Дін философиясы. Философия танымы
1 лекция
ФИЛОСОФИЯНЫҢ ТАНЫМЫ
А) Ислам философиясының мәні және анықтамасы
Мұсылман халықтарының барлығында дерлік қолданылатын фәлсәфә сөзі
араб тіліндегі фәлсәфә (көпше түрде фәлсәфиат) сөзінен туындаған.
Кинди, Хорезми және Шахристани сияқты мұсылман философтарының пікіріне
қарағанда фәлсәфә сөзі грек тілінен бастау алады және ол грекше
философия сөзінің арабтың тілінде бұрмалаған түрі болып табылады. Ол
гректің филос және софия деген екі сөзінінің қосындысынан пайда болған.
Алғаш мәрте Пифагор қолданған деп есептелетін философия сөзі сүю деген
мағынаны білдіретін фило мен даналық мәнін білдіретін софия сөзінен
құралады. Демек толықтырып айтар болсақ, қазақ тілінде даналықты сүю
болып шығады.
Философияның анықтамасына келер болсақ, ортағасырлық мұсылман
философтары мынандай қорытынды жасағанын байқаймыз.
Кинди: философия – адамның қол жеткізген қабілетіне қарай нәрселердің
мәндері мен себебтерін тану.
Ибн Сина: Адамның өз күшіне қарай нәрселердің ақиқатын теориялық
түрде ойлауы және мойындауы.
Кинди: Философия өнері – адамнің қабілеті негізінде құбылыстар мен
нәрселердің ақиқатын анықтайтын ілім.
Кинди: Философия – адамның өзін тануы.
Фараби: Хикмет (философия) – бизатиһи уаджиби уджуд болған
(өздігінен бар болуы міндетті) Хаққтың болмысын болмыс ретінде тану.
Ибн Рушд: философия - өнер туындысы ретіндегі болмыстарды зерделеу
және оның жаратушысын тану.
Ә) Философия-хикмет ілімі
Философия мен хикмет сөздері ислам ойлау жүйесі тарихында көбінесе
бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың
соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті көптеп қолданған. Мысалы,
ІХ ғасырда Кинди еңбегін Рисала фи Фалсафату-л-Ула деп атап еңбегін
философия терминін қолданса, ибн Сина Уйун әл-Хикмат және Хикмату-л-
Машриқия деп атаған. Оның себебіне үңілер болсақ, ерте кезден басталған
философия қарсыластары философия сөзінің орнына Құранда жиі орын алатын
хикмет сөзін қолдану немесе философияны ислами атаумен атау мақсатында
аталған терминді қолданысқа енгізген болса керек. Сонымен қатар, философия
сөзінің ішкі мәніне үңілер болсақ та оның даналықты, яғни хикметті сүюден
туындайтыны белгілі.
Кейбір мұсылман ойшылдары хикмет сөзінің ара жігін философиядан
ажырата отырып, басқа мәндерде де қолданған және хикметке философиядан да
бағалы маңыз берген. Мысалы Кинди хикметтің ең жоғары өнегелік мен ізгілік
ретінде қарастырады.
Б) Ислам философиясының қайнарлары
1) Жергілікті қайнарлар
Ислам
Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар – исламның негізін
құрайтын Құран мен Сүннет.
Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән
мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол – адамға,
қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап.
Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған
қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның
санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген
аяттарды Құраннан кездестіруге болады.
Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және
пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік
пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен
дамуына түрткі болған.
Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және
құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық
қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман
ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи
мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса,
үндестіруге тырысқандығы анық.
Мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері
Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуында және олардың түрлі мектеп болып
қалыптасуында екінші деңгейдегі жергілікі қайнарлар – арабтар, түркілер
және парсылар сияқты исламды алғаш болып қабылдаған халықтардың исламға
дейінгі мәдени мұралары. Исламдық ойлау жүйесінде олардың оң және теріс
ықпалдары болған. Жаһилия арабтарындағы рушылдық пен парсылар арасындағы
ұлтшылдық мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ойлау жүйесіне әсер
еткендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап, пайда болған
халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселеге байланысты
қалыптасқан бөлшектенуде осы әсерлер анық байқалады. айта кетер болсақ
шиизмнің қалыптасуында парсы мәдениетінің, зороастризмның ықпалын
негіздесек жеткілікті.
2) Шет қайнарлар
Антикалық грек философиясы
Ислам философиясының басты шет қайнарын антикалық грек, эллинистік
философия құрайды. Антикалық грек философиясы б.д.д. ҮІ ғасырдан, яғни,
Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан б.д.д. 324 жылына дейін
аралықты қамтиды. Аталған философияның қалыптасуында Анатолиялық
мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия және үнді философиясының
ықпалы орасан зор.
Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп
екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі
Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты физиктер
деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам
философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның
дәуірінде, яғни, Б.д.д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін софистер деп
атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды
қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель
келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам
деп өрісін кеңейткен.
Аристотельдің б.д.д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македонскийдің
Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр
бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық
грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары
дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің
Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан
ары дами түсті. Б:д.д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен
аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы – б.д.
ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде
пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм,
эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде
христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм
философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен иудаизм дін философиясы мен
христиан дін философиясы дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының
құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-
254 жж.) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б.д. ІІ ғасырында
өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни
философиясын патристикалық философия деп атайды.
Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі
дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т.б.
мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір
философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер
ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.
Парсы философиясы
Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен
тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты
ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары
деңгейде болды. Сасани билеушісі – І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған
Хузистан өлкесіндегі Жундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек
ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы
жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет
атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан
дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфада, одан соң
Нусайбинде діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және
сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен
Аристотель логикасы оқытылды.
Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап
алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы
мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы
Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән
біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы
билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей,
бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб
тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән Қалила мен
Димна деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен
емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген.
Үнді философиясы
Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық
байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің
көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін
қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді
философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам
философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни
сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған
еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады.
Бирунидің Тахқиқ Мали-л-Һинд атты еңбегінің маңызы зор.
3) Философияның ислам дүниесіне енуі
Алғашқы төрт әділ халифалар дәуірінен бастап-ақ 635 жылы Шам, 638 жылы
Антакия мен Халеб, 639-642 жылдары аралығында Александрия мен Мысыр, 639-
641 жылдары аралығында Харран мен Урфа, 738 жылы Джундишапур қалалары
алынуымен, Омайядтар заманында 652 жылдан бастап бүкіл Шығыс Анатолияның,
Месопотамияның, Ирактың, 670 жылы Солтүстік Африканың, 710 жылы Пенжаб пен
Синдтың басып алынуымен ислам әлемінің территориясы аз уақыттың ішінде
ұлғайды және бірнеше мәдени орталықтар мұсылмандардың қол астына өтті.
Осылардың нәтижесінде мұсылмандар аталған өлкелерде өмір сүріп келе жатқан
жергілікті мәдениеттермен, ойлау жүйелерімен және діндермен бетпе-бет
келді. Олардың арасында өзара ықпалдастық болғаны рас: жергіліктілер
арасында ислам дінін қабылдағандар да өз мәдени ерекшеліктері мен діндерін
сақтап қалғандар да кездесті.
Исламның пайда болған алғашқы жылдарында Араб түбегі кейіннен жаулап
алынған жоғарыдағы өлкелер мен қалаларға қарағанда мәдени, ғылыми және
философиялық әрекет тұрғысынан артта қалған болатын. Орта Шығыста, Мысырда
және Солтүстік Африкада өз заманындағы алдыңғы қатарлы эллиндік мәдениетке
ие болды. Иран сасаниттік мәдениетке, әсіресе, Джундишапур ілім ордасы
аясындағы сасаниттік, эллиндік және үнді мәдениетінен құралған кешенді
мәдениетке қол жеткізген болатын. Себебі, Персия исламның пайда болуынан
бұрын бір жағынан үнді мәдениетімен, келесі жағынан эллинистік мәдениетпен
байланыс орнатқан. Ал Үндістанда қуатты да бай үнді мәдениеті бар болатын.
Міне, осындай ауқымды мәдени ошақтарды бір шаңырақ астына топтастыра білген
исламдық халифат күн өткен сайын әртүрлі қажеттіліктерге тап болып отырды.
Осы қажеттіліктерді өтеу кейбір орталықтардың ашылуын, білім мен
технологиялардың игерілуіне жол ашты. Мұсылмандардың басты қажеттіліктері
әсіресе, жат жұрттықтарда жоғары деңгейде болған медицина мен астрономия
сияқты ғылымдар мен қаржы-қазыналық жұмыстарда байқалды. Сондықтан,
әсіресе, омайядтардың билеушілері сарайдағы қазыналық жұмыстарға христиан
арабтар немесе суриянилерді тағайындады. Мысалы, атақты сириялық теолог
және философ Яхя ад-Димашқидің атасы мен әкесі Муауия дәуірінде Шамда
қаржылық жұмыстарды басқарды. Сондай-ақ сарайға өзге діндегі емшілер
шақырылды. Мысалы, Муауияның ибн Усул атты дәрігері христиан дініндегі араб
болатын.
Омайядтар дәуірінің алғашқы жылдарынан бастап, мұсылмандардың
медицина, химия сияқты ғылымдарға мән бере бастағаны байқалады. Бір жағынан
билеушілердің жат жұрттық ғұламаларды сарайға шақыруы, келесі жағынан
мұсылмандардың аталған ілімдерді үйренуге талпынысы және өзге діндегі
ғұламалардың осындай ғылымға қатысты суриянише, грекше, тіпті, коптша және
басқа тілдерде жазылған еңбектерді араб тіліне аударуларымен ислам әлемінде
ғылыми әлемге деген талпыныс күшейе түсті. Мысалы, Маруан бин Хакамның
алғашқы жылдарында Масаржауайх әл-Басри атты бір ирандық еврей емші 683
жылы түбірі грекше болып табылатын Ахрун атты бір поп тарапынан
Александрияда жазылған, кейіннен суриянишеге аударылған медициналық кітапты
араб тіліне аудартқаны баяндалады. Бұл араб тіліне аударылған алғашқы
ғылыми кітаптар қатарына жатады. Ал ІІ Омар Александриядағы эллиндік-грек
дәстүрімен байланысты медициналық мектепті Антакия мен Харранға
көшіргендігі баяндалады. Екінші Омайяд билеушісі І Язидтің ұлы Халид
алғашқы мұсылман химигі және оған берілген хаким лақабына қарасақ алғашқы
философ болып табылады. Ғылымға деген қызығушылығына байланысты грек, копт
тілінен химияға, медицинаға және астрологияға тән кітаптарды аудартқандығы
мәліметтерде орын алады.
Аббасилер дәуірінде ғылымдарға деген қызығушылық одан ары арта түсті.
Бұл заманда да билеушілер басқа діндегі дәрігерлерді сарайларына шақыртып
алды. Тіпті халифа Мансурдың дәрігері Джундишапур ауруханасының басшысы
Георг ибн Бахтисху болатын. Аббасилер әртүрлі тілерден еңбектер аударуға
аса мән берді. Мысалы, 771 жылы үнділік саяхатшы өзімен бірге Бағдатқа
математикалық және астрономиялық Сиддханта атты кітаптарды алып келген. Оны
Синдхинд деген атпен халифа Мансурдығ бұйрығымен Мухаммад ибн Ибраһим әл-
Фазари тарапынан араб тіліне аударылды және әл-Фазари алғашқы мұсылман
астрономы атанды. Осы дәуірде Харун Рашидтің кітапханасы қызметкері әл-
Фазл ибн Наубахт та астрономиялық және астрологиялық кейбір кітаптарды
парсы тілінен араб тіліне аударды. Харун Рашид пен Мамун дәуірлерінде грек
тілінен Гален мен Гиппократтың медицинаға қатысты кейбір кітаптары мен
Эвклидтің геометриялық кітабы және Батламиустің астрономиялық кітабы араб
тіліне аударылды. Осы кезеңде ибн әл-Муқаффа және ұлы Мухаммад этика мен
саясатқа қатысты парсыша кітаптар мен бастапқыда парсышаға аударылған
Аристотельдің Органонындағы кейбір үзінділерді Араб тіліне аударды.
Демек, мұсылмандар алдымен философияға емес медицина бастаған
жаратылыстану ғылымдарына аса көңіл бөлген. Сол заманда аталған ғылымдардың
философиямен тығыз байланысты болуы, яки, аударылған кітап авторларының
және аудармашылардың көпшілігі философ болуы және сарайдағы қызметтерде
отырған өзге діндегілердің философиядан хабардар болуы, әсіресе,
Аббасилерден бастап, жанама болса да мұсылмандардың қызығушылығын ояндырды.
