Фольклор материалдары этнопедагогакалық ғылыми-зерттеу объектісі ретіндегі ролі

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Фольклор материалдары этнопедагогакалық
ғылыми-зерттеу объектісі ретіндегі ролі
Өркенниетті, мәдениетті елдердегідей мектеп, халық ағарту жүйесі,
институт, университет, баспасөз маңдайына бұйырмаған ата-бабаларымыз жас
ұрпаққа ұсынар тағылымын бір буыннан екінші буынға толқындай ауыстырып
мирас еткен аса бай ауыз әдебиетіне шоғырландырған. Түз далада не жүйрік -
тіл жүйрік. Тілдің әсерлі, ықпалды құдыретіне сенген. Сол себептен де "Ұлы
сөзден ұлағат", демекші, халық педагогикасының нәрімен суарылып, өзінің
тәрбиелік нәрін күні бүгінге дейін жоғалтпай келе жатқан бірден бір киелі
мұра - фольклор. Соңғы кезде фольклор термині "Халық ауыз әдебиеті" деген
өзінің бір кездегі қысаң ұғым шеңберін кеңейтіп, халық өнерінің музыка,
қолданбалы өнер, халық ойыңдары сияқты салаларын толық қамтитын кең
мағынаға ие болды. Оның тәрбиелік ролін де осы кең мағынасын да қарастырған
жөн.
Фольклор - халық өмірінің айнасы оның бойында халықтың тұрмыс салты
театр, сөз, би және ән-күй өнері бір-бірінен дараланбай тұтас күйінде
көрінеді. Сондыктан оны - синкреттік өнер деп атаймыз. Өмір тәжірибесімен
бірге ой, оның материалдық қабығы тіл жетіле келе, сөзден өлең, өлеңнен ән
және би бөлініп шығады. Осыған орай халық поэзиясын орындаушылардың да
қызметі өзгеріп отырады.
Оларды біз ертекші, ақын, жырау, термеші, айтыскер иелері ретінде
қарастырамыз.
Фольклордың осындай ерекшелігіне ғалымдар ерекше орын берген, Атап
айтсақ А.Н.Веселовский, Н.П.Андреев, Аничков. В.Ф.Миллер, Аникин т.б.
бұлардың әрқайсысының жеке ойына тоқтамай ортақ ойларын айтсақ:
"Қоғам дамуының алғашқы кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар
отбасы, ошақ қасындағы қарт-қариялар болған. Оларды біз халық поэзиясының
қарапайым жасаушылары дейміз. Сондықтан фольклор шығармаларының жасаушылары
да, айтушылары да халықтың өзі болып шығады."
Міне, сондықтан халық, өз ұрпағының тәрбиенің басты құралы етіп
фольклорды қолданғаны тектен-тек емес. Ғалым зерттеуші Қоңыратбай "Өнері
өрге тартқан дарын иелерінің аузынан шыққан үлгілі де дана сөздер мен
жырларды басқа айтушылар іліп әкетіп, өңдеп, дамытып, нақышына келтіре
орындайтын болған. Жырау мен жыршылар көлемді эпостық жырларды айтуды кәсіп
етсе, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, тұрмыс-салт, айтыс сияқты ұсақ
формалы өлеңдерді кішігірім айтушылар тудырып, көпшілікке ортақ рухани
мұраға айналдырып отырған. Осы ретпен туып, атадан балаға жетіп, ел аузында
сақталып келген көркем сөз өнерін, оның айтылу және орындалу ерекшеліктерін
фольклор дейміз." - десе, В.Г.Белинский "Фольклорда даңқты есімдер
болмайды, ондағы көркем сөз авторы - әр кез халық" деген тұжырым жасайды.
Халық поэзиясын көпшіліктің өзі тудырғандықтан, ол елдің тұрмыс
тіршілігімен тығыз байланыста болған. Әр ел өз басынан өткерген оқиғаларды
құмарта жырлайды. Сол жырларға қарап, елдің әдет-ғұрпын, ой-санасы мен
түрлі сөзімдерін дәл танып білуге болады. Сонымен қатар фольклор
шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірден көрген қайғы-қасіреттері мен мұң-
зары, келешектен күткен арман-тілектері айқын көрініс тапқан. Әрбір айтушы
- импровизатор өз тыңдаушысына ұстаздық жасап, олардың түйсік сөзімін
келелі ой - ниеттерге бастап отырған.
Ғылымда халық поэзиясын "Фольклор", ал оны зерттейтін ғылым саласын
"Фольклористика" деп атайды. Неміс ғалымы И.К.Кнафльдің анықтауынша
фольклор халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Ағылшын ғалымы У.Дж.Томс та
бұл пікірді дамыта түскен. Ол бұл фольклор ел арасында туған өлең жыр,
ертегі, аңыз, түрлі наным сенімдерді жинактайтын термин ретінде пайдалануды
ұсынған.
Фольклор шығармаларының ерекшелігі тәрбиелік касиеті -ол "қоғам
дамуының әр түрлі сатысында, негізінде еңбек процесінде жасалатын
болғандықган, пессимизм тұңғиыққа кету дегенді білмейді. Оның бас
кейіпкері көбіне мұрат-мақсаттарына жетіп отырады. Мұны фольклорға тән
оптимизм дейміз.
Қазақ фольклорының зерттеуші атасы Шоқан Уәлиханов дейміз. Өзінің
"Абылай" деген шағын еңбегінде қазақтың батырлық жырлары XVII ғасырда туып,
халық санасымен жасалған десе, "Жоңғария очерктері" атты еңбегінде
