Халық өлеңдерінің классификациясы

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Халық өлеңдерінің классификациясы
Халық өлеңдерін соның ішінде тұрмыс-салт жырларын түр –түрге бөліп
топтау мәселесі бір ғана қазақ фольклоршыларының алдында тұрған қиын да
күрделі міндет деп түсінуге болмайды. Мұның күрделілігі көптеген
елдердің фольклорынан байқалады.
Жалпы өлең жанрын түр –түрге бөліп жүйелеу, классификациялау
мәселесінде бір – біріне ұқсамайтын әртарап көзқарастар бар. Біреулер
халық өлеңін классификациялау үшін оның мазмұны мен тақырыбын негіз етіп
алса, енді біреулер орындалу ортасына қарап топтайды. Тағы біреулері
өлеңнің жанрлық сипатын негізгі критерий етіп алса,үшінші біреулері
өлеңнің қай жерде, қай облыста жазылып алынғанына қарап жіктейді. Сондай
–ақ өлеңді белгілі бір әлеуметтік топқа байланыстырып жүйелеу, немесе
кәсіптің түр – түріне ылайықтап классификациялау әдістері бар. Ал, бұл
туралы дүние жүзіндегі көптеген елдер фольклоршыларының еңбектеріне
көз жіберсек, олар да өлең жанрын сан –салаға таратып талдайды.
Міне, сондықтан да қазақ халқының ауыз әдебиетін классификациялау
фольклорлық шығармаларды жүйелеудің дүние жүзілік тәжірибесімен
салыстырыла қаралып, олардың арасындағы айырым – ұқсастықтары аталып
отыруға тиісті. Өйткені фольклорды классификациялаудың дүние жүзілік
принциптері ұлттық материалдарды жүйелеудің негізінде жасалатыны
ақиқат. Бұлар бірін-бірі жоққа шығармайды, қайта бірінен –бірі
туындап, бірін –бірі толықтырып отырады.
Ал,қазақтың халық өлеңдерін түр-түрге бөліп, жүйелеуге
талаптанушылық өткен ғасырдың орта шенінен басталған. Және мұның өзі
орыс өлеңдерін классификациялау принципіне еліктеуден туғандығы
ақиқат. Ол үшін XIX ғасырда шыққан белгілі жинақтарды атасақ та
жеткілікті. Сол кездегі фольклоршы ғалымдардың қай –қайсысы болса да,
П.В. Киреевскиийдің, Ф. Студитскийдің, И. Сахаровтың, А. Смирновтың,
П.Якушекиннің, П.Шейннің, Н. Лопатин – В. Прокуиннің өлең кітаптарын
басшылыққа алмауы мүмкін емес. Әрине бұл аталған авторлардың өздерінде
де белгілі бір ортақ принцип болған жоқ. Әрқайсысы әр қалай: бірі
жазылып алынған аймағына (географиялық белгілеріне) бірі айтылу,
орындалу ерекшелігіне тағы бірі сыртқы түр формасына, мазмұнына,
тақырыбына қарап талай саққа жүгіртті. Оның себебі бұл жинақтардың
көпшілігі ғылыми - зерттеу сипатындағы жинақтардан гөрі халық
қазынасын насихаттау мақсатында шыққан алғашқы тәжірибелер ғана
болатын.
Халық өлеңдерін классификациялау проблемасының қиындығы әлі де
болса күн тәртібінен түскен жоқ. Тіпті қазақ фольклоршыларын
айтпағанныі өзінде, орыс ғалымдарының әрқайсысы күні бүгінге дейін әр
түрлі пікірде келеді. Мысалы, көп жылдан бері орыс шаруаларының
дәстүрлі салт өлеңдерін зерттеп келе жатқан Н. Колпакова орыс
өлеңдерін, негізінен екі жанрға бөліп қарастырады. Бірінші топқа
халықтың әдет – ғұрпымен, салтымен байланысты туған өлеңдер жатса,
екінші топтағы өлеңдерге мұндай салттық, ғұрыптық сипаты жоқ
лирикалық өлеңдер іріктелген. Ал, проф. В.Я. Пропп әлеуметтік
белгілерді халық өлеңдерін жүйелеудің негізгі критерийі етіп алады.
Бұл жүйелеу бойынша орыс өлеңдері мынадай үш топқа бөлінуі керек.
Бірінші - егіншілікпен айналысып жүрген шаруа өлеңдері, екінші -
егіншіліктен қол үзген шаруа өлеңдері, үшінші - жұмысшы өлеңдері.
Бірінші топтағы өлеңдер: а) салт өлеңдері, ә) салтқа қатынасы жоқ
өлеңдер деп жүйеленсе, екінші топтағы өлеңдер: қай әлеуметтік топтың
ортасында орындалып жүр, соған қарап бөлінеді.