Осыған бір жағынан мұсылмандардың өз араларында әсіресе, Али мен Муауия
арасындағы текетірес нәтижесінде пайда болған діни, саяси бөлшектенуін және
осы мәселелерге түсініктеме жасауға талпыныс жасап, каламдық және саналық
тартыстарға бой алдыруын, келесі жағынан мұсылмандардың жаулап алған
жерлерде өмір сүрген өзге дін иелерімен, әсіресе, христиандармен Алланың
болмысына қатысты және таухидтің үштіктен үстемдігі жайындағы пікірталасқа
кірісуін және осы тартысқа қарсы жақтың әсіресе, Аристотель логикасын және
ежелгі грек философтарының пікірлерін пайдалана отырып, жауап беруін есепке
алатын болсақ, мұсылман ғұламалар мен билеушілердің саналық (ақли)
ілімдерге, әсіресе, алдымен логикаға деген қызығушығы артты. Осы және басқа
да себептерге байланысты әсіресе, Аббасилердің алғашқы күнінен бастап,
жаратылыстану ғылымдарымен қатар, логикалық жағы басым еңбектердің де араб
тіліне аударылғандығы байқалады. Міне, жаратылыстануға деген қажеттілікпен
қатар философиялық және логикалық ілімдерге деген сұраныс философияның
ислам әлеміне енуіне басты себеп болып табылады.
Жаратылыстанулық ғылымдар ислам әлеміне ауызша және аударма жолымен
қалай енген болса, философия да аталған ғылымдармен қатар солай енген.
Омайядтар дәуірінде ислам дінін кейіннен қабылдаған христиандар мен
иудейлер өздерінің негізгі сенімдерінен бас тартқанымен ондағы кейбір
пікірлерді исламның ішіне алдымен ауызша түрде енгізді. Мұның философия
ілімінің қалыптасуына бастапқы қадам жасауымен қатар, каламдық және
исламдық ойлау жүйесінде жаңа мәселелер мен мектептердің дүниеге келуіне
жол ашып берді. Осының нәтижесінде исламдық ойлау жүйесінің алғашқы
тартыстары, пікірталастары басталды.
Омайядтардың философияға деген ынтасы жоғары болмағанмен, Аббасилерден
бастап философиялық кітаптарды тікелей араб тіліне аударуы философияның
ислам әлемінде жандануына даңғыл жол ашып берді. Оған себеп, баршамызға
белгілі болғаны сияқты, омайядтар – араб ұлтшылдығы басым мемлекет,
сондықтан, билеушілер саясатқа, дәстүрлі поэзия мен әдебиетке қызығушылық
танытты. Ал Аббасилердің билеушілері араб болғанымен елге ықпалды уәзірлер
мен мемлекет қызметкерлерінің және қолбасылардың көпшілігі араб емес болды
және Аббасилер мемлекетін негізгі құрушылар да осылар болатын. Араб
еместер, әсіресе, уәзірлік қызмет атқарған парсылар ежелгі мәдениетке
икемділік танытты. Олар ғылым мен философияның дамуына қолғабыс жасады. Бұл
Аббаси басшыларын ежелгі артта қалған дәстүрмен емес, уәзірлерден қалмай,
ілім-білім үйренуге деген талпынысын оятты. Міне, осы себептерге байланысты
Мансур дәуірінен бастап, әсіресе, Мамун арқылы философия мен логика тікелей
мұсылмандардың басты назарына айналды және ауыздан ауызға тараған іліммен
шектелмей, Байту-л-Хикма сияқты аударма орталықтары арқылы мемлекеттің
қолдауымен аударма жұмыстары қолға алынды.
2 лекция
АЛҒАШҚЫ САЯСИ ЖӘНЕ ТЕОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУ
А) Діни-саяси алауыздықтар
Грек философиясының ислам ойлау жүйесіне түпкілікті ықпалы ІХ ғасырда
грек философиялық еңбектердің аударылуымен басталды. Осы кезеңнен бұрын
мұсылмандар бір-бірімен бетпе-бет келген саяси мәселелерге ұрынды. Аударма
жұмыстарымен қатар исламдық ойлау жүйесінің дамуына түрткі болған, каламдық
және философиялық мәселелерді ортаға қоюға бастама болған аталған текетірес
мұсылмандардың жаңаша ойлауына жол ашты.
Алғашқы саяси алауыздық халифаттың екі күшті үміткері Пайғамбардың
күйеу баласы, әрі немере інісі және төртінші халифа Али мен Шам уалиі және
омайядтар династиясының құрушысы Муауия арасындағы шайқастан туындады.
Мәліметтерге қарағанда Али 657 жылы Сыффын шайқасында толықтай жеңіске қол
жеткізу сәтінде Муауия оны соғыстан бас тартуға, соңында Алидің жеңілісімен
аяқталған хакам мәселесін қабылдауға итермеледі. Мұның нәтижесінде Алидің
армиясынан бір топ оны хакам мәселесін қабылдағандығын кінәлап, халифалық
құқығын мойындамай бас көтерді. Харижилер деп аталатын көтерілісшілердің
ислам тарихында алғаш мәрте саяси басшының негізі мен шегін ортаға қоюымен
ерекшеленеді. Тіпті, олар халифаның қажет емес екендігін, әр адам залым
билеушініөлтіру қажеттігін қуаттады. Сондықтан, олар анархиялыққа, саяси
бас көтеруді діндарлықтың басты мақсаты мен міндеті деп есептеуімен
ерекшеленеді. Харижилердің пікіріне қарағанда үлкен күнә (муртакибу
кабира) істеген мұсылман мұсылмандықтан шығады. Егер ол халифа болса,
шариғат тұрғысында кәпір болғандықтан, орнынан алынып тасталуы және
өлтірілуі қажет. Бұдан діни құралдарды орындау тек саяси басшының ғана
емес, ислам қоғамы мүшелерінің де негізгі міндеті болу қажет деген түсінік
туындайды.
Мұндай асыра сілтеушілік Шиизм сияқты шәк шүбәсіз Алиді қолдаған,
Муржия сияқты харижилердің иман туралы тар түсініктеріне қарсы шыққан
исламдық ағымдар тарапынан жайына қойылмады. Харижилер иманды шариғатқа
формалық жағынан ден қою деп қуаттаса, муржилер оны Алланы білу, оған бой
ұсыну және оны сүю және жақсы амалдар иманның өлшемі бола алмайды деп
есептеді: мүміндер білімі мен Аллаға бағыну арқылы емес, оған деген
шынайылық пен сүйіспеншілігі арқылы жұмаққа кіреді. Жүрегінде Аллаға деген
сүйіспеншілік пен оған бой ұсыну сезімі ұя салған адам күнә істесе де күнә
оның иманына нұқсандық әкелмейді немесе оның жаннаттағы орнынан махрұм қыла
алмайды. Кез келген істегі соңғы шешім Алланың үкіміне қалдырылуы және
саяси лидер теологиялық себептерге сүйене отырып, жоққа шығармауы тиіс.
Бүкіл мұсылман қауымынікі сияқты билеушілер иманының ақиқаттығын негіздеу
тек Аллға ғана тән, - деп есептеді олар.
Халифалықтың шарттары сияқты маңызды тақырыпта муржилер мен харижилер
бір пікірді қолдады: қоғам тарапынан құрметтелген кезкелген тақуа мұсылман
консерваторлар сияқты пайғамбардың тайпасы – Құрайштан немесе басқа
тайпадан болуы қажет деген шартты қоспастан осы қызметке тағайындалуға
болады.
Муржияның басқа да шектен асқан либерал көзқарастары арасында мынандай
идеяны да кездестіруге болады: иманға қайшы келетін сенімдерді ауызша ғана
қуаттау имандылықты әлсіретпейді немесе соңғы демінде болса да иман
келтіріп өлген мұсылман да қауіптен құтылады.
Пайғамбардың өлімінен көп уақыт өтпестен исламның бірлігін бұзған
алауыздақ кезінде пайда болған үшінші үлкен діни-саяси ағым шиизм болатын.
Жоғарыда орын алған екі ағым сияқты шиизм де заманындағы саяси тартыстан
және харижилердің нақты түрде ортаға тастаған саяси лидер мәселесіне
жеткілікті деңгейде жауап табу талпынысынан пайда болды. Тағайындалған
халифаның шешімдерін асыра сілтеушілік деп тапқан харижиттер оған қарсы
бас көтерген және фанатизмге бейтарап ұстанымда болған муржия орын алған
бүкіл оқиғалардың нәтижесін Алланың шешіміне қалдырған кезде, шиизм Алидің
билігін заңды деп мойындап, оны қолдады. Алидің билігі заңды екендігін
дәлелдеу мақсатында шиизм оның жасаған іс-әрекетіне емес, оның халифалығын
дәлелдейтін насстарға жүгінді. Олар имамды пайғамбардың тек заңды мұрагері
ғана емес, шариғатты жете түсінген ірі тұлға деп есептеді.
Саяси анархияның нәтижелерінен құтыла алмаған харижилерге қайшы түрде
шииттер теократиялық және абсолюттік монархияны қолдады. Олар халифа немесе
имамның алғашқы үшеуінің заңдылығына күмәнмен қарап, лидердің халық
тарапынан тағайындалмайтынын, құдайдың таңдауымен болатынын алға тартты.
Құдайлық таңдауда пайғамбар Алланың жеткізушісі ретінде орын алады. Ол –
күнәсіз. Осыған орай, оның мұрагері де күнәсіз. Сондықтан, Алидің жасаған
іс-әрекетінде ешбір қателік жоқ.
Алидің алғашқы жақтаушылары идеяларын дәлелдейтін Құраннан немесе
хадистерден насстар табуға талпынса да теологиялық дәлелдерін ислам сызған
шеңберден тысқары шығарғандығы анық. Күнәсіз имам идеясын одан ары дамыта
отырып, оған күмәнсіз құдайлық немесе жартылай құдайлық қасиеттер беруге
дейін барды. Алғашқы шииттердің бірі – иудаизмнен исламды кейіннен
қабылдаған Абдуллаһ бин Сабаның Алидің өлмейтінін, ақыр заманда жер
бетінің мұрагері ретінде қайта оралатынын айтқаны баяндалады. Шиизмнің
келесі бір жақтаушылары өлмейтін имам идеясын принцип ретінде қуаттаумен
қатар, осы сипаттарды өз имамдарына берді. Мысалы, исмаилиттер 760 жылы
дүние салған Джафардың үлкен ұлы Исмаилдің соңғы имам екендігін, оның
ғайыпта екендігін қуаттаған кезде, Исна Ашария (он екі имамға сенетіндер)
Мәһди ретінде он екінші имам Мухаммад бин әл-Хасан деп санайды: Мәһди ақыр
заманда әділетсіздікке толы әлемге әділет орнату мақсатында қайта оралады.
Ә) Исламдық теологияның дүниеге келуі
Исламның тұтастығын алғашқы кезеңдерден бастап бұза бастаған, ал
жандануы ҮІІІ-ІХ ғасырларда грек философиясының енуімен одан ары қуат алған
теологиялық бөлшектену жоғарыда орын алған діни-саяси ағымдардан да маңызы
зор. Алғашқы мұсылман құқықшылары мен хадисшілер (салафилер) қасиетті
жазбаға деген қатаң бой ұсынуымен ерекшеленгенімен қасиетті мәтіндердің
логикалық қайшылықтары туындап, осы қайшылықтарға түсініктеме жасаумен,
олардың сәйкессіздігін үйлестірумен айналысты. Қасиетті жазбаға түсініктеме
және филологиялық анализ жасаудың нәзіктігі соншалық, ондағы кейбір
мәселелер туындай қалса, жаңа сенімдік мектептің қалыптасуына жол ашуы
сөзсіз болды және Құранға тауил жасау кезінде сенім мәселесі бойынша
тартыстың жаңа деңгейі белең алары белгілі. Сахабалар дәуіріндегі және одан
кейінгі саяси оқиғалармен қатар христиан, иудаизм ықпалының және грек
философиялық идеяларының ислам сенім әлемінде идеялық тартыстың күрделене
түсуінде маңызды рөлді ойнағаны сөзсіз.
Теологиялық тартысқа алғаш себеп болған тақырыптардың бірі – адам
қалауы еркіндігі мен тағдыр (қадар) мәселесі екендігі сөзсіз. Осы проблема
төңірегінде өз пікірін білдірген алғашқы мұсылман теологтары ретінде Мабад
әл-Джухани, Ғайлан Димашқи, Уасыл бин Ата, Юнус әл-Асуари және Амр бин
Убайд жатады. Одан соң каламдық дамудың ордасын құраған атақты Хасан Басри
сияқты кейбір каламшылар адам қалауын түбегейлі жоққа шығармады және тағдыр
мәселесін де терістемеді.
Қалау еркіндігін қуаттағандардың (Қадария) теологиялық идеяларында
саяси идеялар орын алмағанда ол заманда оншалықты назар аударарлық деңгейге
жетпеген болар еді. Себебі, Мабад пен Ғайлан омайяд халифалары Абдулмалик
пен Хишам әмірлерімен өлім жазасына кесілді. Ал адам өз ісіне өзі жауапты
деген аталған мектептің идеялары мен олардың халифа әрекетіне қарсы ой
айтулары билік басындағыларға ұнамады.
Сунниттік ғұламалар қалау еркіндігін жақтаушыларға қарсы қадарилік
сенімнің түп тамырында грек немесе христиан философиясының жатқандығын
дәлелдеп, үнемі сынға алды. Христиандықтан қуат алған қадарилік сенімнің
ислам ойлау жүйесінің кейінгі дәуірлерінде өркен жайған мутазила мектебі
арқылы жалғасын тапқандығы анық. Қадарилік сенімнің таралуына омайядтар
қатаң тиым салса, одан кейін тарих сахнасына шыққан аббаси халифасы –Мамун
мутазилиттерді мемлекеттік деңгейде қолдады.
