Дін философиясы. Философия танымы

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:

1 лекция

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ТАНЫМЫ

А) Ислам философиясының мәні және анықтамасы

Мұсылман халықтарының барлығында дерлік қолданылатын «фәлсәфә» сөзі араб тіліндегі «фәлсәфә» (көпше түрде «фәлсәфиат») сөзінен туындаған. Кинди, Хорезми және Шахристани сияқты мұсылман философтарының пікіріне қарағанда «фәлсәфә» сөзі грек тілінен бастау алады және ол грекше «философия» сөзінің арабтың тілінде бұрмалаған түрі болып табылады. Ол гректің «филос» және «софия» деген екі сөзінінің қосындысынан пайда болған. Алғаш мәрте Пифагор қолданған деп есептелетін «философия» сөзі «сүю» деген мағынаны білдіретін «фило» мен «даналық» мәнін білдіретін «софия» сөзінен құралады. Демек толықтырып айтар болсақ, қазақ тілінде «даналықты сүю» болып шығады.

Философияның анықтамасына келер болсақ, ортағасырлық мұсылман философтары мынандай қорытынды жасағанын байқаймыз.

Кинди: «философия - адамның қол жеткізген қабілетіне қарай нәрселердің мәндері мен себебтерін тану».

Ибн Сина: «Адамның өз күшіне қарай нәрселердің ақиқатын теориялық түрде ойлауы және мойындауы».

Кинди: «Философия өнері - адамнің қабілеті негізінде құбылыстар мен нәрселердің ақиқатын анықтайтын ілім».

Кинди: «Философия - адамның өзін тануы».

Фараби: «Хикмет (философия) - «бизатиһи уаджиби уджуд» болған (өздігінен бар болуы міндетті) Хаққтың болмысын болмыс ретінде тану».

Ибн Рушд: «философия - өнер туындысы ретіндегі болмыстарды зерделеу және оның жаратушысын тану».

Ә) Философия-хикмет ілімі

«Философия» мен «хикмет» сөздері ислам ойлау жүйесі тарихында көбінесе бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті көптеп қолданған. Мысалы, ІХ ғасырда Кинди еңбегін «Рисала фи Фалсафату-л-Ула» деп атап еңбегін философия терминін қолданса, ибн Сина «Уйун әл-Хикмат» және «Хикмату-л-Машриқия» деп атаған. Оның себебіне үңілер болсақ, ерте кезден басталған философия қарсыластары «философия» сөзінің орнына Құранда жиі орын алатын «хикмет» сөзін қолдану немесе философияны ислами атаумен атау мақсатында аталған терминді қолданысқа енгізген болса керек. Сонымен қатар, философия сөзінің ішкі мәніне үңілер болсақ та оның даналықты, яғни хикметті сүюден туындайтыны белгілі.

Кейбір мұсылман ойшылдары хикмет сөзінің ара жігін философиядан ажырата отырып, басқа мәндерде де қолданған және хикметке философиядан да бағалы маңыз берген. Мысалы Кинди хикметтің ең жоғары өнегелік мен ізгілік ретінде қарастырады.

Б) Ислам философиясының қайнарлары

1) Жергілікті қайнарлар

Ислам

Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар - исламның негізін құрайтын Құран мен Сүннет.

Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол - адамға, қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап. Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген аяттарды Құраннан кездестіруге болады.

Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен дамуына түрткі болған.

Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса, үндестіруге тырысқандығы анық.

Мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері

Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуында және олардың түрлі мектеп болып қалыптасуында екінші деңгейдегі жергілікі қайнарлар - арабтар, түркілер және парсылар сияқты исламды алғаш болып қабылдаған халықтардың исламға дейінгі мәдени мұралары. Исламдық ойлау жүйесінде олардың оң және теріс ықпалдары болған. Жаһилия арабтарындағы рушылдық пен парсылар арасындағы ұлтшылдық мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ойлау жүйесіне әсер еткендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап, пайда болған халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселеге байланысты қалыптасқан бөлшектенуде осы әсерлер анық байқалады. айта кетер болсақ шиизмнің қалыптасуында парсы мәдениетінің, зороастризмның ықпалын негіздесек жеткілікті.

2) Шет қайнарлар

Антикалық грек философиясы

Ислам философиясының басты шет қайнарын антикалық грек, эллинистік философия құрайды. Антикалық грек философиясы б. д. д. ҮІ ғасырдан, яғни, Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан б. д. д. 324 жылына дейін аралықты қамтиды. Аталған философияның қалыптасуында Анатолиялық мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия және үнді философиясының ықпалы орасан зор.

Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты «физиктер» деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның дәуірінде, яғни, Б. д. д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін «софистер» деп атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам деп өрісін кеңейткен.