қырғыз және үйсін тайпаларының тарихи маңыздары эпостық жырларын зерттей
келіп, жіктей келіп, эпос, шежіре, этнографиялық материаддарға анықтама
берген.
"Қазақтардағы шамандыктың калдығы" деген еңбегінде қазақтың әдет
ғұрпындағы, шаманизмнің наным сенімінде үлкен орын алғанын сөз етеді.
Шаманизм Шоқанның пікірінше табиғатпен адамды қасиеттеуге негізделеді, ал
әруақты сыйлау кие, кесір, көз тиіп, аластау, түрлі ауруға тас бұзатын
сиқырлы сөздің қуаты мен ем іздеу, психологиялық ұғымдарға төрт түлік мал
жайындағы жырлары бірде материализм, бірде діншілік түрінде халық
фольклорына еніп отырған тұңғыш еңбек екендігі және бұл еңбек ғылыми
жағынан қазақ этнография ғылымының атасы деп атауға болады. Ал этнография
туралы түсінік беретін мұның мағынасы барлық жыр өлеңдермен аңыздардың
сөзбен бейңелегендерін біз ауыз әдебиеті дейміз, зат арқылы берілетін
ұғымдарды этнография дейміз. Мысалы, тұрмыс-салт жырларын алайық Келін
үйге енгенде әйелдер май құяды. Бұл ырымның заттық көрінісі фольклор
болады. Күн көрісі малмен байланысты халық болған соң төрт түлікке сай.
өлең жырлар көп. Ал олардың этнографиялық көрінісі - малды басқа ұрмау,
аяқпен теуіп қорламау, сүтін аяқ асты төкпеу сияқты әдістерге баулу.
Республикамыздың тәуелсіздік жолына қадам басуының жылдық той тойлай
отырып, ендігі жерде халықтық салт- дәстүрлер, әдет-ғұрып негізінде жас
ұрпақты қайта тәрбиелеу мәселесі алға қойылып отыр. Осы орайда этностық
және халықтық тәлім-тәрбие ұғымдарының жарыса қолданылып келе жатқанын да
айта кеткен жөн. Алайда бұл екі терминнің әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері де жоқ емес. Көп жағдай тәлім бұкаралық сипатта түсіндіріліп,
ежелден келе жатқанын әдет-ғұрыптың, тәрбиенің көптеген түрі "ескілік
сарқыншағы ретінде зерттеу объектісінен сырт калып келді. Соның салдарынан
тәрбие ұлттық құнарынан айрылып, бейұлттық бірыңғай сипатқа ойысты.
Этностық тәлім ұғымының ауқымы одан гөрі кеңірек. Ол белгілі ғылым
саласы ретінде бір халықтың тәлім-тәрбие мәслелерін тұтас қамтып, оның
калыптасу, даму жолдарын әр қырынан қарастырады. Әрі осы халықтың
тәлімінің қалыптасуына өзге этностардың да әр қилы, тарихи жағдайларға
сәйкес тигізген ықпал әсері де назардан тыс қалдырмайды мұндай
байланыстарда халықтың наным-сенімі, көзқарасы, әдет-ғұрпы және салт-
дәстүрінен аңғаруға болады: От, су, топырақ, жануарлардың киесі мен
табиғаттың құбылыстарына байланысты ырымдар көптеген халықтарға ортақ.
Мұнымен қатар ертегілерде мысалы,"Ертөстік", "Алпамыс" т.б. сияқты
ертегілер бірнеше халыкқа тән мәдени мұрасы екенін көреміз.'
Сондықтан ұлттық ерекшеліктерге байланысты мәселелерді этнопсихология,
этнопедагогика ғылымдары қарастырады, этнография мен етене астарласа
дамыған этнопсихология әрбір халықтың рухани әрекетінің миф.фольклор, тіл,
дәстүр т.б. продуктыларын сол халықтың психологиясын, сана-сөзімін
көрсететін негізгі критерийлердің бірі деп есептейді. Этнопедагогика
халықгық тәрбиенің ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетика, дене тәрбиесі
т.б. сан алуан әдіс-тәсілдерін, айла-амалдарын қарастырады. Қазақ халқында
да ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәрбиенің белгілі жүйесі бар.
Сондай-ақ қазақ фольклорында бала бағу, бала асырау, қыз ұзату,
жаназалау, бақсылық нанымға, діни әдет-ғұрыпқа байланысты туған салт
өлеңдерді обрядовые тұрмыс-салт жырлары деп атаймыз. Мұны мазмұны мен
тақырыбына қарай бірнеше түрге бөлуге болады.
1. а) Төрт түлік мал туралы
ә) Діни әдет-ғұрып тудырған жырлар жарапазан, бәдік
б) Үйлену жырлары той бастар, жар-жар,
сыңсу, жұбату, беташар
в) Ұлыс жырлары
г) Бөбек жырлары
д) Жаназалау жырлары естірту,қоштасу,жоқтау
ж) Шешеңдік сөздер, мақал-мәтел,жұмбақтар
Сөз асылы - мақал- дейді халық, Оны айтушылар да, тұтынушылар да
халық. Сондықтан макал халық тәжірибесіңде туған, тұжырымдалған оның ой-
пікірі, тыныс тіршілігі, "Түйеге мінген қазақ төрт ауыз өлең біледі"
дегендей, философиялық мәні бар мақал-мәтелді қолданып сөйлеу ерте кезден
бері қарай қазақ халқының психологиясына сіңісіп, әдет болған, Онда ел,
халық, Отан, бірлік, өнер, білім, еңбек, жанұя, бала тәрбиесі, төрт түлік
мал, жан-жануар, ас-қазық, ауру-сырқау, дау-шара,жақсылық пен жамандық,