Кең тараған мәліметтерге қарағанда мутазила мектебінің құрушысы ислам
құқығы, аскеттік және теологиялық догма тарихындағы шоқтығы биік тұлға –
Хасан Басридің шәкірті Уасыл бин Ата болатын. Уасылдың ұстазымен болған
пікірталаста харижиттердің кесінді түрде ортаға тастаған ойлары үлкен
күнә істеген мұсылманды шариғат тұрғысында діннен шығуы немесе шықпауы
жөнінде өрбіген. Харижиттер бұл сұраққа кесінді түрде мұсылман емес деп
жауап берсе, муржия либерал, бейтарап жауап береді. Сонда Уасыл әлгі
адамның күпір мен иман арасындағы орында екендігін қуаттайды.
Уасылдың мутазилалық доктринаның негізін құраған басқа да негізгі
мәселелер жөніндегі көзқарастары жайлы мәліметтер аз. Алайда, Мутазила мен
шәк-шүбәсіз құдайлық құдірет ілімінің және бүкіл адам әрекеті Алла
тарапынан абсолютті түрде белгіленетіндігін (детерминизм) паш еткен Жахм
бин Сафуан арасында байланыс болғандығын атап өткен жөн. Тағдыр мәселесі
жөнінде араларында болған пікірталас ортағасырлық кітаптарда орын алғанымен
Құранның жаратылуы сияқты кейбір негізгі мәселелерде Жахм мен мутазиланың
бір көзқарасты қуаттағандығы назар аударарлық дүние. Сонымен қатар,
мутазила ілімінің темір қазығы болып табылатын мәселе – Алланың сипаттары
оның затымен бірге екендігін Жахм насихаттаған.
Жахм бір жағынан қалау еркіндігін жоққа шығарса, келесі жағынан
соңында жұмақ пен тозақтың ішіндегілерімен бірге жоқ болатынына сенді. Бұл
көзқарас мутазилиттердің жұмақ пен тозақ мәңгілік марапат пен мәңгілік
жазадан тұратынын қуаттайтын сеніміне түбегейлі қайшы. Аталған көзқарасты
ұсынған кезде, Жахм Алланың алғашқы және соңғы екендігін баяндайтын Құран
аяты мен (57, 3) соңында оның жүзінен (55, 27) басқа барлығының жоқ
болатынын баяндаған аяттан қуат алған болса керек. Аталған екі жүйелі
түрдегі теологиялық мектептің құрушысы – Жахм мен Уасылдың араларында
айырмашылық болғанына қарамастан ҮІІІ ғасырдың басында-ақ мұсылман
халықтарын бөліп тастаған каламдық мәселелерді қарастыруы жағынан маңызы
зор.
Уасыл бин Ата мен мутазилиттер жайлы еңбектердің көпшілігі күнімізге
дейін жете қоймағанмен мутазила мектебінің ең гүлденген шағы болып
табылатын ІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы ілімін меңгеруімізге қол ұшын
беретін еңбектер қолымызда бар.
Бүкіл зерттеушілер мутазила философиясы құдайлық әділет пен таухид
аясында қалыптасқандығын қуаттайды. Мутазилиттер өздерін осы
категориялардың шынайы жаршысы ретінде санайтын. Мутазилиттердің басқа
мәселелер жайында өзіндік пікір білдіргендігін білсек те олардың көпшілігі
екі негізгі идеяға, әділдік пен тәухидке қайта соқтыға беретінін атап өткен
жөн. ІХ ғасырдағы мутазилит ғалымдарының ірі өкілінің бірі шынайы мутазила
сенімінің бес принципі бар: әділдік пен тәухид, уад пен уаид, әл-
манзила байна-л-манзилатайн және әл-әмру би-л-маруф уа нахи ани-л-мунар.
Осы бес принциптің соңғы үшеуі мутазилиттердің Алланың абсолюттік әділдігі
жайындағы ілімінің логикалық қорытындысы екендігі байқалады.
Жахмиямен жақын байланысы бар мутазила олардың детерминизміне қарсы
шықты және бұл қарсылық оларды Алланың әділетін қуаттау талпынысына алып
барды. Алғашқы мұсылман теологтары Алланың әділетсіз екендігін жоққа шығару
жағынан бір пікірді қолдады. Алайда Алланың әділеті мен дүниеде орын алған
жамандықты үндестіру мәселесі оларды алаңдата қоймады. Бірақ, Уасылдан
бастап бұл проблема мутазила мен қарсыластарының айналысқан маңызды
мәселеге айналды. Құдайлық әділет адамдардың қолынан туындаған жамандықпен
ешқандай байланысы жоқ. Бұл – адамның қалауына байланысты. Осы себепке
байланысты адам - өз іс-әрекетінің жаратушысы.
Исламның кейінгі дәуірлерінде мутазилиттердің пікірлері теологиялық-
метафизикалық мәселелерге ойыса бастады. Олар бастапқыда өздерін әһлу-л-
адл деп атап, Алладан жамандықтың (шарр) туындамайтынын, сауаптың адам
әрекетіне байланысты екендігін қуаттаса, кейінірек өздерін әһлу-т-таухид
деп атап, Алланың сипаттары мен болмысы жайындағы тақырыптарды зерделей
бастады. Бұл – мутазилит ғалымдарының антикалық логиканың ықпалында
қалғандығын көрсетеді, себебі, Х ғасырдың алғашқы жартысында мутазилит
мектебіндегі таухид мәселесі алдыңғы қатарға шыға бастады, ал Алланың әрбір
әрекетте көрініс тапқан Адлу илаһи мәселесі екінші дәрежеге түсіп қалды.
Дәстүрлі исламдық көзқарастан өзгеше түрде мутазилиттер құдайлық
сипаттарды теріске шығаруға немесе олардың құдайлық субстанцияның (зат)
өзінде жатқандығын алға тартты. Мысалы бір мутазилит каламшының Алла
ілімімен біледі және ілімі оның Заты болып табылады деген көзқарасы осыны
айғақтайды.
Құдайлық сипаттардың бірі болып табылатын калам әуелден бері бар
(әзәли) сипат ретінде дәріптеліп келсе, Мұхаммед пайғамбарға уахи етілген,
сондай-ақ, қадим екендігі қуатталған Құран ілімі мен христиан
теологиясындағы логос арасында ұқсастық байқалады. Исламды Христиан
теологиясынан қашық ұстау мақсатында мутазилиттер Құранның қадим деп
табуды ширк деп есептеп терісе шығарды және кейбір халифалар
мутазилиттерге еліктеп, Құранның махлуқ екендігі ресми түрде жариялады,
осы идеяны қабылдамағандарға қатаң жаза қолданды.
Мутазилиттік іліммен терең сусындаған Ашари 40 жасынан кейін
мутазилиттерге қарсы шығып, салафияны жақтады, уахидің ашық мәнінің
ақиқаттығын дәлелдеу жолында Ахмет бин Ханбалдың жолын қуумен бірге
толықтай салафилер принциптерін берік ұстамады. Себебі, насстардың ұсынған
сенімді қуаттап, ақиқаттығын дәлелдеуге тырысқан кезде, ақылға, мутазила
тәсілеріне ден қойды.
Ашариттердің айқындаушы ерекшеліктерінің ең басында насс пен ақыл
арасындағы ұстанымы келеді. Ашариттер салафилерге қайшы түрде насстардың
ақиқаттығын дәлелдеу үшін ақылдың маңызын жоққа шығармайды: насстардың ақыл
арқылы дәлелдеуді бидғат немесе қате түсінік деп есептемейді. Алайда,
мутазилиттер тәрізді иман мен діни мәліметтер алдында ақылдық абсолюттік
өлшем ретінде қабылдамайды. Себебі, оның пікірі бойынша ақылды абсолюттік
түрде бағалау, оның иман мен насстардың орнын басуы насстардың өз мәнінен
айрылуына алып барады. Ғайып ақылдық қабілет қол жеткізе алмайтын
деңгейдегі болғандықтан, Құран бізге ғайыпқа сенетін негізгі принциптер
жайлы мәлімет береді. Осы жағынан ақыл абсолюттік өлшем бола алмайды.
Ашариттер түйіні шешілмеген тақырыптарда үндестіруші жолды ұстанады.
Мысалы, мутазила Алланың сөзі болып табылатын Құранның жаратылғандығын
қуаттаса, салафилер керісінше, оның жаратылмағандығын алға тартады.
Мутазила мен салафия Алланың сөзі деген мәндегі Құранды құрайтын әріп, сөз
және сөйлем сияқты бөліктерді бір-бірінен ажыратып қарамаған. Ал оның
шешімі құдайдың сөзі деген мән мен Құранның белгілі бір уақытта ортаға
шыққан сөздік құрылымын бір-бірінен ара жігін ашуда жатыр. Осы жағынан
Алланың сипаты болып табылатын калам жаратылмаған, ал адамдарды негізгі
каламға жөн сілтейтін Құранның сілтемелері мен айтылулары жаратылған.
Сол замандағы өзге каламдық мектептерден ерекшелендіретін ашариттік
көзқарастардың бірі – Алланың сипаттарына қатысты. Осы тұста да оның
үйлестіруші орта жолды ұстанғаны анық байқалады. Мутазила құдайдың
субстанциясынан (затынан) бөлек сипатты мойындамағандықтан, олар Алланың
субути сипаттарынан да бас тартты. Ал енді бір топ насстардың сыртқы мәніне
ғана мән берумен шектелгендіктен, олардың кейбірі Алланы адамға ұқсатуға
(антропоморфизм) дейін барды. Ашарилерге келер болсақ, олардың пікірі
бойынша Алла Құранда орын алған барлық сипаттарға иелік етеді, әлгі
сипаттардың ақиқаттығы айқын және оның затынан бөлек, бірақ, затынан басқа
болмыс емес. Ұғым ретінде сипаттарды заттан бөлек қарастырған Ашария зат
пен сипат арасындағы байланыстың сандық емес, сапалық екендігін қуаттай
отырып, мутазила мен салафия шеше алмаған түйіннің шешімін тапты.
Сенімдік мәселелер арасында ең көп тартысқа айналған тақырыптардың
бірі – адам қалауының еркіндігі мен жауапкершілік проблемасында мутазила
адамның абсолюттік құдірет иесі, яғни, өз ісін өзі жаратушы екендігін
жақтады. Ал мутазилалықтардың осындай идеясына қайшы түрде адамның қалау
еркіндігін толығымен жоққа шығарған, барлық әрекетті тағдырға байлаған
жабрия орын алатыны жоғарыда баяндалды. Ашариттер осы екі жаққа айрылған
идеяларды ұштастырып, үйлестіріп, іс-әрекетті жаратушы күшке тек Алла ие
екендігіне, ал адамда таңдаған әрекетіке қол жеткізу (касб) қабілеті бар
екендігіне тоқталады. Адам қалаған әрекетіне қол жеткізе алады және
таңдауына қарай жауап береді. Бірақ, әрекетті жаратқан өзі емес – Алла.
Имам Ашариден соң Әбу Бәкір әл-Бақиллани, ибн Фурақ, Әбу Исхақ әл-
Исфараини, Абдулқаһир әл-Бағдади, әл-Жуайни, әл-Ғазали, Шахристани,
Фахреддин Рази, Журжани ашарит ілімін одан ары дамытты.
Мутазилиттердің ұсынған каламдық іліміне қарсы ашари мектебімен қатар
Мауреннахрда Матуридия мектебі пайда болды. Әбу Мансур Мухаммад бин
Мухаммад әл-Матуриди сенім мәселесінде Әбу Ханифа ілімін кеңейте отырып,
ислам сенім негіздерін шынайы түрде түсінуінде Құран мен Сүннетпен қатар
ақылдың да алатын маңызды орнына тоқталып, оның құрған теологиялық
матуридия мектебі салафияның, ашарияның және мутазиланың кейбір
көзқарастарын үндестіруге тырысқан. Ақылға мән беруі жағынан мутазилаға
жақындай түсуімен қатар, сунниттік исламның негізгі принциптерін қолдауда
ашариттермен тізе қосады. Алайда ашариттермен келісе бермейтін пікірлері де
бар. Матуридилердің пікірі бойынша пайғамбар келмесе де адам ақылымен
құдайды таба алады және жақсылық пен жамандықты, ізгілік пен зұлымдықты
адам санасымен ажыратуға қабілетті. Ашариттердің ұсынған сипаттарымен қатар
такуин (жарату) құдайлық сипаттар болып табылады.
Матуридилердің пікірі бойынша амал иманмен бір бүтін бола алмайды,
сондай-ақ, иман артпайды да кемімейді, ол – құлдың Аллаға берген кесінді
сөзі және анты. Матуридилер адам әрекетінде қалау еркіндігін қолдауы
жағынан ашариттерден ерекшеленеді. Матуридилердің пікірі бойынша адамның
бір әрекетті жүзеге асыруға шешім қабылдауы кулли ирадасын жузи ирадаға
айналдырады және ашариттерге қайшы түрде жузи ирада құдай тарапынан
жаратылмайды. Бірақ адам таңдауының әрекетке ықпалы кулли ираданы, жузи
ирадаға айналдырумен қана шектеледі, ал әрекетті жаратушы – Алланың өзі, ал
адам тек әрекетке ғана қол жеткізе алады (касб). Матуридилердің пікірі
бойынша үлкен күнә істеген адам имандылықтан шықпайды, ал тәубеге келсе,
құдайдың кешіріміне ие болары хақ.
