ХVI – XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының сыртқы саясатын зерттеу

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 – тарау. ХVI – XVII ғ,асырлардағы Қазақ хандығының Орта Азиядағы тарихи
орны.
1.1. Қазақ хандығының Орта Азиялық хандықтармен
қарым –
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1.2. Мауренахр үшін
күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8
2. тарау. Қазақ хандығының Ресеймен және көрші халықтармен дипломатиялық
қатынастары.
2.1. Қазақ хандығы мен Ресей арасындағы
саяси – экономикалық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2. Қазақ хандығының басқа да көрші елдермен саяси
қарым – қатынасы. Жібек
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
ІV. Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.28

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XVI ғасырдың 90-жылдарынан XVII ғасырдың басына
дейінгі Қазақ хан-дығының тарихы Шығайдың Абдаллахқа өтіп кетуі, Тәуекелдің
одан кетіп қалуы, қазақ сұлтандары қатысқан 1588 жылғы Ташкент көтерілісі,
1594-1595 жылдардағы қазақ-орыс келіссөздері, 1598-1599 жылдардағы Тәуекел
Түркістанды, Ташкентгі, Ферғананы, Самарқандты басып алған кездегі соғыс
оқиғалары сияқты оқиғалармен белгілі. Бұл аймақтардың Қазақ хандығы
құрамына қосылуының тарихи маңызы зор болды, бір тарихи кезеңнің
екіншісімен алмасуын көрсетті. Бұл оқиғалар тек Қазақ хандығына ғана емес,
шайбанилік мемлекеттерге де елеулі ықпал жасады, өйткені Орта Азиядағы
әулеттер ауысуының солармен тікелей байланысы болды.
1580 жылдан кейін деректемелерде Хақназар хан туралы ешнәрсе
айтылмайды, ал оның немере інісі Шығай қазақ ханы деп аталған. Шығай ханның
тегі туралы мынадай мәлімет бар. Мәселен, қазақхаңдары туралы шежірелерде
ол Жәдіктің баласы деп көрсетілген. Ол Ораз-Мұхаммедтің шежіресінде де
Жәдік сұлтанның баласы деп аталған: Ұрұс хан, [оның] баласы Құйыршық хан,
[оның] баласы Барақ хан, [оның] баласы Жәнібек хан, [оның] баласы Жәдік
хан, [оның] баласы Шығай хан, [оның] баласы Ондан сұлтан, [оның] баласы
Ораз-Мұхаммед хан. Шығай ханның анасы Абайхан бикем болған. Мұхаммед
Хайдардың айтуына қарағанда, Жәдік 1503 жылдан кейін көп кешікпей өлген.
1582 жылғы оқиғаларға байланысты Шығай туралы уақыты жағынан ең кейінгі
мағлұмат Хафиз Таныштың Шараф-намейи шахиінде кездеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты:
ХVI – XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының сыртқы саясатын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. ХVI – XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының Орта Азиядағы тарихи орынын
анықтау.
2. ХVI – XVII ғаырлардағы Қазақ хандығының ресеймен қарым –
қатынасына талдау жасау.
3. ХVI – XVII ғаырлардағы Қазақ хандығының сыртқы саясатындағы көрші
халықтармен арақатынасы.
Зерттеу объектісі: ХVI – XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының
дипломатиялық жұмыстары.
Зерттеу пәні: Қазақстанның орта ғасыр тарихы.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттер, оқулықтар, баспасөз
материалдары.
Курстық жұмыс: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады

1 – тарау. ХVI – XVII ғ,асырлардағы Қазақ хандығының Орта Азиядағы тарихи
орны.
1.1. Қазақ хандығының Орта азиялық хандықтармен қарым – қатынасы. Қазақ
ханы Шығайдың Шайбани ұрпағы, Орта Азияның билеушісі II Абдаллах хан жағына
шығуы XVI ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығының елеулі саяси
оқиғаларының бірі болды, ал қазақ хандарының билік және Дешті Қыпшақ үшін
күресте Шайбани ұрпақтарының ежелгі және бітіспес жауы болып көлгені мәлім.