адамгершілік парыз жайында айтылған өнегелі сөздер ете көп. "Туған жерге
туың тік", "Ер өзі үшін туады, елі үшін еледі", "Ел іші - алтын бесік"
деген макалдар елдікті біддірсе, "Ырыс адды- ынтымақ", "Бірлік болмай -
тірлік болмас" деген мақалдар халық бірлігіне, ынтымағына ұласады.
Мақал-мәтеддер халық творчествосының төл жемісі, халықтың моральдық
кодексі, тәрбие теориясы. "Адамға өткен дәуір бәрі сабақ". Олай болса
заманалар тәжірибесінен сұрыпталған тұжырымдар кейінгі ұрпақка кітап
сөзіңдей аса қымбат болғаны да, болатыны да осыдан. Мақал-мәтеддерді көне
түркі тілінде "аталар сөзі" деп те атайды, яғни бұл "атадан балаға мирас
болып" келе жаткан кдзына" деген сөз.
Ғұлама ғалым Әбу Ибрахим Исқақ Әл-Фараби ол жөнінде былай дейді: "Мақал
- өзінің формасы жағынан болсын ақсүйектер мен қарапайым бұқараның да
қажетін бірден атқарады. Сол себепті де ол халық арасына кең тараған.
Қуаныш пен қайғылы сөттерде де ол ауызға ілігеді. Сол арқылы сараңды
жомарттыққа итермелейді. Соның көмегімен халық мақсатына жетіп, меңзеген
қайғы мұңынан қүтылады. Бұл өзі бір өтімді де үтымды, нағыз даналық десе
даналық. Өйткені жұрт кемеліне келген, кемшлік, мінсіз, әдемі нәрсені ғана
қабыл алуы мүмкін".
Әр халықтың мақал-мәтелі сол халықтың өзі жасаған логикалық формуласы,
ережесі. Ол кез келген оқиғаның, мәселенің тұсында еске түседі,оралады.
Сөйтіп көп ойлануды, ұзақ баяндауды керек ететіні қиын нәрсені жеп-жеңіл.
оп-оңай. бір-ақ ауыз сөзбен түсіндіреді, ұғындырады. Туған еддің қадыр-
қасиеті туралы балаға ұзақ әңгімелемей-ақ: "Ел іші алтын бесік", "Кісі
елінде сұлтан болғанша өз еліңде ұлтан бол" деген сияқты екі-үш ауыз сөзбен
Отан қадірін түсіндіруге болады. Орыс педагогы К.Д.Ушинский мақал-мәтеддер
балалардың тәрбиесі мен адамның жеке басының қалыптасуыңдағы сан ғасырлық
тәжірибесін қорытындылаушы, нағыз халық педагогикасы деп санады.
Ушинскийдің нақышты сөзімен айтқанда, балалар тәрбиесі саласындағы мақал-
мәтелдер, сондай-ақ басқа да канатты нақыл сөздер, сөздің інжу-маржандары,
онда халықтың даналығы, бай-кампаздығы, оның бала тәрбиесіндегі үлкен
өмірдің тәжірибесі, еңбекке деген көзкарасы, үміті мен арман мүддесі
калыптасып сақталған.
Макал-мәтел - егіз жанр, туыс жанр. Дегенмен мағынасына, құрылысына,
атқаратын қызметіне қарағанда өзіндік айырмашылығы бар. Мақал аяқталған бір
тиянақты ойды білдіреді, өз алдына тұрып та дербес мағына береді. Мысалы,
"Толмасқа қүйма, таймасқа берме?".
Ал мәтел жеке түрып тиянақта ойды бере алмайды, тек белгілі бір ойды,
пікірді ажарлау, айқындау үшін қолданылады. Эпитет, теңеу қызметтерін
атқарады. Мысалы, "Ат қойып, айдар тағып, көргеннен көзі ақы алған" деген
мәтелдер тиянақты ойды біддіріп тұрған жоқ. Бұл жөнінде этнограф, жазушы
В.ИДаль мақал-мәтелдің даралық ерекшелігін түсіндіре келіп "Мәтел халық
сөзімен айтқанда - гүл, ал мақал дән" дейді. Осы пікірді фольклорист
М.А.Рыбникова: "Мәтел - бұл сөз оралымы, калыптасқан сөйлем, пікірдің
элементі. Мақал аяқталған пікір, біткен ой"-дейді.
Мақал-мәтелдің әрбір жеке адамның сөзім мүшелеріне әсері Қ.Б.Жарықбаев:
"Мақал-мәтелдер адамдарды ақыл-ой, сана-сөзім жағынан екі топка бөледі.
Біріншісі, ақыл парасаты мол, ойлы адамдар да, екіншісі, бұған қарама-қарсы
сөздің парқына оншама бара бермейтін, оған үстірт қарайтындар.
Халық ұғымында ақыл баға жетпес қазына. Білім тәжірибе, тәлім-тәрбие -
адам ақылының нәр алатын бұлақтары",-деп тұжырым жасаған халқымның мақал-
мәтелінің ақыдцы, ақылсыз адамдардың психологиясын аша түседі.
Мысалы, халқымның "Ақылдылар шымыр келер, ақымақтар қыңыр келеді",
"Саналы адам сағыңды сыңдырмас, санасыз адам жағыңды тындырмас", деген
макалдар дәлел бола алады. Шыныңда да ақыл ерен еңбектің нәтижесі. Ақылды
болу үшін көпті көріп үйрене жүре оның жақсы жағын бойға сіңіре білу керек.
Ақыл өте қымбат қасиет. Білім мен ақыл табиғатында егіз ұғымдар. Мысалы,
халқым,"Бой жетпеген жерге ақыл жетеді", "Ақыл азбайды, білім тозбайды "
деуі дәлел бола алады. Адамда ақыл мен естің егіз болуы да - адам баласы
үшін асыл қасиет. Сондықтан халық "Байлауы жоқ шешеннен,
үндемеген есті артық", "Есті ірілік көрсетпес" деп есті, ақылды көпке үлгі
етіп отыруының өзі үлкен тәрбие мектебі болғанын дәледдейді.

Қазақ ауыз әдебиетінің этнопедагогикалық мәні

Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны- халық қалап,
қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп,
қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл-санасына сіңірген ауыз әдебиетінің
үкілі үлгілері — мәдени мұрамыздың ең құнды қазынасы. Ол — ұрпақ
тәрбиесінің кұн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын ой тамызығы болып,
жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл-сананың айшықты көріністерін
бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама,
тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып,
тәлім-тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар.
Бұл — халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының
негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын
этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми,іс-
әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал, халықтың мақал-мәтелдері
педагогикамен қатар, философиялық дәрістердің де тұсініктемелеріне арқау
бола алады.

Бесік жырының тәрбиелік мәні
Тұрмыс-салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін және
оған тілек айту үшін ғана шығарылған емес.
Ең әуелі ырғағы бесіктің тербелісіне сәйкес келетін сабырлы екпінде
айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сөзім мүшелері аркылы оған сүйкімді,
сүйсінерлік әсер етіп, жан-жүйесін жадыратады, яғни үнамды, үнасымды
әсермен баланы жұбатады.
Екіншіден, баланың келешегіне үміт артып, тілек айта отырып, оны
жұбатушы ана болашақтың шамшырағы мен нұрсәулесінен қуат алғандай
әсерленеді.
Үшіншіден, ата-ана жатқа айтқан тілектерді тілі шыққан балдырғандар да
жаттап, әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім алады.

Тұсаукесер жырлары
Тұсау кесу — әдет-ғұрыптық, ырым-рәсімдік қуаныіц мәжілісінде айтылатын
жыр. Көбінесе, бір жасқа толық, еркін жүре бастаған бал бөбектің басқан
қадамы құтты болып, одан әрі жаны жамандық көрмей жақсы жүріп кетуіне тілек
білдіріп, оның ата-анасы қуанышқа ортақ жақын адамдарды жинайды да, сыйлы
адамға балбөбектің тұсауын кестіреді. Баланың тұсауы ала жіппен немесе
қойдың тоқ ішегімен байланады да, тұсау кескен соң тұсау кесушіге сый-
сыяпат көрсетіліп, сыйлық беріледі. Жағдайы келіп, жақсылыққа жайы мол әке-
шеше бұл рәсімді кішігірім той-томалаққа айналдырып, баланың тұсауын
жарыстан озып келген ең жүйрік азаматқа кестіреді.

Жаңылтпаш - тіл ширату тәсілі

Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту
мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған
кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін
мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар
сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды
жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу
сөзімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың
бір ерекшеліктері, ол жаңылтпаштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүниеге
таныту, әрі білім беру, тәрбиелеу.
Отбасында балаға жаңылтпаш айтқызып жаттықтырудың бірнеше жолы бар: ең
әуелі бала жаттықтырушының айтқан жаңылтпашын жаңылмай, тез-тез айтуға
үйренуі керек. Екіншіден, бірнеше баланың жаңылтпаш айтудағы жаңылмай айту
қабілетімен қатар, қанша жаңылтпаш білетінін байқау үшін жаңылтпаш айтысуын
ұйымдастыра білу керек. Жаңылтпаштарды жаңылмай айтудан, жаңылтпаштарды
білуден озып шыққан баланы ынталандырып, мадақтап, сыйлық беріп мерейін
арттыру қажет.
Балалар бақшасында фольклорлық кеш өткізіп, онда жаңылтпаш айтысуға да
тиісті орын беріп, айтқыш балалардың абыройын арттырып отыру керек.
Жаңылтпаштар тек жас балалардың тілін ширату үшін ғана қолданылмайды,
сонымен қатар жаңылтпаш айтысып, тіл үстартуды үлкендер де салтқа
айналдырған болатын.
Санамақтың тәрбиелік мәні

Санамақтарды халық, негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен
шығарған. Санамақтар әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен
математикалық ойлау қабілетін дамытады. Санамақтардың түрлері көп, оның
үстіне жаңадан қосыла береді.
1. Атау ұйқастырып санау арқылы бала әрі сан үйренеді,
оның үстіне санға аты үйқасқан заттарды танып біледі:

2. Саусақ санау ойыны баланы сан үйренуге ынталандырады,
көңілдендіреді.
Отбасында санамақтың әрбір түрін балаға жаттатып, олармен бірге ойнай
отырып, ойын дамыту — ата-ананың борышы. Ересек балаларға неғұрлым күрделі
санамақтарды айтқызып, ол санамақтардың шешімін мүмкіндігінше, өлең
ұйқасымдарымен айтуды талап ету керек.
Мектепте (әсіресе бастауыш класта) күрделі санамақтарды айтып, олардың
шешімдерін тез тапқан оқушыларға ұпай қою, баға беру ісі ұйымдастырылады.
Қүрделі санамақтарды "Өнерпаздар мен тапқыштар" клубының жарысына
қатысушылар да өнер сайысының бір кезеңінде орынды пайдалана білуі тиіс. Ол
үшін оқушы ойлануы керек. Ойын кезінде ойлануға кеткен уақыт та
есептелінеді.

Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы
ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен
өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың алуан түрлерін
шығарған.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды жұмбақтармен
толыса берді. 19-20 ғасырларда бу машиналары, электротехника, радио,
телеграф, самолет, ракета, космос кемелері т.б. техникалық, мәдени
прогрестерге байланысты жұмбақтар туды.

Жұмбақтарды Аристотель "Жан-жақты жымдасқан метафора" дейді. Яғни затты
бейнелеп, баламалап сипаттау арқылы ұқсас заттардың қасиеттері мен түріне,
аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әрі заттарды
салыстыра көз алдына елестетіп, дүниетанымдық қабілетін дамытады.
Жұмбақтар, көбінесе үйлесімді үйқасы әсем де ырғақты өлеңмен құрылады.
Қара сөзбен жасалған жұмбақтар да бар. "Отқа жанбас, суға батпас" (мұз)
айтыс түрінде құрылған, яғни жұмбақ айтыстарын екі ақын шығарып бірі
өлеңмен жұмбақ айтса, екіншісі сол жұмбақтың шешуін өлеңмен айтады. Авторы
белгісіз ел аузында жатталып қалған жұмбақ айтыстар да кездеседі:

Жұмбақтарды жаттап айтумен қатар, кез келген айтушы өз ойынан
құрастырып та айта береді, тек жұмбақтың сөздік қисыны, өлендік үйлесімі
болуға тиіс.
Жұмбақ айтушы неғұрлым көбірек, күрделірек жұмбақтарды тауып айтып,
шешушіні жеңуге тырысады. Егер жұмбақ шешуші мүдірмей, айтылған жұмбақтарды
дұрыс және толық шеше алса, оның өзі де жұмбақ айтып, жұмбақ айтыс
жалғасып, айтушы мен шешуші өз білімдерін сараптайды. Кім көбірек жұмбақ
айтып (көбінесе санап отырады), көбірек жұмбақшешсе, сол жұмбақ айтысуда
жеңіп шығып, білімділігін көрсетеді.
Мектеп бағдарламасында ауыз әдебиетінің бір белімі ретінде жұмбақтар
бірінші кластан бастап оқулықтарға ендірілген. Әдеби кештерде, мерекелік
кештерде, өнерпаздар мен ой тапқыштар жарысында жұмбақ айту, жұмбақ айтысу,
жұмбақ айтыс ерекше орын алады. Пәндік кештерде сол пәндік кештердің
тақырыптарына байланысты жаңа жұмбақтарды, көбінесе, оқушылардың өздері
ойлап шығарады, әділ қазылар алқасы жаңадан шығарылған жұмбақтардың мәнін,
маңызын, көркемдік сапасын жан-жақты бағалай білуге тиіс.

Макалдар мен мәтелдер - тәрбие кұралы

Мақалдар — нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері,
сөз мәйегі. Макалдар, көбінесе әлендік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен
айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал,
негізінен, екі белімнен (кәбінесе екі тармақтан) құралады. Бірінші бөлімде
пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады
("Еңбек етсең, емесің"). Тура мағынада ("Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарныңтіленбей"), ауыспалы мағынада ("Отжақпаған үй — қорамен тең, адам
кірмеген үй — моламен тең") қолданылатын мақалдарды, көбінесе
халықшығарған. Жыраулар мен ақындар, елбасылары мен батырлар, зиялы адамдар
шығарған (авторы белгілі) мақалдар мен мәтелдер де өте көп.
Мәтелдер, негізінен, тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде
нұсқалы сөз ретінде айтылады "Өлең — сөздің патшасы", "Қызым, саған айтам,
келінім, сен тында", т.б. Мәтелдер де тура мағынада "Қадірінді білгенге
жұмса" деп және ауыспалы мағынада "Тікен гүлін қорғайды" деп айтылады.
Қазақ халқы — сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан
тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы
сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан
мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне
парықтап пайдалану дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар
мақалдап, маңызды сөйлеуді борышым деп санайды. Мақалсыз, мағынасыз
сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Қазақтың мақал-мәтелдерінің көбірек камтитын тақырыптары: елдік,
ынтымақ, бірлік туралы мақал-мәтелдер.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат, өнеге-
өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер —
мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап, ақылға
қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. "Ұяда
нені көрсең, ұшқанда соны ілерсің" дегендей, баланы ана тілін ардақтауға
үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін, ата-
ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор. Мақалдың да мақалы бар, кейбір
ескірген, қазіргі өмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс тәрбиелейтін мақал-
мәтелдерді пайдаланудан сақ болу керек. Ұлы Абай "жиырма тоғызыншы"
сөзінде: "Жарлы болсаң, арлы болма", "Атың шықпаса, жер өрте", "Ата-анадан
мал тәтті", т.б. зиянды мақал-мәтелдердің "құдайшылыққа, не адамшылыққа"
жарамайтынын айтады.
Қазақ халқының өз мақал-мәтелдері том-том болып жиналады, оның үстіне
басқа халықтардың тілінен аударылған мақал-мәтелдер де мол. Дегенмен, дүние
жүзі халықтарының мақал-мәтелдері бірін-бірі тікелей қайталамаса да, біріне-
бірі, көбінесе ұқсас болып келеді. Осыған қарап мақал-мәтелдерді ұлтаралық,
жалпы адамзаттық әдеби мұра деуге де болар еді.

Балалар жырының тәрбиелік мәні

Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек
өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын
алады.
Арнау-тілек өлеңдері табиғат құбылыстары мен жан-жануарларға, құстарға
қызығу сөзімін оятып, эстетикалық әсер беру үшін, баланың дүниетанымын
арттыру мақсатында шығарылған.

Мазақтамалардың тәрбиелік мәні

Мазақтаманы халық балалардың бірін-бірі мінеуі, сынауы, шенеуі,
өжуалауы үшін шығарған баланың өз мінін өзіне айтқызу арқылы халық кұлкілі
мазақтамалармен әжуалай отырып, баланы адамгершілікке тәрбиелейді.
Баланың табиғи кемшілігін айтып, тәрбиелеудің орнына, оның сүйегін
жасытатын, тәрбиелік мәні керісінше болатын мазақтамалар да бар, соларды
қолданудан сақ болу керек.
Ол мазақтамалар балаларды әдептілікке, әдемілікке, еңбекке тәрбиелейді.
Мазақтамаларды отбасында, балалар бақшасында, мектепте баланың есіне
салу немесе жатқа айтқызу арқылы, балалар поэзиясының бұл түрін де тәрбие
жұмыстарына пайдалана білу керек. Мысалы, берілген іске жауапсыз қарап
немесе шалағайлық жасаған балаға бір мазақтаманы айтудың өзі жетіп жатыр.
Ондайда бала тез сергіп, ісіне қайта қарап, өз кемшілігін екшей бастайды.
Өз мінін түзеп, ескертпені елеген баланың ынта-жігерін арттырып, оны
мадақтау тәсілін қолдану қажет.
Мазақтаманың негізгі мақсаты — баланың мінін көрсетіп, сынау, оны
тәрбиелеу. Ал балалардың бірін-бірі мазақтауы кезінде орынсыз пайдаланып,
бір-бірінің арына тиіп, ызаландырып жасытуы мүмкін. Ондайда оларға
үлкендік, салиқалық кеңес керек.
Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні
Өтірік өлеңдерді дарынды ақындар қиыннан қиыстырып, қиялмен
әсерлендіріп, қызықты қисындарға құрып шығарған. Өзгеше әсерлік өтірік
өлеңдерді халық ықылас қоя жаттап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Авторы
белгісіз болғанмен халық аузынан жиналған өтірік өлеңдердің керкемдігі
биік, мағынасы терең. Өтірік өлеңде әсірелеу-бейнелеу, шендестіру,
салыстыру тәсілдері арқылы керкем бейнелер жасалынады, өлеңнің желісі
кұлкілі сюжеттерге, үдеген фантастикаға (қиял-ғажайыптарға) құрылады.
Ондағы оқиғалар шынайы өмірге сәйкес келмейтін дәрежеде; әдейі әсерленіп,
шебер суреггеледі. Кейінгі өтірік өлендер ғылым мен техникалық прогреске
лайықталып, жаңаша ой-қиялға сәйкес құрылған. Өтірік өлеңдер оқушылар мен
тыңдаушылардың ой-қиялын, дүниетанымын, өлең өнеріне деген ықыласын,
қызығуын дамытады, қисынды ойлауға үйретеді, тілдік қорын молайтады.

Ойын өлендерінің тәрбиелік мәні

Қазақтың халық педагогикасында ойын өлеңдері қызықты ойындардың
эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ықыласын,
бейімділігін арттырады.
"Қуырмаш" ойыны әрі баланың көңілін көтеру үшін, әрі еңбекке тәрбиелеп,
дүниетанымын арттыру үшін жүргізіледі.
Қуырмаш айтушы балдырғанның саусақтарын санамалап, жүдырыққа түйеді де,
одан соң әрбір саусаққа "қызмет" беріп, іске жұмсап, балдырғанның жүдырығын
жазады:
Ойындағы жеке ойыншылардың бейнелік ерекшелік-теріне қарай балалар бұл
өлеңді құбылтып, әрлендіріп, әр түрлі етіп айта береді.
"Ұшты-ұшты" ойыны қызықты өту үшін үйқас сөздерді тез тауып, оны да
бірнеше түрлендіріп айтып, ойын басшысы өзінің ақындық ауқымы арқылы
ойыншыларды көңілдендіре біледі:
Ойын кезінде ойынды басқарушы, дауыс ырғағымен, қызықты қимылдармен
ойыншылардың көзін алдап, оларды жеңуге тырысады. Жеңілген ойыншы "айыбын"
тартады.
"Шілік" ойынының өлеңі әрбір баланың ақындық бейіміне байланысты, егер
ойнаушы сөреге дейінгі қашықтықта өлең сөзін тауып, дем алуға айла таппаса,
оның сол қашықтыққа демі жетпей, ойыннан жеңіліп қалуы мүмкін, сондықган ол
неғұрлым үйлесімді ұйқас тауып, өлең тармақтарын молайтуға тырысады:

"Айтыс ойыны" өлеңдерінің де халық педагогикасында өз орны бар —
халықтық, тәрбиелік мәні бар өлендер. Айтыс өнері — қазақ халқының ұлттық
ең сүйікті, әсерлі өнері. Сондықтан айтыс өнеріне жастайынан баулу үшін,
халық айтыс ойынын шығарып, оның өлеңдерін құраған. Мысалы, қыз бала мен ұл
баланың айтысы мына темендегіше болып келеді.
Мектептегі спорт алаңында ойын өлендерінің әуені естіліп, әсемдік пен
сымбаттылыққа үндеп тұрса, керегі — осы.

Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні

Шешендік сөздер — ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері
халықтың енеге тұтып, өмір тәжірибесіне пайдаланып келе жатқан, билер мен
хандардың, ақындар мен шешендердің, ел ағасы болған данышпандардың,
жастайынан жалындап өскен өткір ойшылдардың аузынан шыққан дуалы, өнегелі,
қисынды, қасиетті сөздер.
Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазбек би, Әйтеке би, Сырым батыр тағы
басқа белгілі адамдармен қатар, Жиренше шешен аңыздары және Досбол,
Жидебай, Сауытбек, Қылышбай, т.б. шешендердің аты белгілі. Халық шешендік
создерді заман өткен сайын әрлеп, әсерлі етіп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде.
Қазақхалқы — шешен халық.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі шешендік сөздерді мазмұнына қарай шешендік
арнау, шешендіктолғау, шешендік дау деп үш топқа бәлуге болады, өлеңмен
айтылған шешендік сөздер — термелі, қара сөзбен айтылғандары пернелі деп
аталынады.
Арпау шешендік сөздер: әзіл, сықақ, сын, бата, алғыс, естірту, көңіл
айту. Шешендік толғау: есиет, насихат. Шешендік дау: жер дауы, жесір дауы,
мал дауы, ар дауы.
Шешендік сөздер халықтың түсінік сөздерімен баяндалады. Ол түсінік
(кіріспе) сөздердің құрылымының керкемдік дәрежесі шешендік сөздерден төмен
болуы мұмкін, дегенмен түсіндірме сөздер шешендік сөздерді жеткізе айтудың
құралы болып табылады.
Мектепте шешендіктің (ораторство) мәнін жан-жақты ұғындыратын алуан
түрлі әдеби жұмыстарды ұйымдастыруға болады; пікірталас, пікірсайыс, білім
жарыстыру, сахналық қойылымдарды ұйымдастыру, т.б. Мысалы, қазақ халқының
шешен билері Теле би, Қазыбек би, Әйтеке би — халықтың ұлттық бірлігін
нығайтып, халықтығын сақтауға зор әсерін тигізген данышпан ақын, шешен,
ойшыл, гуманист кесемдер. Солардың бейнелерін сахнада көрсетіп, сөздерін
өнеге етіп, қастерлі қойылымды ұйымдастыруға болады.

Термелердің тәрбиелік мәні
Жырдың үлгі-енеге, өсиет, насихат ретінде айтылатын түрі — терме деп
аталынады. Термеде жырау өмір тәжірибесінен алынған философиялық ой-
шешімдерін айтады: адамгершілік қарым-қатынасты, өмірдің философиялық мәнін
түсінуді, адамгершілік пен әділетті, әсемдік пен әуезділікті уағыздайды.
Терме жыраудың, жыршының өз әуенімен (сарынымен), мақамымен айтылады. Терме
айтушы оның әуенін, көбінесе домбыраға, гармонға қосып айтады.
Термеші адамгершілік пен зұлымдықты, әділеттілік пен әділетсіздікті,
жаман мінез бен жақсы мінезді салыстыра жырлап, тыңдаушыны адамгершілікке,
достыққа, бірлікке, еңбекке, өнерпаздыққа тәрбиелейді. Терме жырлардың,
оның әуенінің авторы белгілі болады. Термені жаттап алып, халыққа таратушы
өнерпаз-термеші деп аталады. Соңғы уақытта аудандық, ауылдық мектептерде
термешілер сыныбы ашылып, термешілер мектебі ұйымдастырылды.
Мектепте жас термешілер үйірмесін ұйымдастырып, оған басшылық жасау —
әдебиет пәні оқытушысының міндеті. Терме үйірмесіне қатысушыларының
ерқайсысы бір-бірін қайталамай, өз алдына басқа-басқа термелерді жаттау
керек. Мектепте термешілер кешін өткізіп, терменің жырын да, әуенін де,
жоғары дәрежеде жақсы айтқан оқушыны (термешіні) мадақтап, оның өнерін
мектеп радио торабынан бастап, облыстық, республикалық радиохабарлар мен
телехабарлар арқылы насихаттай білсе, былайынша да өлеңшіл
халықтыңтермешілдік өнері дами бередіде, ұлттық мәдениетіміздің бір
ерекшелігін корсететін болады.

Ертегілердің тәрбиелік мәні

Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді
ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қазақ
ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды: хайуанаттар туралы
ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер,
батырлық ертегілер, кұлдіргі ертегілер деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың
болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі
ертегілер — қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде "Ұшқыш кілем" ойлап шығарған
халық енді "Зымыранның" өмірде, бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен
планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды. Мұндай
ертегілердің көпшілігі ғылым болжамдарына сәйкестендіріліп шығарылады.
Сондықтан оларды ғылыми-фантастикалық ертегілер деп жүрміз.
Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына
байланысты туған. Онда бай баласы мен жарлы баласының таптық
айырмашылықтары сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз
саудагер, ақымақхаң мен данышпан шаруаның іс-әрекеттері, мінез-құлықтары
суреттелінеді.
Аңыз ертегілер, негізінен, Алдар көсе мен Жиренше шешеннің,
Қожанасырдың есімдерімен байланысты. Ондағы кейіпкерлер сараң бай, зұлым
хан, қаныпезер уәзір, қуақы құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер-азамат болып
келеді. Онда зұлымдықты тапқырлық жеңіп отырады.
Отбасында ертегілер кұнін белгілеп, ол күні әженің, не атаның
ертектерін тыңдау немесе ертегі оқу, ертегілерді теледидардан көру, ертегі
айтысу, т.б. тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру міндет. Әсіресе, бұлдіршіндер
мен балдырғандар, өрендер ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің ертегі
айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, бағын қайтармай
оларға ертегі айтып беруді үлкендер (әжелер, аталар, әкелер, аналар)
борышым деп түсінуге міндетті.
Зиялы отбасында ертегілер бойынша, қуыршақ театрын ұйымдастыру,
ертегілер инсценировкалары бойынша қойылым көрсету ұйымдастырылады. Әрине,
ол үшін уақыт, жағдай керек. Сол уақытты пайдалана білуді, жағдайды
ұйымдастыруды, білімдарлықпен, жауапкершілікпен игеретін ата-аналар болады.
Ойткені, тәрбие — ата-ананың негізгі борышы, күнделікті іс-әрекеті,
абыройы, ары.
Мектептегі әдебиет және ертегілер бөлмесі ертегілердің тарихи,
әлеуметтік мән-маңызына сәйкес безендірілуі керек. Мектеп сахнасында
қуыршақтеатры арқылы, драма үйірмесі арқылы қызықты ертегілерді көрсету
жұмыстары үздіксіз ұйымдастырылу қажет. Ол үшін әдебиет пәнінің
оқытушысымен қатар, суреттен, музыкадан, тарихтан сабақ беретін оқытушылар
да мектеп сахнасының ісіне белсене қатысып, беделді жұмыс атқарса,
тәрбиелік мақсат-мүдделер жан-жақты жақсы орындалып, өз биігіне жетеді.
Аңыз әңгіменің тәрбиелік мәні

Халық өз ұрпағының ұлағатты, білгір, батыл, батыр, ойшыл, еңбекқор,
өнерпаз болып өсуі үшін, оған үлгі-өнеге етіп аңыз әңгімелерді де бардан
құрап, сары алтындай сақтап келеді.
Аңыз әңгімелер келешек ұрпақтың наным-сенімін, арман-қиялын арттырады.
Онда, көбінесе өмірде болған нақты оқиғалар алынады да, оған қызық-ғажайып
сюжеттер қосылып, тындаушыны баурап алатындай әңгіме жүйесі ерекше әсерлі
құрылады.
Аңыз әңгімелер: 1. Аспан әлемі, жан-жануар, жер, су, мекен аттары
туралы. 2. Ру, тайпалардың шығу тегіне байланысты. 3. Діни мистикаға
(дәріптеу — қиял-ғажайып). 4. Әлеуметтік утопияға (үміт, қиял). 5. Тарихи
қаһармандық туралы құрылады.
1. "Жетіқарақшы", "Үркер" жұлдыздары, "Самұрық", "Бозінген" туралы аңыз
әңгімелерде жұлдыздар мен аңдар, құстар адамша сөйлеп, ғажап тірлікпен,
ғажайып оқиғаларды басынан кешеді.
2. "Үш жүз", "Алты арыс Алаш", "Домалақ ене", т.б. аңыз әңгімелерінде ру,
тайпалардың шығу тегі туралы өсиетті-өнегелі ойлар айтылады.
3. "Лұқман Хакім", "Қағбаның қара тасы", т.б. аңыз әңгімелерде діни
сенімдер уағыздалып, мистикалық (діни сенім ғажайыптары) нанымдар
дәріптеледі.
4. "Жерұйық" атты аңыз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.