Матуриди мектебі кейінгі замандарда Хаким Самарқанди, Мухаммад
Паздауи, Әбу-л-Муин Насафи, Бурхануддин Насафи, Омар Насафи, Нураддин
Сабуни т.б. тәрізді ғұламалар арқылы дамытылды.
3 лекция
МҰСЫЛМАНДЫҚ ОЙЛАУ ЖҮЙЕСІНДЕ ИСЛАМ МИСТИЦИЗМІ
Сопылықтың тарихы мен ілімі исламдық ілімдердің дамуымен тығыз
байланысты. Танымдық, моральдық-этикалық, интуициялық және философиялық
ілім ретінде суфизм исламдық ой-пікірде кейіннен орын алды. Мұхаммед
пайғамбар өлімінен соң даму жолына түскен халифаттың алуан түрлі
мәдениеттермен, өркениеттермен бетпе-бет келуі нәтижесінде ислам діні мен
олардың арасында өзара ықпалдастық болғандығы рас. Осының нәтижесінде
кейінгі ғасырлардағы сопылық мәдениет жаңа ойлармен, ұғымдармен және
терминдермен толысты, өрісін кеңейтті. Осылайша суфизм әмбебап ілімге
айналды. Өзге мәдениеттерге тән құндылықтарды бойына сіңіргенмен сопылық
ілім оларды мұсылмандық арнаға салды және исламдық ілімдердің басты қайнары
– Құран мен Сүннет желісіне түсірді. Ар ілімі ретінде суфизмнің пайда
болуына түрткі болған да осы Құран мен пайғамбардың өмір жолы болатын.
Әмірлермен, тиымдармен, мұсылмандық қоғам мен тұлғаның өмір сүру
қағидаларымен, сенімімен қатар Құран адамның мистикалық өміріне қатысты
идеяларды, моральдық-этикалық құндылықтарды, тақуалық өмір мен аскеттік
тіршілікті ұсынады.
Мұхаммед пайғамбардың өнегеге толы ғұмыры сопылық-мистикалық жолдың
дүниеге келуіне мұрындық болды. Пайғамбардың іс-амалдары мен жүріс-тұрысы,
адамгершілік қасиеттері осы Құранда орын алған аяттармен сабақтасып жатыр.
Пайғамбардың бір хадисіне қарағанда мұсылмандықта үш деңгей орын
алған: ислам, иман және ихсан. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты,
бұлар бірінсіз бірі болмайды. Оның соңғысы өзі көрмесе де, барлығын бақылап
тұрған құдайды көріп тұрғандай оған құлдық ұру, - деген сөз. Ихсан
деңгейіне жеткен мүміннің моральдық, тәндік, яғни ішкі және сырты іс-
әрекеттері үйлесім табары анық. Себебі, ихсандық деңгей - өзге екі деңгейге
қарағанда шоқтығы биік бір төбе, асқар шың. Алғашқы мұсылмандар осы асқар
шыңды бағындыруға талпынған. Құранда әркім жасаған амалына қарай өз өтемін
алатынын, осыған сай құдайдың әділ үкім шығаратынын ескертеді (Құран:997-
8; 493; 440,77). Демек, Құран мен Сүннеттің кемелдікке жету құндылықтарын
басшылыққа алғандар исламдағы сопылық ағымының дүниеге келуін қамтамасыз
етті
Мұсылмандық дегдарлық - суфизмнің практикалық жағын құраумен қатар
шынайы мұсылманның өмір сүру формасы және оның дүниелік игіліктер мен адам
қалауларына тосқауыл болатын тақуалық өмір. Ол – мұсылмандық сопылықтың
алғашқы, қарапайым типі. Мұның түпкі тамыры жоғарыда баяндалғаны сияқты,
ислам дінінің өзінде жатыр. Суфизм тарихында алғашқы дәуірі болып
есептелетін және исламның бесігі Медине мектебі Құран мен Сүннетті
басшылыққа ала отырып, қарапайым тақуалық түсінікті қолдады. Мұнда жетілген
аскеттердің басты шамшырағы – Мұхаммед пайғамбар мен оның сенімді
серіктерінің іс-амалдары.
Дегдарлық (зухд) өмір пайғамбардың жеке қасиетіне тән құбылыс. Қолында
бар мүмкіндіктерге қарамастан Мұхаммед пайғамбардың кедейлікпен өмір кешуі,
дүние-мүлікке мүлдем көңіл аудармауы оның тақуалығына нақты дәлел. Құдай
жолында бар дүниесін сарп етуге ол ізбасарларын үгіттеді, тіпті,
мәліметтерге қарағанда ол өзінің кедейлік өмірін мақтан тұтатын. Алғашқы
мұсылмандар арасында оның жеке қасиеттерін үлгі қылып, тақуалық өмірді
терең бойлағандар аскеттік өмірге кедергі келтіреді деп санап, үйленуден
бас тартқанда пайғамбар оған тиым салды.
Халифаттың ордасы Мединеден Шамға (Дамаск) көшірілуіне дейін бұл
мектеп өз маңызын сақтады. Оның өкілдері ретінде Әбу Зарр әл-Ғыфари,
Хузайфа, Салман Фариси, Әбу Убайда әл-Джаррах, Абдуллаһ бин Масуд сияқты
атақты сахабаларды атауға болады.
Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін өзгеріске ұшыраған бірі -
әлеуметтік, келесісі – саяси жағдайға қайшы түрде аскеттік өмір одан ары
жалғасын тапты. Мұсылман-арабтардың көршілес жатқан іргелі де дәулетті
елдерді жаулауы нәтижесінде қолға түскен олжа артқан сайын олардың
көпшілігі дүние-мүлікке, алтын-күміске алданды, пайғамбар заманындағы
қарапайым, күнделікті күйбең-тіршілікті ұмытты. Олар зәулім сарайлар салды,
көркем және бағалы киімдер киді, әртүрлі тағамдар алдырды және қызметші
жалдады, ән-биге, ойын-сауыққа әуестенді. Ал бұл пайғамбар заманын аңсаған
аскет-тақуалардың дүниеден одан ары безінуіне, тіпті осы жолда өзін-өзі
қамшылай түсуіне, әлгі дәулеттілерді сынауға себепші болды. Олар дүниелік
рахат, молшылыққа деген қызығушылықтан аулақ болудың, онымен күресудің ең
тиімді жолы ретінде дүние-мүлік пен байлықтан, мансаптан өзін іштей тыюға,
оның орнына бойдағы барлық ерік-жігерді үнемі құдайға құлшылық жасауға, о
дүние бақытын аңсауға, күнәлардан аулақ болуға жұмсауға тырысты. Әбу Зарр
әл-Ғыфаридің пайғамбардан қалған тақуалық жолды ұстау қажеттігі жайлы
жасаған халыққа үндеуінде және саяси билікті қолдарына мықтап алған
Омайядтар әулетінен бастап, дәулеттілерге жасаған сындарында бұл айқын
байқалады.
Мұсылман сопылығының одан ары дамуына себепші болған келесі бір оқиға
– Муавия мен Али арасындағы ұзаққа созылған қанды шайқас, бір-бірімен
текетіресі. Әділ төрт халифаның (хулафа рашидин) үшіншісі – Осман ибн Аффан
заманында тұтанған алауыздық, Осман ибн Аффанның зұлымдықпен өлтірілуі,
одан соң насырға шапқан Али жақтастары мен Омайядтар әулеті арасындағы
билік таласы сияқты ислам әлемін үрей билеген саяси оқиғалар тарихта мәлім.
Алидің өлімінен соң халифат билігі Омайяд әулетінің қолына өтіп тынды.
Бірақ елі іші тыныштала қоймады, әсіресе, Харижиттер елдің мазасын алды.
Омайядтардың исламның қойған қағидаларына қайшы әрекет етуі,
мұсылмандардың қасиет тұтқан Мекке мен Медине қалаларын шабуы, халықтың
құрметтеген пайғамбардың жиен ұрпақтарын Кербалада қырып салуы, одан
қалғандарын қудалауы халықтың мемлекет билеушілеріне деген ызасын қоздырды.
Себебі, билеушінің жүргізген саясаты діни теорияның бір бөлігі ретінде
қаралатын болғандықтан, Али мен Муауия арасындағы қантөгістер топтар мен
жекелеген адамдар тарапынан әртүрлі бағаланды.
Тарихта орын алған аталмыш жанжал халықты қатты күйзеліске ұшыратты.
Бұқара халық тыныш, бейбіт өмірді аңсады. Сондықтан бұл өмірдің болашағынан
үміт үзгендер тек о дүние бақытына ғана иек артты, Осылайша, олар ішкі
тыныштық пен амандықты аскеттік тақуалықтан тапты.
Омайядтарды тек білектің күшімен құлатуды мақсат тұтқан алғашқы діни-
саяси ағым – Харижиттерге қайшы түрде суфизм адамның жан тазалығына,
тақуалық өмірге мән берді. Осының нәтижесінде ҮІІІ-ІХ ғасырларда мұсылман
зиялылары арасында екі топқа бөліну процесі жүзеге асты. Олардың бірі –
жоғарыда баяндалған каламшылар мен құқықшылар болса, келесісі – ішкі жан
тазалығы мен тақуалық өмірге мән берген аскеттер.
Исламдық ілімдер арасында алғаш дамыған мұсылман құқығы адамның сыртқы
амалдарын мұсылмандық қағидалар төңірегінде реттеуді мақсат тұтты. Бұған
қайшы түрде суфилер құқықтық тұрғыдан реттеу мүмкін емес иманның мәні мен
маңызына сүйене отырып, моральдық құндылықтарға, адамның ішкі жан
тазалығына баса көңіл аударды.
Суфизм ислам діні пайда болған алғашқы екі ғасыр ішінде елден
оңашаланатын адамдардың тақуалық тұрмыс-тіршілігімен шектелетін қарапайым
аскеттік жол ретінде елеусіз болатын. Себебі онда, бастапқы кезде арнайы
бір таным, философия жоқ еді. Мұсылман құқығы мен калам сияқты таза
исламдық ілімдер дамып, дін ғұламалары ортасы қалыптасқаннан кейін ғана
суфизм көпшілік қауымға жақын діни тұрмыс-тіршілік ретінде көрініс тапты.
Сопылық әрекеттің бастамасы алғашқы мұсылман аскеттері арасында Құран
әуенін, діни уағыз-насихаттар естігенде көз жасын көл қылатын
захидтермен, абидтермен, қурралармен байланысты. Қуссас деп
аталатын халық арасындағы діни жыршылар мен әңгімешілер христианнан,
иудаизмнан, гностицизмнан, тіпті, буддизм мен зороастризмнан алған
мәліметтер арқылы Құранда орын алған тарихи хикаяларды кеңейтіп, оны
көпшілікке ұсынды.
Сопылық қауымдастықтың алғашқы типі – сұхбаттасу, зікір салу
мақсатында жиналатын, араларында ресми байланыс жоқ топтардың дүниеге
әкелген халқалар. Халқалық жиындар бастапқы кезде арнайы орындарда емес,
мешіттермен қатар кезкелген жерде жүзеге асты.
Суфизмнің қалыптасу тарихында Басра мен Куфа суфилерінің орны бөлек.
Басралық мектептің, тіпті, тұтас сопылық ілімнің көрнекті өкілі ретінде
Хасан Басриді атауға болады. Хасан Басридің діни өмірге деген көзқарасы
тақуалық, пақырлық және дүние игілігінен аулақ болу сияқты қарапайым
аскеттік түсінік болды. Оның насихаттаған жол жаратылған мына әлемге қарап,
оның жаратушысының құдіретіне ой жүгіртуден, өзіне қатаң талаптар қоюдан
және құдайдың басқа салғанына шын пейілмен ризашылық көрсетуден, бой
ұсынудан тұрды. Мұнда құдайдың қалағаны мен адамның тілегені үнемі үйлесім
табуы тиіс.
Исламның мәшһүр алғашқы әйел-суфиі Рабияту-л-Адауия бүкіл ғұмырын осы
Басрада өткізді және ол Хасан Басридің пақырлыққа, тақуалыққа қатысты
идеяларын одан ары дамытты. Ислам мистицизмі тарихында алғаш мәрте Алланы
сүю идеясын паш еткен осы Рабияту-л-Адауия болатын. О құдайым!, - деді
ол, - егер мен тозақ отынан қорыққандықтан саған құлдық ұрсам, онда мені
оның түбіне таста. Ал жұмақтан үміттеніп саған құлдық ұрсам, мені жұмақты
нәсіп етпе. Егер мен сенің өзіңе құлшылық жасасам, онда өзіңнің мәңгілік
сұлулығынан мені ажыратпа.
Ал Куфа - Алидің жақтастары көп шоғырланған мекен, сондықтан
тақуалығымен халық арасында танылған куфалық аскеттер мемлекеттің саяси
өміріне белсене араласты. Куфа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯНЫҢ ТАНЫМЫ
А) Ислам философиясының мәні және анықтамасы
Мұсылман халықтарының барлығында дерлік қолданылатын фәлсәфә сөзі
араб тіліндегі фәлсәфә (көпше түрде фәлсәфиат) сөзінен туындаған.
Кинди, Хорезми және Шахристани сияқты мұсылман философтарының пікіріне
қарағанда фәлсәфә сөзі грек тілінен бастау алады және ол грекше
философия сөзінің арабтың тілінде бұрмалаған түрі болып табылады. Ол
гректің филос және софия деген екі сөзінінің қосындысынан пайда болған.
Алғаш мәрте Пифагор қолданған деп есептелетін философия сөзі сүю деген
мағынаны білдіретін фило мен даналық мәнін білдіретін софия сөзінен
құралады. Демек толықтырып айтар болсақ, қазақ тілінде даналықты сүю
болып шығады.
Философияның анықтамасына келер болсақ, ортағасырлық мұсылман
философтары мынандай қорытынды жасағанын байқаймыз.
Кинди: философия – адамның қол жеткізген қабілетіне қарай нәрселердің
мәндері мен себебтерін тану.
Ибн Сина: Адамның өз күшіне қарай нәрселердің ақиқатын теориялық
түрде ойлауы және мойындауы.
Кинди: Философия өнері – адамнің қабілеті негізінде құбылыстар мен
нәрселердің ақиқатын анықтайтын ілім.
Кинди: Философия – адамның өзін тануы.
Фараби: Хикмет (философия) – бизатиһи уаджиби уджуд болған
(өздігінен бар болуы міндетті) Хаққтың болмысын болмыс ретінде тану.
Ибн Рушд: философия - өнер туындысы ретіндегі болмыстарды зерделеу
және оның жаратушысын тану.
Ә) Философия-хикмет ілімі
Философия мен хикмет сөздері ислам ойлау жүйесі тарихында көбінесе
бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың
соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті көптеп қолданған. Мысалы,
ІХ ғасырда Кинди еңбегін Рисала фи Фалсафату-л-Ула деп атап еңбегін
философия терминін қолданса, ибн Сина Уйун әл-Хикмат және Хикмату-л-
Машриқия деп атаған. Оның себебіне үңілер болсақ, ерте кезден басталған
философия қарсыластары философия сөзінің орнына Құранда жиі орын алатын
хикмет сөзін қолдану немесе философияны ислами атаумен атау мақсатында
аталған терминді қолданысқа енгізген болса керек. Сонымен қатар, философия
сөзінің ішкі мәніне үңілер болсақ та оның даналықты, яғни хикметті сүюден
туындайтыны белгілі.
Кейбір мұсылман ойшылдары хикмет сөзінің ара жігін философиядан
ажырата отырып, басқа мәндерде де қолданған және хикметке философиядан да
бағалы маңыз берген. Мысалы Кинди хикметтің ең жоғары өнегелік мен ізгілік
ретінде қарастырады.
Б) Ислам философиясының қайнарлары
1) Жергілікті қайнарлар
Ислам
Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар – исламның негізін
құрайтын Құран мен Сүннет.
Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән
мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол – адамға,
қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап.
Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған
қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның
санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген
аяттарды Құраннан кездестіруге болады.
Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және
пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік
пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен
дамуына түрткі болған.
Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және
құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық
қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман
ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи
мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса,
үндестіруге тырысқандығы анық.
Мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері
Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуында және олардың түрлі мектеп болып
қалыптасуында екінші деңгейдегі жергілікі қайнарлар – арабтар, түркілер
және парсылар сияқты исламды алғаш болып қабылдаған халықтардың исламға
дейінгі мәдени мұралары. Исламдық ойлау жүйесінде олардың оң және теріс
ықпалдары болған. Жаһилия арабтарындағы рушылдық пен парсылар арасындағы
ұлтшылдық мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ойлау жүйесіне әсер
еткендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап, пайда болған
халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселеге байланысты
қалыптасқан бөлшектенуде осы әсерлер анық байқалады. айта кетер болсақ
шиизмнің қалыптасуында парсы мәдениетінің, зороастризмның ықпалын
негіздесек жеткілікті.
2) Шет қайнарлар
Антикалық грек философиясы
Ислам философиясының басты шет қайнарын антикалық грек, эллинистік
философия құрайды. Антикалық грек философиясы б.д.д. ҮІ ғасырдан, яғни,
Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан б.д.д. 324 жылына дейін
аралықты қамтиды. Аталған философияның қалыптасуында Анатолиялық
мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия және үнді философиясының
ықпалы орасан зор.
Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп
екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі
Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты физиктер
деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам
философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның
дәуірінде, яғни, Б.д.д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін софистер деп
атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды
қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель
келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам
деп өрісін кеңейткен.
Аристотельдің б.д.д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македонскийдің
Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр
бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық
грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары
дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің
Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан
ары дами түсті. Б:д.д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен
аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы – б.д.
ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде
пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм,
эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде
христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм
философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен иудаизм дін философиясы мен
христиан дін философиясы дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының
құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-
254 жж.) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б.д. ІІ ғасырында
өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни
философиясын патристикалық философия деп атайды.
Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі
дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т.б.
мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір
философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер
ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.
Парсы философиясы
Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен
тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты
ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары
деңгейде болды. Сасани билеушісі – І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған
Хузистан өлкесіндегі Жундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек
ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы
жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет
атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан
дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфада, одан соң
Нусайбинде діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және
сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен
Аристотель логикасы оқытылды.
Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап
алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы
мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы
Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән
біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы
билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей,
бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб
тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән Қалила мен
Димна деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен
емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген.
Үнді философиясы
Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық
байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің
көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін
қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді
философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам
философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни
сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған
еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады.
Бирунидің Тахқиқ Мали-л-Һинд атты еңбегінің маңызы зор.
3) Философияның ислам дүниесіне енуі
Алғашқы төрт әділ халифалар дәуірінен бастап-ақ 635 жылы Шам, 638 жылы
Антакия мен Халеб, 639-642 жылдары аралығында Александрия мен Мысыр, 639-
641 жылдары аралығында Харран мен Урфа, 738 жылы Джундишапур қалалары
алынуымен, Омайядтар заманында 652 жылдан бастап бүкіл Шығыс Анатолияның,
Месопотамияның, Ирактың, 670 жылы Солтүстік Африканың, 710 жылы Пенжаб пен
Синдтың басып алынуымен ислам әлемінің территориясы аз уақыттың ішінде
ұлғайды және бірнеше мәдени орталықтар мұсылмандардың қол астына өтті.
Осылардың нәтижесінде мұсылмандар аталған өлкелерде өмір сүріп келе жатқан
жергілікті мәдениеттермен, ойлау жүйелерімен және діндермен бетпе-бет
келді. Олардың арасында өзара ықпалдастық болғаны рас: жергіліктілер
арасында ислам дінін қабылдағандар да өз мәдени ерекшеліктері мен діндерін
сақтап қалғандар да кездесті.
Исламның пайда болған алғашқы жылдарында Араб түбегі кейіннен жаулап
алынған жоғарыдағы өлкелер мен қалаларға қарағанда мәдени, ғылыми және
философиялық әрекет тұрғысынан артта қалған болатын. Орта Шығыста, Мысырда
және Солтүстік Африкада өз заманындағы алдыңғы қатарлы эллиндік мәдениетке
ие болды. Иран сасаниттік мәдениетке, әсіресе, Джундишапур ілім ордасы
аясындағы сасаниттік, эллиндік және үнді мәдениетінен құралған кешенді
мәдениетке қол жеткізген болатын. Себебі, Персия исламның пайда болуынан
бұрын бір жағынан үнді мәдениетімен, келесі жағынан эллинистік мәдениетпен
байланыс орнатқан. Ал Үндістанда қуатты да бай үнді мәдениеті бар болатын.
Міне, осындай ауқымды мәдени ошақтарды бір шаңырақ астына топтастыра білген
исламдық халифат күн өткен сайын әртүрлі қажеттіліктерге тап болып отырды.
Осы қажеттіліктерді өтеу кейбір орталықтардың ашылуын, білім мен
технологиялардың игерілуіне жол ашты. Мұсылмандардың басты қажеттіліктері
әсіресе, жат жұрттықтарда жоғары деңгейде болған медицина мен астрономия
сияқты ғылымдар мен қаржы-қазыналық жұмыстарда байқалды. Сондықтан,
әсіресе, омайядтардың билеушілері сарайдағы қазыналық жұмыстарға христиан
арабтар немесе суриянилерді тағайындады. Мысалы, атақты сириялық теолог
және философ Яхя ад-Димашқидің атасы мен әкесі Муауия дәуірінде Шамда
қаржылық жұмыстарды басқарды. Сондай-ақ сарайға өзге діндегі емшілер
шақырылды. Мысалы, Муауияның ибн Усул атты дәрігері христиан дініндегі араб
болатын.
Омайядтар дәуірінің алғашқы жылдарынан бастап, мұсылмандардың
медицина, химия сияқты ғылымдарға мән бере бастағаны байқалады. Бір жағынан
билеушілердің жат жұрттық ғұламаларды сарайға шақыруы, келесі жағынан
мұсылмандардың аталған ілімдерді үйренуге талпынысы және өзге діндегі
ғұламалардың осындай ғылымға қатысты суриянише, грекше, тіпті, коптша және
басқа тілдерде жазылған еңбектерді араб тіліне аударуларымен ислам әлемінде
ғылыми әлемге деген талпыныс күшейе түсті. Мысалы, Маруан бин Хакамның
алғашқы жылдарында Масаржауайх әл-Басри атты бір ирандық еврей емші 683
жылы түбірі грекше болып табылатын Ахрун атты бір поп тарапынан
Александрияда жазылған, кейіннен суриянишеге аударылған медициналық кітапты
араб тіліне аудартқаны баяндалады. Бұл араб тіліне аударылған алғашқы
ғылыми кітаптар қатарына жатады. Ал ІІ Омар Александриядағы эллиндік-грек
дәстүрімен байланысты медициналық мектепті Антакия мен Харранға
көшіргендігі баяндалады. Екінші Омайяд билеушісі І Язидтің ұлы Халид
алғашқы мұсылман химигі және оған берілген хаким лақабына қарасақ алғашқы
философ болып табылады. Ғылымға деген қызығушылығына байланысты грек, копт
тілінен химияға, медицинаға және астрологияға тән кітаптарды аудартқандығы
мәліметтерде орын алады.
Аббасилер дәуірінде ғылымдарға деген қызығушылық одан ары арта түсті.
Бұл заманда да билеушілер басқа діндегі дәрігерлерді сарайларына шақыртып
алды. Тіпті халифа Мансурдың дәрігері Джундишапур ауруханасының басшысы
Георг ибн Бахтисху болатын. Аббасилер әртүрлі тілерден еңбектер аударуға
аса мән берді. Мысалы, 771 жылы үнділік саяхатшы өзімен бірге Бағдатқа
математикалық және астрономиялық Сиддханта атты кітаптарды алып келген. Оны
Синдхинд деген атпен халифа Мансурдығ бұйрығымен Мухаммад ибн Ибраһим әл-
Фазари тарапынан араб тіліне аударылды және әл-Фазари алғашқы мұсылман
астрономы атанды. Осы дәуірде Харун Рашидтің кітапханасы қызметкері әл-
Фазл ибн Наубахт та астрономиялық және астрологиялық кейбір кітаптарды
парсы тілінен араб тіліне аударды. Харун Рашид пен Мамун дәуірлерінде грек
тілінен Гален мен Гиппократтың медицинаға қатысты кейбір кітаптары мен
Эвклидтің геометриялық кітабы және Батламиустің астрономиялық кітабы араб
тіліне аударылды. Осы кезеңде ибн әл-Муқаффа және ұлы Мухаммад этика мен
саясатқа қатысты парсыша кітаптар мен бастапқыда парсышаға аударылған
Аристотельдің Органонындағы кейбір үзінділерді Араб тіліне аударды.
Демек, мұсылмандар алдымен философияға емес медицина бастаған
жаратылыстану ғылымдарына аса көңіл бөлген. Сол заманда аталған ғылымдардың
философиямен тығыз байланысты болуы, яки, аударылған кітап авторларының
және аудармашылардың көпшілігі философ болуы және сарайдағы қызметтерде
отырған өзге діндегілердің философиядан хабардар болуы, әсіресе,
Аббасилерден бастап, жанама болса да мұсылмандардың қызығушылығын ояндырды.
Осыған бір жағынан мұсылмандардың өз араларында әсіресе, Али мен Муауия
арасындағы текетірес нәтижесінде пайда болған діни, саяси бөлшектенуін және
осы мәселелерге түсініктеме жасауға талпыныс жасап, каламдық және саналық
тартыстарға бой алдыруын, келесі жағынан мұсылмандардың жаулап алған
жерлерде өмір сүрген өзге дін иелерімен, әсіресе, христиандармен Алланың
болмысына қатысты және таухидтің үштіктен үстемдігі жайындағы пікірталасқа
кірісуін және осы тартысқа қарсы жақтың әсіресе, Аристотель логикасын және
ежелгі грек философтарының пікірлерін пайдалана отырып, жауап беруін есепке
алатын болсақ, мұсылман ғұламалар мен билеушілердің саналық (ақли)
ілімдерге, әсіресе, алдымен логикаға деген қызығушығы артты. Осы және басқа
да себептерге байланысты әсіресе, Аббасилердің алғашқы күнінен бастап,
жаратылыстану ғылымдарымен қатар, логикалық жағы басым еңбектердің де араб
тіліне аударылғандығы байқалады. Міне, жаратылыстануға деген қажеттілікпен
қатар философиялық және логикалық ілімдерге деген сұраныс философияның
ислам әлеміне енуіне басты себеп болып табылады.
Жаратылыстанулық ғылымдар ислам әлеміне ауызша және аударма жолымен
қалай енген болса, философия да аталған ғылымдармен қатар солай енген.
Омайядтар дәуірінде ислам дінін кейіннен қабылдаған христиандар мен
иудейлер өздерінің негізгі сенімдерінен бас тартқанымен ондағы кейбір
пікірлерді исламның ішіне алдымен ауызша түрде енгізді. Мұның философия
ілімінің қалыптасуына бастапқы қадам жасауымен қатар, каламдық және
исламдық ойлау жүйесінде жаңа мәселелер мен мектептердің дүниеге келуіне
жол ашып берді. Осының нәтижесінде исламдық ойлау жүйесінің алғашқы
тартыстары, пікірталастары басталды.
Омайядтардың философияға деген ынтасы жоғары болмағанмен, Аббасилерден
бастап философиялық кітаптарды тікелей араб тіліне аударуы философияның
ислам әлемінде жандануына даңғыл жол ашып берді. Оған себеп, баршамызға
белгілі болғаны сияқты, омайядтар – араб ұлтшылдығы басым мемлекет,
сондықтан, билеушілер саясатқа, дәстүрлі поэзия мен әдебиетке қызығушылық
танытты. Ал Аббасилердің билеушілері араб болғанымен елге ықпалды уәзірлер
мен мемлекет қызметкерлерінің және қолбасылардың көпшілігі араб емес болды
және Аббасилер мемлекетін негізгі құрушылар да осылар болатын. Араб
еместер, әсіресе, уәзірлік қызмет атқарған парсылар ежелгі мәдениетке
икемділік танытты. Олар ғылым мен философияның дамуына қолғабыс жасады. Бұл
Аббаси басшыларын ежелгі артта қалған дәстүрмен емес, уәзірлерден қалмай,
ілім-білім үйренуге деген талпынысын оятты. Міне, осы себептерге байланысты
Мансур дәуірінен бастап, әсіресе, Мамун арқылы философия мен логика тікелей
мұсылмандардың басты назарына айналды және ауыздан ауызға тараған іліммен
шектелмей, Байту-л-Хикма сияқты аударма орталықтары арқылы мемлекеттің
қолдауымен аударма жұмыстары қолға алынды.
2 лекция
АЛҒАШҚЫ САЯСИ ЖӘНЕ ТЕОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУ
А) Діни-саяси алауыздықтар
Грек философиясының ислам ойлау жүйесіне түпкілікті ықпалы ІХ ғасырда
грек философиялық еңбектердің аударылуымен басталды. Осы кезеңнен бұрын
мұсылмандар бір-бірімен бетпе-бет келген саяси мәселелерге ұрынды. Аударма
жұмыстарымен қатар исламдық ойлау жүйесінің дамуына түрткі болған, каламдық
және философиялық мәселелерді ортаға қоюға бастама болған аталған текетірес
мұсылмандардың жаңаша ойлауына жол ашты.
Алғашқы саяси алауыздық халифаттың екі күшті үміткері Пайғамбардың
күйеу баласы, әрі немере інісі және төртінші халифа Али мен Шам уалиі және
омайядтар династиясының құрушысы Муауия арасындағы шайқастан туындады.
Мәліметтерге қарағанда Али 657 жылы Сыффын шайқасында толықтай жеңіске қол
жеткізу сәтінде Муауия оны соғыстан бас тартуға, соңында Алидің жеңілісімен
аяқталған хакам мәселесін қабылдауға итермеледі. Мұның нәтижесінде Алидің
армиясынан бір топ оны хакам мәселесін қабылдағандығын кінәлап, халифалық
құқығын мойындамай бас көтерді. Харижилер деп аталатын көтерілісшілердің
ислам тарихында алғаш мәрте саяси басшының негізі мен шегін ортаға қоюымен
ерекшеленеді. Тіпті, олар халифаның қажет емес екендігін, әр адам залым
билеушініөлтіру қажеттігін қуаттады. Сондықтан, олар анархиялыққа, саяси
бас көтеруді діндарлықтың басты мақсаты мен міндеті деп есептеуімен
ерекшеленеді. Харижилердің пікіріне қарағанда үлкен күнә (муртакибу
кабира) істеген мұсылман мұсылмандықтан шығады. Егер ол халифа болса,
шариғат тұрғысында кәпір болғандықтан, орнынан алынып тасталуы және
өлтірілуі қажет. Бұдан діни құралдарды орындау тек саяси басшының ғана
емес, ислам қоғамы мүшелерінің де негізгі міндеті болу қажет деген түсінік
туындайды.
Мұндай асыра сілтеушілік Шиизм сияқты шәк шүбәсіз Алиді қолдаған,
Муржия сияқты харижилердің иман туралы тар түсініктеріне қарсы шыққан
исламдық ағымдар тарапынан жайына қойылмады. Харижилер иманды шариғатқа
формалық жағынан ден қою деп қуаттаса, муржилер оны Алланы білу, оған бой
ұсыну және оны сүю және жақсы амалдар иманның өлшемі бола алмайды деп
есептеді: мүміндер білімі мен Аллаға бағыну арқылы емес, оған деген
шынайылық пен сүйіспеншілігі арқылы жұмаққа кіреді. Жүрегінде Аллаға деген
сүйіспеншілік пен оған бой ұсыну сезімі ұя салған адам күнә істесе де күнә
оның иманына нұқсандық әкелмейді немесе оның жаннаттағы орнынан махрұм қыла
алмайды. Кез келген істегі соңғы шешім Алланың үкіміне қалдырылуы және
саяси лидер теологиялық себептерге сүйене отырып, жоққа шығармауы тиіс.
Бүкіл мұсылман қауымынікі сияқты билеушілер иманының ақиқаттығын негіздеу
тек Аллға ғана тән, - деп есептеді олар.
Халифалықтың шарттары сияқты маңызды тақырыпта муржилер мен харижилер
бір пікірді қолдады: қоғам тарапынан құрметтелген кезкелген тақуа мұсылман
консерваторлар сияқты пайғамбардың тайпасы – Құрайштан немесе басқа
тайпадан болуы қажет деген шартты қоспастан осы қызметке тағайындалуға
болады.
Муржияның басқа да шектен асқан либерал көзқарастары арасында мынандай
идеяны да кездестіруге болады: иманға қайшы келетін сенімдерді ауызша ғана
қуаттау имандылықты әлсіретпейді немесе соңғы демінде болса да иман
келтіріп өлген мұсылман да қауіптен құтылады.
Пайғамбардың өлімінен көп уақыт өтпестен исламның бірлігін бұзған
алауыздақ кезінде пайда болған үшінші үлкен діни-саяси ағым шиизм болатын.
Жоғарыда орын алған екі ағым сияқты шиизм де заманындағы саяси тартыстан
және харижилердің нақты түрде ортаға тастаған саяси лидер мәселесіне
жеткілікті деңгейде жауап табу талпынысынан пайда болды. Тағайындалған
халифаның шешімдерін асыра сілтеушілік деп тапқан харижиттер оған қарсы
бас көтерген және фанатизмге бейтарап ұстанымда болған муржия орын алған
бүкіл оқиғалардың нәтижесін Алланың шешіміне қалдырған кезде, шиизм Алидің
билігін заңды деп мойындап, оны қолдады. Алидің билігі заңды екендігін
дәлелдеу мақсатында шиизм оның жасаған іс-әрекетіне емес, оның халифалығын
дәлелдейтін насстарға жүгінді. Олар имамды пайғамбардың тек заңды мұрагері
ғана емес, шариғатты жете түсінген ірі тұлға деп есептеді.
Саяси анархияның нәтижелерінен құтыла алмаған харижилерге қайшы түрде
шииттер теократиялық және абсолюттік монархияны қолдады. Олар халифа немесе
имамның алғашқы үшеуінің заңдылығына күмәнмен қарап, лидердің халық
тарапынан тағайындалмайтынын, құдайдың таңдауымен болатынын алға тартты.
Құдайлық таңдауда пайғамбар Алланың жеткізушісі ретінде орын алады. Ол –
күнәсіз. Осыған орай, оның мұрагері де күнәсіз. Сондықтан, Алидің жасаған
іс-әрекетінде ешбір қателік жоқ.
Алидің алғашқы жақтаушылары идеяларын дәлелдейтін Құраннан немесе
хадистерден насстар табуға талпынса да теологиялық дәлелдерін ислам сызған
шеңберден тысқары шығарғандығы анық. Күнәсіз имам идеясын одан ары дамыта
отырып, оған күмәнсіз құдайлық немесе жартылай құдайлық қасиеттер беруге
дейін барды. Алғашқы шииттердің бірі – иудаизмнен исламды кейіннен
қабылдаған Абдуллаһ бин Сабаның Алидің өлмейтінін, ақыр заманда жер
бетінің мұрагері ретінде қайта оралатынын айтқаны баяндалады. Шиизмнің
келесі бір жақтаушылары өлмейтін имам идеясын принцип ретінде қуаттаумен
қатар, осы сипаттарды өз имамдарына берді. Мысалы, исмаилиттер 760 жылы
дүние салған Джафардың үлкен ұлы Исмаилдің соңғы имам екендігін, оның
ғайыпта екендігін қуаттаған кезде, Исна Ашария (он екі имамға сенетіндер)
Мәһди ретінде он екінші имам Мухаммад бин әл-Хасан деп санайды: Мәһди ақыр
заманда әділетсіздікке толы әлемге әділет орнату мақсатында қайта оралады.
Ә) Исламдық теологияның дүниеге келуі
Исламның тұтастығын алғашқы кезеңдерден бастап бұза бастаған, ал
жандануы ҮІІІ-ІХ ғасырларда грек философиясының енуімен одан ары қуат алған
теологиялық бөлшектену жоғарыда орын алған діни-саяси ағымдардан да маңызы
зор. Алғашқы мұсылман құқықшылары мен хадисшілер (салафилер) қасиетті
жазбаға деген қатаң бой ұсынуымен ерекшеленгенімен қасиетті мәтіндердің
логикалық қайшылықтары туындап, осы қайшылықтарға түсініктеме жасаумен,
олардың сәйкессіздігін үйлестірумен айналысты. Қасиетті жазбаға түсініктеме
және филологиялық анализ жасаудың нәзіктігі соншалық, ондағы кейбір
мәселелер туындай қалса, жаңа сенімдік мектептің қалыптасуына жол ашуы
сөзсіз болды және Құранға тауил жасау кезінде сенім мәселесі бойынша
тартыстың жаңа деңгейі белең алары белгілі. Сахабалар дәуіріндегі және одан
кейінгі саяси оқиғалармен қатар христиан, иудаизм ықпалының және грек
философиялық идеяларының ислам сенім әлемінде идеялық тартыстың күрделене
түсуінде маңызды рөлді ойнағаны сөзсіз.
Теологиялық тартысқа алғаш себеп болған тақырыптардың бірі – адам
қалауы еркіндігі мен тағдыр (қадар) мәселесі екендігі сөзсіз. Осы проблема
төңірегінде өз пікірін білдірген алғашқы мұсылман теологтары ретінде Мабад
әл-Джухани, Ғайлан Димашқи, Уасыл бин Ата, Юнус әл-Асуари және Амр бин
Убайд жатады. Одан соң каламдық дамудың ордасын құраған атақты Хасан Басри
сияқты кейбір каламшылар адам қалауын түбегейлі жоққа шығармады және тағдыр
мәселесін де терістемеді.
Қалау еркіндігін қуаттағандардың (Қадария) теологиялық идеяларында
саяси идеялар орын алмағанда ол заманда оншалықты назар аударарлық деңгейге
жетпеген болар еді. Себебі, Мабад пен Ғайлан омайяд халифалары Абдулмалик
пен Хишам әмірлерімен өлім жазасына кесілді. Ал адам өз ісіне өзі жауапты
деген аталған мектептің идеялары мен олардың халифа әрекетіне қарсы ой
айтулары билік басындағыларға ұнамады.
Сунниттік ғұламалар қалау еркіндігін жақтаушыларға қарсы қадарилік
сенімнің түп тамырында грек немесе христиан философиясының жатқандығын
дәлелдеп, үнемі сынға алды. Христиандықтан қуат алған қадарилік сенімнің
ислам ойлау жүйесінің кейінгі дәуірлерінде өркен жайған мутазила мектебі
арқылы жалғасын тапқандығы анық. Қадарилік сенімнің таралуына омайядтар
қатаң тиым салса, одан кейін тарих сахнасына шыққан аббаси халифасы –Мамун
мутазилиттерді мемлекеттік деңгейде қолдады.
Кең тараған мәліметтерге қарағанда мутазила мектебінің құрушысы ислам
құқығы, аскеттік және теологиялық догма тарихындағы шоқтығы биік тұлға –
Хасан Басридің шәкірті Уасыл бин Ата болатын. Уасылдың ұстазымен болған
пікірталаста харижиттердің кесінді түрде ортаға тастаған ойлары үлкен
күнә істеген мұсылманды шариғат тұрғысында діннен шығуы немесе шықпауы
жөнінде өрбіген. Харижиттер бұл сұраққа кесінді түрде мұсылман емес деп
жауап берсе, муржия либерал, бейтарап жауап береді. Сонда Уасыл әлгі
адамның күпір мен иман арасындағы орында екендігін қуаттайды.
Уасылдың мутазилалық доктринаның негізін құраған басқа да негізгі
мәселелер жөніндегі көзқарастары жайлы мәліметтер аз. Алайда, Мутазила мен
шәк-шүбәсіз құдайлық құдірет ілімінің және бүкіл адам әрекеті Алла
тарапынан абсолютті түрде белгіленетіндігін (детерминизм) паш еткен Жахм
бин Сафуан арасында байланыс болғандығын атап өткен жөн. Тағдыр мәселесі
жөнінде араларында болған пікірталас ортағасырлық кітаптарда орын алғанымен
Құранның жаратылуы сияқты кейбір негізгі мәселелерде Жахм мен мутазиланың
бір көзқарасты қуаттағандығы назар аударарлық дүние. Сонымен қатар,
мутазила ілімінің темір қазығы болып табылатын мәселе – Алланың сипаттары
оның затымен бірге екендігін Жахм насихаттаған.
Жахм бір жағынан қалау еркіндігін жоққа шығарса, келесі жағынан
соңында жұмақ пен тозақтың ішіндегілерімен бірге жоқ болатынына сенді. Бұл
көзқарас мутазилиттердің жұмақ пен тозақ мәңгілік марапат пен мәңгілік
жазадан тұратынын қуаттайтын сеніміне түбегейлі қайшы. Аталған көзқарасты
ұсынған кезде, Жахм Алланың алғашқы және соңғы екендігін баяндайтын Құран
аяты мен (57, 3) соңында оның жүзінен (55, 27) басқа барлығының жоқ
болатынын баяндаған аяттан қуат алған болса керек. Аталған екі жүйелі
түрдегі теологиялық мектептің құрушысы – Жахм мен Уасылдың араларында
айырмашылық болғанына қарамастан ҮІІІ ғасырдың басында-ақ мұсылман
халықтарын бөліп тастаған каламдық мәселелерді қарастыруы жағынан маңызы
зор.
Уасыл бин Ата мен мутазилиттер жайлы еңбектердің көпшілігі күнімізге
дейін жете қоймағанмен мутазила мектебінің ең гүлденген шағы болып
табылатын ІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы ілімін меңгеруімізге қол ұшын
беретін еңбектер қолымызда бар.
Бүкіл зерттеушілер мутазила философиясы құдайлық әділет пен таухид
аясында қалыптасқандығын қуаттайды. Мутазилиттер өздерін осы
категориялардың шынайы жаршысы ретінде санайтын. Мутазилиттердің басқа
мәселелер жайында өзіндік пікір білдіргендігін білсек те олардың көпшілігі
екі негізгі идеяға, әділдік пен тәухидке қайта соқтыға беретінін атап өткен
жөн. ІХ ғасырдағы мутазилит ғалымдарының ірі өкілінің бірі шынайы мутазила
сенімінің бес принципі бар: әділдік пен тәухид, уад пен уаид, әл-
манзила байна-л-манзилатайн және әл-әмру би-л-маруф уа нахи ани-л-мунар.
Осы бес принциптің соңғы үшеуі мутазилиттердің Алланың абсолюттік әділдігі
жайындағы ілімінің логикалық қорытындысы екендігі байқалады.
Жахмиямен жақын байланысы бар мутазила олардың детерминизміне қарсы
шықты және бұл қарсылық оларды Алланың әділетін қуаттау талпынысына алып
барды. Алғашқы мұсылман теологтары Алланың әділетсіз екендігін жоққа шығару
жағынан бір пікірді қолдады. Алайда Алланың әділеті мен дүниеде орын алған
жамандықты үндестіру мәселесі оларды алаңдата қоймады. Бірақ, Уасылдан
бастап бұл проблема мутазила мен қарсыластарының айналысқан маңызды
мәселеге айналды. Құдайлық әділет адамдардың қолынан туындаған жамандықпен
ешқандай байланысы жоқ. Бұл – адамның қалауына байланысты. Осы себепке
байланысты адам - өз іс-әрекетінің жаратушысы.
Исламның кейінгі дәуірлерінде мутазилиттердің пікірлері теологиялық-
метафизикалық мәселелерге ойыса бастады. Олар бастапқыда өздерін әһлу-л-
адл деп атап, Алладан жамандықтың (шарр) туындамайтынын, сауаптың адам
әрекетіне байланысты екендігін қуаттаса, кейінірек өздерін әһлу-т-таухид
деп атап, Алланың сипаттары мен болмысы жайындағы тақырыптарды зерделей
бастады. Бұл – мутазилит ғалымдарының антикалық логиканың ықпалында
қалғандығын көрсетеді, себебі, Х ғасырдың алғашқы жартысында мутазилит
мектебіндегі таухид мәселесі алдыңғы қатарға шыға бастады, ал Алланың әрбір
әрекетте көрініс тапқан Адлу илаһи мәселесі екінші дәрежеге түсіп қалды.
Дәстүрлі исламдық көзқарастан өзгеше түрде мутазилиттер құдайлық
сипаттарды теріске шығаруға немесе олардың құдайлық субстанцияның (зат)
өзінде жатқандығын алға тартты. Мысалы бір мутазилит каламшының Алла
ілімімен біледі және ілімі оның Заты болып табылады деген көзқарасы осыны
айғақтайды.
Құдайлық сипаттардың бірі болып табылатын калам әуелден бері бар
(әзәли) сипат ретінде дәріптеліп келсе, Мұхаммед пайғамбарға уахи етілген,
сондай-ақ, қадим екендігі қуатталған Құран ілімі мен христиан
теологиясындағы логос арасында ұқсастық байқалады. Исламды Христиан
теологиясынан қашық ұстау мақсатында мутазилиттер Құранның қадим деп
табуды ширк деп есептеп терісе шығарды және кейбір халифалар
мутазилиттерге еліктеп, Құранның махлуқ екендігі ресми түрде жариялады,
осы идеяны қабылдамағандарға қатаң жаза қолданды.
Мутазилиттік іліммен терең сусындаған Ашари 40 жасынан кейін
мутазилиттерге қарсы шығып, салафияны жақтады, уахидің ашық мәнінің
ақиқаттығын дәлелдеу жолында Ахмет бин Ханбалдың жолын қуумен бірге
толықтай салафилер принциптерін берік ұстамады. Себебі, насстардың ұсынған
сенімді қуаттап, ақиқаттығын дәлелдеуге тырысқан кезде, ақылға, мутазила
тәсілеріне ден қойды.
Ашариттердің айқындаушы ерекшеліктерінің ең басында насс пен ақыл
арасындағы ұстанымы келеді. Ашариттер салафилерге қайшы түрде насстардың
ақиқаттығын дәлелдеу үшін ақылдың маңызын жоққа шығармайды: насстардың ақыл
арқылы дәлелдеуді бидғат немесе қате түсінік деп есептемейді. Алайда,
мутазилиттер тәрізді иман мен діни мәліметтер алдында ақылдық абсолюттік
өлшем ретінде қабылдамайды. Себебі, оның пікірі бойынша ақылды абсолюттік
түрде бағалау, оның иман мен насстардың орнын басуы насстардың өз мәнінен
айрылуына алып барады. Ғайып ақылдық қабілет қол жеткізе алмайтын
деңгейдегі болғандықтан, Құран бізге ғайыпқа сенетін негізгі принциптер
жайлы мәлімет береді. Осы жағынан ақыл абсолюттік өлшем бола алмайды.
Ашариттер түйіні шешілмеген тақырыптарда үндестіруші жолды ұстанады.
Мысалы, мутазила Алланың сөзі болып табылатын Құранның жаратылғандығын
қуаттаса, салафилер керісінше, оның жаратылмағандығын алға тартады.
Мутазила мен салафия Алланың сөзі деген мәндегі Құранды құрайтын әріп, сөз
және сөйлем сияқты бөліктерді бір-бірінен ажыратып қарамаған. Ал оның
шешімі құдайдың сөзі деген мән мен Құранның белгілі бір уақытта ортаға
шыққан сөздік құрылымын бір-бірінен ара жігін ашуда жатыр. Осы жағынан
Алланың сипаты болып табылатын калам жаратылмаған, ал адамдарды негізгі
каламға жөн сілтейтін Құранның сілтемелері мен айтылулары жаратылған.
Сол замандағы өзге каламдық мектептерден ерекшелендіретін ашариттік
көзқарастардың бірі – Алланың сипаттарына қатысты. Осы тұста да оның
үйлестіруші орта жолды ұстанғаны анық байқалады. Мутазила құдайдың
субстанциясынан (затынан) бөлек сипатты мойындамағандықтан, олар Алланың
субути сипаттарынан да бас тартты. Ал енді бір топ насстардың сыртқы мәніне
ғана мән берумен шектелгендіктен, олардың кейбірі Алланы адамға ұқсатуға
(антропоморфизм) дейін барды. Ашарилерге келер болсақ, олардың пікірі
бойынша Алла Құранда орын алған барлық сипаттарға иелік етеді, әлгі
сипаттардың ақиқаттығы айқын және оның затынан бөлек, бірақ, затынан басқа
болмыс емес. Ұғым ретінде сипаттарды заттан бөлек қарастырған Ашария зат
пен сипат арасындағы байланыстың сандық емес, сапалық екендігін қуаттай
отырып, мутазила мен салафия шеше алмаған түйіннің шешімін тапты.
Сенімдік мәселелер арасында ең көп тартысқа айналған тақырыптардың
бірі – адам қалауының еркіндігі мен жауапкершілік проблемасында мутазила
адамның абсолюттік құдірет иесі, яғни, өз ісін өзі жаратушы екендігін
жақтады. Ал мутазилалықтардың осындай идеясына қайшы түрде адамның қалау
еркіндігін толығымен жоққа шығарған, барлық әрекетті тағдырға байлаған
жабрия орын алатыны жоғарыда баяндалды. Ашариттер осы екі жаққа айрылған
идеяларды ұштастырып, үйлестіріп, іс-әрекетті жаратушы күшке тек Алла ие
екендігіне, ал адамда таңдаған әрекетіке қол жеткізу (касб) қабілеті бар
екендігіне тоқталады. Адам қалаған әрекетіне қол жеткізе алады және
таңдауына қарай жауап береді. Бірақ, әрекетті жаратқан өзі емес – Алла.
Имам Ашариден соң Әбу Бәкір әл-Бақиллани, ибн Фурақ, Әбу Исхақ әл-
Исфараини, Абдулқаһир әл-Бағдади, әл-Жуайни, әл-Ғазали, Шахристани,
Фахреддин Рази, Журжани ашарит ілімін одан ары дамытты.
Мутазилиттердің ұсынған каламдық іліміне қарсы ашари мектебімен қатар
Мауреннахрда Матуридия мектебі пайда болды. Әбу Мансур Мухаммад бин
Мухаммад әл-Матуриди сенім мәселесінде Әбу Ханифа ілімін кеңейте отырып,
ислам сенім негіздерін шынайы түрде түсінуінде Құран мен Сүннетпен қатар
ақылдың да алатын маңызды орнына тоқталып, оның құрған теологиялық
матуридия мектебі салафияның, ашарияның және мутазиланың кейбір
көзқарастарын үндестіруге тырысқан. Ақылға мән беруі жағынан мутазилаға
жақындай түсуімен қатар, сунниттік исламның негізгі принциптерін қолдауда
ашариттермен тізе қосады. Алайда ашариттермен келісе бермейтін пікірлері де
бар. Матуридилердің пікірі бойынша пайғамбар келмесе де адам ақылымен
құдайды таба алады және жақсылық пен жамандықты, ізгілік пен зұлымдықты
адам санасымен ажыратуға қабілетті. Ашариттердің ұсынған сипаттарымен қатар
такуин (жарату) құдайлық сипаттар болып табылады.
Матуридилердің пікірі бойынша амал иманмен бір бүтін бола алмайды,
сондай-ақ, иман артпайды да кемімейді, ол – құлдың Аллаға берген кесінді
сөзі және анты. Матуридилер адам әрекетінде қалау еркіндігін қолдауы
жағынан ашариттерден ерекшеленеді. Матуридилердің пікірі бойынша адамның
бір әрекетті жүзеге асыруға шешім қабылдауы кулли ирадасын жузи ирадаға
айналдырады және ашариттерге қайшы түрде жузи ирада құдай тарапынан
жаратылмайды. Бірақ адам таңдауының әрекетке ықпалы кулли ираданы, жузи
ирадаға айналдырумен қана шектеледі, ал әрекетті жаратушы – Алланың өзі, ал
адам тек әрекетке ғана қол жеткізе алады (касб). Матуридилердің пікірі
бойынша үлкен күнә істеген адам имандылықтан шықпайды, ал тәубеге келсе,
құдайдың кешіріміне ие болары хақ.
Матуриди мектебі кейінгі замандарда Хаким Самарқанди, Мухаммад
Паздауи, Әбу-л-Муин Насафи, Бурхануддин Насафи, Омар Насафи, Нураддин
Сабуни т.б. тәрізді ғұламалар арқылы дамытылды.
3 лекция
МҰСЫЛМАНДЫҚ ОЙЛАУ ЖҮЙЕСІНДЕ ИСЛАМ МИСТИЦИЗМІ
Сопылықтың тарихы мен ілімі исламдық ілімдердің дамуымен тығыз
байланысты. Танымдық, моральдық-этикалық, интуициялық және философиялық
ілім ретінде суфизм исламдық ой-пікірде кейіннен орын алды. Мұхаммед
пайғамбар өлімінен соң даму жолына түскен халифаттың алуан түрлі
мәдениеттермен, өркениеттермен бетпе-бет келуі нәтижесінде ислам діні мен
олардың арасында өзара ықпалдастық болғандығы рас. Осының нәтижесінде
кейінгі ғасырлардағы сопылық мәдениет жаңа ойлармен, ұғымдармен және
терминдермен толысты, өрісін кеңейтті. Осылайша суфизм әмбебап ілімге
айналды. Өзге мәдениеттерге тән құндылықтарды бойына сіңіргенмен сопылық
ілім оларды мұсылмандық арнаға салды және исламдық ілімдердің басты қайнары
– Құран мен Сүннет желісіне түсірді. Ар ілімі ретінде суфизмнің пайда
болуына түрткі болған да осы Құран мен пайғамбардың өмір жолы болатын.
Әмірлермен, тиымдармен, мұсылмандық қоғам мен тұлғаның өмір сүру
қағидаларымен, сенімімен қатар Құран адамның мистикалық өміріне қатысты
идеяларды, моральдық-этикалық құндылықтарды, тақуалық өмір мен аскеттік
тіршілікті ұсынады.
Мұхаммед пайғамбардың өнегеге толы ғұмыры сопылық-мистикалық жолдың
дүниеге келуіне мұрындық болды. Пайғамбардың іс-амалдары мен жүріс-тұрысы,
адамгершілік қасиеттері осы Құранда орын алған аяттармен сабақтасып жатыр.
Пайғамбардың бір хадисіне қарағанда мұсылмандықта үш деңгей орын
алған: ислам, иман және ихсан. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты,
бұлар бірінсіз бірі болмайды. Оның соңғысы өзі көрмесе де, барлығын бақылап
тұрған құдайды көріп тұрғандай оған құлдық ұру, - деген сөз. Ихсан
деңгейіне жеткен мүміннің моральдық, тәндік, яғни ішкі және сырты іс-
әрекеттері үйлесім табары анық. Себебі, ихсандық деңгей - өзге екі деңгейге
қарағанда шоқтығы биік бір төбе, асқар шың. Алғашқы мұсылмандар осы асқар
шыңды бағындыруға талпынған. Құранда әркім жасаған амалына қарай өз өтемін
алатынын, осыған сай құдайдың әділ үкім шығаратынын ескертеді (Құран:997-
8; 493; 440,77). Демек, Құран мен Сүннеттің кемелдікке жету құндылықтарын
басшылыққа алғандар исламдағы сопылық ағымының дүниеге келуін қамтамасыз
етті
Мұсылмандық дегдарлық - суфизмнің практикалық жағын құраумен қатар
шынайы мұсылманның өмір сүру формасы және оның дүниелік игіліктер мен адам
қалауларына тосқауыл болатын тақуалық өмір. Ол – мұсылмандық сопылықтың
алғашқы, қарапайым типі. Мұның түпкі тамыры жоғарыда баяндалғаны сияқты,
ислам дінінің өзінде жатыр. Суфизм тарихында алғашқы дәуірі болып
есептелетін және исламның бесігі Медине мектебі Құран мен Сүннетті
басшылыққа ала отырып, қарапайым тақуалық түсінікті қолдады. Мұнда жетілген
аскеттердің басты шамшырағы – Мұхаммед пайғамбар мен оның сенімді
серіктерінің іс-амалдары.
Дегдарлық (зухд) өмір пайғамбардың жеке қасиетіне тән құбылыс. Қолында
бар мүмкіндіктерге қарамастан Мұхаммед пайғамбардың кедейлікпен өмір кешуі,
дүние-мүлікке мүлдем көңіл аудармауы оның тақуалығына нақты дәлел. Құдай
жолында бар дүниесін сарп етуге ол ізбасарларын үгіттеді, тіпті,
мәліметтерге қарағанда ол өзінің кедейлік өмірін мақтан тұтатын. Алғашқы
мұсылмандар арасында оның жеке қасиеттерін үлгі қылып, тақуалық өмірді
терең бойлағандар аскеттік өмірге кедергі келтіреді деп санап, үйленуден
бас тартқанда пайғамбар оған тиым салды.
Халифаттың ордасы Мединеден Шамға (Дамаск) көшірілуіне дейін бұл
мектеп өз маңызын сақтады. Оның өкілдері ретінде Әбу Зарр әл-Ғыфари,
Хузайфа, Салман Фариси, Әбу Убайда әл-Джаррах, Абдуллаһ бин Масуд сияқты
атақты сахабаларды атауға болады.
Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін өзгеріске ұшыраған бірі -
әлеуметтік, келесісі – саяси жағдайға қайшы түрде аскеттік өмір одан ары
жалғасын тапты. Мұсылман-арабтардың көршілес жатқан іргелі де дәулетті
елдерді жаулауы нәтижесінде қолға түскен олжа артқан сайын олардың
көпшілігі дүние-мүлікке, алтын-күміске алданды, пайғамбар заманындағы
қарапайым, күнделікті күйбең-тіршілікті ұмытты. Олар зәулім сарайлар салды,
көркем және бағалы киімдер киді, әртүрлі тағамдар алдырды және қызметші
жалдады, ән-биге, ойын-сауыққа әуестенді. Ал бұл пайғамбар заманын аңсаған
аскет-тақуалардың дүниеден одан ары безінуіне, тіпті осы жолда өзін-өзі
қамшылай түсуіне, әлгі дәулеттілерді сынауға себепші болды. Олар дүниелік
рахат, молшылыққа деген қызығушылықтан аулақ болудың, онымен күресудің ең
тиімді жолы ретінде дүние-мүлік пен байлықтан, мансаптан өзін іштей тыюға,
оның орнына бойдағы барлық ерік-жігерді үнемі құдайға құлшылық жасауға, о
дүние бақытын аңсауға, күнәлардан аулақ болуға жұмсауға тырысты. Әбу Зарр
әл-Ғыфаридің пайғамбардан қалған тақуалық жолды ұстау қажеттігі жайлы
жасаған халыққа үндеуінде және саяси билікті қолдарына мықтап алған
Омайядтар әулетінен бастап, дәулеттілерге жасаған сындарында бұл айқын
байқалады.
Мұсылман сопылығының одан ары дамуына себепші болған келесі бір оқиға
– Муавия мен Али арасындағы ұзаққа созылған қанды шайқас, бір-бірімен
текетіресі. Әділ төрт халифаның (хулафа рашидин) үшіншісі – Осман ибн Аффан
заманында тұтанған алауыздық, Осман ибн Аффанның зұлымдықпен өлтірілуі,
одан соң насырға шапқан Али жақтастары мен Омайядтар әулеті арасындағы
билік таласы сияқты ислам әлемін үрей билеген саяси оқиғалар тарихта мәлім.
Алидің өлімінен соң халифат билігі Омайяд әулетінің қолына өтіп тынды.
Бірақ елі іші тыныштала қоймады, әсіресе, Харижиттер елдің мазасын алды.
Омайядтардың исламның қойған қағидаларына қайшы әрекет етуі,
мұсылмандардың қасиет тұтқан Мекке мен Медине қалаларын шабуы, халықтың
құрметтеген пайғамбардың жиен ұрпақтарын Кербалада қырып салуы, одан
қалғандарын қудалауы халықтың мемлекет билеушілеріне деген ызасын қоздырды.
Себебі, билеушінің жүргізген саясаты діни теорияның бір бөлігі ретінде
қаралатын болғандықтан, Али мен Муауия арасындағы қантөгістер топтар мен
жекелеген адамдар тарапынан әртүрлі бағаланды.
Тарихта орын алған аталмыш жанжал халықты қатты күйзеліске ұшыратты.
Бұқара халық тыныш, бейбіт өмірді аңсады. Сондықтан бұл өмірдің болашағынан
үміт үзгендер тек о дүние бақытына ғана иек артты, Осылайша, олар ішкі
тыныштық пен амандықты аскеттік тақуалықтан тапты.
Омайядтарды тек білектің күшімен құлатуды мақсат тұтқан алғашқы діни-
саяси ағым – Харижиттерге қайшы түрде суфизм адамның жан тазалығына,
тақуалық өмірге мән берді. Осының нәтижесінде ҮІІІ-ІХ ғасырларда мұсылман
зиялылары арасында екі топқа бөліну процесі жүзеге асты. Олардың бірі –
жоғарыда баяндалған каламшылар мен құқықшылар болса, келесісі – ішкі жан
тазалығы мен тақуалық өмірге мән берген аскеттер.
Исламдық ілімдер арасында алғаш дамыған мұсылман құқығы адамның сыртқы
амалдарын мұсылмандық қағидалар төңірегінде реттеуді мақсат тұтты. Бұған
қайшы түрде суфилер құқықтық тұрғыдан реттеу мүмкін емес иманның мәні мен
маңызына сүйене отырып, моральдық құндылықтарға, адамның ішкі жан
тазалығына баса көңіл аударды.
Суфизм ислам діні пайда болған алғашқы екі ғасыр ішінде елден
оңашаланатын адамдардың тақуалық тұрмыс-тіршілігімен шектелетін қарапайым
аскеттік жол ретінде елеусіз болатын. Себебі онда, бастапқы кезде арнайы
бір таным, философия жоқ еді. Мұсылман құқығы мен калам сияқты таза
исламдық ілімдер дамып, дін ғұламалары ортасы қалыптасқаннан кейін ғана
суфизм көпшілік қауымға жақын діни тұрмыс-тіршілік ретінде көрініс тапты.
Сопылық әрекеттің бастамасы алғашқы мұсылман аскеттері арасында Құран
әуенін, діни уағыз-насихаттар естігенде көз жасын көл қылатын
захидтермен, абидтермен, қурралармен байланысты. Қуссас деп
аталатын халық арасындағы діни жыршылар мен әңгімешілер христианнан,
иудаизмнан, гностицизмнан, тіпті, буддизм мен зороастризмнан алған
мәліметтер арқылы Құранда орын алған тарихи хикаяларды кеңейтіп, оны
көпшілікке ұсынды.
Сопылық қауымдастықтың алғашқы типі – сұхбаттасу, зікір салу
мақсатында жиналатын, араларында ресми байланыс жоқ топтардың дүниеге
әкелген халқалар. Халқалық жиындар бастапқы кезде арнайы орындарда емес,
мешіттермен қатар кезкелген жерде жүзеге асты.
Суфизмнің қалыптасу тарихында Басра мен Куфа суфилерінің орны бөлек.
Басралық мектептің, тіпті, тұтас сопылық ілімнің көрнекті өкілі ретінде
Хасан Басриді атауға болады. Хасан Басридің діни өмірге деген көзқарасы
тақуалық, пақырлық және дүние игілігінен аулақ болу сияқты қарапайым
аскеттік түсінік болды. Оның насихаттаған жол жаратылған мына әлемге қарап,
оның жаратушысының құдіретіне ой жүгіртуден, өзіне қатаң талаптар қоюдан
және құдайдың басқа салғанына шын пейілмен ризашылық көрсетуден, бой
ұсынудан тұрды. Мұнда құдайдың қалағаны мен адамның тілегені үнемі үйлесім
табуы тиіс.
Исламның мәшһүр алғашқы әйел-суфиі Рабияту-л-Адауия бүкіл ғұмырын осы
Басрада өткізді және ол Хасан Басридің пақырлыққа, тақуалыққа қатысты
идеяларын одан ары дамытты. Ислам мистицизмі тарихында алғаш мәрте Алланы
сүю идеясын паш еткен осы Рабияту-л-Адауия болатын. О құдайым!, - деді
ол, - егер мен тозақ отынан қорыққандықтан саған құлдық ұрсам, онда мені
оның түбіне таста. Ал жұмақтан үміттеніп саған құлдық ұрсам, мені жұмақты
нәсіп етпе. Егер мен сенің өзіңе құлшылық жасасам, онда өзіңнің мәңгілік
сұлулығынан мені ажыратпа.
Ал Куфа - Алидің жақтастары көп шоғырланған мекен, сондықтан
тақуалығымен халық арасында танылған куфалық аскеттер мемлекеттің саяси
өміріне белсене араласты. Куфа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz