмартпаулары керек, керісінше “өз қамыңды өзің ойлан”, өзіңді өзің
өнегелік, интеллетуалдық жағынан көтер, бұл ретте адамдарға философия көмек
береді.
Өмірінің соңығы жылдарында Сократқа жастарды бұзды, құдайларды жоққа
шығарды деген айып тағылып, оған у ішіп өлу кермек деген үкім шығарылды.
389 жылы ол өзінің ддостары мен ізбасарларының көзінше у ішіп өлді.
Сократтың өмірі, оның ілімінің қалай іске асқандығын көрсететін ғажайып
өмір болды. Сократтың әр адамның өз пікірі болуы мүмкін, бірақ ақиқат
олардың бәрінне ортақ – ол біреу ғана деген тұжырымы, сол сияқты
ұғымдардың ауыспалылығы туралы (кейбір жағдайларда олардың бір-біріне
ауысып отыратындығындығы туралы) идеялары өзінен кейінгі ойшылдарға алкен
әсер етіп, ұғымдар диалектикасы туралы ілімнің қалыптасуына және дамуына
ойтүрткі болды.
Сократтың адамды тану және рухани дүниесі үшін пайдаланатын әдістері
өте бағалы. Ол ойлау процесінде индуктивті әдісті ашты.
3. Рақымшылдық және бақыт туралы Сократтың ілімдері, б.д.д. V-IV ғ.ғ. кең
етіп алған екі философиялық мектеп киниктер мене гедонизмнің этикалық
ілімдерінің өзекті мәселесіне айналды.
Киниктер философиялық (“Киносарг” деп аталған гимназияның атымен
аталып
кеткен, аудармасы – “көреген ит”) негізін қалаушы Аптисфеннің (б.д.д 444-
368 ж.ж.) пікірінше нақты өмір сүретін тек жеке заттар ғана , ал жалпы
ұғымдар заттардың қандай зат екенін анықтайтын сөз ғана. Ал білім
дегеніміз ұғымдардың мазмұнын құрайтын пайымдаулар қарама-қайшы пікірде
болуы мүмкін. Ал заттар туралы дұрыс пайымдау субьекті мен крединат тепе-
тең (товтология) болған жағдайда ғана қалыптасады. Киниктердің жеке заттар
мен жалпы ұғымдар туралы пікірлері ортағасырдағы номиналистердің жалпы
ұғымдар мен жеке заттар туралы идеяларымен ұштасып жатыр.
Аптисфен өзінің ұстазы Сократтың рақымшылық, ізгілік басқа туралы ілімін
ілгері қарай жалғастырып, түкке тұрмайтын құндылығы жоқ байлық, денсаулық
т.б. сияқты игіліктермен салыстырғанда, рақымшылық – ең құнды және жалғыз
ғана игілік деп уағыздады.
Лекция №7.
Тақырыбы:Антикалық философиясы: соңғы классика.
Жоспары:
1.Платон философиясы.
2.Аристотельдің онтологиясы мен логикасы.
3.Әлеуметтік–саяси концепция.
1. Философия тарихында Платон алғаш болып екі философияның
материялистік
және идеялистік философияның күресі тарихы екенін білді, сезімге тән және
сезімнен тыс деген айырмашылықтардың негізін қалады. Осы категориялар
тұрғысында табиғат пен ғарыш өз алдына заттар түрінде емес тен олардың
құбылысы түрінде ғана көрінеді. Нағыз және нақты болмысқа заттардың мәнін
олардың парадигмасын білдіретін идеялар әлемі - бұл саттылы түрде
ұйымдастырылған жүйе. Оның ең жоғарғы шыңында игіліктің абсалюттік
идеясы орналасқан. Физикалық әлем немесе сезіммен қабылданатын ғарыш
әләмі мынадай кесте негізінде пайда болды. Үлгі (идеалды әлем), көшірме
(физикалық әлем) және Жаратушы (димиург)-үлгісі сәйкес көшірменің
авторы. Платон идеялары дүниесі таратушы құдай дүниесі дей келіп,
адам туылғанға дейін оның жаны сол дүниеде болады. Ал содан кейін ол
жан бұл дүниеге, яғни жер бетіне келіп, уақытша адам денесіне енеді де
қайта шығып кете алмай, тұтқын сияқты қараңғы қапаста өмір сүреді деп
санады.
Таным дегеніміз Платонның пікірінше жанның жерге жеткенге дейін
өткен
өмірін еске түсіру болып табылады.
Платонның обьективті идеализімі ойлаудың диалектикалық тәсілмен
ұштасып жатты. Жеке мен көпшіліктің, тепе- теңдік пен тұрақсыздықтың,
қозғалыспен қалыпты тыныштықтың диалектикасын байқауға болады. Платон
зерттеген ұғымдар диалектиканың идеялистік сипатта екенін қарамастан
олар кейінірек диалектикалық логиканың дамуында үлкен роль атқарды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Философияның қоғам өміріндегі ролі.
Жоспары:
1. Дүниетаным ұғымдары және оның типтері. Философиялық дүниетанымның
өзіндік ерекшелігі.
2. Философияның пәні және проблематикасы.
3. Философияның негізгі функциясы
1. Әрбір адамда өзіндік таным деңгейіне қарай, дүние туралы түсінік
қалыптасады. Адамда эмоциялық-сезімдік салаға қатысты дүниенің бар екенін
сезіну мен оны қабылдау, сонымен бірге зерделік-ұғымдық салаға қатысты
дүниені ұғынып, зерделеу қасиеттері болады.
Дүниетанымның құрылымын мына сызба бойынша елестетуге болады.
Бұл жерде мынаны ескере кеткен жөн, кейбір философтар іс-тәжірибе
әрекетін дүниетанымның құрылымына қоспайды. Ал біздің пайымдауымызша,
өмірлік – іс-тәжірибелік деңгейде дүниетаным тікелей адамның сезімдік
тәжірибесінен оның дүниені сезініп, оны қабылдауынан келіп туындайды .
Сонымен, миф дегеніміз – адамның бастапқы санасында шынайы өмірдің
фантастикалық көрініске ие болуы және қоғамда қалыптасып отырған қарым-
қатынастардың, ұстанымдардың мен нанымдардың, мінез - құлық көріністерінің
осыған негізделуі. Мифте қоршаған табиғатқа адами қасиет беріледі, ал
кеңістік пен уақыт, субъективтілік пен объективтілік бөлінбейтін, тұтас
ретінде қарастырылады.
Мифтің ең басты қызметі – дүниенің орна ласу тәртібін түсіндіру
және қалыптасқан қоғамдық қатынастарды реттеу.
Мифпен және мифологиямен дін тығыз байланысты. Қоғамның бастапқы
даму кезеңінде олардың мазмұны біріне-бірі сәйкес келеді. Алайда діннің
өзіне тән ерекшелігі болады. Дін догма, аян беру сезімі, рәсімдік әрекеттер
жүйесін және адамдардың сенімдегі, үміттегі, махаббаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыруға қызмет ететін шіркеу мекемелерін қамтиды.
Құдіретті жаратылыс иесіне құдайға, адам ұғымының сыртында жатқан
қандай да бір “қасиетті” бастамаға сену Діни дүниетанымның негізі болып
табылады.
Рухани – практикалық сипат миф пен діннің ең басты ерекшелігі:
Миф пен дін адамның қоршаған дүниені игеру деңгейімен адамның табиғат
пен әлеуметтік тұрмыс жағдайына тәуелділігімен тығыз байланысты.
Философия қоғамдық сананың ерекше формасы болып табылады. Сонымен
қатар, мынадай маңызды ерекшеліктерімен сипатталады:
1. Философияның ең бастапқы негізі адам, оның дүниедегі орны және
сол дүниеге қатынасы болып табылады.
2. Философия әлеуметтік – табиғи болмыстың жалпы негізін, тұтастық
ретіндегі дүниенің дамуының жалпылама заңдылықтарын зерттейді.
