Фольклорлық прозадағы жанрлар жүйесі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Фольклорлық прозадағы жанрлар жүйесі
Жалпы жанрлар теориясынан фольклорлық проза жанрларының теориясын
бөліп алатын болсақ, оның мынадай басты – басты (түбегейлі) міндеттерін
атап көрсетуге болады. Олар: а) прозалық фольклорды басқа қара сөздерден,
күнделікті жай әңгіме мен әдеби көркем прозадан ажыратудың ғылыми
негізделген критерийлерін анықтау; ә) прозалық фольклордың өлең
үлгісіндегі фольклордан айырмасын белгілеу; б) халық прозасының өз
ішіндегі жанрлық топтар мен бөлшектерді айырудың принциптерін айқындау.
Аталған міндеттердің ішінде дау туғызбайтыны - өлең түріндегі фольклор
мен қара сөз үлгісіндегі фольклордың айырмашылығы. Бұл мәселені шешуде
фольклортану ғылымы әдебиет теориясының тәжірибесіне сүйене алады. Сонымен
бірге, еркінірек, кеңірек, тереңірек бара алады. Себебі дүние жүзіндегі
көптеген халықтар фольклорының дәстүрінде өлең жанрлары әнмен, әуенмен
тығыз байланысты болып келеді.
Ғылымға қиынырақ тиетін мәселе – фольклорлық прозаны күнделікті жай
әңгімеден, жай сөзден ажырату, яғни фольклорлық прозаға не жатады, екі –үш
адамның әңгімесі, сұхбаты қалай аталады (не болады) – міне, осыны анықтау
қиын. Басқа сөзбен айтқанда, жай әңгіме де ауызша прозаға жатады, бірақ ол
фольклор болып есептеле ме, жоқ пеа – мәселе осында. Біздің ойымызша, жай
сұхбат - әңгіме циклге түспесе, бірден –бірге тарап, тұрақтанған сюжет
құрамаса, фольклор болып саналмайды.
Фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына (пайда болуына да) қарай
үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық (познавательный) мақсат
көздейтін шығармалар құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа
жаратылыстың, дүниенің, адамды қоршаған нәрселердің және неше түрлі жан –
жануарлардың пайда болуын, олардың мінез –құлқын түсіндіреді (мифтің
барлық түрі , кейбір аңыздар). Екінші топқа мағлұматтық (информативный)
мақсатпен айтылатын шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі- үш
адамның сұхбаты, әңгімесі түрінде болып келеді.Мұнда көп жағдайда айтушы өз
басында болған ғажайып оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді
(хикая, меморат -әңгіме). Үшінші топтың шығармалары көркемдік – тәрбиелік
(эстетическо – воспитательный) мақсатпен айтылады.Бұл шығармалардың
көркемдігі жоғары,сюжеті дамыған болып келеді. Бұған классикалық
ертегілердің барлық түрі кіреді.
Бұл сараланған проза жанрларының арасында қатып қалған шекара жоқ.
Олар өзара тығыз байланысты. Бір біріне кірігіп жатады. Мысалы, қиял –
ғажайып жағдаяттар кәдімгі ауызекі әңгімеде де кездесіп жатады, немесе
таңғажайып оқиғалармен қатар бір ертегіде болмыстың шындық суреттері де
ұшырасады.
Оның үстіне оқиға желісінің дамуына байланысты прозалық жанрлар бір
түрден екінші түрге ауысып та жатады. Мысалы, тіршілікте жиі кездесетін бір
ғана оқиға жай әңгіме болуы да мүмкін, ал осы оқиға көркемделіп,сюжеттік
дамуға түссе, ол аңызға, немесе ертегіге айналып та кетеді.
Жанрлардың жалпы көркемдік және морфологиялық (құрылымдық) белгілері
көркем творчествоның ғасырлар бойы жасаған тәжірибесінен туғандықтан
айтарлықтай тұрақты.Сол себепті фольклорлық проза жанрларының әрқайсысының
(айталық, ертегінің,аңыздың,хикая-әпсананың т.б.) компазициялық және
сюжеттік құрамын белгілі бір мөлшерде анықтауға,білуге болады. Белгілі
зерттеуші М. Қаған дұрыс жазған: Жанрлар арасындағы жіктің шарттылығына,
олардың өзара оңай кірігіп кету мүмкіндігіне қарамастан өзгермейтін нәрсе –
жанрдың объективті түрдегі сапалық белгісі32.