1581 жылғы маусымда Шығай хан баласы Тәуекел сұлтанмен және басқа
балаларымен бірге Абдаллах ханның ауылына келді. Кейбір мемлекет тіректері
мен шонжарларының араласуы арқылы ол әділетті ханмен жүздесу құрметіне ие
болды. Аса құрмет пен алуан түрлі мейірбандық көрсетіп, оған Ходжент жерін
иқта ретінде берді. Ол ақыл айтып және сенімді көмек көрсетуге берді
патшаларға лайық той жасады. Шығай ханның Мауараннахрға кету себептері
жақын араға дейін онша айқын болмай келді. Бір зерттеушілер (М. П. Вяткин)
мұны Абдаллах құдіретінің артуы және өзінің дәрменсіздігін сезінуі Шығай
хан-ды Абдаллах ханнан пана іздеуге мәжбүр етті деп түсіндіреді. Ал басқа
біреулері (А. П. Чулошников) қазақтардың Талас езені жағасында (Баба
сұлтанмен күресте) қатты жеңіліс табуы оларды сыртқы саяси катынастар-да
әлсіретіп тастады, өйткені оларға бүлікшіл Баба сұлтан мен Шағатай
ұрпақтарынан шыққан моғол хандары екі жақтан қауіп төндірді деп санай-ды.
Тегінде, Шығай хан амалсыздан кеткен болса керек: оны басқа да қазақ
хандары қудалаған. Шынына көлгенде, Шығайдың Абдаллах ханға кетуіне бірнеше
себептер болған және қазақ ханының бұл саяси қадамын сол себептерді кешенді
түрде алғанда ғана түсіндіріп бере алады. Бұл себептер мейлінше елеулі
болуға тиіс. Біз XV ғасырдың аяғы — XVI ғасырда Шайбани ұрпақтары мен қазақ
хандарының Дешті Қыпшақ даласында әскери үстемдік үшін және сайып көлгенде,
Дешті Қыпшақтың көшпелілеріне жоғарғы билік жүргізу үшін өліспей
беріспейтін күрес жүргізгенін естен шығармауға тиіспіз. Сондықтан Шығайдың
Шайбани ұрпағына саяси жағынан бағынбақшы болған шешімі, сырттай қарағанда,
ақылға сыймастай болып көрінеді. XVI ғасырда далада қазақтар үшін мейлінше
қолайсыз жағдай қалыптасқаны туралы деректер бар: орыстардың Сібірге және
Еділ бойымен Астраханьға дейін өңмендеуі, көшпелі ноғайлар (маңғыттар)
қоныстарының Ертіске дейінгі бүкіл дерлік қазақ даласына таралуы, башқұрт-
тардың оңтүстікке ойысуы, ойраттардың шығыстан батысқа қарай қарсы
қозғалуы, оңтүстіктен Шағатай ұрпақтарынан тарайтын моғол хандарының қысым
жасауы, Шайбани ұрпақтарының Түркістанды билеп-төстеуі және қырғыздардың
тәуелсіздікке ұмтылуы — осынын бәрі жинақтала келіп, қазақтарды Жетісуға
ығыстырды. Орын алған жағдай өзара қырқыс туғызды, оларға сыртқы саяси
қиыншылықтар қосылды. Қазақ әміршілері орын алған жағдайдан шығар жол
іздеуге мәжбүр болды да, олар Орта Азия жағына көз тікті.
Біріншіден, Абдаллах жағына барлық қазақтардың емес, Шығайдың қол
астыңда болған бөлігінің, қазақ әскерлеріндегі бірауызды және бірниетті
адамдар қосынының ғана өткенін де атап өткен жен. Қазақтардың қалған
тайпалары басқа ханның (хандардың) немесе сұлтаңдардың қол астында қалған.
Біздіңше, Хақназар ханнан кейін қазақ тайпаларының өзге бөлігін оның ұлдары
Мұңғатай сұлтан мен Дінмұхаммед сұлтан басқарған. Сол кезде қазақ
билеушілері арасында ішкі күрес жүріп жатқанын атап өту керек. Солардың
арасыңда Абдаллах ханмен бірлесе қимыл жасауды жақтаушылар мен олардың
қарсыластары бөліп көрсетілген болуы ықтимал. Сонымен, бұл күреске
қазақтардың экономикалық жағынан шашыраңқылығы, бөлшектенуі, сұлтандардың
ханға тәуелділігінің әлсіздігі қосымша себептер болған, мұның өзі
сұлтандардың оқшаулануына, олардың автономияға ұмтылуына себеп болды.
Оның үстіне Шығай Абдаллах жағына 1581 жылы өткен, ал Абдаллахтың ресми
түрде 1583 жылы ғана барлық өзбектердің ханы болғаны мәлім, яғни Шығай хан
өз жағына өткеннен кейін де Абдаллахтың тақ үшін күресте жоғарғы билікті
кез көлген уақытта иеленіп кете алатын бақталастары көп еді, сондықтан ол
Шығай ханның қолдауына сүйену үшін оның өз жағына көшуіне мүдделі болған.
Абдаллах ханға қызмет ете жүріп, қазақ қосындарын бастаған Тәуекел оның
басқа да Шайбани ұрпақтарына қарсы күресі мен оларды қыруына белсене
қатысты. XVI—XVII ғасырлардағы Орта Азияның саяси өміріне белгілі бір күшті
ру басының басқа өзбектерге өз билігін таратуға, өз пайдасына мемлекет
бірлігін қалпына келтіруге, хандардың әуелі іс жүзіндегі, сонан соң нақгы
билігін жойып, жаңа әулеттің негізін қалауға ұмтылуы тән болғанын атап өту
керек.
Абдаллах ханның жаңа одақтастарына деген мүдделілігі Шығай хан мен
Тәуекел сұлтанға Мауараннахрдан сойырғалдық иелікке қыстақтарды сыйға
тартуынан көрінді. Баба сұлтанмен күресте Абдаллахқа әуелі Хақназар хан
көмек көрсетті, соңғысы өлгеннен кейін Абдаллах Шығай ханға зор үміт артты.
Шынында да, Шығайдың, Тәуекелдің және басқа қазақ сұлтандарының көмегімен
ол ақырында Баба сұлтанды құртып тынды.
Атап өтелік, өз адамдарымен бірге Шығай ханның өзге де өзбек сұлтан-
дары арасында зор беделі болған.
1582 жылдың басында Абдаллах хан Баба сұлтан мен оның жақтастары-на
қарсы кезекті Ұлытау жорығын жасады, ол бұл жолы табыспен аяқтал-ды. Өзі
үшін соңғы жорық болған бұл жорыққа Шығай хан да қатысты. Шығай мен
Тәуекеддің қудалауынан Баба сұлтан ноғайларға қашты. Ол сонда жүргенде
ноғай мырзаларын өлтіріп, олардың жерін тартып алу үшін қаскүнемдік
әзірледі. Бұл қаскүнемдік ашылып қалды да, Ташкентті алу жолындағы күресті
қайта бастау мақсатымен Баба сұлтан Түркістан жағына бет алды. Мұны Тәуекел
сұлтан кездейсоқ біліп қойды: оның жауынгерлері Баба сұлтан Түркістанға
жасырын жіберген екі қалмақты үстап алған еді, Баба сұлтан мен оның қайтып
келе жатқаны жөнінде солар айтқан болатын. Тәуекел оған қарсы тез әскер
жинады. Қақтығыс кезінде Тәуекел Баба сұлтанды өлтіріп, оның басын
Абдаллахқа апарып берді, ал Баба сұлтанның ұлы Латиф сұлтан мен кейбір
әмірлер тұтқынға алынды. Бұған сый ретінде Тәуекел мол тартулармен қоса,
Африкент уәлаятын үлеске алды.
1582 жылы Шығай хан өлгеннен кейін Тәуекел хан болды. Абдаллахқа
вассалдық тәуелділік оның кезінде де сақталып қалды. Бірақ 1583 жылдың бас
кезінде-ақ Әндіжан мен Ферғанаға жорықтан қайтып келе жатқанда Тәуекел
өзіне ханның теріс ниетінен күдіктеніп, оны тастап, өзінің Дешті Қыпшағына
кетіп қалды.
Тәуекедді осындай қадам жасауға итермелеген себептер деректемелерде
түсіндірілмейді. Алайда бұл жөнінде бірсыпыра пікірлер айтуға болады.
Абдаллахтың тақтың занды мұрагерлігі негізінде емес, өзінің дипломатиялық
ептілігі және соғыста жолының болғыштығы арқасында ғана хан болғаны мәлім,
ол бақталастарын тайдырып қана қойған жоқ, сонымен бірге оларды түгелдей
қырып тастады. Үміткерлердің едәуір бөлігін Абдаллах хан Тәуекелдің қолымен
жойған еді. Ақырында, Абдаллах бүкіл Мауараннахрды Шайбани мемлекетінің қол
астына біріктіріп, бұл орайда өзіне бақталас болуы мүмкін Шайбани
ұрпақтарының бәрін қырып-жойғаннан кейін сірә, Тәуекелдің жағдайына да
қауіп төнген болса керек. Өйткені ол да Жошы ұрпағы болатын, сондықтан
Абдаллах сияқты, ол да Орта Азиядағы биліктен үміт етуі мүмкін еді (1598
жылғы оқиғалар онын осыған ұмтылғанын дәлелдейді де). Сірә, Тәуекелдің
күдіктенуіне негіз болса керек. Сондай-ақ Тәуекелдің Абдаллахтан өзі күткен
нәрсесін алмаған да болуы мүмкін. Абдаллахтың қазақтарға Түркістаннан төрт
қала беруге уәде етіп, бақталастарын жойғаннан кейін өз уәдесін орындамай
қойғаны мәлім.
1.2. Мауренахр үшін күрес. Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күрес
бастайды. 1586 жылы ол Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдаллах ханның
әскерлері оңтүстікте шоғырланғанын біліп, Тәуекел Мауараннахрдың солтүстік
аймақтарына шабуыл жасады. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, тіпті Самарқанд
сияқты орталықтарға қатер төндірді. Ол Ташкент жасағын талқандады, бірақ
өзіне Самарқандтан Абдаллахтың інісі Убайдаллах қарсы аттанғанда, Тәуекел
шайқасқа түспей, асығыс шегініп кетті. Сөйтіп, Тәуекелдің Ташкентті алуға
жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды.
Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол кезендегі қазақ халқы
тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Ташкент көтерілісі Орта Азия
- Қазақстан аймағындағы тарихтың дамуына едәуір дәрежеде ықпал етті.
1594 жылы Тәуекел өзін бодандығына қабылдауды өтініп, Федор пат-шаға
Құл-Мұхаммедті елші етіп жіберді. Елшілік Тәуекелдің жиені Ораз-Мұхаммедті
орыс тұтқынынан босату мақсатымен жіберілген болатын, ол 1580 жылы
Көшіммен соғыс кезінде қолға түскен еді.
Казақ елшілері орыс патшасына Қазақ хандығының жайы туралы бірқатар
қызықты мәліметтер жеткізді. Мәселен, Құл-Мұхаммед былай деп хабарлаған:
Ал қазір Бұхара патшасымен уақытша татумыз, ал ноғайлармен бауырлардай
татумыз, Тинехматтың балаларымен де, Ұрұс тұқымымен де ала-бөтен емеспіз.
Бұл елшілік туралы істе Тәуекел хан қазақ және қалмақ патшасы деп те
аталған, бұдан оған Орталық және Солтүстік Қазақстанды мекендеген
қазақтарға жақын көшіп-қонып жүрген кейбір жоңғар рулары бағынған деген
қорытынды жасауға болады.
Сонымен, қазақ елшілігінің алдына Ораз-Мұхаммедті қайтаруға қол
жеткізу және Абдаллахқа қарсы күресте Москваның көмегіне уәдесін алу
міндеттері қойылды. 1595 жылғы наурыз айында елшіге патшаның жауап
грамотасы тапсырылды, оңда Москва патшасы Тәуекелге Қазақ хандығын өзінін
патшалық қол астына алатынын хабарлаған және патша мен ханзадаларға оқ
ататын қару жіберуге уәде етеді де, одан әрі мынадай тілек айтады: Тәуекел
біздің патшалық қоластымызда болғандықтан және біздің патшалық әміріміз
бойынша Бұхара патшасымен және бізге опасыздық жасаған Сібір патшасы
Көшіммен соғысып, біздің ұлы мәртебелі патшамызға жол салатын боласыздар.
Қысқартып айтқанда, Абдаллах пен Көшімді Тәуекелдің өзі тыныштан-дыруға
тиіс болды. Тәуекелдің жиеніне келетін болсақ, патша оны Тәуекел оның
орнына өзінің ұлы Үсейн ханзаданы аманат етіп жіберген жағдайда ғана
босатуға келісті. Бірақ қазақ ханына Москва патшасы шарттарының бәрі бірдей
қабылдауға қолайлы болмады. Москвадағы орыс-қазақ келіссөздерінің
материалдарына қарағанда, Москвамен өзара қатынастарға Тәуекел Қазақ
хандығының саяси тәуелсіздігін жоғалтуы түрінде емес, қайта Абдаллахқа
қарсы күресу үшін әскери одақ ретінде ғана қарағаны көрінеді.
Тәуекелдің елшілері Москваға Иран шахы I Аббастың елшісі Дәруіш-
Мұхаммед келгенін біліп, қазақтар мен ирандықтардың Абдаллахқа қарсы
бірлесіп күресуі туралы келісімге қол жеткізу үшін Иран елшісін өздерімен
бірге Тәуекелге жіберуін сұрады. Елшілердің өтініші орындалды.
Құл-Мұхаммед елшілігіне жауап ретінде 1595 жылдың наурыз айында
Москвадан Тәуекел ханға тілмаш Вельямин Степанов жіберілді.
Сонымен, қалыптасқан жағдайда қамқорлық туралы мәселе жөнінде келісімге
келу мүмкін болмай шыққанымен, Москва мемлекетімен дипломатиялық
қатынастар, сондай-ақ сауда байланыстары XVI ғасырдың кейінгі жылдарында да
жалғаса берді. Қазақ-орыс дипломатиялық қатынастарының дамуы керуен
саудасының одан әрі кеңеюіне жағдай жасады. Қазақтар рынокқа өз товарларын:
малын, мал өнімдерін және т. б. апарып отырды. Ресейден Орта Азия мен
Сібірге апаратын жол Қазақ хандығының аумағы арқылы өтті. Тобыл қаласынан
Орта Азияға апаратын сауда жолы Ертіс өзені арқылы Есіл өзенінің бас жағына
карай, ал ол жақтан Ұлытауды айналып өтіп, Сарысу арқылы Түркістанға дейін,
сонан соң Сырдария өзені арқылы Бұхараға өтетін еді.
Орта Азия хандықтарына Қазақ хандығы арқылы өтетін басқа бір жол да
белгілі болатын. Ол орыс елшісі Вельямин Степановтың Федор патшаға 1595
жылғы 20-мамыр мен 3-қазанда жолдаған хаттарында қысқаша суреттелген. Бұл
жол Қазаннан Кама өзеніне және башқұрттар жері арқылы Уфа қаласына немесе
соңғысына соқпай, Жайық өзенінің бас жағына жеткізетін болған. Бұдан әрі ол
Ырғыз өзеніне жетіп, Қазақстанның шөл даласымен Шұбартауларға (қазіргі
Талас Алатауына. — Ред.) апарған. Сөйтіп, патша ағзам, мен Қазаннан Шұбар
тауларға дейін 9 апта жүрдім және патша ағзам, су болмағандықтан, көп ат
өліп қалды және жол жүріп, Қазақ ордасына дейін жеткендері аз, — деп
хабарлаған патшаға Вельямин Степанов.
1598 жылы Тәуекел Шайбани ұрпақтарының мемлекетіне жаңа шапқыншылық
жасайды, ол Ескендір Мұңшының Тарих-и аламар-йи Аббаси деген еңбегінде
жеткілікті дәрежеде суреттелген. Тәуекелдің аттанысқа шығуына Абдаллахтың
өз ұлы Абд әл-Момынмен талас-тартысы себеп болды. Ескендір Мұңшының
хабарлағанындай, Абдаллах хан Тәуекелді өзіне лайықты қарсылас деп санамай,
оған қарсы шекаралас өңірлер сұлтандарының, әмірлерінің әскерлері мен өз
әскерінің бір бөлігін жіберген. Ташкент пен Самарқанд арасында шайқас
болған. Абдаллах әскері ауыр жеңіліске ұшыратылды. Бұл оның тез арада
жаңадан әскер жинап, оны өзінің басқаруына мәжбүр етті. Аттанысқа
әзірленген соң, ол Гератқа Құлбаба Көкелташ әмірге адам жіберді.
Абдаллахтың жақындап келе жатқанын білген соң, Тәуекел қырға шығып кетіп,
онда бірсыпыра уақыт күте тұрмақшы болып шешті. Осыдан кейін 1598 жылы өріс
алған оқиғалар қазақтар үшін қолайлы болып шықты. Құлбаба келіп,
жауынгерлер жиналғаннан кейін Абдаллах хан Тәуекел ханның көзін жойып, одан
кек алу үшін Самарқанд бағытына беттеді, алайда оған баласының араздығы мен
бағынбауы, сондай-ақ қазақтардың өжеттігі келтірген реніші салдарынан оның
денсаулығы нашарлап, ол көп кешікпей қайтыс болды.
Абдаллах өлгеннен кейін хандық саяси дағдарыс кезеңіне енді. Билік оның
ұлы Абд әл-Момынның қолына көшті. Алайда, жаңа ханның жағдайы өте тұрақсыз
болып шықты, сөйтіп оны 1599 жылы бүлікші әмірлер өлтірді. Ол қаза
тапқаннан кейін Шайбани ұрпақтарының еркек өкілдерінен Абдаллах ханның
немере ағасы Пір-Мұхаммед қана тірі қалған еді, өйткені қалғандарын
өздеріне қауіпті бақталас деп білген Абдаллах хан ш Абд әл-Момын хан қырып
тастағанды.
Абд әл-Момынның қаза табуымен Шайбани әулеті билігінің күні өтті.
Деректемелер мен ғылыми әдебиеттен белгілі болып отырғанындай, бұл әулет
Абд әл-Момынның билеуімен аяқталады.
Шайбани ұрпақтары мемлекетінің түрлі бөліктерін басқарып отырған
билеушілер мемлекетті біртұтас билікке біріктіре алмай, тез арада сахнадан
кетті. Мысалы, Бұхарада Пір-Мұхаммед хан таққа отырды. Тарих-и аламара-йи
Аббаси бойынша, ол Абдаллахтың туысқаны және Жәнібек тегінен шыққан
ханзада, Абд әл-Момынның Бұхарадағы мирасқоры болған, оны өзбек шонжарлары
хан етіп жариялады; Тәуекелге тойтарыс беру үшін олар соның төңірегіне
топтасты.
Сонымен, Абд әл-Момынның қаза тапқанын білген соң, Тәуекел 1598 жылғы
тамызда шайбанилерге қарсы белсенді қимылын өрістетті. Деректемелерде
көрсетілгеніндей, оның іс-қимылының басталған жері — Алатау, мұнда ол ірі
әскери күштерді шоғырландырған. Ескендір Мұңшының айтуынша, ағайынды
Тәуекел мен Есім сұлтан әскерінің саны жүз мындай адам болған. Зийа әл-
Кулубтың авторы Мұхаммед Аваз да Тәуекел адамдарының саны осыңдай болғанын
айтып, оған Тәуекелдің жанында болған балалары — сұлтандар 120 екенін
қосқан. Оқиғалардың барысын Ескендір Мұңшы былайша суреттейді: Тәуекел хан
Түркістан және Мауараннахр уәлаяттарын, ең алдымен Ахсиді, Әндіжанды,
Ташкент пен Самарқандты тура Мийанкальға дейін басып алып, жиырма мың
адамымен інісі Есім сұлтанды Самарқандта қалдырды, ал өзі жетпіс-сексен мың
адамымен Бұхараны бағындыру мақсатымен аттанды. Сол кезде Бұхарада он-он
бес мыңнан аспайтын адам (әскер) болғандықтан, Пір-Мұхаммед хан мен Бұхара
әмірлері қаладан шықпауды және ашық шайқаста кездеспеуді жөн көрді, қайта
қаланың мұнаралары мен қорғанын нығайтып, күш-жігерді орасан көп әскерге
тойтарыс беруге (дайындалуға) шоғырландырды. Тәуекел хан үлкен қаланы
қоршап алды... Екі жақ арасындағы шайқастар мен қантөгіс жалыны он бір күн
бойы өршіп тұрды. Он екінші күні Бұхараның барлық әскері және жаужүрек
батырлары мен баһадүрлері топталып қаладан шығып, екі жақ арасындағы асқан
зор шайқас күн шыққаннан күн батқанға дейін созылды. Бұл күні бұхарлықтар
жеңісті өз жағына қаратты, ал жеңіліс қазақ әскерінің еншісіне тиді... Бұл
жағдайға ашуланған Есім сұлтан (оның) ізінен ерген қисапсыз көп әскердің
Бұхараның шағын қосынынан жеңіліс тауып, қашуы сұмдық масқара екенін айттып
ағасына жаушы жіберді. Ал егер хан қашып құтылып, Самарқаңдқа келсе,
самарқандтықтар қарсы әрекет қақпасын ашып, олардың алдынан келісу қақпасын
жабуы мүмкін деді. Жағдайдан шығудың ең жақсы жолы мынау: хан кері
бұрылсын, ал өзі болса (өзінде бар) әскермен аса мәртебелінің үзеңгілесі
болып қосылады. Тәуекел хан інісінің ақылына құлақ асып, тізгінді кері
бұрды, ал Есім сұлтан оған келіп қосылды, сөйтіп олар тағы да шайқасқа
әзірлене бастады.
Пір-Мұхаммед хан мен оған ергендер Тәуекел хан қашқаннан кейін оның
ізіне түсіп қуу және аталған ханның қол астында қалған жерді қайтарып алу
мақсатымен Бұхарадан шықты...
Олар Ұзынсақал (Мийанкаль) маңыңда жаумен кездесіп, соғыс оты бұрқ
етті. Сол кезде Пір-Мұхаммед ханға Дінмұхаммед ханның бауыры Бақи сұлтан
келіп жетті, ол қызылбастардың жеңімпаз әскерінің соққысынан Пул-и Са-гсар
майданынан қашып шыққан еді... Бақи сұлтан Тәуекелдің адамдарымен ұрыстарға
қатысты және шайқастардың көпшілігінде жеңіс соның жағында болды. Шамамен
бір ай бойы екі жақ арасында соғыс өрті лаулап тұрды. Тәуекел хан ұрыстарда
күшін сарқып, Пір-Мұхаммед ханның әскеріне түн жамылып шабуыл жасағанға
дейін Бақи сұлтан өзінің Пір-Мұхаммед ханға адалдығын дәлелдеп, ерлік пен
адалдықтың үлгісін көрсетті. Бірақ Пір-Мұхаммед ханның адамдары да өз
кезегінде қаймықпай ұрысқа ұмтылып, жауға табанды қарсылық көрсетті, сөйтіп
олардың арасыңда ауыр шайқас болды. Тәуекел хан жауынгерлерінің түнгі
шабуылы кезінде Пір-Мұхаммед ханның туысы Гайид-Мұхаммед сұлтан мен
Мұхаммед-Бақи аталық-диуанбегі қаза тапқанымен, Тәуекел де жараланып,
табысқа жете алмады. Ол Ташкентке шегінді. онда оның ауруы меңдеп, ол
мәңгілік сапарға аттанды.
Сөйтіп Тәуекел аз уақыт ішінде Түркістаңды, Ташкентті, Ферғананы алды.
Тәуекел өзінің Орта Азияға жорығын жасағанда бір ғана қарудың күшіне
үміт артқан жоқ; ол Орта Азия халқының белгілі бір әлеуметтік топтарына
сүйенді, олар қажет болған кезде оған қолдау көрсетуге тиіс еді және олар
шыныңда да қолдау көрсетті. Тәуекелдің Накшбандийа орденінің ортаази-ялық
суфылық пірлерінен кейін қолдау табу мақсатын көздеп, олардың ықыласына
бөленуге ұмтылған. Тәуекелдің Орта Азияның діни топтарымен байланыстарының
түп-тамыры ол әкесі Шығаймен бірге II Абдаллах ханда
вассалдық қызметте жүрген кезде жатқан болуы да мүмкін.
Сонымен, 1598-1599 жылдарда Шығыс Дешті Қыпшақ көшпелілерінің
Мауараннахрды қаратып алуға соңғы әрекеті жасалды. Тәуекел бүкіл Орта
Азияға өз билігін орнықтыра алмады, бірақ сол кезден бастап екі жүз жылға —
Ташкент, белгілі бір уақытқа Ферғана және бүкіл Түркістан, яғни сол кезге
дейін Шайбани ұрпақтары иеленіп көлген Сырдарияның орта ағысының екі
жағасындағы отырықшы-егіншілік аудандар Қазақ хандығының құрамына кірді.
Аталған аймақтардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.