Ал, үшінші топтағы өлеңдер жанрлық белгілеріне қарай:
лирикалық, эпикалық, сатиралық өлеңдер деп жіктелген. Сөйтіп, проф.
В. Пропп өлеңді бірде әлеуметтік мазмұнына қарап бөлсе, енді бірде
өлеңнің жанрлық , этнографиялық белгілерін де ескеріп отырады.
Украин фольклоршысы Ф. Колесса фин ғалымы Ильмар Кронға ұқсап халық
өлеңдерін оның сыртқы түр, формасына қарап классификациялау керек
деген принципті ұсынды. Проф. С.Г. лазутин халық өлеңдерін оның
жанрлық белгілеріне қарап бөлмей, қай әлеуметтік ортадан шыққанына
қарап классификациялау керек дейді.
Міне, осындай әртүрлі көзқарастар тілі, тіршілігі жағынан өзара
жақын қазақ, қырғыз, татар, тәжік, өзбек, қарақалпақ, алтай
фольклоршыларының тәжірибесінен де байқалып жүр. Мысалы, тәжіктің
фольклоршы ғалымы , филология ғылымдарының докторы, проф. Р. Амонов халық
лирикасын классификациялау үшін өлеңнің идеялық мазмұны мен
көркемдік стилін негіз етіп алады.
Осы секілді қарақалпақ халық қосықлары туралы арнаулы зерттеу
жүргізген филология ғылымдарының кандидаты Ә. Тәжімұратов қарақалпақ
халық қосықларын, негізінен, тақырыптық мазмұн тұрғысынан жүйелей
отырып, өлеңнің жанрлық салттық белгілерін, оны кім шығарып, кімге
арналған ерекшеліктерін де ескергендігін айтады.
Көптен бері татардың халық жырларын зертеп келе жатқан белгілі
фольклоршы И. Надиров еңбектерінде де бұл проблеманың біраз қиындықтары
айтылған. Сөйтсе де И. Надиров татар халық жырларын, негізінен,
мынадай екі топқа бөліп қарастырады. Бірінші йола - жол –жора
жырлары. Бұған түрлі наным сенімге, әдет –ғұрыпқа, үй- іші тұрмысына:
қыз ұзату, бала көру, өлі жетімге арналаған жырла кіреді. Ал, екінші топ
лирикалық өлеңдерде тұрады.Бұл ойын жырлары, еңбек жырлары, солдат
жырлары, тұрмыс – күнкөріс жырлары болып бірде орындалу мәнеріне, бірде
шығарушылар ортасына,тағы бірде мазмұнына, тақырыбына қарап
классификацияланған. Сондай –ақ Надиров татар халық жырларын жасалу
формасына қарап: ұзын яғни сюжетті жырлар, төрт жолды жырлар, қарама
–қарсы жырлар деп төртке бөледі. Мұны филология ғылымының докторы,
проф. Х. Я. Ярми де құптайды.
Рас, соңғы жылдарда халық өлеңдерін жанрлық, функционалдық
тақырыптық тұрғыдан топтаумен қатар, оның жасалу формасына,
орындалуына қарап, жүйелеу әдісі де қолға алына бастады. Мысалы,
фольклоршы Т. Тюхтенев алтай халқының қожондарын классификациялай
келе, дәстүрлі халық өлеңдерінің орындалу мәнеріне қарай: малдас құрып
айтатын өлең, ат үстінде келе жатып айтатын өлең деп түр –түрге
топтаған.
Халық өлеңдерін әр қырынан, әр түрлі белгі, сипаттарына қарап
классификациялау өзбек, қырғыз фольклоршыларына да тән.
Әрине, жоғарыда аталған халықтардың әдет- ғұрып, жөн жосығы
тұрмысы мен тіліндегі жақындықтан туатын өзара ұқсастықтар да,
сондай ақ бұлардың бір – бірінен бөлектеніп тұратын айырмашылқтар да
бар. Бұл айырмашылық, сөз жоқ әр халықтың бір өзіне ғана тән ұлттық
ерекшелігіне, сол ерекшеліктен шығатын оның творчестволық қиял –
қабілетіне, эстетикалық талғамына байланысты.
Сөйтіп қай халықтың болса да тұрмыс – салт жырларын жүйелеп
классификациялаудың бірден бір дұрыс жолы - өлеңнің негізгі, тұрақты
сипаттарына яғни жанрлық белгілеріне қарап жүргізілуі керек. Мұның
үстіне, салтқа деген қатынасы да ескерілуі қажет. Бір сөзбен айтқанда,
қазақтың халық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.