Аристотельдің б. д. д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македонскийдің Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан ары дами түсті. Б:д. д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы - б. д. ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм, эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен «иудаизм дін философиясы» мен «христиан дін философиясы» дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-254 жж. ) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б. д. ІІ ғасырында өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни философиясын «патристикалық философия» деп атайды.

Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т. б. мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.

Парсы философиясы

Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары деңгейде болды. Сасани билеушісі - І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған Хузистан өлкесіндегі Жундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфад а, одан соң Нусайбинд е діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен Аристотель логикасы оқытылды.

Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей, бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән «Қалила мен Димна» деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген.

Үнді философиясы

Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады. Бирунидің «Тахқиқ Мали-л-Һинд атты еңбегінің маңызы зор.

3) Философияның ислам дүниесіне енуі

Алғашқы төрт әділ халифалар дәуірінен бастап-ақ 635 жылы Шам, 638 жылы Антакия мен Халеб, 639-642 жылдары аралығында Александрия мен Мысыр, 639-641 жылдары аралығында Харран мен Урфа, 738 жылы Джундишапур қалалары алынуымен, Омайядтар заманында 652 жылдан бастап бүкіл Шығыс Анатолияның, Месопотамияның, Ирактың, 670 жылы Солтүстік Африканың, 710 жылы Пенжаб пен Синдтың басып алынуымен ислам әлемінің территориясы аз уақыттың ішінде ұлғайды және бірнеше мәдени орталықтар мұсылмандардың қол астына өтті. Осылардың нәтижесінде мұсылмандар аталған өлкелерде өмір сүріп келе жатқан жергілікті мәдениеттермен, ойлау жүйелерімен және діндермен бетпе-бет келді. Олардың арасында өзара ықпалдастық болғаны рас: жергіліктілер арасында ислам дінін қабылдағандар да өз мәдени ерекшеліктері мен діндерін сақтап қалғандар да кездесті.

Исламның пайда болған алғашқы жылдарында Араб түбегі кейіннен жаулап алынған жоғарыдағы өлкелер мен қалаларға қарағанда мәдени, ғылыми және философиялық әрекет тұрғысынан артта қалған болатын. Орта Шығыста, Мысырда және Солтүстік Африкада өз заманындағы алдыңғы қатарлы эллиндік мәдениетке ие болды. Иран сасаниттік мәдениетке, әсіресе, Джундишапур ілім ордасы аясындағы сасаниттік, эллиндік және үнді мәдениетінен құралған кешенді мәдениетке қол жеткізген болатын. Себебі, Персия исламның пайда болуынан бұрын бір жағынан үнді мәдениетімен, келесі жағынан эллинистік мәдениетпен байланыс орнатқан. Ал Үндістанда қуатты да бай үнді мәдениеті бар болатын. Міне, осындай ауқымды мәдени ошақтарды бір шаңырақ астына топтастыра білген исламдық халифат күн өткен сайын әртүрлі қажеттіліктерге тап болып отырды. Осы қажеттіліктерді өтеу кейбір орталықтардың ашылуын, білім мен технологиялардың игерілуіне жол ашты. Мұсылмандардың басты қажеттіліктері әсіресе, жат жұрттықтарда жоғары деңгейде болған медицина мен астрономия сияқты ғылымдар мен қаржы-қазыналық жұмыстарда байқалды. Сондықтан, әсіресе, омайядтардың билеушілері сарайдағы қазыналық жұмыстарға христиан арабтар немесе суриянилерді тағайындады. Мысалы, атақты сириялық теолог және философ Яхя ад-Димашқидің атасы мен әкесі Муауия дәуірінде Шамда қаржылық жұмыстарды басқарды. Сондай-ақ сарайға өзге діндегі емшілер шақырылды. Мысалы, Муауияның ибн Усул атты дәрігері христиан дініндегі араб болатын.

Омайядтар дәуірінің алғашқы жылдарынан бастап, мұсылмандардың медицина, химия сияқты ғылымдарға мән бере бастағаны байқалады. Бір жағынан билеушілердің жат жұрттық ғұламаларды сарайға шақыруы, келесі жағынан мұсылмандардың аталған ілімдерді үйренуге талпынысы және өзге діндегі ғұламалардың осындай ғылымға қатысты суриянише, грекше, тіпті, коптша және басқа тілдерде жазылған еңбектерді араб тіліне аударуларымен ислам әлемінде ғылыми әлемге деген талпыныс күшейе түсті. Мысалы, Маруан бин Хакамның алғашқы жылдарында Масаржауайх әл-Басри атты бір ирандық еврей емші 683 жылы түбірі грекше болып табылатын Ахрун атты бір поп тарапынан Александрияда жазылған, кейіннен суриянишеге аударылған медициналық кітапты араб тіліне аудартқаны баяндалады. Бұл араб тіліне аударылған алғашқы ғылыми кітаптар қатарына жатады. Ал ІІ Омар Александриядағы эллиндік-грек дәстүрімен байланысты медициналық мектепті Антакия мен Харранға көшіргендігі баяндалады. Екінші Омайяд билеушісі І Язидтің ұлы Халид алғашқы мұсылман химигі және оған берілген «хаким» лақабына қарасақ алғашқы философ болып табылады. Ғылымға деген қызығушылығына байланысты грек, копт тілінен химияға, медицинаға және астрологияға тән кітаптарды аудартқандығы мәліметтерде орын алады.

Аббасилер дәуірінде ғылымдарға деген қызығушылық одан ары арта түсті. Бұл заманда да билеушілер басқа діндегі дәрігерлерді сарайларына шақыртып алды. Тіпті халифа Мансурдың дәрігері Джундишапур ауруханасының басшысы Георг ибн Бахтисху болатын. Аббасилер әртүрлі тілерден еңбектер аударуға аса мән берді. Мысалы, 771 жылы үнділік саяхатшы өзімен бірге Бағдатқа математикалық және астрономиялық Сиддханта атты кітаптарды алып келген. Оны Синдхинд деген атпен халифа Мансурдығ бұйрығымен Мухаммад ибн Ибраһим әл-Фазари тарапынан араб тіліне аударылды және әл-Фазари алғашқы мұсылман астрономы атанды. Осы дәуірде Харун Рашидтің кітапханасы қызметкері әл-Фазл ибн Наубахт та астрономиялық және астрологиялық кейбір кітаптарды парсы тілінен араб тіліне аударды. Харун Рашид пен Мамун дәуірлерінде грек тілінен Гален мен Гиппократтың медицинаға қатысты кейбір кітаптары мен Эвклидтің геометриялық кітабы және Батламиустің астрономиялық кітабы араб тіліне аударылды. Осы кезеңде ибн әл-Муқаффа және ұлы Мухаммад этика мен саясатқа қатысты парсыша кітаптар мен бастапқыда парсышаға аударылған Аристотельдің «Органонындағы» кейбір үзінділерді Араб тіліне аударды.

Демек, мұсылмандар алдымен философияға емес медицина бастаған жаратылыстану ғылымдарына аса көңіл бөлген. Сол заманда аталған ғылымдардың философиямен тығыз байланысты болуы, яки, аударылған кітап авторларының және аудармашылардың көпшілігі философ болуы және сарайдағы қызметтерде отырған өзге діндегілердің философиядан хабардар болуы, әсіресе, Аббасилерден бастап, жанама болса да мұсылмандардың қызығушылығын ояндырды. Осыған бір жағынан мұсылмандардың өз араларында әсіресе, Али мен Муауия арасындағы текетірес нәтижесінде пайда болған діни, саяси бөлшектенуін және осы мәселелерге түсініктеме жасауға талпыныс жасап, каламдық және саналық тартыстарға бой алдыруын, келесі жағынан мұсылмандардың жаулап алған жерлерде өмір сүрген өзге дін иелерімен, әсіресе, христиандармен Алланың болмысына қатысты және таухидтің үштіктен үстемдігі жайындағы пікірталасқа кірісуін және осы тартысқа қарсы жақтың әсіресе, Аристотель логикасын және ежелгі грек философтарының пікірлерін пайдалана отырып, жауап беруін есепке алатын болсақ, мұсылман ғұламалар мен билеушілердің саналық (ақли) ілімдерге, әсіресе, алдымен логикаға деген қызығушығы артты. Осы және басқа да себептерге байланысты әсіресе, Аббасилердің алғашқы күнінен бастап, жаратылыстану ғылымдарымен қатар, логикалық жағы басым еңбектердің де араб тіліне аударылғандығы байқалады. Міне, жаратылыстануға деген қажеттілікпен қатар философиялық және логикалық ілімдерге деген сұраныс философияның ислам әлеміне енуіне басты себеп болып табылады.

Жаратылыстанулық ғылымдар ислам әлеміне ауызша және аударма жолымен қалай енген болса, философия да аталған ғылымдармен қатар солай енген. Омайядтар дәуірінде ислам дінін кейіннен қабылдаған христиандар мен иудейлер өздерінің негізгі сенімдерінен бас тартқанымен ондағы кейбір пікірлерді исламның ішіне алдымен ауызша түрде енгізді. Мұның философия ілімінің қалыптасуына бастапқы қадам жасауымен қатар, каламдық және исламдық ойлау жүйесінде жаңа мәселелер мен мектептердің дүниеге келуіне жол ашып берді. Осының нәтижесінде исламдық ойлау жүйесінің алғашқы тартыстары, пікірталастары басталды.

Омайядтардың философияға деген ынтасы жоғары болмағанмен, Аббасилерден бастап философиялық кітаптарды тікелей араб тіліне аударуы философияның ислам әлемінде жандануына даңғыл жол ашып берді. Оған себеп, баршамызға белгілі болғаны сияқты, омайядтар - араб ұлтшылдығы басым мемлекет, сондықтан, билеушілер саясатқа, дәстүрлі поэзия мен әдебиетке қызығушылық танытты. Ал Аббасилердің билеушілері араб болғанымен елге ықпалды уәзірлер мен мемлекет қызметкерлерінің және қолбасылардың көпшілігі араб емес болды және Аббасилер мемлекетін негізгі құрушылар да осылар болатын. Араб еместер, әсіресе, уәзірлік қызмет атқарған парсылар ежелгі мәдениетке икемділік танытты. Олар ғылым мен философияның дамуына қолғабыс жасады. Бұл Аббаси басшыларын ежелгі артта қалған дәстүрмен емес, уәзірлерден қалмай, ілім-білім үйренуге деген талпынысын оятты. Міне, осы себептерге байланысты Мансур дәуірінен бастап, әсіресе, Мамун арқылы философия мен логика тікелей мұсылмандардың басты назарына айналды және ауыздан ауызға тараған іліммен шектелмей, «Байту-л-Хикма сияқты аударма орталықтары арқылы мемлекеттің қолдауымен аударма жұмыстары қолға алынды.

2 лекция

АЛҒАШҚЫ САЯСИ ЖӘНЕ ТЕОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУ

А) Діни-саяси алауыздықтар

Грек философиясының ислам ойлау жүйесіне түпкілікті ықпалы ІХ ғасырда грек философиялық еңбектердің аударылуымен басталды. Осы кезеңнен бұрын мұсылмандар бір-бірімен бетпе-бет келген саяси мәселелерге ұрынды. Аударма жұмыстарымен қатар исламдық ойлау жүйесінің дамуына түрткі болған, каламдық және философиялық мәселелерді ортаға қоюға бастама болған аталған текетірес мұсылмандардың жаңаша ойлауына жол ашты.

Алғашқы саяси алауыздық халифаттың екі күшті үміткері Пайғамбардың күйеу баласы, әрі немере інісі және төртінші халифа Али мен Шам уалиі және омайядтар династиясының құрушысы Муауия арасындағы шайқастан туындады. Мәліметтерге қарағанда Али 657 жылы Сыффын шайқасында толықтай жеңіске қол жеткізу сәтінде Муауия оны соғыстан бас тартуға, соңында Алидің жеңілісімен аяқталған «хакам» мәселесін қабылдауға итермеледі. Мұның нәтижесінде Алидің армиясынан бір топ оны хакам мәселесін қабылдағандығын кінәлап, халифалық құқығын мойындамай бас көтерді. «Харижилер» деп аталатын көтерілісшілердің ислам тарихында алғаш мәрте саяси басшының негізі мен шегін ортаға қоюымен ерекшеленеді. Тіпті, олар халифаның қажет емес екендігін, әр адам залым билеушініөлтіру қажеттігін қуаттады. Сондықтан, олар анархиялыққа, саяси бас көтеруді діндарлықтың басты мақсаты мен міндеті деп есептеуімен ерекшеленеді. Харижилердің пікіріне қарағанда «үлкен күнә» (муртакибу кабира) істеген мұсылман мұсылмандықтан шығады. Егер ол халифа болса, шариғат тұрғысында кәпір болғандықтан, орнынан алынып тасталуы және өлтірілуі қажет. Бұдан діни құралдарды орындау тек саяси басшының ғана емес, ислам қоғамы мүшелерінің де негізгі міндеті болу қажет деген түсінік туындайды.

Мұндай асыра сілтеушілік Шиизм сияқты шәк шүбәсіз Алиді қолдаған, Муржия сияқты харижилердің иман туралы тар түсініктеріне қарсы шыққан исламдық ағымдар тарапынан жайына қойылмады. Харижилер иманды шариғатқа формалық жағынан ден қою деп қуаттаса, муржилер оны Алланы білу, оған бой ұсыну және оны сүю және жақсы амалдар иманның өлшемі бола алмайды деп есептеді: мүміндер білімі мен Аллаға бағыну арқылы емес, оған деген шынайылық пен сүйіспеншілігі арқылы жұмаққа кіреді. Жүрегінде Аллаға деген сүйіспеншілік пен оған бой ұсыну сезімі ұя салған адам күнә істесе де күнә оның иманына нұқсандық әкелмейді немесе оның жаннаттағы орнынан махрұм қыла алмайды. Кез келген істегі соңғы шешім Алланың үкіміне қалдырылуы және саяси лидер теологиялық себептерге сүйене отырып, жоққа шығармауы тиіс. Бүкіл мұсылман қауымынікі сияқты билеушілер иманының ақиқаттығын негіздеу тек Аллға ғана тән, - деп есептеді олар.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.