Прозалық жанрларда қаһармандық пен лирикалық элементтерді көптеп
ұшыратуға болады. Бірақ олар жанрды анықтауда критерй бола алмайды. Біз
жанрды айқындауда бірнеше шартқа сүйенуіміз керек. Айталық, шығармадағы
басым түсіп жатқан (доминирующие) элементтер қандай; басты оқиға, қақтығыс
қандай, ол қандай көркемдікпен, құрылыспен бейнеленген; шығармада
баяндалған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы қалай қарайды, сене ме, жоқ
па?
Егер баяндалған оқиғаға ел сенсе, оны құрмет тұтса, онда ол шығарма
ертегі жанрына жатпайды,яғни аңыздық проза болып есептеледі; ал, баяндалып
отырған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы сенбесе, одан бір эстетикалық
ләззат алса,көңілі қанағаттанса,ол шығарма ертегі жанрына кіреді.
Фольклорлық проза шығармалары табиғатқа табынушылықтың салдарынан да
пайда болады. Ондай әңгімелер мен мифтердің алғашқы мақсаты – адамға
табиғат күштеріне қарсы күрес. Сондықтан олардың мазмұны – адамның небір
ғажайып мақлұқтармен кездесіп,қақтығысуы, солармен соғысуы болып келеді.
Бірте –бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысын
тікелей бейнелеуден арылады, ол енді көркем жанрға айнала бастайды. Сөйтіп,
оу – бастағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем шығарма бола бастайды.
Шығарма құрылысының қарапайымдылықтан күрделілікке ауысуы, іс- әрекетті
төтелеп баяндаудан гөрі диалог, монологтар беруге ұмтылушылықтың бой
көрсетуі олардың жаңа деңгейге көшуінің де көрсеткіштері болып саналмақ.
Бүкіл совет фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарының прозалық
жанрларды нақтылы – тарихи тұрғыда зерттеу нәтижелері мен
жетістіктері енді прозалық жанрларды салыстырмалы - типологиялық
тұрғыда қарастыруға мүмкіндік беріп отыр. Сонымен бірге, жанрлардың
жүйе ретінде даму мен өмір сүру , қызмет ету заңдылықтарын ашу
мүмкіндігі туып отыр.
Біздің еңбектің бір нысанасы – осы заңдылықтардың басты жолдарын
айқындау, прозалық жанрлардың даралану принциптерін анықтап,олардың
типологиялық белгілерін ашу.
Ғылымның қай түрі болса да өзінің объектісін зертеу үшін ең алдымен
қолда бар нәрсені жүйелеп,саралап алады. Яғни классификация – зертт еудің
негізі және басты шарты. Сонымен бірге материалды саралау – ең бірінші
қадам емес. Саралаудан бұрын материалды жинау керек, онымен түгел танысып
шығып, топтастырып, оның негізгі қасиеттерін білу міндет. Зерттеудің
предметін, объектісін анықтау үшін, оны белгілі бір топқа, түрге, бөлшекке
жатқызу лазым. Міне, бұл тұрғыдан келгенде, бүкіл совет фольклортану ғылымы
алдында үлкен әрі күрделі міндеттер тұр. Солардың бірі – фольклор жанрларын
саралаудың тиянақты шарттарын анықтау. Бұл қазақ фольклортану ғылымы үшін
де аса маңызды мәселе.
Фольклор жанрларын саралау әр түрлі мақсатта болуы мүмкін. Таза
практикалық мақсатпен саралау да, ғылыми танымдық мақсатпен саралау да бар.
Практикалық саралау күнделікті жұмыс үшін аса маңызды.Ол қатесіз болмауы
ықтимал, бірақ ғылыми тиянақты саралау пайда болғанша оның атқаратын
қызметі зор. Мұндай саралауды кітапханалар мен баспалар, архивтер мен
библиографтар және фольклорды жинаушылар мен шығарушылар қажет қылады. Кез
келген жинақ құрастырушы немесе фольклорлық экспедиция ең алдымен
сұрыптайды, топтайды, бір жүйеге келтіруге тырысады. Бұл – саралаудың
алғашқы түрі, ол күнделікті жұмыс барысынан туған қажеттік. Сондықтан
мұндай саралауға жоғары талап қоюға болмайды. Егер практикалық саралау
қолдағы материалды дұрыс анықтап, білуге жәрдемін тигізсе, онда ол саралау
өте орынды болғаны өз міндетін атқарғаны. Міне, осындай саралаудың жақсы
үлгісі ретінде біз М. Әуезов пен Е. Ысмайыловтың басқаруымен
жинақталып,жарыққа шыққан үш томдық Қазақ ертегілерін атар едік. Мұнда,
шынтуайттап келгенде қазақ халық прозасының негізгі дерлік жанрлары
қамтылған. Әрине, олар біркелкі атаумен аталмаған және біріңғай ғылыми
түрде сараланбаған.Бірақ бай материал жақсы жүйеленген. Құрастырушылардың
практикалық мақсатында жүйеленген шығармалар жалпы қазақ халық прозасы
туралы оқырманға керегінше мағлұмат береді. Сөзіміз дәлелді болу үшін
томдарды сипаттап шығайық.
I томның текстері былай жүйеленген: қиял –ғажайып ертегілер,
хайуанттар туралы ертегілер, тұрмыс-салт ертегілер, Жиренше шешен мен Алдар
көсе туралы аңыздар, Қожанасыр туралы аңыздар.
II томында: қиял –ғажайып ертегілер, хайуанттар туралы ертегілер, тұрмыс
салт ертегілер, аңыз ертегілер, Алдар көсе туралы аңыздар, Қожанасыр туралы
аңыздар.
III томның жүйеленуі: қиял –ғажайып ертегілер, хайуанттар туралы
ертегілер, тұрмыс-салт ертегілер, аңыз ертегілер, өтірік ертегілер мен
күлдіргі ертегілер, Жиренше шешен мен Алдар көсе туралы аңыздар, Қожанасыр
туралы аңыздар.
Міне, барлық томда қазақ ертегілерінің негізгі үш жанры -өзгеріссіз,
тұрақты түрде белгіленген.Ал, классикалық ертегі жанрына кірмейтін
шығармалар аңыз ертегі, әңгіме, өтірік және күлдіргі ертегі деп
топтастырылған. БҰл атауларда терминдік ұғым болмаса да, олар топқа енген
шығармаларды сипаттап тұр. Демек, жинақтағы алғашқы практикалық чаралау өз
міндетін толығымен атқарған. Ендеше практикалық саралау – қажетті де
пайдалы іс.
Алайда фольклорлық жанрларды, дәлірек айтсақ халық прозасының түрлерін
жан –жақты,терең зерттеу үшін бұл жеткіліксіз. Енді практикалық іске сүйене
отырып, ғылыми тұрғыда саралау керек. Ғылыми саралау үшін ең алдымен
әдетте, әр түрлі көрсеткіштер жасалады, архивтегі фольклор үлгілері
каталолгқа түсіріледі. Яғни жиналған архивтерде, қолжазба қорларында
сақталған, сондай –ақ жарыққа шыққан фольклорлық шығармалар барынша түгел
есептелінеді. Содан кейін ғана фольклордың жанрлары ғылыми саралауға
түседі.
Қай халықтың фольклорында болсын прозалық жанры жеке бір үлкен топ
құрайтыны, бірақ оның әлі күнге дейін айтарлықтай зерттелмей келе жатқаны
жайында ғалым – фольклористер ертеден жаза бастаған. Мысыалға,европа
оқымыстылары А.Иолесс, К. Сидов, А.Весельский, А. Никифоровтардың халық
прозасын жүйелеп, саралауға арналған еңбектерін атауға болады. Осы
еңбектерді және орыс халық прозасына,оның ішінде ертегіге жатпайтын тобына
арналған зерттеулерді шолып шығып, Қ.В. Чистов 1964 жылы былай деп жазды:
Фольклортану ғылымында халық розасының жанрлары әлі күнге дейін
сараланбаған, оларды атайтын терминдер халықаралық дәрежеде
жүйеленбеген...Ертегіден басқа жанрлардың сюжеттік құрамы ойдағыдай
анықталмаған, әрі есепке алынбаған, әпсана – хикаяттардың,әңгімелердің
көптеген циклдері зерттелмеген.
1934 жылы неміс ғалымы К. Сидов халық прозасының ертегіден тыс
жанрларын айтылуына қарай хабар ( Chroniknotizen), естелік ( Memorat)
және әігіме (Fabulat) деп үшке бөлген.
Бұл терминдер халықаралық фольклортану ғылымында кең қолданылып
кетті де оларға жанрлық ұғым берілді.
Швейцер оқымыстысы М. Люти мен чек ғалымы О. Сировтақа халық прозасын
ертегілік және аңыздық деп бөлгенде, айтушы мен тыңдаушылардың шығармаға
сенетіні, сенбейтіні негізге алынбау керек деген пікір айтады. Олардың
ұсынған шарты бойынша, мәселен, ертегіге жатпайтын прозаны адам мен о
дүниенің арасындағы қатынас негізінде жіктеу керек, ал ертегіні саралауға
кейіпкердің даралануы, аластануы, ескерілуі қажет.
Классификацияның мұндай шарттары ғылыми жағынан дәлелсіз.
Орыс совет фольклортануында халық прозасының ертегіге жатпайтын жанрларын
зерттеу ісі 50 -60жылдардан бастап қолға алынды. Бұл ретте В.Я. Пропптың,
В.А. Аникиннің, Н.И. Кравцовтың, С.Н. Азбелевтің т.б. еңбектерін атауға
болады. Бұл зерттеулер жалпы фольклортану ғылымы қабылдайтындай саралау
жүйесін жасамаса да, белгілі бір заңдылықтарды ашып, әр прозалық жанрды
комплексті жүйеде зерттеу қажеттігін көрсетті. Аталған еңбектердің
нәтижелері оқулықтарға еніп, халық прозасының әр жанры жеке қарастырылатын
болды.
Аса көрнекті ғалым, совет фольклортануы теориясының негізін
қалаушылардың бірі В.Я. Пропп халық прозасын екі үлкен салаға бөледі:
ертегі және мазмұнына ел сенетін әңгімелер. Ол ертегілерді түр деп санайды
да, оның ішкі бөлшектерін жанр деп есептейді.Сонда ертегі мынадай жанрларға
бөлінеді: қиял – ғажайып, тізбекті (кумулятивтік), хайуанттар жайында,
адамдар туралы, өтірік және жалықтыратын ертегі.
Ал, ертегіден тыс прозада оқымысты мынадай жанрлар бар дейді: себепті
(этиологиялық), мифтер, хикая(были), әпсана-хикая (легенды), тарихи аңыз
(исторические предания), жай әңгіме (сказы).
Жанрларды саралаудың басты критерийі деп В.Я. Пропп олардың
морфологиялық (құрылымдық) белгілерін айтады.
Халық прозасын көп уақыт бойы арнайы зерттеген К. В. Чистов жанрларды
жіктеп, саралаудың негізгі принципі - әлеуметтік – тұрмыстық функция деп
есептейді. Осы негізінде ол кісі бүкіл халық прозасын екіге бөледі: а)
эстетикалық функциясы айқын жанрлар (ертегінің барлық түрі, мысал, өтірік,
анекдот); ә) эстетикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар (аңыз, әпсана –
хикаят,әңгіме, хикая).
Фольклордың прозалық жанрларын зерттеп жүрген ғалымдардың бірі С.Н.
Азбелев халық прозасын көркем және қарапайым деп екіге бөледі. Оның былай
саралауда ұстанған принципі - әр жанрдың болмысқа, шындаққа қатынасы.
Фольклорды эстетикалық тұрғыдан зерттейтін В. Е. Гусев халық прозасын
жанрларға саралағанда, үш түрлі негізгі критерийді ұстану керек деп
есептейді. Біріншісі - шығармада шындықтың типтенуін ерекшелендіретін
саласы, екіншісі – бейнеленген шындықтың қабылдануы және осымен байланысты
сол шындықтың бейнелену түрі, ал үшіншісі – шығарманың әлеуметтік тұрмыстық
функциясы.
Бұл жерде, түптеп келгенде,үш емес, екі принцип бар. Ол – жанрлардың
шындыққа қатынасы және атқаратын қызметі. Басқаша айтқанда, фольклорлық
шығарма болмысты, шындықты қалай бейнелейді, және ол қандай мақсатпен
айтылады – міне, осы екі нәрсе жанрды ерекшелендіретін басты шарт.
Қазақ фольклортауында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен
ертегі деп ұғу қалыптасып кеткен. Мысалы, қазақ фольклорына арналған М.
Ғабдулиннің оқулығында былай деп жазылған: Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр
алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлемі. Солардың ішінде
бастылары : қиял –ғажайып ертегілер; ә) хайуанттар жайындағы ертегілер, б)
тұрмыс салт ертегілері және аңыздар.
Көріп отырғанымыз: ертегі жанрына аңыздар да кіріп кеткен. Бірақ не
себепті бұлай істелгені кітапта айтылмайды. Сондықтан жанрлық саралауда
автордың ұстанған шарты белгісіз. Оны мынадан да көруге болады. Осы
еңбегінде ғалым жаңағы аталған ертегілер тобынан аңыз - әңгімелерді жеке
бөліп атайды, оған Алдар көсе, Асан қайғы, Жиненше шешен туралы
шығармаларды жатқызады.
Демек, М. Ғабдуллин қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.