3. Танымның басты құралы адамдық сана (логос) болып табылады.
4. Жекелеген ғылымдардың жиынтығы мен қоғамдық-тарихи практика –
Эмпирикалық танымның базасы.
5. Философия шындықты зерттеу процесінде, теориялық-танымдық
көзқарас пен құндылықтық көзқарасты ұштастырады ( алынған білім
іс-тәжірибедегі қолданысын қалай және қай жерде жүзеге асырады,
осы білімнің адам мен адамзат үшін маңыздылығы мен құндылығы
қандай).
Филосоофия - әлеуметтік және табиғи болмыстың мәнін, тұтастай
дүниені,
осы дүниедегі адамның орнын, адамның дүниеге қатынасын және адам өмірінің
мәнін ұғынумен байланысты қоғамдық сананың формасы.
2. Философия – бұл дүниетанымның теориялық негізі. Сондықтан ең басты
мәселе ретінде бұл жерде сана мен объективті дүниенің қарым-қатынасы
қарастырылады, дәлірек айтқанда сана мен материяның өзара қарым-қатынасы
қарастырылады. Бұл мәселені екі аспектісі бар. Бірінші аспект мына сұраққа
жауап іздеуге айқындалады:
Барлық жаратылыстың түпкі себебі не – материя ма әлде сана ма? Былайша
айтқанда осының қайсысы алғашқы болып табылады? Екінші аспект дүниені
тануға бола ма? Деген сұраққа жауап іздеумен байланысты. Бірінші
аспекттінің мәселесінің шешіміне байланысты философтарды идеалистерге
(субъективтік және объективтік) және материалистерге (метафизикалық,
диалектикалық) жіктеуге болады.
Алайда мұндай жіктеу философияның екі бағыты – материализм мен
идеализм арасында абсолюттік қайшылықтар қалыптасқан деген көзқарасты
тудырмауы тиіс. Керісінше материализм мен идеализм, философиялық білімнің
дамуының біртұтас процесінің өзара байланысқан екі жағы болып табылады.
Дүниені танып білу мәселесіне келер болсақ, мунда да ортақ пікір
қалыптаспаған. Философтардың көпшілігі, дүниені танып білуге болады дейді.
Слайда кейбір философтардың көзқарасы бойынша адам таным қабілетініің
шектеулігіне байланысты (мысалы, Д.Юм) немесе заттардың өз қалпында
объективті түрде танылмайтындығына байланысты. (Мысалы, Кант) Өзін қоршаған
дүниені танып білуге дәрменсіз.
Философияның түбегейлі мәселесінің шешімінің табылуына маңызы жағынан
кем түспейтін, оның өзге де бөлімдері этиканың, эстетиканың
антропологияның, әлеуметтік философияның және т.б. да байланысы бар және
әлеуметтік философия үшін дүниенің бір жүйесі ретіндегі социзмнің дамуы ең
басты мәселе болып табылады. Этика үшін мұндай мәселе моральдық пайда болуы
мен оның табиғаты, мейірімділік пен зұлымдық дегенміз не және т.с.с.,
антропология үшін мұндай мәселе – Адам және оның қоршаған дүниедегі орны
қандай?
Басқаша айтқанда, философияның әрбір бөлімінде өзінің өзекті мәселесі
бар.
3.Философияны түсінуде, және сонымен қатар, оның адам мен дүниені
танудағы
ролінде шектен шығушылыққа жол берілген кездер де болды. Бірде философия
“ғылымдардың ғылымы” немесе “барша ғылымдардың анасы” (Аристотель) ретінде
түсіндірілсе, бірде ол ақиқатқа жеткізе алатын барша ғылымдардың ішіндегі
патшасы ретінде жарияланды (Г.Гегель, догматикалық марксизм). Ал кейде
керісінше, философиялық білімнің ақиқаттылығы, әрбір құбылыс жайлы біріне-
бірі сәйкессіз керек болса біріне-бірі қарама-қарсы бірнеше көзқарастарды
айту мүмкіндігі болғандықтан таққа шығарылып отырылды (Софистер) немесе,
аталған білімдер априорлық сипатқа ие болып отырды (позитивистер).
Ал шын мәнінде философия мен жекелеген ғылымдардың өзара қарым-
қатынасы танымның символдық жасыл ағашындай. Мунда философия бұтақ болса,
жекелеген ғылымдар оның қабығы іспеттес. Философия осы ғылымдардағы
зерттеулердің негізгі бағытын белгілеп, оның нәтижесін ой елегінен
өткізеді, әрі жалпы мәдени тұрғыдан оларға қорытынды ұғым береді.
Философиялық танымның түп негізінің эмпирикалық базасы жекелеген
ғылымдардың теориялары мен методтары болып табылады.
Философия сананың ғылыми, тұрмыстық, көркемдік образдық немесе
мифологиялық деңгейлерінде көрініс табады. Сондықтан, философияны тек
ғылыммен байланыстырып оны білімнің рационалдық жүйесі ретінде ғана
қабылдауға болмайды. Себебі философияға образды – пайымдық сипат тән.
Сонымен қатар, философияны Ницше секілді (неміс ойшылы) тек
субъективтілікке апарып тіреуге негіз жоқ. Оның қорытуы бойынша, философия,
дербес ойшылдың оның субъективтілігін білдіретін жеке шығармашылығы болып
табылады. Әрине, субъективті жағдай, өзіндік ерекшеліктер ойшылдың
философиялық ой жүйесіне едәуір ықпалын тигізеді. Бірақ, қорыта келгенде
ілім ешқашан “объективтендірусіз” өмір сүре алмайды.
Лекция №2.
Тақырыбы: Тарихи өлшемдегі философия.
Жоспары:
1. Философияның мәдени-тарихи экономикалық әлеуметтік-саяси алғы
шарттары.
2. Философиялық білімнің тарихи типтері олардың типологиясы.
3. Философияның құрылымы.
1. Біз алдыңғы тақырыпта дүниетанымның көп түрлілігін білдік.
Мифологиялық дүниетаным да, діни дүниетаным да философия пайда болысымен
жойылып кетпейді. Олар қатар өмір сүріп келеді Біз қарастырып отырған
философиялық дүниетаным адамдардың материалдық мәдениетінің шапшаң дамыған
аймақтарында пайда болды. Бұл жерде философия не үшін пайда болды? деген
сұрақ туындайды. Мұның мынадай жауабы бізді қанағаттандыратын сияқты:
Философия қоғамдық өмірдің жаңа деңгейі, жаңа қоғамдық қозғалыстар
дүниетанымның жаңа түріне қажеттілікті туындатқан соң пайда болады.
Философияның рухани көзі мифтер мен алғашқы ғылыми білімдер дүниетанымдық
бағытқа ие болса, ал ғылымның ықпалымен оларды жүзеге асыру әдісіне ие
болады .
Философия шынайы философияға айналуы үшін оған колайлы экономикалық,
әлеуметтік-саяси жағдайлар мен алғы шарттар қалыптасуы тиіс. Дүниетанымнын
жаңа түрі ретінде философия үшін әлеуметтік қажеттілік қажет. Сондындықтан,
қоғамдық өмірдің қандай өзгерістеріне байланысты философия пайда болады?
Ілгеріде философия таптық қоғамда пайда болады деген пікір үстем
болды.
Бірақ, тарих көрсеткендей мұндай оқуға философия туындамай жатып пайда
болды. Сондықтан, философияның генезисінің экономикалық, әлеуметтік және
саяси жағдайларын нақтылап алған жөн.
“Қола дәуірінде” философия болған жоқ. Болған тек алғашқы
философиялық ойлар. Мифалогиялық көзқарас әлеуметтік теңсіздікке қызмет ете
бастады.
Шын мәнінде философия таптық қоғамның пайда болуымен емес, оның
даму сатысының белгілі бір кезеңінде пайда болады . Дәлірек айтқанда,
”темір дәуірінде” пайда болды .
Темір балқыту әдісінің жетілдірілуі ауыл шаруашылығына және әскери
өнерге үлкен бетбұрыс альп келді.
Басты рольді таптар күресі атқарады. Философия қала халқының жаңа
әлеуметтік қабатының өзінің билік құқығын және артықшылынтарын жасап алған
топка қарсы күресі нәтижесінде пайда болады.
Философия алғаш рет қайда пайда болды деген сұраққа да біржақты
жауап жоқ. Кейбір философтар шығыс философиясын жоққа шығарып тек
европалық философия болды дейді. Гегель, Хайдегер міне осындай пікірде
болды. Ал батыс Азияны алып қарайтын болсақ, ол жерде философия пайда
болуына қолайлы жағдай қалыптасып келе жатқанымен жүзеге аспай қалды.
Себебі Парсы державасы ежелгі бұл өркениеттер мен мәдениеттерді жұтып
қойды.
Философиялық идеялардың алуан түрлілігі олардың дүрыс қойылуы мен
дүрыс шешілуі тарихи философиялық ғылымның алдында философиялық ілімдердің
типалогизациясының мәселерін туындатты. Бұған типалогизацияның критерийлері
де қосылады. Мұндай критерийлер бірнеше негіздемелер негізінде алға шығады.
Оның біріншісі - гносеологиялық. Материализм бе , әлде идеялизм бе?
Философиядағы бұл екі бағыт жалпы тарихи тағдырмен қалай байланысты болса
да олардың өз тағдыры өздерінің қайнар көздері және дәстүрлері бар.
Материалистік философияның да идеялистик философияның да тарихи мектептері
бар. Гносеологиялық шек идеализмнің өз ішінде де бар, ол объективтік
идеализм мен субъективтік идеализм.
Философиялық жүйелерді типологизациялаудың өзге бір негіздемесі ол
да гносеологиялық болып табылады. Алайда ол, философиялық танымның
негізгі формалары мен түрлеріне және бір-біріне қатынасы мәселесіне
қатысты. Таным процесінде ең басты рольді сезім атқарады дейтін
философтар, философия тарихында сенсуалистер деген атауға ие болды.
Философиялық сенсуализмнің жалпылама қағидасы “алдымен сезімде болмаған
нәрсе, интелектте де болмайды”. Жаңа заманда бұл принципті әсіресе
ағылшын философы Дж. Локк (1632-1730 жж) белсенді түрде қорғады. Әйтсе
де сенсуализмнің алғашқы идеясы Аристотельге барып тіреледі .
Сенсуализмге қарама - қарсы ретінде – рационализмді айтуға болады. Мұнда
сезімдік таным толықтай жоққа шығарылмаса да,’’қараңғы” ілім ретінде
жетілмеген әрі заттардың ішіне терең бойлай алмайтын, олардың мәнін аша
алмайтын ілім ретінде қарастырылады.
Өзге контексте рационализм ұғымы иррационализмге қарама - қарсы
ретінде қолданылады. Иррационализм дүниені танудағы сананың рөлін жоққа
шығарады. Ирроцианализм бұл ролді психиканың рационалдылықтан тыс
формасына жүктейді. Олар: мистикалық сезім, жоғары сезімді пайым, т.т.б.
Ирроционализмнің негізінде болмыстың жалғандығы оның саналы негіздемеге,
түсіндіруге тура келмейтіндігі жөніндегі постулат жатыр. Логикаға,
санаға деген қатынас – оларды толық қабылдаудан бастан, толық теріске
шығару да филофиялық ілімнің типологизациясының критерийлерің бірі (бұл
әсіресе Жаңа Заманға тән болды).
Филоософияның ішкі құрылысы - әдіс бойынша да ерекшеленеді. Мұндай
критерий бойынша ойдың бұрынғы жағдайы да қазіргі жағдайы да екі
концепцияның біріне - метафизикаға немесе диалектикаға жатады.
Метафизикалық философия деп дүниені біржақты, дайын қалыптасқан күйінде
түсіндіргісі келетін философияны атайды. Бұл бойынша – заттардың мәні
өзгермейді әрі мәңгі , олар қозғалмайды .
Сондықтан, оларды тыныштық қалыптан шығарып қозғалысқа келтіретін тек
сыртқы күш ғана. Ал диалектикалық методология, философиялық ұғымдардың бір
орнында тұрмайтынын, олардың козғалып отыратындығын мойындайды. Мұндай
тұрақсыздық диалектиктердің көзқарасы бойынша, соған бара–бар қозғалыста,
шынайылық құбылыстардың өздерінің бір-біріне ауысуын туындатады.
Диалектиктер дүниеде дайын заттар емес тек процестер ғана өмір сүреді деп
есептейді .
Философиялық ілімдердің типологизациясының өзге де критерийлерін немесе
негіздемелерін айтуға болады. Олар атеистік және діни-идеялистік ,
сциентистік және антисциентистік (оңың айырмашылық критерийі – ғылымға
қатынасы болып табылады).
3. Қазіргі кезеңдегі философияның дамуы мен он,ың құрылымы күрделі
бірлестікті білдіреді . Егер әдеттегі ұғымға сай жүретін болсақ, оны
мына түрінде көрсетуге болады.
Лекция №3.
Тақырыбы: Ежелгі Үнді философиясы.
Жоспары:
1. Ежелгі Үнді философиясының қайнар көздері: Ведалар, упанишадалар және
т.б.
2. Ежелгі Үндістандағы философиялық мектептер; ортодоксальдық және
ортодоксальдық емес бағыттар.
3. Чарвактар философиясы.
1. Көне үнді қоғамынының өзіне тән ерекшелігі – оның төрт варнаға
бөлінуі (Бұл
атау ұзақ уақыт бойы европада “Каста” деп қате айтылып келді). Бұлар
брахмандар, кшатрийлер, вайшьилер және шудралар. Санскрит тілінен
аударғанда варна сөзі – “қабық”,”жабу”, “түс”, “бояу” деген мағынаны
білдіреді. Барлық варналардың өздеріне тән бояу белгілері болды.
Брахмандардікі – ақ, кшатрийлердікі – қызыл, вайшилердікі – сары,
шудралардікі – қара.
Ой еңбегі ең жоғары варна – абыздар – бракмандардың варнасының
үлесінде
болды. Әскери іс – кшатрийлер варнасының үлесінде болды. Жер өңдеу, егін
егу, қолөнер, сауда – вайшьялар варнасының үлесінде болды. Ал ең ауыр еңбек
тек қана шудралар варнасының үлесінде болды.
Брахмандардың қолында моральдық билік болды. Тек брахмандардың ғана
қасиетті жазбаларды үйретуге, жасанды түрде күрделендірілген діни
рәсімдерді жасауға құқы болды. Ал өзге билік кшатрийлер варнасының қолында
болды. Вайшьялар сословиесі өздерінің садақасымен Брахмандарды бағумен
болды.
Мұндай әлеуметтік теңсіздік мифологиялық негіздемеге ие болды.
Мәселен, Өлім құдайы Яманың патшалығындағы Вайтарани өзенінен вайшья,
брахманға сыйға берген сиырдың құйрығынан ұстап өте алады.
Ашрама - Тура жолдағы индустың (үнді мен индусты ажырата білген
жөн.Себебі үндіс Үндістанның тұрғыны, ал индус – брахманизм – индуизм
дініндегі адам ) өмірі – діни өмірдің баспалдақтары ашрамдарға бөлінді.
1) Брахманчарья – үйрену; 2) грихастхата – үй иесі баспалдағы; 3)
ванапрастха – орман тақуасының баспалдағы; 4) санньяса – дүниеден безу
баспалдағы. Бұл кезде кезбе тақуа – санньясин оң қолында бір-біріне
біріктірілген үшеулік аса таяқ ұстаған тақыр кедейге айналады (бхикшу).
Біріне-бірі біріктірілген үш бірдей таяқты білдіретін аса таяқ триаданда
деп аталады. Бұл ойды, сөзді, істі бақылауды білдіреді.
Ведалар. Ведалар ең ежелгі әдеби ескерткіш (б.з.д. үшінші мыңжылдықта
қалыптаса бастады). Кейінірек арийлердің тілі – ведалдық санскритте
жазылды. Веда – “білу”, “көру” дегенді білдіреді. Ведалар самхиттерде
жинақталған. Самхиттер (құдайларға арналған гимндер). Оның екінші қабаты –
“брахмандар” деп аталады. Брахмандар - самхиттерге мифологиялық рәсімдік
түсініктемелерден тұрады. Үшінші қабаты – “Араньктар”; төртіншісі –
Упанишадалар деп аталады. Араньяктар қандай да бір ”Брахмандарға” қосылып
жатты. Ал “Упанишадалар” – “Араньктарға қосылып отырды. Осы аталған
қасиетті жазбалар шрути – (яғни тыңдау) деп аталды. Олардың қосымшасы –
смрити - ”еске түсіру”. Бұлар рәсімдік, заңнамалық, ғылыми трактаттар
болды.
Самхиттер төртеу. Олар :”Ригведа”, - “Самаведа”, “Яджурведа”,
“Атхарваведа” .
Ведаларда арийлердің алғашқы социоантрапоморфты дүниетанымы,
көркемдік – мифологиялық – діни дүниетанымдық кешен және көне үнді магиясы
келтірілген.
Көне арийлік дүниетаным мифологиялық және көпқұдайлық сипатта болды.
Мәселен, “Ригведада” үш мыңнан астам құдайлардың аты аталады.
Ведалық құдайлар құбылыстарды және табиғат процестерін, адамдық
қасиеттерді және қоғамдық процестерді білдірді.
Ведалық құдайлар арийлер үшін жаратушы емес, дүниені ұйымдастырушы
ретінде көрінеді. Ведалық дүниетанымда дүниенің жаратылуында Пурушаның –
адам кеңістіктің – алғашқы бастама екендігі айтылады. Құдайлар Пурушиды
құрбандыққа шалғанда одан тірі жануарлар мен адамдар, қасиетті сөздер,
табиғат заттары мен табиғат құбылыстары пайда болған деп түсіндіріледі.
Упанишадтар – ұстаздың алдында отырып дәріс тыңдау дегенді білдіреді.
Шындығында “Упанишадтарда” өсиеттер мен дәрістер өте көп. Көптеген ғалымдар
“Упанишадты” философиялық шығарма ретінде қарастырады. “Упанишадтағы”
негізгі ұғымдар рационалистік сипатқа ие болғанмен, олар жүйесіз және
оларға нақты дәлелділік жетіспейді. “Упанишаданың” құрамы өте күрделі.
Әйтсе де “Упанишадта” рәсімділік “Брахманға” қарағанда едәуір аз.
Дәстүрлі рәсімділікті келемеждейтін элементтер мұнда өте көп кездеседі.
Атман. “Упанишадта” барлық жаратылыстың бастамасы ретінде
көрсетіледі. Ол тек бастама ғана емес, ол субстанция. Упанишадтың
дүниетанымы алғашқы идеализмді білдіреді. Алайда мұнда алғашқы бастама –
тамақ; су; уақыт; кеңістік, жел, жарық, жер бәрі бірге, материя, яғни өмір
сүретін зат. Бірақ бұл дүниетаным асурлар (Диу-жындардың) дүниетанымы блып
есептелді. Құдайлар (дева) оларды қабылдамайды. Бұл мәселе келесі сұрақта
қарастырылады.
2. Ежелгі Үндістанда пайда болған жаңадан қалыптасқан мүлік теңсіздігі,
үнді
қоғамындағы варналық құрылыстағы әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі, брахман
абыздардың озбырлығы кшатрийлердің наразылығын туғызды. Бұл күресте оларды
вайшьялар қолдады. Кшатрийлердің дүниетанымы брахмандар дүниетанымынан
едәуір айырмашылықта болды. Ол зайырлы болды. Бұл күрес Үндістанның
батысында өте жемісті болды.
Көне Үнді философиясының ең кең тараған көне грек термині –
“философияның” баламасы. Ол “даршан”. Оның кең мағынасы бар. Олар: “көру”,
“тану”,”байқау”, “шолу”, “қандай да бір құбылысты алдын ала көру , байқау”
және т.б.
Үнді философиясын зерттеуші С.Радхакришнан даршандар туралы
“Даршандарға қарап тұрып біз жүйелі ойлаудың үздіксіз және қуатты күшін
көреміз” деген ой айтты.
Алайда көне үнді философиясы әлі пісіп жетілмеген еді. Көне үндінің
алғашқы философиясында діни – мифологиялық дүниетаным үстем болды. Ол
ежелгі үнділерге өз құндылықтарын мойындатып отырды. Оның ең бастысы –
азаптан құтылу. Себебі даршандардың көбінің түсінігіндегі өмір ол –азап.
Көне Үнді философиясына көп жылдар бойы әртүрлі мектептердің тоқырау
жағдайында бірге өмір сүруі олардың ғылыммен байланысының төмендігі,
дәстүрлілік, идеалистік дүниетанымның үстем болуы тән. Сонымен бірге көне
үнді философиясының таң қаларлық ерекшелігі бейпіл материализм мен күшті
идеализмнің бір-бірімен үйлесуінде еді. Ойлау, зерделеу, қабылдау мен ұғыну
және т.б. тәннің туындысы ретінде қарастырылды.
Даршандардың едәуір бөлігіне антирационализм тән болды. Жан
бостандығы ақыл-ойдан азат болу арқылы жүзеге асады. Ақыл-ой жанды шектейді
дейді даршандар.
Көне үнді дүниетанымында индивидуализм мен жеке адамға орын жоқ.
Даршандар – сөздің тар мағынасында, олар Ведалардың мәртебесін
мойындайтын ілімдер. Олар астика деп аталды. Олар үнді философиясының алты
классикалық жүйелері: Веданта, миманса, ньяя, байшешика, иога, санкхья.
Ал сөздің кең мағынасындағы даршандар Үндістанның Ведаларды
мойындамайтын ортодоксальдық емес және ортодоксальдық көне философиялық
ілімдерінің бәрі ортодоксальдық емес бағыт настика деп аталды. Бұған -
бхагаватизм, буддизм және джайнизм жатады. Буддизм мен джайнизм Ведалардың
беделін мойындамады. Олар әлеуметтік теңдікті аңсап, қоғамның варналарға
бөлінуіне қарсы болды.
Сонымен бірге настикаға чарвактар – локаятиктердің ілімі де жатады.
Олар Ведалардың беделін мойындамақ түгілі оны келемеждеді. Олар о дүниеге
сенбеді.
3. Өзге даршандарға қарағанда чарвактар Ведалар мен о дүниенің бар екенін
мойындамай қоймай, сонымен қатар, құдайды да мойындамады. Өздерінің
дүниетанымын материя алғашқы, сана екінші тезисі бойынша құрды.
Чарвактар Ведалардың бүкіл дүниетанымын мойындамады. Олардың
пікірінше ведалар, жалғандық пен өтірікке көміліп жатыр.
Чарвактар алғашқы бастаманы тек заттық материялдық мәнге телиді. Олар
жаратылыстың бәрі төрт бастамадан, жерден, судан және оттан пайда болды деп
есептеген. Чарвактар бұларды төрт ұлы мән – махабхут деп атады.
Сана мәселесінде чарвактар оны жоғары дәрежеде ұйымдасқан материяның
қасиеті деп есептеді. Сана махабхутадан, яғни төрт элемент қосылғанда пайда
болады дейді.
Чарвактар гедонистер болды. Олар өмір мәні бақытты болуда деп
есептеді. Мұндай көзқараста олар буддизимге қарама-қарсы болды.
Танымда чарвактар сенсуалистер болды. Олар кез-келген адам санасынан
тыс ілімді беделді жоққа шығарды. Керек болса сана да чарвактар бойынша
білімнің көзі бола алмайды. Чарвактар барша білімді сезімнен туындайды деп
есептеді.
Лекция №4
Тақырыбы : Көне Қытай филосорфиясы.
Жоспары:
1. Мәтіндік негіздері және философияның пайда болуы.
2. Доисизм философиясы.
3. Конфуцийшілдік философиясы.
1. Көне Қытайдың алғашқы философиясы ежелгі кітаптармен тығыз
байланысты. Олар мыналар: “Әндер кітабы” (Ши цзин), “Тарих кітабы” (Шу
цзин), “Өзгерістер кітабы” (И цзин) , “Рәсімдер кітабы” (Ли цзи). Сондай–ақ
Чунь цю “Көктем мен күз” ежелгі Қытайдың атақты “Бес кітапыбын” құрайды. Ол
білімді қытайлықтың дүниетанымының негізі болып табылады. “Бес кітапқа”,
“И цзинге” қосымша түсіндірме болып табылатын “Сицы чжуань” және Көне
Қытайдың тарихи ескерткіші “Цзо чжуань” және т.б. қосылады.
Көне Қытай кітаптарында Құдай зұлымдық көзі емес. Сондықтан, Құдайдың
құдіреті шектеулі емес деп түсіндіріліп, діни дүниетанымдағы мәңгі проблема
– Құдайда мейірімділік пен құдіреттіліктің бірдей болуы, ал дүниеде
зұлымдықтың болмай қоймайтыны айтылады.
Көне Қытай дүниетанымында Ян және Инь деп аталатын екі антогонистік
және сонымен бірге бір-бірімен байланыстағы күштер жайлы ұғым өмір сүріп
жатты. Егер бастапқыда бұл екеуі қараңғылық пен жарықты, таудың күнгей беті
мен түскей бетін, жігерлілік пен сылбырлықты, еркек пен әйелдік бастаманы
білдірсе, кейінірек бұл “Ци” жағдайын, яғни алғашқы материяны білдірді.
Бірте-бірте, Көне Қытай дүниетанымы үшін маңызы зор “дао” (жол)
туралы ұғым дүниеге келеді. Бұл ұғым адамдар мен табиғат бағынатын жақсыз
әлемдік заңды білдіреді. Көне Қытай құлықтылығы және мынадай ұғымдармен
байланысты. Олар: “Ли”-құрмет, салтанат, рәсім. “Сяо”- ата-ананы құрметтеу,
“ди”- ағаны құрметтеу.
Қытайда философия “күресуші патшалықтар” кезеңінде (б.з.д.5-4.ғ.ғ.)
пайда болды. Бұл “күресуші патшалықтар” кезеңін, “Қытай философиясының
алтын ғасыры” деп атайды. Шынында да сол кезеңде алты философиялық мектеп
өмір сүрді. Олар: 1) Жу цзя (Конфуцийшілдік), 2) Мо Цзя (Моизм), 3) Фа Цзя
(заң мектебі-легизм), 4) Даодэ (даосизм), 5) “Иньян Цзя” мектебі
(натурфилософтар), 6) Мин Цзя (атаулар мектебі).
Бұл философиялық мектептердің көпшілігінде тұрмыстық данышпандықпен,
құлықтылықпен, басқарумен байланысты практикалық философия басым болды. Бұл
әсіресе Конфуцийшілдікке, моизмге және легизмге тән болды. Бұлардың саяси-
этикалық ілімдері әлсіз болды немесе даосизм секілді өзге мектептерден
алынды. Даосизм философиялық мектептер ішіндегі ең философиялы болып
табылады. Сондықтан алдымен біз осы мектеп жайлы сөз етейік.
2. Даосизм дүниетанымдық мәселеде - дүниенің объективті бейнесіне,
оның абстрактылы, философиялық-категориалды аспектісінде - болмысқа,
бейболмысқа, қалыптасуға, тұтастыққа, көпшілікке және т.б. ең басты көңілді
бөліп, бұдан адамзат қоғамына және оның жүйесіндегі адамға қатысты
қорытындылар шығарады.
Даосизмнің негізін қалаушы Лао-Цзы болып есептеледі. Алайда, бірқатар
ғалымдардың пікірінше даосизмнің басты еңбегі “Дао дэ цзин” трактаты. (Дао
және дэ жайындағы кітап) Лао Цзыға жатпайды. Ол өзге даос Чжуан Цзыға
жатады деп есптесе, қытай философиясының тарихын зерттеуші Ян Юн-го бұл
трактат барлық даостардың әртүрлі топтарының көзқарастарының жиынтығы деп
есептейді. Себебі, бұл трактаттарда Конфуцийшілдік пен Легизмді сынға алу
кездеседі. Ал, Даосизм бұлардан бұрын пайда болған болса мұндай сын бұл
трктаттарда ұшырамас еді деп есептейді. Біздің пікірімізше жоғарыда
келтірген сындар даосизм мектебінің соңғы өкілдерінің бұрынғы трактатқа
өзгеріс енгізуінің нәтижесі болуы мүмкін. Қайткенмен де Көне Қытайдың
философиялық мектептерінің ішіндегі ерекшесі әрі ескісі осы даосизм болуы
мүмкін. Оны мынадан көруге болады. Конфуцийшілдер де, легистер де, моизм
өкілдері де “дао” жайында көп айтты. Бірақ “дао” олар үшін Қытайдың даму
жолы болған болса, Даостар үшін “дао” – бәріне бірдей ортақ дүниетаным
ұғымы. Бұл тек қана аспан астындағы Қытайда ғана емес, бүкіл әлемде болып
жатқан және бар жаратылыс пен заттардың бастамасы, алғашқы негізі және соңы
болып табылады.
Даосизм ілімінде екі дао жайлы ілім бар. Оның бірі көрінбейтін,
естілмейтін формасы жоқ шексіздік. Сондықтан ол мәңгі болғандықтан ешбір
атауды қажет етпейді. Ол шексіз қозғалыста болады. Даосизмде қарама-
қарсылықтар толып жатқандықтан мұнда диалектикалық әдіс те жоқ емес. Екінші
дао – ол атауға ие дао, ол барлық заттардың түп негізі. Ол шексіз
таусылмайтын, жеңілмейтін, құдіретті. Ол денесіз, тұманды, бос, белгісіз,
кішкентай, жасырын, қозғалмайтын, жалғыз болып келетін бірінші даодан
осылайша ерекшеленеді.
Екі даоның болуы даосизмде болмыс пен бейболмыс мәселесін туындатады.
Бейболмысқа аты жоқ атаусыз дао жатса, ал болмысқа барлық заттардың түп
негізі болатын екінші дао жатады.
Даосизмде диалектика бар деп жоғарыда айттық. Алайда, дао “қозғалыстың
ең бастысы ол тыныштық” деуіне қарағанда ондағы метофизикалық әдістің
басымдау екенін байқатады.
Үйлесімділік, ізгілік (дэ) мәселесінде даосизм қозғалмай-ақ, күреспей-
ақ жеңуді насихаттайды. Оның мәні жоғары ізгілікке, үйлесімділікке қолы
жеткен адам мейірімділік істеуге тырыспайды. Себебі, оның өзі, табиғатында
мейірімді. Дао күреспейді, бірақ жеңіске жете алады.
Даосизмнің әлеуметтік-саяси идеалында да данышпан билеуші білімсіз, өз
жолымен тіршілік ететін халық туралы айтылады. Ең жақсы билеуші - бәріне өз
табиғи жолымен жүруге мүмкіндік береді. Нағыз билеуші бәрінің алдында
жүреді. Себебі даоға еліктеу арқылы ол өзін бәрінен төмен ұстайды.
Білім мен еңбек құралдарының дамуына даосизм қарсы болады. Білім
теңсіздікке ал ол өз кезегінде халықты теңсіздікке алып келеді дейді.
Бақытты өмір сүрудің кепілі - ол табиғат аясында өмір сүру.
Дегенмен бұл ілімде қарама-қайшылықтар өте көп кездеседі. Бірақ оның
негізгі ойы мәлім. Ол даоның алғашқы екендігі ол аспаннан да алғашқы болып
табылады.
3. Қытай философиясының атасы болып есептелетін Кун фу-цзы б.з.д.
551-479 ж.ж. өмір сүрген. Аңыздардың айтуынша Лао-цзыды құрмет тұтып, оның
әңгімелерінен көп өнеге алған. Аспан мен рухқа байланысты Кун фу-цзы
дәстүрді сақтады. Аспан ол үшін жоғары күш. Ата-баба әруағын қастерлей
отырып, Кун фу-цзы олардан алысырақ жүруді ұсынады да, тірі адамдарды
бірінші орынға қояды. “Адамдарға қызмет етуді үйренбей жатып, әруақтарға
қызмет етуге бола ма?” дейді Кун фу цзы.
Конфуцийшілдіктердің қоғамдық көзқарасының ортасында, адамдар
арасындағы қарым-қатынас, тәрбие және басқару мәселесі тұрды. Осы
мәселелердің оң шешімін табу үшін Кун фу цзы өзінің іліміне сүйенеді. Оның
негізгі принциптері “бірін-бірі түсінісу”, “алтын орта” және “адам
сүйгіштік”.
Кун фу цзы адамның жетілген образын қалыптастырады. Ол “Цзюнь-цзы –
бекзаттық ер мінезді адам”, мұны Кун фу цзы – жай немесе “төмен” адамға
қарсы қояды. Бұл сяо-жэнь “Бекзаттық ер мінезді адам “ бұл тек этикалық
емес ол саяси ұғым да болып қалыптасқан. Ол билеуші топтың мүшесі. Ол
халықты әділетті басқару арқылы өзінен төменгілердің ашу-ызасын,
наразылығын туғызбайды. Егер билеуші ағайындарына тиісті түрде қараса халық
арасында адамсүйгіштік қалыптасады. Егер де билеуші достары жайлы ұмытпаса
халықта арам ниет болмайды. Егер де билеушілер “дао” бойынша жүрсе халық
қор болмайды” дейді Кун фу цзы.
Білім мәселесіне келгенде Кун фу цзыды табиғат жайлы таным онша
қызықтырмайды. Ол білімнің үш түрі бар екенін айтады: біріншісі тумысынан
білімді болу. Ондай білім дарыған адамдар бәрінен жоғары тұрады. Одан кейін
оқып үйрену арқылы келетін білім. Үшіншісі - шаруалар мен қолөнершілерге
тән өмір тәжірибесінде қалыптасатын білім.
Кун фу цзы бойынша мемлекетті басқарудың ең басты әдісі үлгі көрсету
мен көз жеткізе білу деп саналады. Ол мәжбүрлеу мен күштеуге қарсы болды.
Ол “принципі жоқ адамдарды өлтіруге қалай қарайсыз” деген сұраққа:
“Мемлекетті басқара отырып адамдарды өлтіруге болмайды. Егер сіз
мейірімділікке ұмтылсаңыз халық та мейіірмді болады” деп жауап берді.
Кун фу цзыдың ілімін жалғастырушы Мэн Цзы және Сюнь Цзы деген
ізбасарлары болды.
Лекция №5
Тақырыбы: Антикалық философия.
Жоспары:
1. Анттикалық философияның қалыптасуы.
2. Сократқа дейінгі философияның негізгі мектептері мен философтары.
1. Антикалық грек философиясы б.з.д. VII-VI ғасырларда қалыптасты,
өзінің
сипатымен және мазмұнымен, әсіресе философиялық әдістерімен ол шығыстың
философиялық жүйесінен едәуір ерекшеленеді де тарихта қоршаған дүниені
рационалды түрде танудың талпынысы болды.
Антикалық философияның дамуында шамамен негізгі төрт кезеңді атап
өтуге болады:
I. Өзіндік грек философиясының пайда болуынан V-IV ғасырлардағы
бетбұрыс кезеңге дейінгі кезең. Бұл кезең дәстүр бойынша Сократқа дейінгі
кезең деп аталады. Ал бұл уақытта жұмыс істеген философтар Сократқа
дейінгілер деп аталады.
II. Шамамен V ғасырдың жартысынан IV ғасырдың едәуір бөлігі,Бұл
кезең классикалық кезең деп аталып, Сократтың, Платонның, Аристотельдің іс-
әрекеттері және ықпалымен байланысты.
III. б.з.д. IV-II ғасырлардың аяғы. Бұл кезең көптеген еңбектерде
эллинистік кезең деп аталады. Классикалық кезеңнен айырмашылығы – бұл
кезеңде әртүрлі философиялық бағыттар мен мектептер пайда болды.
IV. Римдік кезең деп аталатын б.з.V-VI ғасырлары.
Әрі қарай әңгіме тек Сократқа дейінгі яғни, бірінші кезең жайлы
болмақ.
Сократқа дейінгі философтардың шығармалары тек фрагменттер мен
кейінгі авторлардың сыны мен солар туралы келтірілген үзінділерден
белгілі. Бұл фрагменттерден тұтастай философиялық көзқарастарды бөліп
шығару мүмкін емес. Мұндай цитаталар, мысалы, Диоген Лаэртскийдің “атақты
философтардың өмірі, ілімі және айтқан сөздері” деген еңбегінде және
сонымен бірге, Платонның, Плутархтың, Сонет Шипириктің Климент
Александрийскийдің еңбектерінде де кездеседі. Әсіресе Платон бұрынғы
еңбектерді еркін түрде келтіре отырып, өзге авторлардың ойына мааңыз берсе,
өзге авторлардың жазғандары онымен сәйкес келе бермейді.
Бұдан бұрынғы мифология секілді барлық грек авторларында космос пен
табиғатқа деген бет бұру тенденциясы байқалады. Гегель бойынша философия
жаратылыс жайында мәселе қойылғанда ғана туындайды. Ол мифологиялық
ойлаудың методологиясы мен терминологиясынан тыс шешіліп қойылған.
Философияның пайда болуы, абстрактылы ойлаудың белгілі бір деңгейімен
байланысты. Ол ақиқатты, аллегориялар мен мифологиялық әдістерден гөрі өзге
әдістермен айқындай алады. Грек философиясының түп негізінде әлемнің
(космостың) негізгі принципі не болып табылады және оның дамуын қандай
принциптер немесе күштер айқындайды деген сұрақтарға рационалды түрде жауап
іздеу басым.
Алғашқы бастама мәселесі, ежелгі грек философиясының антологиясының
негізгі мәселесі болып табылады. Міне осы жерде философия мифологиямен
ұштасады, оның дүниеге көзқарас проблемасы мұралыққа алады. Егер де
мифология бұл мәселені барлық жаратылысты кім жаратты деген принцип
бойынша шешуге тырысса, философтар мұнда субстанциалды бастама іздейді,
яғни барлық нәрсе не ден пайда болды немесе неден шықтьы деген мәселеде,
одан әрі қарай жеңіл болу үшін бұл жерде мынаны айта кету керек, барлық
нәрсенің түпнегізі алғашқы принципін грек философиясында екі термин:
СТОЙХЕЙОН, яғни сөздің логикалық мәнінде, ядроны, элементті білдіретін одан
кейін сөздің тарихи мәніндегі алғашқы материяның түпматерияның заттардың
алғашқы жағдайын білдіретін АРХЭ терминдері қолданылады.
2. Иониліктер
Алғашқы грек ойшылдарының бастамасы Милет қаласынан (Кіші Азияда)
шықты.
Фалес б.з.д. 624-547 жылдары өмір сүрген. Сауда адамы болды. Антикалық
дәстүрде “жеті данышпанның” бірі Мысырда, Вавилона болып, математика,
астрономия жайлы танымға қол жетеді. Ол 585 жылы Грециядағы күннің тұтылуын
болжаған. Сол үшін ол Мысыр абыздарынан Оракул деген атақ алды. Фалес –
стихиялық, материалистік милет мектебінің негізін қалаушы. Ол заттардың
алуан түрлілігінде тұтас бір алғашқы бастама іздеді.
Ол алғашқы бастама дене, сезілетін зат есебінде көрді. Оның ілімінше
барлық заттың алғашқы негізі – су болып табылады.
Фалестің шәкірті Анаксимандр ол да Милеттен стихиялық диалектик
материалист болды. Грециядағы “табиғат туралы” деп аталатын философиялық
ілімніің авторы Анаксимандр барлық заттың алғашқы негізі ұғымына – архэ
(принцип) дегенді енгізді. Және осы алғашқы негізі Апейрон деп есептеді.
Анаксимандрдың космологиялық теориясы бойынша – жер бүкіл кеңістіктің
ортасында және ол жалпақ цилиндрлі формада деп есептеді. Жердің
айналасында аспанда үш сақина айналып тұрады. Олар күн, ай, жұлдыз
сақиналары. Анаксимандр эволюция идеясын да айтып кеткен. Ол бойынша адам
да басқа тірі жәндіктер сияқты балықтан шыққан. Анаксимандр дүние пайда
болып жойылып жатады. Мәңгі өзгермейтін жойылмайтын тек Апейрон деп
есептеді.
Милет мектебінің материалистері сияқты Гераклит те жаратылыстанумен
айналысты. Дүниенің түпнегізін, жалын оттан іздеді. Табиғат құбылыстары
оттан жаратылған, кезі келген кезде оның бәрі отқа айналады. Гераклит
заманында ақша айналымы іске қосылған еді. Отты сипаттау үщін Гераклит
барлық товарлардың алтынға айырбасталатыны сияқты барлығы отқа
айырбасталады дейді. Сананы Гераклит психия деп атады. Рух оның пікірінше
материалдың сипатында болады және ол – оттың ауыспалы күйлерінің бірі.
Гераклит барлығы да жанады, өшеді, сөйтіп өзгеріп отырады деді. Ол
диалектиканың негізін қалаушылардың бірі.
Ионийлік философия бұл алғашқы философия. Ол стихиялық –
материалистік және аңғал диалектикалық сипатта болғандықтан, мұнда идеализм
және материализм деген нақты шек болмады.
Алайда ионийлік философия сөздің тікелей мағынасында философия друге
лайық. Себебі, оның алғашқы өкілдері қандай да бір бастаманы субстанция
ретінде альп қарастыруға тырысты. Осыдан оған жүйелік және аңғал
материализм тән еді. Себебі олардың ой-пікіріндегі бастама рухтың емес
қандай да бір заттың бастама еді.
Элеаттар. Бұл мектептің өкілдері Колофондық Ксенофон, Элейлік
Парменид, Зенон және Самос аралынан шыққан Мелис. Бұл Мектеп өкілдерінің
ілімінде болмыс туралы нақты ілімді және дүниені танып білуге болатындығы
туралы мәселеге принципті түрде қарауды кездестіреміз. Олардың сезімдік
таным мен рационалдық танымды ажыратуы мән мен құбылысты ажыратумен тығыз
байланысты.
Философиялық ой толғау әдістері саласында элеаттардың ең басты еңбегі
шындықты ұғымдар көмегімен ой елегінен өткізуге талпыныс болды.
Пифагоршылар. Бұл мектептің негізін Кротон қаласында өмір сүріп өз
мектебін құрған Пифагор болып табылады. Оның өмірі шамамен б.з.д. 584-500
ж.ж. тура келеді. Диоген Лаэрцийдің айтуына қарағанда оның үш кітабы болды.
Олар: “Тәрбие туралы”, “Қауым істері туралы”, “Табиғат туралы”. Пифагор
геометриялық есептерді шығарумен шұғылданып қана қоймай, сандар арасындағы
қатынастарды зерттеді. Сандардың өзара байланысы абстрактілі ойлауды талап
етті. Сандар барлық заттардың шынайы мәні деңгейіне дейін көтерілді.
Пифагордан өзге, оның шәкірті болған және сол мектептен білім алған
бірнеше пифагоршылдар болды. Олар: Пермениск, Пернокс, Бронин, Петрон,
Алкмеон, Гипкас және Бронтиннің әйелі Дейноно. Пифагоршылдардың орта
буынына Филолай және т.б. жатады. Ал соңғы буынына Архип жатады.
Атомистер. Бұл мектепті Левкипп құрды. Ол атомистік философияның
принциптерін алға тартты. Ол атомдар түріндегі үнемі қозғалып жататын,
шексіз көп формасы бар элементтердің болатынын мойындады. Себебі ол
заттарды пайда болып өзгеріп отырады деді.
Демокрит Левкипптің шәкірті болды. Ол Левкипптің атомдар туралы
ілімі толық қолдап, сонымен бірге атомдарға Салман пен көлемділік қасиет
береді.
3. Ерте грек философиясына мейлі ол аңғал материалистік көзқарастағы;
Ионшіліктер, болсын мейлі идеалистік бағыттағы пифагоршылдар болсын
танымның диалектикалық әдісі тән болды. Ежелгі грек қоғамы құлдық қоғам
болды. Грек философиясы қаланың саудагер қолөнерші топтарының
арасында пайда болғандықтан онда әрдайым әлеуметтік топтар арасында күрес
жүріп жатты. Бұл сол заманның философиясыда өзі ізін қалдырмай қоймады.
Танымдағы диалектикалық әдіс алғаш рет сол Милет мектебі өкілдерінің
көзқарасында, әсіресе Анаксимандрдың Апейронының мәңгі қозғалысына қарама-
қарсылық туындайды. Ал Гераклитте ал кеңістіктің заңына айналады. Ол
бірлік және қарама-қарсылықтар заңы. Қарама-қарсылық барлық нәрсенің
бастамасы.
Лекция №6
Тақырыбы: Антикалық философия: Орта классика
Жоспар:
1. Софистиканың
мәні
2. Сократ философиясы
3. Киниктер
мектебі
1. Көне грек дәуіріндегі құлдық-демократиялық қоғамның осындай
дағдарысын алғаш көре білген ойшылдар – софистер еді. Өйткені, бұл кездегі
негізгі мәселе жастарды тәрбиелеу болды . Жастарға білім беріп, оларды
дұрыс ойлауға үйретіп, қоғамға лайық нағыз азамат даярлап шығару үшін
ұстаздар қажет болды. Осындай ұстаздар –данышпандар (данышпан, дана грек
тілінде софистер деп аталады) шоғыры пайда болды . Олар жастарды оқытуға,
тәлім тәрбие беруге атсалысты. Өздерінің мұндай еңбектері үшін ақы алды.
Софистер екі топқа бөлінді. Олардың бірі аға буын ( Протогор, Горгий ,
Гиппий, Продик т.б ) екіншісі кіші софистер. Кіші софистер көп
сөздіктен метафизик болып қалыптасқан еді .
Софистердің көзқарасы бара-бара субъективизмге қарай бет бұрып кетті.
Сонд ықтан оған қарсы күрес бір жағынан философияның өзіне тән ерекшелігін
қорғау еді . Ендеше, бұл жерде софистік философияға қарсы шыққан оның
негізін талқандаған Сократтың еңбегін атап өткен орынды.
2. Сократ (б.з.д.469-399) софистер бастап , бірақ аяқтай алмаған адам
туралы ілімге ерекше назар аударды. Ол ең алдымен өзіне дейінгі
философтардың ой- пікірін талдай келе, олардың негізгі келешегін көре
білді. Сократтың ойынша таным мен философияның негізгі мәселесі адам болуы
керек.
Сократ мәселені өте батыл түрде қойды. Дүниені тану, әлемді білу,
әрине қажетті-ақ. Дегенмен адам өзін-өзі өзінің ішкі дүниесін білуге
дамытуы керек. Осыдан келіп, Сократтың бірінші принципі шықты.
“Сен алдымен өзіңді-өзің таны!”. Бұл принцип сырт қарағанда
қарапайым ешбір мағанасы жоқ сияқты. Бірақ, ішіне үңіліп
қарасаң, Сократ бұл жерде адамның өмірін философияның негізгі
мәселесін етіп қараумен шектелмей, өмірдің өзін өзіндік сана
ретінде қарап отырған. Ендеше адамша өмір сүрудің өзі өнер екен.
Сөйтіп, философия тарихында бірінші рет өзіндік сана философияға
айналды.
Оның екінші қағидасы “Менің білетінім - менің ештеңе
білмейтіндігім, ал басқалар мұны да білмейді”. Бұл пікірдің өзі
керемет қағида. Өйткені адам өзіне-өзі сыртай үңілген сайын, өзін-
өзі тануға ұмтылған, сайып келгенде, өзінің ештеңе білмейтіндігін
анықтайды.
Сократ адамға алдымен өзіңді-өзің біл, сол арқылы дүниені,
әлемді білесің деп уағыздайды. Мұның өзі Сократтың сонау Протогор
көтерген мәселеге қайта оралғаны, яғни адам - барлық заттардың
мөлшері.
Сократ бұл жерде мәселені тереңірек қойып отыр. Өйткені
негізгі ой адамның ішкі дүниесіне бағытталған. Адамның өзі зат
арқылы емес, өзінің ішкі дүниесімен ғана бағаланады. Сондықтан
Сократ өзінің принципін әрі қарай жалғастырады. Ол өзінің ойларында
адамның ішкі дүниесін өзгерту үшін білім қажет деп есептейді.
Сократтың пікірінше, моральдық өлшемдер объективтік құбылыстар.
Ал жақсылық пен жамандықтың арасындағы айырмашылық – салыстырмалы
емес, абсалютті бағытта болады. Сондықтан софистер сияқты
бақытылықты пайдалылықпен теңестіруге болмайды керісінше бақыттылық
игілікке пара-пар. Жақсылық жасағанда, ол жақсылықтың неде екенін
білген дұрыс. Егер адамдар жақсылықтың да, жамандықты да не
екенін олардың табиғатын түсініп білетін болса, онда олар
ешуақытта да жамандыққа бармас еді. Жамандықтың өзі жақсылықтың не
екенін білмегендіктен болатын құбылыс. Олай болса, әдептілік
дегеніміздің өзі танып білудің салдары. Сондықтан адамдар баюға,
жұмыс бабында жоғарылауға, мемлекеттік басқару іске араласуға т.б.
құмартпаулары керек, керісінше “өз қамыңды өзің ойлан”, өзіңді өзің
өнегелік, интеллетуалдық жағынан көтер, бұл ретте адамдарға философия көмек
береді.
Өмірінің соңығы жылдарында Сократқа жастарды бұзды, құдайларды жоққа
шығарды деген айып тағылып, оған у ішіп өлу кермек деген үкім шығарылды.
389 жылы ол өзінің ддостары мен ізбасарларының көзінше у ішіп өлді.
Сократтың өмірі, оның ілімінің қалай іске асқандығын көрсететін ғажайып
өмір болды. Сократтың әр адамның өз пікірі болуы мүмкін, бірақ ақиқат
олардың бәрінне ортақ – ол біреу ғана деген тұжырымы, сол сияқты
ұғымдардың ауыспалылығы туралы (кейбір жағдайларда олардың бір-біріне
ауысып отыратындығындығы туралы) идеялары өзінен кейінгі ойшылдарға алкен
әсер етіп, ұғымдар диалектикасы туралы ілімнің қалыптасуына және дамуына
ойтүрткі болды.
Сократтың адамды тану және рухани дүниесі үшін пайдаланатын әдістері
өте бағалы. Ол ойлау процесінде индуктивті әдісті ашты.
3. Рақымшылдық және бақыт туралы Сократтың ілімдері, б.д.д. V-IV ғ.ғ. кең
етіп алған екі философиялық мектеп киниктер мене гедонизмнің этикалық
ілімдерінің өзекті мәселесіне айналды.
Киниктер философиялық (“Киносарг” деп аталған гимназияның атымен
аталып
кеткен, аудармасы – “көреген ит”) негізін қалаушы Аптисфеннің (б.д.д 444-
368 ж.ж.) пікірінше нақты өмір сүретін тек жеке заттар ғана , ал жалпы
ұғымдар заттардың қандай зат екенін анықтайтын сөз ғана. Ал білім
дегеніміз ұғымдардың мазмұнын құрайтын пайымдаулар қарама-қайшы пікірде
болуы мүмкін. Ал заттар туралы дұрыс пайымдау субьекті мен крединат тепе-
тең (товтология) болған жағдайда ғана қалыптасады. Киниктердің жеке заттар
мен жалпы ұғымдар туралы пікірлері ортағасырдағы номиналистердің жалпы
ұғымдар мен жеке заттар туралы идеяларымен ұштасып жатыр.
Аптисфен өзінің ұстазы Сократтың рақымшылық, ізгілік басқа туралы ілімін
ілгері қарай жалғастырып, түкке тұрмайтын құндылығы жоқ байлық, денсаулық
т.б. сияқты игіліктермен салыстырғанда, рақымшылық – ең құнды және жалғыз
ғана игілік деп уағыздады.
Лекция №7.
Тақырыбы:Антикалық философиясы: соңғы классика.
Жоспары:
1.Платон философиясы.
2.Аристотельдің онтологиясы мен логикасы.
3.Әлеуметтік–саяси концепция.
1. Философия тарихында Платон алғаш болып екі философияның
материялистік
және идеялистік философияның күресі тарихы екенін білді, сезімге тән және
сезімнен тыс деген айырмашылықтардың негізін қалады. Осы категориялар
тұрғысында табиғат пен ғарыш өз алдына заттар түрінде емес тен олардың
құбылысы түрінде ғана көрінеді. Нағыз және нақты болмысқа заттардың мәнін
олардың парадигмасын білдіретін идеялар әлемі - бұл саттылы түрде
ұйымдастырылған жүйе. Оның ең жоғарғы шыңында игіліктің абсалюттік
идеясы орналасқан. Физикалық әлем немесе сезіммен қабылданатын ғарыш
әләмі мынадай кесте негізінде пайда болды. Үлгі (идеалды әлем), көшірме
(физикалық әлем) және Жаратушы (димиург)-үлгісі сәйкес көшірменің
авторы. Платон идеялары дүниесі таратушы құдай дүниесі дей келіп,
адам туылғанға дейін оның жаны сол дүниеде болады. Ал содан кейін ол
жан бұл дүниеге, яғни жер бетіне келіп, уақытша адам денесіне енеді де
қайта шығып кете алмай, тұтқын сияқты қараңғы қапаста өмір сүреді деп
санады.
Таным дегеніміз Платонның пікірінше жанның жерге жеткенге дейін
өткен
өмірін еске түсіру болып табылады.
Платонның обьективті идеализімі ойлаудың диалектикалық тәсілмен
ұштасып жатты. Жеке мен көпшіліктің, тепе- теңдік пен тұрақсыздықтың,
қозғалыспен қалыпты тыныштықтың диалектикасын байқауға болады. Платон
зерттеген ұғымдар диалектиканың идеялистік сипатта екенін қарамастан
олар кейінірек диалектикалық логиканың дамуында үлкен роль атқарды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz