Халықтық педагогика материалдары арқылы отбасында құқықтық тәрбиені қалыптастыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факульиеті
Жалпы психология кафедрасы
Божбанбаева Гүлнұр
Тақырыбы: Халықтық педагогика материалдары арқылы отбасында құқықтық
тәрбиені қалыптастыру
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
050103- мамандығы -Педагогика-психология
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫН
ПАЙДАЛАНУ НЕГІЗІНДЕ БАЛАЛАРДА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың теориялық-
педагогикалық
мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Балалар бойында құқықтық тәрбиені қалыптастыруда мектептің
отбасымен жүргізетін
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Отбасы-балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың негiзгi көзi
ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫН
ПАЙДАЛАНУ НЕГІЗІНДЕ БАЛАЛАРДА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Отбасы тәрбиесiнде халықтық педагогика материалдарын
пайдаланудың құқықтық тәрбиенi қалыптастырудағы
мүмкiндiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...34
2.2 Отбасы тәрбиесi жағдайында халықтық педагогика материалдарын
пайдалану негiзiнде құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың әдiс-
тәсiлдерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастыру бойынша әдістемелік
ұсыныстар
нәтижелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Елiмiздiң құқықтық-демократиялық
қоғам жағдайында дамуы бүгiнгi әрбiр азаматтың және өскелең
ұрпақтың жоғары мәдениет пен құқық негiздерiн игеруiн керек етедi.
Осыған байланысты қоғамның адам тәрбиесiне қояр талабы да барған
сайын артып, оны iске асырудың көзi болып табылатын отбасы
тәрбиесiне деген көзқарас өзгерiп келедi. Соған сай бүгiнде бiлiм
беру ұғымының өзi өзгеруде және кеңеюде. Бiлiм беру барған сайын
көп ретте мектепте, жоғары оқу орнында, тiптi отбасында оқумен
бiрдей түсiнiлiп, мазмұны мен мәнi кеңейе түсуде.
Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны
функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту
тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр. Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң
даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн
және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн
ескеруге мүмкiндiк бередi.
Құқықтық тәрбие әу бастан ақ өазақ халқының қмір салтында анық
байқалған. Оған дәлел қазақ халқының әйел баласына деген теңдік
қатынасы туралы айтылған шетел ғалымдары көзқарастарын жиі
кездестіруге болады. Осы тұста біздің сөзімізді ғалым Ю.К.Малницкий
растап: Қазақ халқының тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен
отбасы шаруашылығындағы басты құндылық болып табылған. Екіншіден,
қыз балалары түрік халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа
тайпаларынан тараған халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен
құрметке ие. Оларды ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге
отырғызған. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі
отбасылық кеңесте шешуші дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ
әйелдері ат үстінде еркін шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды
қымыз, қымыранмен сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да
түсетін болған, - деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне
қарағанда құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды.
Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң "Инновациялар мен оқу-
бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына" деген студент
жастарға арнап оқыған лекциясында "Бүгiнгi күн - талантты, жiгерлi,
өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға
ерiк - жiгерi бар адамдардың уақыты", - деп атап көрсеткен болатын
[1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi
де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке
басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның
өзi отбасы тәрбиесi арқылы әрбiр жасөспiрiмдi заңға мойынсұнушы, өз
құқықтарын жетiк бiлетiн азамат етiп тәрбиелеудi көздей отырып,
iске асырылмақ.
Қазақстанда халықтық педагогика негiзiнде отбасындағы тәрбиенi
ұйымдастыру мәселелерiн ғалымдар С.Қалиев, Қ.Жарықбаев,
С.Ұзақбаева, Б.Айтмамбетова, А. Бейсенбаева Р.Төлеубекова,
К.Қожахметова, С.Ғаббасов, З.Әбілова, Қ.Шалғынбаева және т.б.
зерттеген [2-11]; отбасындағы тәрбие берудi жетiлдiру мәселелерiнiң
мектеппен байланысын жасау жұмыстарын Г.Байдельдинова,
Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова, А.Капенова, Атемова Қ.Т. және
т.б. зерттеулерінде қарастырған [12-17].
Жастарға құқықтық тәрбие беру мәселелерi қоғамның қай
кезеңiнде болмасын ғалымдар мен педагогтарды ойландырып келген және
ол заман ағымына сай тұлғаның қоғамдық әлеуметтену нормаларының бiр
көрiнiсi ретiнде қарастырылып келдi. Осы тұста кеңес педагогы
В.А.Сухомлинский, отандық ғалымдар Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев,
Л.Керимов, Айтжан Б. және т.б. еңбектерiн атауға болады [18-21].
Тiптi, Қазақстан Республикасының адам тәрбиесiне қоятын
бүгiнгi талабы ең алдымен өзiн-өзi қорғауға қабiлетсiз балалардың
құқығын қорғауға деген назары артып отыр. Осы тұста дүние жүзiлiк
"Баланың құқығы туралы конвенция" қабылданы, кейiннен Қазақстанда
бұл конвенция жұртшылық тарапынан қолдауға ие болып, 1995 жылы 5-шi
шiлдеде қабылданды. Онда:
- адам құқығын құрметтеу;
- баланы өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтының,
тiлi мен құндылықтарын, елiнiң байлықтарын бағалауға
тәрбиелеу;
- баланы еркiн қоғамда ынтымақтастық, түсiнiстiк, ұлтаралық
қарым-қатынаста достық рухында саналы өмiр сүруге дайындау,-
деп көрсетiледi [22] .
Бұл отбасы тәрбиесiнде ең алдымен бала құқығын құрметтей
отырып, оның өз құқықтарын үйренуге жағдай жасауды мiндет етедi.
Тәрбиенiң алғашқы әлiппесiн бала отбасында алады. Әрбiр отбасы
қоғамның кiшкентай бөлiгi бола тұрып, қоғамды өркениеттiлiкке
жеткiзудiң ең алдымен әрбiр отбасындағы өмiрдң қоғам талаптарына
сай ұйымдастырудан басталмақ.
Балаларға құқықтық мәдениеттi қалыптастыру мен жалпы
азамзаттық құндылықтар жүйесiнде қарым-қатынас мәдениетiн
қалыптастыру отбасы тәрбиесi жағдайында бастау алады.
Бүгiнгi демократиялық-құқықтық қоғамның талаптары әрбiр
өскелең ұрпақтың құқықтық сауаттылығының болуын керек етедi.
Әсiресе отбасы тәрбиесiндегi әрбiр азаматтың өз құқығының
айқындалуы мен ондағы құндылықтардың қоғамдық құндылықтармен
байланыстырылуы заман талабына айналып отыр. Дегенмен, жастар
бойында құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың қоғамдық тұрғыдан талап
етiлуi мен оны отбасы тәрбиесi жағдайында iске асыру
мүмкiндiктерiнiң болмауы арасында қарама-қайшылықтың бар екендiгiн
көрсетедi. Сондықтан осы қайшылықтың шешiмiн табу бiзге дипломдық
жұмыстың тақырыбын "Халықтық педагогика материалдары арқылы
отбасында құқықтық тәрбиенi қалыптастыру" деп алуымызға негiз
болды.
Зерттеу обьектiсi: Отбасы тәрбиесi жағдайында балаларға
құқықтық тәрбие беру.
Зерттеу пәнi: Отбасында халықтық педагогика материалдарын
пайдалану негiзiнде балаларға құқықтық тәрбие беру үрдiсi.
Зерттеудiң мақсаты: Отбасы тәрбиесi жағдайында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану негiзiнде балаларға құқықтық
тәрбие берудiң теориялық тұрғыда негiздеп, әдiстемесiн ұсыну.
Зерттеудiң мiндеттерi:
-балаларға отбасы тәрбиесi жағдайында құқықтық тәрбие берудiң
теориялық мәселелерiн айқындау;
-халықтық педагогика материалдары астарындағы құқықтық тәрбие
материалдарын iрiктеп алып, оны отбасы тәрбиесi жағдайында
пайдалану мүмкiндiктерiн көрсету;
-отбасы тәрбиесi жағдайында балаларға құқықтық тәрбие берудiң
әдiс-тәсiлдерi мен формаларын айқындау;
-отбасы тәрбиесiнде балаларға құқықтық тәрбие беру бойынша
ұсыныстар жасау.
Зерттеу көздерi: философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер, диплом жұмысының тақырыбына қатысты зерттеулер мен
фактiлер, мемлекеттiк тұрғыда жарық көрген құжаттар мен iс-
қағаздар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған
Жолдаулары мен баяндамалары, оқушылар мен мұғалiмдер көзқарастары
мен студенттiң педагогикалық практика барысында жинақтаған iс-
тәжiрибесi және т.б.
Зерттеу әдiстерi: зерттеу мәселесіне байланысты кітаптар мен
оқу құралдарын, арнайы әдебиеттердi, ғылыми-зерттеу материалдарын
талдау; диалектикалық абстрактыдан нақтылыға өрлеу, тарихи-
салыстырмалылық, жинақтау, топтау, теориялық талдау, мамандардан
интервью алу, сұхбат, сауалнама жүргізу, оқушылардың зерттеу
мәселесіне қатысты жазба жұмыстарына талдау жасау әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзгi
екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен
қосымшадан тұрады.
Кiрiспеде зерттеу жұмысының өзектiлiгi мен қоғамдық сұранысы,
оның бүгiнгi күнге дейiнгi зерттелу жағдайы, зерттеу мәселесiнiң
қарама-қайшылықтары мен проблемасы, сондай-ақ, зерттеу мәселесiнiң
ғылыми аппараты баяндалады.
"Халықтық педагогика материалдарын арқылы отбасында
құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың теориялық негiздерi" деп аталатын
бiрiншi тарауда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың зерттелу жағдайын
көрсететiн деректерге талдаулар мен отбасы тәрбиесi жағдайында
балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың теориялық мәселелерi,
ондағы халықтық салт-дәстүрлер мен ауыз әдебиетiндегi үлгiлерiнiң
құқықтық мәнi ашып көрсетiледi.
"Халықтық педагогика материалдарын арқылы отбасында
құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың жолдары" деп аталатын екiншi
тарауда отбасы тәрбиесiнде халықтық педагогика материалдарын
пайдалану арқылы балаларда құқықтық тәрбие берудiң әдiс-тәсiлдерi
мен жолдары қарастырылады. Онда мектептегi педагогикалық практика
барысында анықталған және жүргiзiлген зерттеу жұмыстарының
нәтижелерi оның мазмұнына талдаулар арқылы дәлелденiп көрсетiледi.
Сондай-ақ, оның негiзгi идеяларының педагогикалық үрдістегі
көріністері мен оны жетілдіруге әдістемелік ұсыныстары беріледі.
Қорытынды бөлiмде зерттеу жұмысының нәтижелерi
тұжырымдалып, диплом жұмысының нәтижелерiн практикада пайдалануға
нақтылы ұсыныстар берiледi.
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнде зерттеу тақырыбына
байланысты ғылыми және әдiстемелiк еңбектер тiзiмi көрсетiлген.
1 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ОТБАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ
ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың
теориялық-педагогикалық мәселелерi
Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастыру мәселесiн теориялық
тұрғыда талдау жасауда бiз ең алдымен "Құқықтық тәрбие","Құқықтық
мәдениет" ұғымдарының түсiнiгiне тоқталуды жөн санадық.
Бүгiнгi демократиялық құқықтық қоғамда өмiр сүрiп отырған
әрбiр жас жеткiншектi тәрбиелеуде ең алдымен құқықтық мәдениеттi
қалыптастырудың маңызы ерекше. Ол мектеп пен отбасындағы тәрбие
мiндеттерiн мемлекет мүддесiмен сабақтастыра байланыстыру арқылы
шешiлмек. Тєуелсіздікпен бірге рухани құндылықтар тұрғысында
бүгінгі ұрпақтың еншісіне көптеген міндеттер де бұйырады. Оны
баянды ету, ұлттық мүдделерді жүзеге асыруда біз әлі көп-көп
қадамдар жасауға тиіспіз.
Жасыратыны жоқ бірнеше жүздеген жылдар бойы өзге ұлттың өктем
саясатын бастан кешкен халықтың ұлттық рухани дамуы тежеледі.
Өйткені жеке көзқарас қашан да империялық мүдденің шылауында
болғандықтан ол екеуінің бір мақсатта қабысуы мүмкін емес. Кешегі
кеңестік идеология ту еткен интернационализм идеясы біздің рухани
құндылықтарымызды құрбандыққа шалып келді.
Бiз елдің келешек тізгінін ұстайтын бүгінгі жас ұрпаққа тәрбие
беру ісіне айрықша тоқталғымыз келеді. Осы тұста жалпы бiздiң
ұлттық бітім-болмысымыз, дәстүр-салтымыз өркениет көкжиегіне қызмет
ете ала ма? деген сұрақ төңiрегiнде сөз қозғаймыз. Мұны айтқанда
ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, рухани сана қоғамдық
қарым-қатынастардан, қоғамдастықтан тыс қалыптастпайтындығына назар
аударғымыз келеді.
Тарихқа көз жүгіртсек, ежелгі түрік әйелдері атқа мекем отырып,
жақсы шаба білген, қару қолдануды үйренген, ерлік жасаудан
тайынбаған, тіпті қамал күзетшісі, уәли, елші де бола алған. Үйдегі
отбасында да әйел еркекпен тең болған. Балаға әке-шеше басшылығы
қатар жүрген. Еркек әйелін үнемі құрметтеп, оны арбаға отырғызып,
өзі соңынан жүріп отырған. Бұған дәлел орта ғасырларда өмір сүрген
Қорқыт жырларындағы әйел бейнесі мен жар таңдау салттарында айқын
сипатталған. Өйткені, ғұлама өз жырларында ойдың негізгі идеясын
адамдар арасындағы теңдікке бағыттап отырады. Соңғы жылдарда
елімізде ғылыми танымның әр түрлі салаларындағы гендерлік мәселелер
белсенді түрде зерттеле бастағанын білеміз. Ал, қазақ халқының
қалыптасу тарихында пайда болып, жарық көрген мұралар мазмұны сонау
Томиристің (Тұмар), Қорқыттың заманынан келе жатқан өзіміздің теңдік
саясатымыздың болғандығын дәлелдейді. Қазақ халқы оны Қыздың жолы
жіңішке деген айдар аясында орынды пайдаланып келді.
Қазақ халқының әйел баласына деген теңдік қатынасы туралы
айтылған шетел ғалымдары көзқарастарын жиі кездестіруге болады. Осы
тұста біздің сөзімізді ғалым Ю.К.Малницкий растап: Қазақ халқының
тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен отбасы шаруашылығындағы
басты құндылық болып табылған. Екіншіден, қыз балалары түрік
халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа тайпаларынан тараған
халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен құрметке ие. Оларды
ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге отырғызған. Сонымен қатар,
қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі отбасылық кеңесте шешуші
дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ әйелдері ат үстінде еркін
шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды қымыз, қымыранмен
сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да түсетін болған,
- деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне қарағанда
құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды.
Мұндай қатынас әйел баласын өз кезегінде ел, ру, қауым
көзқарасындағы талапқа сай болуға міндеттеген. Сондықтан болар, сол
кезден-ақ қазақ қоғамындағы үйленуде әйел баласына талап жоғары
қойылып, жар таңдау отбасының әлеуметтік-саяси мәселесі ретінде
қарастырылған.
Қазақ халқының әйел баласына деген қатынасы жөнінде қазақ
жазушысы Ғабит Мүсірепов қазақ қызының күң болмағанын, жүзін
жасырмаған, ел басқарған болыс әйелдердің болғанын, талай әйелдердің
аттары сол елдің ұраны болып кеткен талай рулы ел әйел атымен
аталғанын айтады. Қысқасы, ежелгі түріктер сияқты әйел құқықтарын о
бастан-ақ құрметтеген басқа қауымдастық тарихта кең таралмаған.
Сонымен бірге, көне түрік халықтарында, кейіннен қазақ халқында
отбасы тәрбиесінің түпкі мақсаты баланы ел қамы, ел намысы мен
мүддесі үшін өмір сүретін азамат етіп қалыптастыру мақсат етілген.
Осы орайда, Түрік қағаны Орхон ескерткіштерінде былай дейді: "Түрік
халқы жоқ болмасын деп, Түрік Тәңірісі мені жіберді. Мен күндіз
отырмадым, түнде ұйықтамадым. Түрік елі аш-жалаңаш еді, кедей еді,
бай қылдым, киіндірдім"- дейді. Түрік халқы қағанынан айрылғанда
"қағаным, дәулетім қане?" - деп қайғыратынмын.
Біз ұлттық тәрбие, ұлттық мүдде дегенде екі ұдай пікір,
көзқарас тұрғысынан қарау психологиясынан єлі де арыла алған
жоқпыз. Әңгіме ұлтжандылық қасиеттер тұрғысында болса ұлтшылдық
түсінік қалыс қалмайды. Бұл сөздерге жоғарыда айтқандай өктем
саясаттың салдарынан орыстың национализм, шовинизм атауларының
негізінде керағар түсініктер қалыптасты. Шындығында бұл өз ұлтыңа
жанашырлықты, ізет пен құрметті білдерсе керек.
Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының
шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің
дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылығы, тәртіптілігі қайырымдылығы мен
ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру
ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік,
қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның осы сапалары болашақ
еңбек қоғамы азаматының құқықтық мәдениетінің менін құрайды.
Жоғары дамыған құқықтық мәдениет болмай қоғам алдындағы міндеттерді
орынды шешу мүмкін емес.
Қазақстандық ғалым Керимов Л.К өзiнiң зерттеулерiнде құқықтық
мәдениеттi екі тұрғыдан қарайды. Біріншісі кең мєнінде. Бұл
құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер
єрекетінің ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық, педагогикалық және
психологиялық мәніне қарау болып табылады [20].
Құқықтық мєдениеттің тұлғалық мєнінде бұл тұлғаның күрделі,
кешенді қасиеттері қарастырылады. Негізінен тұлғаның құқықтық
мазмұны барлық єрекеттер мен қылықтарының орынды бағытын анықтайды.
Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі құбылыс. Әңгіме адам,
оның санасы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда көптеген
сұрақтар туындайды. Шындығына келсек бұл сұрақтарға педагогика,
психология, социология, медицина, заң т.б. ғылымдар әлі толық жауап
бере алмай отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен
байланыстыра қарап отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен
қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың
құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика ғылымы мазмұнында
қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс-әрекеті,
межелер, мәдени дєстүрлерінің құрсауында болады. Ол мұны сезіне ме,
сезінбей ме, бұл оның еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір
талаптарынан қоғамның еш жерінде жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбiң тіршіліктің құрығына түсіп,
өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір сєттік дүниенің жалған қызығына
айырбастап сатып жүргендер де аз емес. Осының өзі мектептің алдына
жас ұрпақтың шынайы құқықтық тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр
адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, ұмытылысын
толық және еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің және қоғамдық өмірдің
құқықтық негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет жєне қоғам
өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі мына төмендегідей маңызды
шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
- заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
- заңның орындалуын бекіту;
- қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл халық қатынасуы
қажет;
- жеке адамның бүкіл жұртшылықтың мәдениетін көтеру;
- заң қызметкерінің сөз бен ісінің бірлігі, тұлғасының
кіршіксіз таза болуы.
Бұдан заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық
тікелей мемлекет мойнында болу қажеттігі шығады. Қоғамның қандай
екендігіне баға беру көп жағдайда адам тұлғасының құқықтық
мәдениетінің деңгейімен айқындалады.
Талантты кеңес педагогы В.А.Сухомлинскийдің қоғамды
мазасыздандырып отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу
жылдарындағы зиялылық мұраттардың бишаралығы және қуыс
кеуделілігінің негізінде дамып отырған жас өспірімдер мен жастар
арасындағы маскүнемдік, бұзақылық, уақытты мағынасыз өткізу",-
деген ой-тұжырымымен толық келісуге болады [18; 23].
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің
арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы
адамзаттық рухани мєдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік
ерекшеліктерін сақтайды. Сондықтан да құқықтық тәрбиені
адамгершілікті адам тәрбиелеу теориясының құрамды бөлігі ретінде
қарастырамыз.
Қоғамды қайта құру кезеңінде құқықтық мєдениетті қалыптастыру
барысындағы кемшіліктерді жеңу ерекше орын алды. Бұл жұмыс нәтижелі
жүріп және көздеген мақсатқа жету үшін ол кемшіліктерді жақсы
біліп, олардың жеке адамға және қоғамға қандай зиян келтіретінін
білу керек.
Күнделікті өмірде көптеген жарамсыз құбылыстар болып жатады.
Ол құбылыстарға қатынастардың көмескілігі, бағалаудың анық болмауы
олармен күресті қиындатады. Мысалы, мектеп оқушыларының арасында
жеке немесе топ болып төбелесу көп кездесетін жай. Нәтижесі кейде
қайғылы уақиғаларға да душар етеді.
Осы туралы оқушылар арасынан пікір жинай қалсаң неше түрлі
бағалаулардың куәсі боласыз. Біреулер бұл шиеленістің әділетті өз
ережесі барлығын дєлелдейді, кейбіреулер мұны дєстүр деңгейіне
көтереді, ал қайсы біреулер мейірімсіз қылық деп бағалайды. Тіпті,
кейде бұл туралы оқушылар пікірін шектеп алу қиын.
Қоғамдық орындарда кейбір жастардың тіпті мектеп
жасындағылардың былапыт, балағат сөздер айтуы, адам тұлғасын
қорлап, тіл тигізуінің куәсі болып жүрміз.
Бірақ көп жағдайда мұндай мінез-құлық және жүріс-тұрыс тәртібі
әкімшілік немесе тіпті қылмысты іс ретінде жазалануы керек
екендігін ойланбайды. Дөрекіліктің түрі көп. Мінез-құлық
тәрбиесіндегі көп жағдайда сырт көзге бүркемеленіп тұрады, ал оның
негізінде заңдылық пен құқықтық тәртіпті терең түсінбеушілік
жатады.
Құқық бүкіл қоғам және сол қоғамның әрбір мүшесінің бүкіл
өмірін қамтып жатады. Егер біз бұны көре білсек, тұрақты сезінсек,
әрине, өте жақсы. Ал құқықтық мәдениеті нашар дамыған адам тек
заңның өрескел бұзылған жағдайына ғана зейін аударады да, ал
құқықтық талаптары мойындалмаған көп жағдайларды байқамайды. Бұл
адамдар үшін құқық ауқымды мұхиттағы айсбергтің көзге көрінетіндей
шамасы тұрғысында болып қала береді. Мектеп оқушысының өзін
қоршаған ортамен қарым-қатынасының түрі көп. Ал, сол қарым-
қатынастарының құқықтық негізі бар екенін біле ме? Мысалы, оқушы
сатушыдан балмұздақ сатып алу үшін тиісті теңгесін берді. Сатушы
балмұздақтың ақысы төленсе де бермей қойды. Әділдік пе? Жоқ.
Жәбірлеу ме? Ия. Өрескелдік пе? Әрине, осылай кінәлаудың көптеген
баламасын тауып айтуға болады. Құқықтық мәдениеті дұрыс қалыптасқан
тәртіпті бұзу деп түсінер еді? Бұл жерде қоғам белгілеген сату -
сатып алу шарты бұзылып отыр. Осыдан келіп оқушының заң және
заңның орындалуын қамтамасыз ететін органдар қорѓайтынын ұмытпау
керек. Оқушының заңды мүддесін қорғауды мемлекет алдын-ала
белгілеген.
Заңдарды білмеу – құқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі.
Әрине, қоғам өмірінде қабылданған заңдылықтардан хабардар болу
құқықты ұғынудың жоғары деңгейі, соған сәйкес мінез-құлық пеп
тәртіпті қамтамасыз ете бермейді. Заңды білмеу, оны бұзу
жауапкершілігінен құтқармайды. Бұл жерде оқушы заң жєне құқықтық
мәдениет ұғымын шатастырмауы керек. Заң, оны оқушы біле ме, білмей
ме оған тәуелсіз қызметін атқара береді. Ал құқықтық мәдениет
оқушыдан жан-жақты құқықтық білімдерді талап етеді.
Көп жағдайда оқушылар бір сәттік іс-әрекетінің құқықтық
негізіне үңіле бермейді. Айтайық, оқушы мұғалім тарапынан мектеп
ауласын тазарту жөнінде тапсырма алды дейік. Тапсырманы орындауға
қажетті құрал жоқ. Оқушы тапсырманы орындау мақсатында мектептің
шаруашылық ісінің қоймасынан өз бетімен қажетті құралдарды алып
пайдаланды. Уақыт өткен соң шаруашылық қызметкері оқушыны
айыптайды. Оқиғаны бағалайық. Жәй көзге оқушы іске зиян келтірген
жоқ, талапқа сай міндетін орындады. Ал құқықтық мәдениет тұрғысынан
өзімен шаруашылық қызметкерінің ара қатынасы ережесін бұзып
кінәланды. Мұғалімнен бұл әрекеті үшін ескерту алды.
Бұл мысалдардан адамның құқықтық мєдениеті мектеп жасынан
бастап қалыптасатынына көз жеткізу қиын емес. Осыған қарамай
оқушылардың біраз бөлігі көп жағдайда қылмысқа тартудың шектеулі
жас кезеңдері бар екенін біле бермейді. Қылмысты істер үшін кейде
14 жаста, кейде 16 жаста жауапқа тартылатынын сезінбейді.
Оқушылардың көпшілігі заң алдындағы жауапкершіліне кәмелетке жеткен
уақыттан, яғни, 18 жастан деп біледі. Үлкендер тарапынан кейде
жасөспірімдердің заң алдындағы жауапкершілігін ата-ана
мұғалімдерден сұрау керек деген пікірді де кездестіруге болады.
Мұның мағынасына терең үңілсек жауапсыздық деп түсінер едік.
Әрине, қоғамдағы адамдардың басым көпшілігі қылмысты істерден
бойын аулақ ұстайды. Оқушылардың құқықтық мәдениеті де осыған
бағытталған. Бүған өте зор ықпал жасайтын фактор мемлекет
заңдарының алдында барлық мүшелері үшін жауапкершіліктің бірдей
екендігін ұғыну.
Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі психологиялық құбылыс.
Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды жағын
бейнелейді.
Тұлғаның құқықтық мәдениетінің негізі - тәртіп пен мінез-құлық
көзқарастары, сенімдер. Бұлар арнайы құқықтық біліммен байытылуы
қажет, одан тұлғаның құқықтық қатынасы қалыптасып, түрлі құқықтық
жағдайларды тәртібі мен іс-әрекеті реттеледі.
Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін
қалыптастыруға ықпал жасайтын тәрбие құралдарының бірі орынды
тәртіп және мінез-құлық тәрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз орынды тәртіп пен
мінез-құлық сенімдеріне негізделген терең және жан-жақты құқықтық
білімдермен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-әрекетінің терең
бірлігі болып табылады.
Біз өзіміздің теңдік, әділеттік, ұжымшылдық негізінде құрылып
жатқан қоғамға қарайтынымызды ұғынамыз. Қоѓамдық саналылық мінез-
құлықтық сенімдерді бекітуге көмектеседі. Осымен қатар біз құқықты
білімдер және біліктерді меңгереміз.
Неғұрлым біздің құқықтық білімдеріміз толық және терең болған
сайын құқықтық мәдениетіміз соғұрлым бай болады, қоғамдық өмірден
белсенді күйге ие болу мүмкіндігіміз арта түседі.
Мектеп оқушылары қүқықтық білімдер негізін меңгере отырып, оны
әрі қарай көлемін кеңейтіп, тереңдетіп, еңбекпен, өмірмен, қоғамдық
тәжірибемен тығыз байланыстыру керек.
Білім біздің ішкі дүниеміздің бөлінбейтіндей меншігіне
айналады, егер ол сезіммен байытылса, бастан кешірілсе. Бұл
жағдайда біз құқық бұзу деректеріне, заңдардың өмірге жеткіліксіз
өндірілуіне бейтарап қарап қала алмаймыз. Құқыққа қатынасымызды
бастан кешіруміз құқықты біз үшін құнды етеді. Оның қажет
екендігіне сене бастаймыз, біздің өміріміздегі оның рөлі мен
қызметін түсінеміз. Біздің санамыздағы заңдарды мағынасы бізге
қымбат әділдік, игілік, қарапайымдылық, қамқоршылдық, табандылық,
жақсылық ұғымдарына тығыз жақындайды. Мемлекет құқық, мемлекеттік
Герб, Ту, Ән -ұранына деген құрмет пайда болады. Заңдылық сезімі
бекиді. Осымен қатар құқыққа құштарлық өсе түсіп, оларға күнделікті
тұрмыстық қатынастан арылуға тырысамыз, оның құпия сырларына үңіле
түсіп, теориясы мен тарихына сын көзбен қарай бастаймыз.
Саналы тєртіппен мінез -құлықтарды құқықтық мәдениеттің
іргетасы деп қарасақ, ал көркемөнер мәдениеті онымен қатынастар,
сезімдер деңгейінде тікелей байланысады. Сезімдер әлемге
эстетикалық қатынастарда негізгі рөль ойнайды. Әдебиет пен өнер
бізге өз көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы
ќабылдаймыз. Өнердің көмегімен, әсіресе, әдебиет арқылы әлемді
ќоғамдық қатынастарды танимыз. Құқықтық қатынастарды бейнелейтін
әдеби көріністерден алатын көркемдік ойлар құқықтық мәдениетті
жетілдіруге елеулі дәрежеде ықпал етеді.
Құқықтық мәдениеттің осы екі дейгейіне көтерілген, яғни,
ќұқықтық білімді меңгерген, заңға дұрыс қатынас жасайтын адам заң
тыйым салатын әрекеттермен айналыспайды деуімізге болады. Тек қана
заңға сәйкес жүру дағдысы пайда болады. Мұны заңға мойын ұсынушылық
дейді. Ал енді мұның өзі құқық қорғаудың белсенді күйіне көшудің
негізі болып табылады, яғни, құқықтық жағдайлары саналы тәртіп пен
іс-әрекет иесіне айналады деген сөз.
Бұл деңгейлік сатыда ішкі қорғауда күш адамның ұяты, ар-ожданы
болады. құқыққа құрметпен қарау сияқты бұлар да заңдылық пен құқық
тәртібін бекітудің белсенді әрекетіне итермелейді. Бұл жағдайда
құқықтық білім мен сенімдер әділетсіздікке, заңсыздыққа, ќорлық-
зомбылыққа қарсы күрестің қуатты құралына айналады. ұят, оp-ождан
және сенімдер адамның мәдениеті тек қана заңды мойын ұсыну ғана
емес, заңды қорғауға тұрақты белсенді әрекетке ќатынасуға ие болуын
қамтамасыз етеді. Құқықтық межелер жоғары iшкі мағына алады.
Жауапкершіліксіз адамдардың бәрін надан, оқымаған деп қарауға
болмайды. Олардың көбі өзінің қоғамдық борышын өтемеуден қашумен
қатар, өзінің күйін дәлелдеуге тырысады.
Бір істі бастамастан бұрын сезіміміздің үні мен ақылымыздың
болжамына жүгінеміз. Мұның себебі өз ар-ожданымызды таңдап, борыш,
жауапкершіліктің жетегінде кету болып табылады.
Құқықты құрметтеу әділдікті, борышты, жауапкершілікті,
заңдылықты сезіну - адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан еліп
заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын
емес. Заңдылықты сезіну құқықтық межелер негізінде, ар-ожданына сай
шешім қабылдауға көмектеседі. Заңдылықты сезіну ұяттылық.
Заңдылықты сезіну мен ұяттылық мораль мен құқықтың мызғымас
бірлігінен туындайды.
Мораль адамдарды орынсыз қылықтардан бойын аулақ салуға және
қайырымдылық жасауға шақырады. Бұл жеткіліксіз болған жағдайда
моральға заң көмекке келеді.
Бір қарағанда мораль мен құқық қатынасы жәй нәрсе сияқты.
Шындығында бұл қатынас өте күрделі. Адам мүмкіндігінше бас
бостандығына ұмтылады. Ал қоғам әр адамның бас-бостандығын қоғамға
зиян келмейтіндей деңгейде ғана мүмкіндік береді. Үңіле қарасақ
адамның бостандыққа ұмтылуы мен бостандықтың қоғамдық
қажеттілігінің адамгершілікті негізі бар. Ал бұл екеуінің қатысын,
шын байланысын құқық қамтамасыз етеді. Педагогикалық тұрғыда мұны
В.А.Сухомлинский өте жетік тұжырымдады. Сіздің қалауыңыз – бұл
жақындарыңыздың қуанышы немесе көз жасы. Өз қылықтарыңызды саналы
тексеріңіз. Қылықтарыңызбен зұлымдыққа, жағымсыздыққа,
ыңғайсыздыққа барып тұрған жоқсыз ба? Өзіңізді қоршаған адамдарға
жақсы боларлықтай іс орындаңыз, - деген болатын [24].
Педагогикалық тұрғыдан қарағанда жастар арасындағы орын алып
отырған маскүнемдік құбылыстың көзі негізінен үйелменде жатыр. Арақ
ішіп иегі қалдырып отырған атаны тарамыс қолмен рюмка көтеріп
отырған әжені қайдан келіп, қайдан тұрғанын білмей сұлап жатқан
әкені, арақ ішіп шашы бұрқырап, еліріп, отырған шешені көріп
отырған әл-қыздан не үміт, не қайыр.
Маскүнемдікпен қатар қазір жастар арасында нашақорлық та
кездесіп жүр. Маскүнемдікке қарағанда бұл жас ұрпақ өміріне өте
қауіпті. Тұлғаның сапалық қасиеттерін тез ыдыратып, адамды
хайуандық күйге дейін келтіреді.
Жоғарыда баяндалғандай, қоғамның болашақ әрбір азаматының
тағдырын, әсіресе, мектеп жасындағылардан бастап, қоғам талап етіп
отырған жалпы азаматтық мәдениет, құқықтық мәдениет, талабы
тұрғысынан ұйымдастыру біздің міндетіміз.
Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы
білім беретін орта мектептерде құқықтық тәрбиені зор шеберлікпен,
шығармашылықпен іске асыруды мектеп басшыларынан, мұғалімдерден
талап етеді. Сондықтан олар үкімет заңдарының барлық салаларымен
жете танысып, тәлім-тәрбие жұмыстарында тиімді пайдаланудың
жолдарын іздестіреді.
Құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың негізі отбасынан басталады.
Адам табиғатынадағы жақсының бәрі ең алдымен үйелмен ауқымына
жұмсалады. Туысқандарымызға, жақындарымызға қатынасымыз неғұрлым
адамгершілікті болса, соғұрлым еңбек жєне қоғамдық өміріміздегі
қылықтарымыз берік және жоғары болады.
Халқымыздың тәрбие тәжiрибелерiне сүйенетiн болсақ, қашан да
отбасындағы адамдар қарым-қатынасы негiзiнде олардың қарым-қатынас
мәдениетiн, құқықтық мәдениетiн реттеп, қалыптастырып отырған.
Нақтылы мысал келтiретiн болсақ, "Ағасы бардың жағасы бар, iнiсi
бардың тынысы бар" деген қазақ мақалы осыны дәлелдей түседi. Мұнда
отбасындағы кiшiлерге тапсырма беру, жұмсап қолғабыс етуде
отбасындағы ересектер құқылы екендiгiн дәлелдесе,"Аға тұрып iнi
сөлемес, апа тұрып сiңлi сөйлемес" деген мақалдар мазмұны
отбасындағы ерексектер мен кiшiлер құқығын көрсетедi [25]. Әрбiр
қазақ отбасында ұлттық салт-дәстүрлер негiзiнде құқықтық тәрбие
тиiмдi берiлiп келген. Бүгiнде осындай ұлттық жетiстiктерiмiздi
отбасынан тыс кезде мектепте, қоғамдық тәрбие мекемелерiнде қолдану
өте маңызды.
Ең жақын адамдардың бірін-бірі түсінуі рухани байлықтың көзі
болып табылатыны белгiлi. Қоғамдағы тәртіпсіздік пен қылмыстың көзі
- маскүнемдік, азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың алғы
шарты осы ұлттық құндылықтарымыз салт-дәстүрлерiмiздегi құқықтық
қарым-қатынас нормаларын ескермегеннен басталады. Көшедегi әрбiр
ересек адам бүгiнде өзге балалар тiршiлiгiне араласуды жөн емес деп
санайды. Ал халхымызда тәрбие халықтық сипатта болмап па едi.
Осындай салғырттық нәтижесi бүгiнде мектеп оқушылары арасында
қылмыс пен маскүнемдiктiң, нашақорлыққа әуестiктiң кеңiнен етек
алуына жол бердi.
Сонымен, құқықтық мәдениеттi құрайтын қасиеттердi 1-кестеден
көре аласыздар.
Кесте -1. Құқықтық мәдениеттiң мазмұнын көрсететiн кесте.
Рн Құқықтық мәдениеттiң белгiлерi
1 Адам құқықтары туралы бiлiмiнiң жеткiлiктi болуы
2 Өз мiндеттерi мен құқықтарын бiлумен қатар, оның дұрыстығын сезiну
3 Мемлекет заңдары мен қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу
4 Қоғам заңдарын бұзбау, оған мойынсыну
5 Қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік
6 Қоғамдық тәртіпті сақтау
7 Қоғамдық заңдылықтарды орындағаннан қанағаттанушылық алу
1.2 Балалар бойында құқықтық тәрбиені қалыптастыруда
мектептің отбасымен жүргізетін жұмысы
Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының
шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің
дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылығы, тәртіптілігі, өзіне және
басқаға талап қоюы, адалдығы мен шын-шылдығы, қайырымдылығы мен
ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы қалыптасады.
Бұлардьың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру
ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік,
қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның осы сапалары болашақ
еңбек қоғамы азаматының қүқықтық мәдениетінің мәнін құрайды. Жоғары
дамыған қүқықтық мәдениет болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды
шешу мүмкін емес.
Құқықтық мәдениет екі түрғыдан қаралады. Біріншісі кен
мәнінде. Бүл құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық
мекемелер әрекетінің ауқымын қамтиды.Екіншісі, тұлғалық,
педагогикалық және психологиялық мәніне қарау.
Қүқықтық мәдениеттің тұлғалық мәнінде - бүл тұлғаның күрделі,
кешенді қасиеттері. Негізінен тұлғаның қүқықтың мазмүны бар
әрекеттер мен қылықтарының орынды бағытын анықтайды;
Адамның қүқықтық мәдениеті - күрделі.Әңгіме адам, оның санасы,
мінез- қүлқы, жүріс-түрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар
туындайды. Шындығына келсек, бүл сұрақтарға педагогика, психология,
социология, медицина, заң т.б. ғылымдар әлі толық жауап бере алмай
отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын қүқықтық мемлекет тағдырымен
байланыстыра қарап отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен
қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың
құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика ғылымы мазмүнында
қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс- әрекеті,
межелері, мөдени дәстүрлерінің құрсауында болады.Ол мүны сезіне ме,
сезінбей ме, бұл оның еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір
талаптарынан қоғамның еш жерінде жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбің тіршіліктің құрығына түсіп,
өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына
айырбастап, сатып жүргендер де аз емес. Осының өзі мектептің алдына
жас ұрпақтың шынайы құқықтық тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр
адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, үмтылысын
толық жөне еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің және қоғамдық өмірдің
құқықтық негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам
өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі төмендегідей маңызды
шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
-заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
-заңның орындалуын бекіту;
-қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл халық қатынасуы
қажет;
-жеке адамның, бүкіл жұртшылықтың мәдениетін көтеру;
-заң қызметкерінің сөз бен ісінің бірлігі,түлғасының кіршіксіз
таза болуы.
Бұдан заңдылық пен қүқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық
тікелей мемлекет мойнында болу қажеттігі шығады.Қоғамның қандай
қоғам екендігіне баға беру коп жағдайда адам тұлғасының құқықтық
мәдениетінің деңгейімен айқындалады.
Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің қоғамды мазасыздандырып
отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы
зиялылық мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде
дамып отырған жас өспірімдер мен жастар арасындағы маскүнемдік,
бұзақылық, уақытты мағынасыз еткізу деген түжырымымен толық
келісуге болады.
Адамның жалпы мөдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің
арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы
адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік
ерекшеліктерін сақтайды. Сондықтан да кұқықтық тәрбиені
адамгершілікті адам тәрбиелеу теориясының құрамды бөлігі ретінді
қарастырамыз.
Қоғамды қайта кұру кезеңінде құқықтық мәдениетті қалыптастыру
барысындағы кемшіліктерді жеңу ерекше орын алады.Бүл жүмыс нәтижелі
жүріп және көздеген мақсатқа жету үшін ол кемшіліктерді жақсы
біліп, олардың жеке адамға және қоғамға қандай зиян келтіретінін
білу керек.
Күнделікті өмірде көптеген жарамсыз қүбылыстар болып жатады.Ол
қүбылыстарға қатынастардың көмескілігі, бағалаудың анық болмауы
олармен күресті қиындатады. Мысалы, мектеп оқушыларының арасында
жеке немесе топ болып төбелесу көп кездесетін жай. Нәтижесі кейде
қайғылы уақиғаларға да дүшар етеді.
Осы туралы оқушылар арасынан пікір жинай қалсаң неше түрлі
бағалаудың куесі боласыз. Біреулер бүл шиеленістің әділетті ез
ережесі барлығын дәлелдейді, кейбіреулер мүны дәстүр деңгейіне
көтереді, ал қайсыбіреулер мейірімсіз қылық деп бағалайды. Тілті,
кейде бұл туралы оқушылыр пікірін шектеп алу қиын.
Қоғамдық орындарда кейбір жастардың тіпті мектеп
жасындағылардың былапыт, балағат сөздер айтуы адам тұлғасын қорлап,
тіл тигізуінің куәсі болып жүрміз.
Бірақ кей жағдайда мұндай мінез-құлық және жүріс-тұрыс тәртібі
әкімшілік немесе тіпті қылмысты іс ретінде жазалануы керек
екендігін ойланбайды. Дөрекіліктің түрі көп. Мінез-қүлық
тәрбиесіндегі көп жағдайда сырт көзге бүркемеленіп тұрады, ал оның
негізінде заңдылық пен құқықтық тәртіпті терең түсінбеушілік
жатады.
Құқық бүкіл қоғам жене сол қоғамның әрбір мүшесінің бүкіл
өмірін қамтып жатады. Егер біз бұны көре білсек, тұрақты сезінсек,
әрине, өте жақсы. Ал құқықтық мәдениеті нашар дамыған адам тек
заңның өрескел бұзылған жағдайына ғана зейін аударады да, ал
құқықтың талаптары мойындалмаған көп жағдайларды байқамайды. Бұл
адамдар үшін құқық ауқымы мүхиттағы айсбергтің көзге керінетіндей
шамасы тұрғысында болып қала береді. Мектеп оқушысының өзін
қоршаған ортамен қарым-қатынасының түрі көп. Ал, сол қарым-
қатынастарының құқықтық негізі бар екенін біле ме? Мысалы, оқушы
сатушыдан балмұздақ сатып алу үшін тиісті теңгесін берді. Сатушы
балмұздақтың ақысы төленсе де бермей қойды. Әділдік пе? Жоқ.
Жәбірлеу ме? Иә. Өрескелдік пе? Әрине, осылай кінәлаудың көптеген
баламасын тауып айтуға болады. Құқықтық медениеті дұрыс қалыптасқан
оқушы қалай ойлар еді? Ол сатушының қылығы құқықты тәртіпті бұзу
деп түсінер еді. Бүл жерде қоғам белгілеген сату- сатып алу шарты
бұзылып отыр.Осыдан келіп оқушыны заң және заңның орындалуын
қамтамасыз ететін Органдар қорғайтынын ұмытпау керек. Оқушының
заңды мүддесін қорғауды мемлекет алдын ала белгілеген.
Зандарды білмеу—қүқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі. Әрине,
қоғам өмірінде қабыдданған заңдылықтардан хабардар болу құқықтық
ұғынудың жоғары деңгейі,соған сәйкес мінез-құлық пен тәртіпті
қамтамасыз ете бермейді.Занды білмеу, оны бұзу жауапкершілігінен
құтқармайды. Бүл жерде оқушы заң және құқықтық мәдениет ұғымын
шатастырмау керек. Заң, оны оқушы біле ме, білмей ме оған тәуелсіз
қызметін атқара береді. Ал құқықтық мәдениет оқушыдан жан-жақты
құқықтық білімдерді талап етеді.
Көп жағдайда оқушылар бір сәттік іс -әрекетінің құқықтық
негізіне үңіле бермейді. Айтайық, оқушы мүғалім тарапынан мектеп
ауласын тазарту жөнінде тапсырма алды дейік. Тапсырманы орындауға
қажетті құрал жоқ. Оқушы тапсырманы орындау мақсатында мектептің
шаруашылық ісінің қоймасынан өз бетімен қажетті құралдарды алып
пайдаланды. Уақыт өткен соң шаруашылық қызметкері оқушыны
айыптайды. Уақиғаны бағалайық. Жай кезге оқушы іске зиян келтірген
жоқ, талапқа сай міңдетін орындады. Ал қүқықтық мәдениет тұрғысынан
өзі мен шаруашылық қызметкерінің ара қатынасы ережесін бұзып
кінәланды. Мүғалімнен бұл әрекеті үшін ескерту алды.
Бүл мысалдардан адамның қүқықтық мәдениеті мектеп жасынан
бастап қалыптасатынына көз жеткізу қиын емес. Осыған қарамай
оқушылардың біраз бөлігі көп жағдайда қылмысқа тартылудың шектеулі
жас кезендері бар екенін біле бермейді. Қылмысты істер үшін кейде
14 жаста, кейде 16 жастан жауапқа тар-тылатынын сезінбейді.
Оқушылардың көпшілігі заң алдындағы жауапкершілігіне кәмелетке
жеткен уақыттан, яғни 18 жастан деп біледі. Үлкендер тарапынан
кейде жасөспірімдердің заң алдындағы жауапкершілігін ата-ана,
мұғалімдерден сұрау керек деген пікірді де кездестіруге болады.
Мүның мағынасына терең үңілсек, жауапсыздық деп түсінер едік.
Әрине, қоғамдағы адамдардың басым көпшілігі қылмысты істерден
бойын аулақ ұстайды.Оқушылардың қүқықтық мәдениеті де.осыған
бағытталған.Бұған өте зор ықпал жасайтын фактор мемлекет заңдарының
алдында барлық мүшелері үшін жауапкершіліктің бірдей екендігін
ұғыну.
Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі психологиялық кұбылыс.
Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды жағын
бейнелейді.
Нақты пайымдауға келмейтін құбылыстарды ұғыну үшін біз
салыстыруды көп пайдаланамыз. Барлығы да салыстыру арқылы
танылады деген халық даналығы тегін емес. Ұлы орыс педагогы К.Д.
Ушинский кез келген түсіну мен кез-келген ойлаудың негізі салыстыру
деген болатын[26].
Тұлғаның құқықтық мәдениетінің негізі тәртіп пен мінез-қүлық
көзқарастары, сенімдер. Бұлар арнайы құқықтық біліммен байытылуы
қажет, одан тұлғаның құқықтық қатынасы қалыптасып, түрлі құқықтық
жағдайларда тәртібі мен іс-өрекеті реттеледі.
Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін
қалыптастыруға ықпал жасайтын тәрбие құралдарының бірі орынды
тәртіп және мінез -құлык тербиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен, адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз орынды тәртіп
пен мінез-құлық сенімдеріне негізделген терең және жан-жақты
құқықтық білімдермен занды қүрметтеу, қүқықты қоргау іс-әрекетінің
терең бірлігі болып табылады.
Бала өздігінен мектеп тапсырған көптеген ақпараттарды
меңгеруге қабілетті емес. Ал мектеп мұғалімімен қарым-қатынасы
жоғарыда айтылғандай ынтымақты-сенімді қарым-қатынасқа құрылмаған.
Осыдан келіп, ақпараттық - шаршаушылық, эмоционалдық
қанағаттанбаушылық, оқшаулану күйі немесе сезімі пайда болады.
Баланың микроортасы болып табылатын отбасымен, құрбы-құрдастарымен,
табиғат ортасымен, тіпті, өзіндік Мен түсінігімен байланыстың
үзілуі психикалық шаршауға және эмоционалдық қанағаттанбаушылыққа
алып келеді. Соның нәтижесінде көп жағдайда ата-аналар балаларымен
конфликттік жағдайларға барады, отбасылық байланыстар бұзылып, ата-
аналар тәрбие міндеттерін шешуде қиналады. Бұл отбасындағы тәрбие
стилінің гиперқамқорлыққа ұласуын немесе толық бейтараптық күйдің
қалыптасуын қамтамасыз етеді. Мұндай жағдайдан соң өсіп келе жатқан
балада бұрмаланған немесе тұрақсыз құндылықтар қалыптасады. Осы
кезде отбасы баланы тура жолды таңдауға бағыт бағдар беруші бірден-
бір орта болып табылады. Осы тұста ғұлама ақын әл-Фараби бала
дүниеге келгенде алдағы өмірінде бақытты болуға жетелейтін
қасиеттерді игеруде өздігінен жетiле алмайтындығын айта келіп, ол
үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай
ортаның негізгісі, әрі баланың бақытқа қол жеткізудегі
қасиеттерінің негізі қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы
екендігін мынадай сөйлемдер қатарлары арқылы тамаша келтірген:
Жаратылысында әрбір адамға өз тіршілігі үшін ең жоғары кемелділік
дәрежесіне жету үшін көп нәрсе керек, ол мұны өзі жалғыз жүріп таба
алмайды және бұған жету үшін ол қандай да бір адам қауымын қажет
етеді. Осы қауымдағы адамдардың әрқайсысы оған қажетті нәрселердің
жалпы жиынтығынан қандай да бір затты тауып беріп отырады. Оның бер
жағында әрбір адам өзінен басқа екінші адам жөнінде де нақ осындай
күйге түседі. Міне, сондықтан да бір-біріне көмектесіп отыратын,
біреуі екіншісінің өмір сүруіне қажетті нәрселердің бір бөлігін
тауып беріп отыратын көптеген адамдар бірлестіктері арқылы ғана
адам өзінің жаратылысына сай кемелділік дәрежесіне жете алады, -
деп отбасында өзара көмек пен ынтымақ болғанда ғана ортақ мүддеге
қол жеткізуге болатындығын және сол арқылы әрбір отбасы мүшесі өз
мүддесіне, бақытына қол жеткізетіндiгiн түсіндіреді. Басқаша
айтқанда, отбасында адамдар бақыт жолында өзара көмек, достық,
бейбітшілік қатынаста өмір сүруі ләзім дей отырып, Адамдар туралы
айтсақ, - деп жазады ғұлама, оларды қосатын және байланыстыратын
дәнекер, тұтқа - адамгершілік. Сондықтан отбасыда адамзат тегіне
жататын өзара бейбітшілік пен татулық сақталуы керек, - деген
тұжырым жасайды.
Біз өзіміздің теңдік, әділеттілік, ұжымшылдық негізінде
қүрылып жатқан қоғамға қарайтынымызды ұғынамыз. Қоғамдық саналылық
мінез-құлықтық сенімдерді бекітуге көмектеседі. Осымен қатар біз
құқықты білімдер және біліктерді меңгереміз.
Неғұрлым біздің құқықтық білімдеріміз толық және терең болған
сайын құқықтық мәдениетіміз солғұрлым бай болады, қоғамдық өмірде
белсенді күйге ие болу мүмкіндігіміз арта түседі. Мектеп оқушылары
құқықтық білімдер негізін меңгере отырып, оны әрі қарай көлемін
кеңейтіп, терендетіп, еңбекпен, өмірмен қоғамдық тәжірибемен тығыз
байланыстыру кереқ.
Саналы төртіп пен мінез - құлыктарды құқықтық мәдениеттің
іргетасы деп қарасақ, ал көркемөнер мәдениеті онымен қатынастар,
сезімдер деңгейінде тікелей байланысады. Сезімдер әлемге
эстетикалық қатынастарда негізгі рөль ойнайды. Әдебиет пен өнер
бізге өз көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы
қабылдаймыз.Өнердің көмегімен, әсіресе, әдебиет арқылы әлемді,
қоғамдық қатынастарды танимыз.Қүқықтық қатынастарды бейнелейтін
әдеби көріністерден алатын көркемдік ойлар құқықтық мәдениетті
жетілдіруге елеулі дәрежеде ықпал етеді.
Құқықтық мәдениеттің осы екі деңгейіне көтерілген, яғни,
құқықтық білімді меңгерген, заңға дұрыс қатынас жасайтын адам заң
тыйым салатын әрекеттермен айналыспайды деуімізге болады. Тек қана
заңға сәйкес жүру дағдысы пайда болады. Мүны заңға мойынүсынушылық
дейді. Ал енді мүның өзі қүқық қор-ғаудың белсенді күйіне көшудің
негізі болып табылады, яғни, қүқыктық жағдайларда саналы төртіп пен
іс-өрекет иесіне айна-лады деген сөз.
Бүл деңгейлік сатыда ішкі қозғаушы күш адамның ұяты, ар —
ожданы болады. Құқыққа құрметпен қарау сияқты бүлар да заңдьшық пен
құқық тәртібін бекітудің белсенді әрекетіне итермелейді. Бүл
жағдайда қүқықтық білім мен сенімдер әділетсіздікке, заңсыздыққа,
зорлық - зомбылыққа қарсы күрестің қуатты қүралына айналады.Үят, ар-
ождан және сенімдер адамнын мәдениеті тек қана заңды мойынұсыну
емес, занды қорғауға тұрақты белсенді әрекетке қатынасуға ие болуын
қамтамасыз етеді. Құқықтық межелер жоғары ішкі мағына алады.
Жауапкершіліксіз адамдардың бәрін надан, оқымаған ден қарауға
болмайды. Бұлардың көбі өзінің қоғамдық борышын өтемеуден қашумен
қатар, өзінің күйін дәлелдеуге тырысады. Мемлекет өз зандарымен
сұғанақтық жасауға болмайтынын ескерткенмен олар ұсталмасаң болды
деген түсінікпен әрекет жасай береді. Мұның басты себебі олар өз
тұлғасының құкықтық мәдениетінің дамуының төменгі сатысында қалып
қойғандар.
Бір істі бастамастан бұрын сезіміміздің үні мен ақьшымыздың
болжамына жүгінеміз. Мүның себебі өз ар-ұжданымызды таңдап, борыш,
жауапкершіліктің жетегінде кету болып табылады.
Құқықты құрметтеу әділдікті, борышты, жауапкершілікті,
заңдылықты, сезіну — адам тұлғасынын жоғарыдан көрінуі. Осыдан
келіп заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің қүрамы екендігін
түсіну қиын емес. Заңдылыкты сезіну құқықтық межелер негізінде, ар-
ұжданына сай шешім қабылдауға көмектеседі. Заңдылықты
сезіну—ұяттылық. Зандылықты сезіну мен ұяттылық мораль мен құқықтың
мызғымас бірлігінен туындайды.
Мораль адамдарды орынсыз қылықтардан бойын аулақ салуға және
қайырымдылық жасауға шақырады. Бұл жеткіліксіз болған жағдайда
моральға заң көмекке келеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факульиеті
Жалпы психология кафедрасы
Божбанбаева Гүлнұр
Тақырыбы: Халықтық педагогика материалдары арқылы отбасында құқықтық
тәрбиені қалыптастыру
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
050103- мамандығы -Педагогика-психология
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫН
ПАЙДАЛАНУ НЕГІЗІНДЕ БАЛАЛАРДА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың теориялық-
педагогикалық
мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Балалар бойында құқықтық тәрбиені қалыптастыруда мектептің
отбасымен жүргізетін
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Отбасы-балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың негiзгi көзi
ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫН
ПАЙДАЛАНУ НЕГІЗІНДЕ БАЛАЛАРДА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Отбасы тәрбиесiнде халықтық педагогика материалдарын
пайдаланудың құқықтық тәрбиенi қалыптастырудағы
мүмкiндiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...34
2.2 Отбасы тәрбиесi жағдайында халықтық педагогика материалдарын
пайдалану негiзiнде құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың әдiс-
тәсiлдерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастыру бойынша әдістемелік
ұсыныстар
нәтижелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Елiмiздiң құқықтық-демократиялық
қоғам жағдайында дамуы бүгiнгi әрбiр азаматтың және өскелең
ұрпақтың жоғары мәдениет пен құқық негiздерiн игеруiн керек етедi.
Осыған байланысты қоғамның адам тәрбиесiне қояр талабы да барған
сайын артып, оны iске асырудың көзi болып табылатын отбасы
тәрбиесiне деген көзқарас өзгерiп келедi. Соған сай бүгiнде бiлiм
беру ұғымының өзi өзгеруде және кеңеюде. Бiлiм беру барған сайын
көп ретте мектепте, жоғары оқу орнында, тiптi отбасында оқумен
бiрдей түсiнiлiп, мазмұны мен мәнi кеңейе түсуде.
Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны
функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту
тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр. Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң
даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн
және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн
ескеруге мүмкiндiк бередi.
Құқықтық тәрбие әу бастан ақ өазақ халқының қмір салтында анық
байқалған. Оған дәлел қазақ халқының әйел баласына деген теңдік
қатынасы туралы айтылған шетел ғалымдары көзқарастарын жиі
кездестіруге болады. Осы тұста біздің сөзімізді ғалым Ю.К.Малницкий
растап: Қазақ халқының тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен
отбасы шаруашылығындағы басты құндылық болып табылған. Екіншіден,
қыз балалары түрік халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа
тайпаларынан тараған халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен
құрметке ие. Оларды ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге
отырғызған. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі
отбасылық кеңесте шешуші дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ
әйелдері ат үстінде еркін шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды
қымыз, қымыранмен сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да
түсетін болған, - деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне
қарағанда құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды.
Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң "Инновациялар мен оқу-
бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына" деген студент
жастарға арнап оқыған лекциясында "Бүгiнгi күн - талантты, жiгерлi,
өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға
ерiк - жiгерi бар адамдардың уақыты", - деп атап көрсеткен болатын
[1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi
де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке
басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның
өзi отбасы тәрбиесi арқылы әрбiр жасөспiрiмдi заңға мойынсұнушы, өз
құқықтарын жетiк бiлетiн азамат етiп тәрбиелеудi көздей отырып,
iске асырылмақ.
Қазақстанда халықтық педагогика негiзiнде отбасындағы тәрбиенi
ұйымдастыру мәселелерiн ғалымдар С.Қалиев, Қ.Жарықбаев,
С.Ұзақбаева, Б.Айтмамбетова, А. Бейсенбаева Р.Төлеубекова,
К.Қожахметова, С.Ғаббасов, З.Әбілова, Қ.Шалғынбаева және т.б.
зерттеген [2-11]; отбасындағы тәрбие берудi жетiлдiру мәселелерiнiң
мектеппен байланысын жасау жұмыстарын Г.Байдельдинова,
Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова, А.Капенова, Атемова Қ.Т. және
т.б. зерттеулерінде қарастырған [12-17].
Жастарға құқықтық тәрбие беру мәселелерi қоғамның қай
кезеңiнде болмасын ғалымдар мен педагогтарды ойландырып келген және
ол заман ағымына сай тұлғаның қоғамдық әлеуметтену нормаларының бiр
көрiнiсi ретiнде қарастырылып келдi. Осы тұста кеңес педагогы
В.А.Сухомлинский, отандық ғалымдар Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев,
Л.Керимов, Айтжан Б. және т.б. еңбектерiн атауға болады [18-21].
Тiптi, Қазақстан Республикасының адам тәрбиесiне қоятын
бүгiнгi талабы ең алдымен өзiн-өзi қорғауға қабiлетсiз балалардың
құқығын қорғауға деген назары артып отыр. Осы тұста дүние жүзiлiк
"Баланың құқығы туралы конвенция" қабылданы, кейiннен Қазақстанда
бұл конвенция жұртшылық тарапынан қолдауға ие болып, 1995 жылы 5-шi
шiлдеде қабылданды. Онда:
- адам құқығын құрметтеу;
- баланы өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтының,
тiлi мен құндылықтарын, елiнiң байлықтарын бағалауға
тәрбиелеу;
- баланы еркiн қоғамда ынтымақтастық, түсiнiстiк, ұлтаралық
қарым-қатынаста достық рухында саналы өмiр сүруге дайындау,-
деп көрсетiледi [22] .
Бұл отбасы тәрбиесiнде ең алдымен бала құқығын құрметтей
отырып, оның өз құқықтарын үйренуге жағдай жасауды мiндет етедi.
Тәрбиенiң алғашқы әлiппесiн бала отбасында алады. Әрбiр отбасы
қоғамның кiшкентай бөлiгi бола тұрып, қоғамды өркениеттiлiкке
жеткiзудiң ең алдымен әрбiр отбасындағы өмiрдң қоғам талаптарына
сай ұйымдастырудан басталмақ.
Балаларға құқықтық мәдениеттi қалыптастыру мен жалпы
азамзаттық құндылықтар жүйесiнде қарым-қатынас мәдениетiн
қалыптастыру отбасы тәрбиесi жағдайында бастау алады.
Бүгiнгi демократиялық-құқықтық қоғамның талаптары әрбiр
өскелең ұрпақтың құқықтық сауаттылығының болуын керек етедi.
Әсiресе отбасы тәрбиесiндегi әрбiр азаматтың өз құқығының
айқындалуы мен ондағы құндылықтардың қоғамдық құндылықтармен
байланыстырылуы заман талабына айналып отыр. Дегенмен, жастар
бойында құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың қоғамдық тұрғыдан талап
етiлуi мен оны отбасы тәрбиесi жағдайында iске асыру
мүмкiндiктерiнiң болмауы арасында қарама-қайшылықтың бар екендiгiн
көрсетедi. Сондықтан осы қайшылықтың шешiмiн табу бiзге дипломдық
жұмыстың тақырыбын "Халықтық педагогика материалдары арқылы
отбасында құқықтық тәрбиенi қалыптастыру" деп алуымызға негiз
болды.
Зерттеу обьектiсi: Отбасы тәрбиесi жағдайында балаларға
құқықтық тәрбие беру.
Зерттеу пәнi: Отбасында халықтық педагогика материалдарын
пайдалану негiзiнде балаларға құқықтық тәрбие беру үрдiсi.
Зерттеудiң мақсаты: Отбасы тәрбиесi жағдайында халықтық
педагогика материалдарын пайдалану негiзiнде балаларға құқықтық
тәрбие берудiң теориялық тұрғыда негiздеп, әдiстемесiн ұсыну.
Зерттеудiң мiндеттерi:
-балаларға отбасы тәрбиесi жағдайында құқықтық тәрбие берудiң
теориялық мәселелерiн айқындау;
-халықтық педагогика материалдары астарындағы құқықтық тәрбие
материалдарын iрiктеп алып, оны отбасы тәрбиесi жағдайында
пайдалану мүмкiндiктерiн көрсету;
-отбасы тәрбиесi жағдайында балаларға құқықтық тәрбие берудiң
әдiс-тәсiлдерi мен формаларын айқындау;
-отбасы тәрбиесiнде балаларға құқықтық тәрбие беру бойынша
ұсыныстар жасау.
Зерттеу көздерi: философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер, диплом жұмысының тақырыбына қатысты зерттеулер мен
фактiлер, мемлекеттiк тұрғыда жарық көрген құжаттар мен iс-
қағаздар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған
Жолдаулары мен баяндамалары, оқушылар мен мұғалiмдер көзқарастары
мен студенттiң педагогикалық практика барысында жинақтаған iс-
тәжiрибесi және т.б.
Зерттеу әдiстерi: зерттеу мәселесіне байланысты кітаптар мен
оқу құралдарын, арнайы әдебиеттердi, ғылыми-зерттеу материалдарын
талдау; диалектикалық абстрактыдан нақтылыға өрлеу, тарихи-
салыстырмалылық, жинақтау, топтау, теориялық талдау, мамандардан
интервью алу, сұхбат, сауалнама жүргізу, оқушылардың зерттеу
мәселесіне қатысты жазба жұмыстарына талдау жасау әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзгi
екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен
қосымшадан тұрады.
Кiрiспеде зерттеу жұмысының өзектiлiгi мен қоғамдық сұранысы,
оның бүгiнгi күнге дейiнгi зерттелу жағдайы, зерттеу мәселесiнiң
қарама-қайшылықтары мен проблемасы, сондай-ақ, зерттеу мәселесiнiң
ғылыми аппараты баяндалады.
"Халықтық педагогика материалдарын арқылы отбасында
құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың теориялық негiздерi" деп аталатын
бiрiншi тарауда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың зерттелу жағдайын
көрсететiн деректерге талдаулар мен отбасы тәрбиесi жағдайында
балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың теориялық мәселелерi,
ондағы халықтық салт-дәстүрлер мен ауыз әдебиетiндегi үлгiлерiнiң
құқықтық мәнi ашып көрсетiледi.
"Халықтық педагогика материалдарын арқылы отбасында
құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың жолдары" деп аталатын екiншi
тарауда отбасы тәрбиесiнде халықтық педагогика материалдарын
пайдалану арқылы балаларда құқықтық тәрбие берудiң әдiс-тәсiлдерi
мен жолдары қарастырылады. Онда мектептегi педагогикалық практика
барысында анықталған және жүргiзiлген зерттеу жұмыстарының
нәтижелерi оның мазмұнына талдаулар арқылы дәлелденiп көрсетiледi.
Сондай-ақ, оның негiзгi идеяларының педагогикалық үрдістегі
көріністері мен оны жетілдіруге әдістемелік ұсыныстары беріледі.
Қорытынды бөлiмде зерттеу жұмысының нәтижелерi
тұжырымдалып, диплом жұмысының нәтижелерiн практикада пайдалануға
нақтылы ұсыныстар берiледi.
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнде зерттеу тақырыбына
байланысты ғылыми және әдiстемелiк еңбектер тiзiмi көрсетiлген.
1 ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА МАТЕРИАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ОТБАСЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ
ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың
теориялық-педагогикалық мәселелерi
Балаларда құқықтық тәрбиенi қалыптастыру мәселесiн теориялық
тұрғыда талдау жасауда бiз ең алдымен "Құқықтық тәрбие","Құқықтық
мәдениет" ұғымдарының түсiнiгiне тоқталуды жөн санадық.
Бүгiнгi демократиялық құқықтық қоғамда өмiр сүрiп отырған
әрбiр жас жеткiншектi тәрбиелеуде ең алдымен құқықтық мәдениеттi
қалыптастырудың маңызы ерекше. Ол мектеп пен отбасындағы тәрбие
мiндеттерiн мемлекет мүддесiмен сабақтастыра байланыстыру арқылы
шешiлмек. Тєуелсіздікпен бірге рухани құндылықтар тұрғысында
бүгінгі ұрпақтың еншісіне көптеген міндеттер де бұйырады. Оны
баянды ету, ұлттық мүдделерді жүзеге асыруда біз әлі көп-көп
қадамдар жасауға тиіспіз.
Жасыратыны жоқ бірнеше жүздеген жылдар бойы өзге ұлттың өктем
саясатын бастан кешкен халықтың ұлттық рухани дамуы тежеледі.
Өйткені жеке көзқарас қашан да империялық мүдденің шылауында
болғандықтан ол екеуінің бір мақсатта қабысуы мүмкін емес. Кешегі
кеңестік идеология ту еткен интернационализм идеясы біздің рухани
құндылықтарымызды құрбандыққа шалып келді.
Бiз елдің келешек тізгінін ұстайтын бүгінгі жас ұрпаққа тәрбие
беру ісіне айрықша тоқталғымыз келеді. Осы тұста жалпы бiздiң
ұлттық бітім-болмысымыз, дәстүр-салтымыз өркениет көкжиегіне қызмет
ете ала ма? деген сұрақ төңiрегiнде сөз қозғаймыз. Мұны айтқанда
ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, рухани сана қоғамдық
қарым-қатынастардан, қоғамдастықтан тыс қалыптастпайтындығына назар
аударғымыз келеді.
Тарихқа көз жүгіртсек, ежелгі түрік әйелдері атқа мекем отырып,
жақсы шаба білген, қару қолдануды үйренген, ерлік жасаудан
тайынбаған, тіпті қамал күзетшісі, уәли, елші де бола алған. Үйдегі
отбасында да әйел еркекпен тең болған. Балаға әке-шеше басшылығы
қатар жүрген. Еркек әйелін үнемі құрметтеп, оны арбаға отырғызып,
өзі соңынан жүріп отырған. Бұған дәлел орта ғасырларда өмір сүрген
Қорқыт жырларындағы әйел бейнесі мен жар таңдау салттарында айқын
сипатталған. Өйткені, ғұлама өз жырларында ойдың негізгі идеясын
адамдар арасындағы теңдікке бағыттап отырады. Соңғы жылдарда
елімізде ғылыми танымның әр түрлі салаларындағы гендерлік мәселелер
белсенді түрде зерттеле бастағанын білеміз. Ал, қазақ халқының
қалыптасу тарихында пайда болып, жарық көрген мұралар мазмұны сонау
Томиристің (Тұмар), Қорқыттың заманынан келе жатқан өзіміздің теңдік
саясатымыздың болғандығын дәлелдейді. Қазақ халқы оны Қыздың жолы
жіңішке деген айдар аясында орынды пайдаланып келді.
Қазақ халқының әйел баласына деген теңдік қатынасы туралы
айтылған шетел ғалымдары көзқарастарын жиі кездестіруге болады. Осы
тұста біздің сөзімізді ғалым Ю.К.Малницкий растап: Қазақ халқының
тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен отбасы шаруашылығындағы
басты құндылық болып табылған. Екіншіден, қыз балалары түрік
халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа тайпаларынан тараған
халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен құрметке ие. Оларды
ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге отырғызған. Сонымен қатар,
қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі отбасылық кеңесте шешуші
дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ әйелдері ат үстінде еркін
шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды қымыз, қымыранмен
сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да түсетін болған,
- деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне қарағанда
құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды.
Мұндай қатынас әйел баласын өз кезегінде ел, ру, қауым
көзқарасындағы талапқа сай болуға міндеттеген. Сондықтан болар, сол
кезден-ақ қазақ қоғамындағы үйленуде әйел баласына талап жоғары
қойылып, жар таңдау отбасының әлеуметтік-саяси мәселесі ретінде
қарастырылған.
Қазақ халқының әйел баласына деген қатынасы жөнінде қазақ
жазушысы Ғабит Мүсірепов қазақ қызының күң болмағанын, жүзін
жасырмаған, ел басқарған болыс әйелдердің болғанын, талай әйелдердің
аттары сол елдің ұраны болып кеткен талай рулы ел әйел атымен
аталғанын айтады. Қысқасы, ежелгі түріктер сияқты әйел құқықтарын о
бастан-ақ құрметтеген басқа қауымдастық тарихта кең таралмаған.
Сонымен бірге, көне түрік халықтарында, кейіннен қазақ халқында
отбасы тәрбиесінің түпкі мақсаты баланы ел қамы, ел намысы мен
мүддесі үшін өмір сүретін азамат етіп қалыптастыру мақсат етілген.
Осы орайда, Түрік қағаны Орхон ескерткіштерінде былай дейді: "Түрік
халқы жоқ болмасын деп, Түрік Тәңірісі мені жіберді. Мен күндіз
отырмадым, түнде ұйықтамадым. Түрік елі аш-жалаңаш еді, кедей еді,
бай қылдым, киіндірдім"- дейді. Түрік халқы қағанынан айрылғанда
"қағаным, дәулетім қане?" - деп қайғыратынмын.
Біз ұлттық тәрбие, ұлттық мүдде дегенде екі ұдай пікір,
көзқарас тұрғысынан қарау психологиясынан єлі де арыла алған
жоқпыз. Әңгіме ұлтжандылық қасиеттер тұрғысында болса ұлтшылдық
түсінік қалыс қалмайды. Бұл сөздерге жоғарыда айтқандай өктем
саясаттың салдарынан орыстың национализм, шовинизм атауларының
негізінде керағар түсініктер қалыптасты. Шындығында бұл өз ұлтыңа
жанашырлықты, ізет пен құрметті білдерсе керек.
Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының
шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің
дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылығы, тәртіптілігі қайырымдылығы мен
ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру
ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік,
қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның осы сапалары болашақ
еңбек қоғамы азаматының құқықтық мәдениетінің менін құрайды.
Жоғары дамыған құқықтық мәдениет болмай қоғам алдындағы міндеттерді
орынды шешу мүмкін емес.
Қазақстандық ғалым Керимов Л.К өзiнiң зерттеулерiнде құқықтық
мәдениеттi екі тұрғыдан қарайды. Біріншісі кең мєнінде. Бұл
құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер
єрекетінің ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық, педагогикалық және
психологиялық мәніне қарау болып табылады [20].
Құқықтық мєдениеттің тұлғалық мєнінде бұл тұлғаның күрделі,
кешенді қасиеттері қарастырылады. Негізінен тұлғаның құқықтық
мазмұны барлық єрекеттер мен қылықтарының орынды бағытын анықтайды.
Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі құбылыс. Әңгіме адам,
оның санасы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда көптеген
сұрақтар туындайды. Шындығына келсек бұл сұрақтарға педагогика,
психология, социология, медицина, заң т.б. ғылымдар әлі толық жауап
бере алмай отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен
байланыстыра қарап отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен
қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың
құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика ғылымы мазмұнында
қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс-әрекеті,
межелер, мәдени дєстүрлерінің құрсауында болады. Ол мұны сезіне ме,
сезінбей ме, бұл оның еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір
талаптарынан қоғамның еш жерінде жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбiң тіршіліктің құрығына түсіп,
өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір сєттік дүниенің жалған қызығына
айырбастап сатып жүргендер де аз емес. Осының өзі мектептің алдына
жас ұрпақтың шынайы құқықтық тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр
адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, ұмытылысын
толық және еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің және қоғамдық өмірдің
құқықтық негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет жєне қоғам
өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі мына төмендегідей маңызды
шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
- заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
- заңның орындалуын бекіту;
- қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл халық қатынасуы
қажет;
- жеке адамның бүкіл жұртшылықтың мәдениетін көтеру;
- заң қызметкерінің сөз бен ісінің бірлігі, тұлғасының
кіршіксіз таза болуы.
Бұдан заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық
тікелей мемлекет мойнында болу қажеттігі шығады. Қоғамның қандай
екендігіне баға беру көп жағдайда адам тұлғасының құқықтық
мәдениетінің деңгейімен айқындалады.
Талантты кеңес педагогы В.А.Сухомлинскийдің қоғамды
мазасыздандырып отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу
жылдарындағы зиялылық мұраттардың бишаралығы және қуыс
кеуделілігінің негізінде дамып отырған жас өспірімдер мен жастар
арасындағы маскүнемдік, бұзақылық, уақытты мағынасыз өткізу",-
деген ой-тұжырымымен толық келісуге болады [18; 23].
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің
арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы
адамзаттық рухани мєдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік
ерекшеліктерін сақтайды. Сондықтан да құқықтық тәрбиені
адамгершілікті адам тәрбиелеу теориясының құрамды бөлігі ретінде
қарастырамыз.
Қоғамды қайта құру кезеңінде құқықтық мєдениетті қалыптастыру
барысындағы кемшіліктерді жеңу ерекше орын алды. Бұл жұмыс нәтижелі
жүріп және көздеген мақсатқа жету үшін ол кемшіліктерді жақсы
біліп, олардың жеке адамға және қоғамға қандай зиян келтіретінін
білу керек.
Күнделікті өмірде көптеген жарамсыз құбылыстар болып жатады.
Ол құбылыстарға қатынастардың көмескілігі, бағалаудың анық болмауы
олармен күресті қиындатады. Мысалы, мектеп оқушыларының арасында
жеке немесе топ болып төбелесу көп кездесетін жай. Нәтижесі кейде
қайғылы уақиғаларға да душар етеді.
Осы туралы оқушылар арасынан пікір жинай қалсаң неше түрлі
бағалаулардың куәсі боласыз. Біреулер бұл шиеленістің әділетті өз
ережесі барлығын дєлелдейді, кейбіреулер мұны дєстүр деңгейіне
көтереді, ал қайсы біреулер мейірімсіз қылық деп бағалайды. Тіпті,
кейде бұл туралы оқушылар пікірін шектеп алу қиын.
Қоғамдық орындарда кейбір жастардың тіпті мектеп
жасындағылардың былапыт, балағат сөздер айтуы, адам тұлғасын
қорлап, тіл тигізуінің куәсі болып жүрміз.
Бірақ көп жағдайда мұндай мінез-құлық және жүріс-тұрыс тәртібі
әкімшілік немесе тіпті қылмысты іс ретінде жазалануы керек
екендігін ойланбайды. Дөрекіліктің түрі көп. Мінез-құлық
тәрбиесіндегі көп жағдайда сырт көзге бүркемеленіп тұрады, ал оның
негізінде заңдылық пен құқықтық тәртіпті терең түсінбеушілік
жатады.
Құқық бүкіл қоғам және сол қоғамның әрбір мүшесінің бүкіл
өмірін қамтып жатады. Егер біз бұны көре білсек, тұрақты сезінсек,
әрине, өте жақсы. Ал құқықтық мәдениеті нашар дамыған адам тек
заңның өрескел бұзылған жағдайына ғана зейін аударады да, ал
құқықтық талаптары мойындалмаған көп жағдайларды байқамайды. Бұл
адамдар үшін құқық ауқымды мұхиттағы айсбергтің көзге көрінетіндей
шамасы тұрғысында болып қала береді. Мектеп оқушысының өзін
қоршаған ортамен қарым-қатынасының түрі көп. Ал, сол қарым-
қатынастарының құқықтық негізі бар екенін біле ме? Мысалы, оқушы
сатушыдан балмұздақ сатып алу үшін тиісті теңгесін берді. Сатушы
балмұздақтың ақысы төленсе де бермей қойды. Әділдік пе? Жоқ.
Жәбірлеу ме? Ия. Өрескелдік пе? Әрине, осылай кінәлаудың көптеген
баламасын тауып айтуға болады. Құқықтық мәдениеті дұрыс қалыптасқан
тәртіпті бұзу деп түсінер еді? Бұл жерде қоғам белгілеген сату -
сатып алу шарты бұзылып отыр. Осыдан келіп оқушының заң және
заңның орындалуын қамтамасыз ететін органдар қорѓайтынын ұмытпау
керек. Оқушының заңды мүддесін қорғауды мемлекет алдын-ала
белгілеген.
Заңдарды білмеу – құқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі.
Әрине, қоғам өмірінде қабылданған заңдылықтардан хабардар болу
құқықты ұғынудың жоғары деңгейі, соған сәйкес мінез-құлық пеп
тәртіпті қамтамасыз ете бермейді. Заңды білмеу, оны бұзу
жауапкершілігінен құтқармайды. Бұл жерде оқушы заң жєне құқықтық
мәдениет ұғымын шатастырмауы керек. Заң, оны оқушы біле ме, білмей
ме оған тәуелсіз қызметін атқара береді. Ал құқықтық мәдениет
оқушыдан жан-жақты құқықтық білімдерді талап етеді.
Көп жағдайда оқушылар бір сәттік іс-әрекетінің құқықтық
негізіне үңіле бермейді. Айтайық, оқушы мұғалім тарапынан мектеп
ауласын тазарту жөнінде тапсырма алды дейік. Тапсырманы орындауға
қажетті құрал жоқ. Оқушы тапсырманы орындау мақсатында мектептің
шаруашылық ісінің қоймасынан өз бетімен қажетті құралдарды алып
пайдаланды. Уақыт өткен соң шаруашылық қызметкері оқушыны
айыптайды. Оқиғаны бағалайық. Жәй көзге оқушы іске зиян келтірген
жоқ, талапқа сай міндетін орындады. Ал құқықтық мәдениет тұрғысынан
өзімен шаруашылық қызметкерінің ара қатынасы ережесін бұзып
кінәланды. Мұғалімнен бұл әрекеті үшін ескерту алды.
Бұл мысалдардан адамның құқықтық мєдениеті мектеп жасынан
бастап қалыптасатынына көз жеткізу қиын емес. Осыған қарамай
оқушылардың біраз бөлігі көп жағдайда қылмысқа тартудың шектеулі
жас кезеңдері бар екенін біле бермейді. Қылмысты істер үшін кейде
14 жаста, кейде 16 жаста жауапқа тартылатынын сезінбейді.
Оқушылардың көпшілігі заң алдындағы жауапкершіліне кәмелетке жеткен
уақыттан, яғни, 18 жастан деп біледі. Үлкендер тарапынан кейде
жасөспірімдердің заң алдындағы жауапкершілігін ата-ана
мұғалімдерден сұрау керек деген пікірді де кездестіруге болады.
Мұның мағынасына терең үңілсек жауапсыздық деп түсінер едік.
Әрине, қоғамдағы адамдардың басым көпшілігі қылмысты істерден
бойын аулақ ұстайды. Оқушылардың құқықтық мәдениеті де осыған
бағытталған. Бүған өте зор ықпал жасайтын фактор мемлекет
заңдарының алдында барлық мүшелері үшін жауапкершіліктің бірдей
екендігін ұғыну.
Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі психологиялық құбылыс.
Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды жағын
бейнелейді.
Тұлғаның құқықтық мәдениетінің негізі - тәртіп пен мінез-құлық
көзқарастары, сенімдер. Бұлар арнайы құқықтық біліммен байытылуы
қажет, одан тұлғаның құқықтық қатынасы қалыптасып, түрлі құқықтық
жағдайларды тәртібі мен іс-әрекеті реттеледі.
Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін
қалыптастыруға ықпал жасайтын тәрбие құралдарының бірі орынды
тәртіп және мінез-құлық тәрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз орынды тәртіп пен
мінез-құлық сенімдеріне негізделген терең және жан-жақты құқықтық
білімдермен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-әрекетінің терең
бірлігі болып табылады.
Біз өзіміздің теңдік, әділеттік, ұжымшылдық негізінде құрылып
жатқан қоғамға қарайтынымызды ұғынамыз. Қоѓамдық саналылық мінез-
құлықтық сенімдерді бекітуге көмектеседі. Осымен қатар біз құқықты
білімдер және біліктерді меңгереміз.
Неғұрлым біздің құқықтық білімдеріміз толық және терең болған
сайын құқықтық мәдениетіміз соғұрлым бай болады, қоғамдық өмірден
белсенді күйге ие болу мүмкіндігіміз арта түседі.
Мектеп оқушылары қүқықтық білімдер негізін меңгере отырып, оны
әрі қарай көлемін кеңейтіп, тереңдетіп, еңбекпен, өмірмен, қоғамдық
тәжірибемен тығыз байланыстыру керек.
Білім біздің ішкі дүниеміздің бөлінбейтіндей меншігіне
айналады, егер ол сезіммен байытылса, бастан кешірілсе. Бұл
жағдайда біз құқық бұзу деректеріне, заңдардың өмірге жеткіліксіз
өндірілуіне бейтарап қарап қала алмаймыз. Құқыққа қатынасымызды
бастан кешіруміз құқықты біз үшін құнды етеді. Оның қажет
екендігіне сене бастаймыз, біздің өміріміздегі оның рөлі мен
қызметін түсінеміз. Біздің санамыздағы заңдарды мағынасы бізге
қымбат әділдік, игілік, қарапайымдылық, қамқоршылдық, табандылық,
жақсылық ұғымдарына тығыз жақындайды. Мемлекет құқық, мемлекеттік
Герб, Ту, Ән -ұранына деген құрмет пайда болады. Заңдылық сезімі
бекиді. Осымен қатар құқыққа құштарлық өсе түсіп, оларға күнделікті
тұрмыстық қатынастан арылуға тырысамыз, оның құпия сырларына үңіле
түсіп, теориясы мен тарихына сын көзбен қарай бастаймыз.
Саналы тєртіппен мінез -құлықтарды құқықтық мәдениеттің
іргетасы деп қарасақ, ал көркемөнер мәдениеті онымен қатынастар,
сезімдер деңгейінде тікелей байланысады. Сезімдер әлемге
эстетикалық қатынастарда негізгі рөль ойнайды. Әдебиет пен өнер
бізге өз көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы
ќабылдаймыз. Өнердің көмегімен, әсіресе, әдебиет арқылы әлемді
ќоғамдық қатынастарды танимыз. Құқықтық қатынастарды бейнелейтін
әдеби көріністерден алатын көркемдік ойлар құқықтық мәдениетті
жетілдіруге елеулі дәрежеде ықпал етеді.
Құқықтық мәдениеттің осы екі дейгейіне көтерілген, яғни,
ќұқықтық білімді меңгерген, заңға дұрыс қатынас жасайтын адам заң
тыйым салатын әрекеттермен айналыспайды деуімізге болады. Тек қана
заңға сәйкес жүру дағдысы пайда болады. Мұны заңға мойын ұсынушылық
дейді. Ал енді мұның өзі құқық қорғаудың белсенді күйіне көшудің
негізі болып табылады, яғни, құқықтық жағдайлары саналы тәртіп пен
іс-әрекет иесіне айналады деген сөз.
Бұл деңгейлік сатыда ішкі қорғауда күш адамның ұяты, ар-ожданы
болады. құқыққа құрметпен қарау сияқты бұлар да заңдылық пен құқық
тәртібін бекітудің белсенді әрекетіне итермелейді. Бұл жағдайда
құқықтық білім мен сенімдер әділетсіздікке, заңсыздыққа, ќорлық-
зомбылыққа қарсы күрестің қуатты құралына айналады. ұят, оp-ождан
және сенімдер адамның мәдениеті тек қана заңды мойын ұсыну ғана
емес, заңды қорғауға тұрақты белсенді әрекетке ќатынасуға ие болуын
қамтамасыз етеді. Құқықтық межелер жоғары iшкі мағына алады.
Жауапкершіліксіз адамдардың бәрін надан, оқымаған деп қарауға
болмайды. Олардың көбі өзінің қоғамдық борышын өтемеуден қашумен
қатар, өзінің күйін дәлелдеуге тырысады.
Бір істі бастамастан бұрын сезіміміздің үні мен ақылымыздың
болжамына жүгінеміз. Мұның себебі өз ар-ожданымызды таңдап, борыш,
жауапкершіліктің жетегінде кету болып табылады.
Құқықты құрметтеу әділдікті, борышты, жауапкершілікті,
заңдылықты сезіну - адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан еліп
заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын
емес. Заңдылықты сезіну құқықтық межелер негізінде, ар-ожданына сай
шешім қабылдауға көмектеседі. Заңдылықты сезіну ұяттылық.
Заңдылықты сезіну мен ұяттылық мораль мен құқықтың мызғымас
бірлігінен туындайды.
Мораль адамдарды орынсыз қылықтардан бойын аулақ салуға және
қайырымдылық жасауға шақырады. Бұл жеткіліксіз болған жағдайда
моральға заң көмекке келеді.
Бір қарағанда мораль мен құқық қатынасы жәй нәрсе сияқты.
Шындығында бұл қатынас өте күрделі. Адам мүмкіндігінше бас
бостандығына ұмтылады. Ал қоғам әр адамның бас-бостандығын қоғамға
зиян келмейтіндей деңгейде ғана мүмкіндік береді. Үңіле қарасақ
адамның бостандыққа ұмтылуы мен бостандықтың қоғамдық
қажеттілігінің адамгершілікті негізі бар. Ал бұл екеуінің қатысын,
шын байланысын құқық қамтамасыз етеді. Педагогикалық тұрғыда мұны
В.А.Сухомлинский өте жетік тұжырымдады. Сіздің қалауыңыз – бұл
жақындарыңыздың қуанышы немесе көз жасы. Өз қылықтарыңызды саналы
тексеріңіз. Қылықтарыңызбен зұлымдыққа, жағымсыздыққа,
ыңғайсыздыққа барып тұрған жоқсыз ба? Өзіңізді қоршаған адамдарға
жақсы боларлықтай іс орындаңыз, - деген болатын [24].
Педагогикалық тұрғыдан қарағанда жастар арасындағы орын алып
отырған маскүнемдік құбылыстың көзі негізінен үйелменде жатыр. Арақ
ішіп иегі қалдырып отырған атаны тарамыс қолмен рюмка көтеріп
отырған әжені қайдан келіп, қайдан тұрғанын білмей сұлап жатқан
әкені, арақ ішіп шашы бұрқырап, еліріп, отырған шешені көріп
отырған әл-қыздан не үміт, не қайыр.
Маскүнемдікпен қатар қазір жастар арасында нашақорлық та
кездесіп жүр. Маскүнемдікке қарағанда бұл жас ұрпақ өміріне өте
қауіпті. Тұлғаның сапалық қасиеттерін тез ыдыратып, адамды
хайуандық күйге дейін келтіреді.
Жоғарыда баяндалғандай, қоғамның болашақ әрбір азаматының
тағдырын, әсіресе, мектеп жасындағылардан бастап, қоғам талап етіп
отырған жалпы азаматтық мәдениет, құқықтық мәдениет, талабы
тұрғысынан ұйымдастыру біздің міндетіміз.
Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы
білім беретін орта мектептерде құқықтық тәрбиені зор шеберлікпен,
шығармашылықпен іске асыруды мектеп басшыларынан, мұғалімдерден
талап етеді. Сондықтан олар үкімет заңдарының барлық салаларымен
жете танысып, тәлім-тәрбие жұмыстарында тиімді пайдаланудың
жолдарын іздестіреді.
Құқықтық тәрбиенi қалыптастырудың негізі отбасынан басталады.
Адам табиғатынадағы жақсының бәрі ең алдымен үйелмен ауқымына
жұмсалады. Туысқандарымызға, жақындарымызға қатынасымыз неғұрлым
адамгершілікті болса, соғұрлым еңбек жєне қоғамдық өміріміздегі
қылықтарымыз берік және жоғары болады.
Халқымыздың тәрбие тәжiрибелерiне сүйенетiн болсақ, қашан да
отбасындағы адамдар қарым-қатынасы негiзiнде олардың қарым-қатынас
мәдениетiн, құқықтық мәдениетiн реттеп, қалыптастырып отырған.
Нақтылы мысал келтiретiн болсақ, "Ағасы бардың жағасы бар, iнiсi
бардың тынысы бар" деген қазақ мақалы осыны дәлелдей түседi. Мұнда
отбасындағы кiшiлерге тапсырма беру, жұмсап қолғабыс етуде
отбасындағы ересектер құқылы екендiгiн дәлелдесе,"Аға тұрып iнi
сөлемес, апа тұрып сiңлi сөйлемес" деген мақалдар мазмұны
отбасындағы ерексектер мен кiшiлер құқығын көрсетедi [25]. Әрбiр
қазақ отбасында ұлттық салт-дәстүрлер негiзiнде құқықтық тәрбие
тиiмдi берiлiп келген. Бүгiнде осындай ұлттық жетiстiктерiмiздi
отбасынан тыс кезде мектепте, қоғамдық тәрбие мекемелерiнде қолдану
өте маңызды.
Ең жақын адамдардың бірін-бірі түсінуі рухани байлықтың көзі
болып табылатыны белгiлi. Қоғамдағы тәртіпсіздік пен қылмыстың көзі
- маскүнемдік, азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың алғы
шарты осы ұлттық құндылықтарымыз салт-дәстүрлерiмiздегi құқықтық
қарым-қатынас нормаларын ескермегеннен басталады. Көшедегi әрбiр
ересек адам бүгiнде өзге балалар тiршiлiгiне араласуды жөн емес деп
санайды. Ал халхымызда тәрбие халықтық сипатта болмап па едi.
Осындай салғырттық нәтижесi бүгiнде мектеп оқушылары арасында
қылмыс пен маскүнемдiктiң, нашақорлыққа әуестiктiң кеңiнен етек
алуына жол бердi.
Сонымен, құқықтық мәдениеттi құрайтын қасиеттердi 1-кестеден
көре аласыздар.
Кесте -1. Құқықтық мәдениеттiң мазмұнын көрсететiн кесте.
Рн Құқықтық мәдениеттiң белгiлерi
1 Адам құқықтары туралы бiлiмiнiң жеткiлiктi болуы
2 Өз мiндеттерi мен құқықтарын бiлумен қатар, оның дұрыстығын сезiну
3 Мемлекет заңдары мен қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу
4 Қоғам заңдарын бұзбау, оған мойынсыну
5 Қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік
6 Қоғамдық тәртіпті сақтау
7 Қоғамдық заңдылықтарды орындағаннан қанағаттанушылық алу
1.2 Балалар бойында құқықтық тәрбиені қалыптастыруда
мектептің отбасымен жүргізетін жұмысы
Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының
шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің
дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылығы, тәртіптілігі, өзіне және
басқаға талап қоюы, адалдығы мен шын-шылдығы, қайырымдылығы мен
ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы қалыптасады.
Бұлардьың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру
ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік,
қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның осы сапалары болашақ
еңбек қоғамы азаматының қүқықтық мәдениетінің мәнін құрайды. Жоғары
дамыған қүқықтық мәдениет болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды
шешу мүмкін емес.
Құқықтық мәдениет екі түрғыдан қаралады. Біріншісі кен
мәнінде. Бүл құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық
мекемелер әрекетінің ауқымын қамтиды.Екіншісі, тұлғалық,
педагогикалық және психологиялық мәніне қарау.
Қүқықтық мәдениеттің тұлғалық мәнінде - бүл тұлғаның күрделі,
кешенді қасиеттері. Негізінен тұлғаның қүқықтың мазмүны бар
әрекеттер мен қылықтарының орынды бағытын анықтайды;
Адамның қүқықтық мәдениеті - күрделі.Әңгіме адам, оның санасы,
мінез- қүлқы, жүріс-түрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар
туындайды. Шындығына келсек, бүл сұрақтарға педагогика, психология,
социология, медицина, заң т.б. ғылымдар әлі толық жауап бере алмай
отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын қүқықтық мемлекет тағдырымен
байланыстыра қарап отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен
қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың
құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика ғылымы мазмүнында
қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс- әрекеті,
межелері, мөдени дәстүрлерінің құрсауында болады.Ол мүны сезіне ме,
сезінбей ме, бұл оның еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір
талаптарынан қоғамның еш жерінде жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбің тіршіліктің құрығына түсіп,
өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына
айырбастап, сатып жүргендер де аз емес. Осының өзі мектептің алдына
жас ұрпақтың шынайы құқықтық тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр
адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, үмтылысын
толық жөне еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің және қоғамдық өмірдің
құқықтық негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам
өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі төмендегідей маңызды
шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
-заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
-заңның орындалуын бекіту;
-қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл халық қатынасуы
қажет;
-жеке адамның, бүкіл жұртшылықтың мәдениетін көтеру;
-заң қызметкерінің сөз бен ісінің бірлігі,түлғасының кіршіксіз
таза болуы.
Бұдан заңдылық пен қүқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық
тікелей мемлекет мойнында болу қажеттігі шығады.Қоғамның қандай
қоғам екендігіне баға беру коп жағдайда адам тұлғасының құқықтық
мәдениетінің деңгейімен айқындалады.
Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің қоғамды мазасыздандырып
отырған құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы
зиялылық мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде
дамып отырған жас өспірімдер мен жастар арасындағы маскүнемдік,
бұзақылық, уақытты мағынасыз еткізу деген түжырымымен толық
келісуге болады.
Адамның жалпы мөдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің
арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы
адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ өзіндік
ерекшеліктерін сақтайды. Сондықтан да кұқықтық тәрбиені
адамгершілікті адам тәрбиелеу теориясының құрамды бөлігі ретінді
қарастырамыз.
Қоғамды қайта кұру кезеңінде құқықтық мәдениетті қалыптастыру
барысындағы кемшіліктерді жеңу ерекше орын алады.Бүл жүмыс нәтижелі
жүріп және көздеген мақсатқа жету үшін ол кемшіліктерді жақсы
біліп, олардың жеке адамға және қоғамға қандай зиян келтіретінін
білу керек.
Күнделікті өмірде көптеген жарамсыз қүбылыстар болып жатады.Ол
қүбылыстарға қатынастардың көмескілігі, бағалаудың анық болмауы
олармен күресті қиындатады. Мысалы, мектеп оқушыларының арасында
жеке немесе топ болып төбелесу көп кездесетін жай. Нәтижесі кейде
қайғылы уақиғаларға да дүшар етеді.
Осы туралы оқушылар арасынан пікір жинай қалсаң неше түрлі
бағалаудың куесі боласыз. Біреулер бүл шиеленістің әділетті ез
ережесі барлығын дәлелдейді, кейбіреулер мүны дәстүр деңгейіне
көтереді, ал қайсыбіреулер мейірімсіз қылық деп бағалайды. Тілті,
кейде бұл туралы оқушылыр пікірін шектеп алу қиын.
Қоғамдық орындарда кейбір жастардың тіпті мектеп
жасындағылардың былапыт, балағат сөздер айтуы адам тұлғасын қорлап,
тіл тигізуінің куәсі болып жүрміз.
Бірақ кей жағдайда мұндай мінез-құлық және жүріс-тұрыс тәртібі
әкімшілік немесе тіпті қылмысты іс ретінде жазалануы керек
екендігін ойланбайды. Дөрекіліктің түрі көп. Мінез-қүлық
тәрбиесіндегі көп жағдайда сырт көзге бүркемеленіп тұрады, ал оның
негізінде заңдылық пен құқықтық тәртіпті терең түсінбеушілік
жатады.
Құқық бүкіл қоғам жене сол қоғамның әрбір мүшесінің бүкіл
өмірін қамтып жатады. Егер біз бұны көре білсек, тұрақты сезінсек,
әрине, өте жақсы. Ал құқықтық мәдениеті нашар дамыған адам тек
заңның өрескел бұзылған жағдайына ғана зейін аударады да, ал
құқықтың талаптары мойындалмаған көп жағдайларды байқамайды. Бұл
адамдар үшін құқық ауқымы мүхиттағы айсбергтің көзге керінетіндей
шамасы тұрғысында болып қала береді. Мектеп оқушысының өзін
қоршаған ортамен қарым-қатынасының түрі көп. Ал, сол қарым-
қатынастарының құқықтық негізі бар екенін біле ме? Мысалы, оқушы
сатушыдан балмұздақ сатып алу үшін тиісті теңгесін берді. Сатушы
балмұздақтың ақысы төленсе де бермей қойды. Әділдік пе? Жоқ.
Жәбірлеу ме? Иә. Өрескелдік пе? Әрине, осылай кінәлаудың көптеген
баламасын тауып айтуға болады. Құқықтық медениеті дұрыс қалыптасқан
оқушы қалай ойлар еді? Ол сатушының қылығы құқықты тәртіпті бұзу
деп түсінер еді. Бүл жерде қоғам белгілеген сату- сатып алу шарты
бұзылып отыр.Осыдан келіп оқушыны заң және заңның орындалуын
қамтамасыз ететін Органдар қорғайтынын ұмытпау керек. Оқушының
заңды мүддесін қорғауды мемлекет алдын ала белгілеген.
Зандарды білмеу—қүқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі. Әрине,
қоғам өмірінде қабыдданған заңдылықтардан хабардар болу құқықтық
ұғынудың жоғары деңгейі,соған сәйкес мінез-құлық пен тәртіпті
қамтамасыз ете бермейді.Занды білмеу, оны бұзу жауапкершілігінен
құтқармайды. Бүл жерде оқушы заң және құқықтық мәдениет ұғымын
шатастырмау керек. Заң, оны оқушы біле ме, білмей ме оған тәуелсіз
қызметін атқара береді. Ал құқықтық мәдениет оқушыдан жан-жақты
құқықтық білімдерді талап етеді.
Көп жағдайда оқушылар бір сәттік іс -әрекетінің құқықтық
негізіне үңіле бермейді. Айтайық, оқушы мүғалім тарапынан мектеп
ауласын тазарту жөнінде тапсырма алды дейік. Тапсырманы орындауға
қажетті құрал жоқ. Оқушы тапсырманы орындау мақсатында мектептің
шаруашылық ісінің қоймасынан өз бетімен қажетті құралдарды алып
пайдаланды. Уақыт өткен соң шаруашылық қызметкері оқушыны
айыптайды. Уақиғаны бағалайық. Жай кезге оқушы іске зиян келтірген
жоқ, талапқа сай міңдетін орындады. Ал қүқықтық мәдениет тұрғысынан
өзі мен шаруашылық қызметкерінің ара қатынасы ережесін бұзып
кінәланды. Мүғалімнен бұл әрекеті үшін ескерту алды.
Бүл мысалдардан адамның қүқықтық мәдениеті мектеп жасынан
бастап қалыптасатынына көз жеткізу қиын емес. Осыған қарамай
оқушылардың біраз бөлігі көп жағдайда қылмысқа тартылудың шектеулі
жас кезендері бар екенін біле бермейді. Қылмысты істер үшін кейде
14 жаста, кейде 16 жастан жауапқа тар-тылатынын сезінбейді.
Оқушылардың көпшілігі заң алдындағы жауапкершілігіне кәмелетке
жеткен уақыттан, яғни 18 жастан деп біледі. Үлкендер тарапынан
кейде жасөспірімдердің заң алдындағы жауапкершілігін ата-ана,
мұғалімдерден сұрау керек деген пікірді де кездестіруге болады.
Мүның мағынасына терең үңілсек, жауапсыздық деп түсінер едік.
Әрине, қоғамдағы адамдардың басым көпшілігі қылмысты істерден
бойын аулақ ұстайды.Оқушылардың қүқықтық мәдениеті де.осыған
бағытталған.Бұған өте зор ықпал жасайтын фактор мемлекет заңдарының
алдында барлық мүшелері үшін жауапкершіліктің бірдей екендігін
ұғыну.
Адамның құқықтық мәдениеті - күрделі психологиялық кұбылыс.
Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды жағын
бейнелейді.
Нақты пайымдауға келмейтін құбылыстарды ұғыну үшін біз
салыстыруды көп пайдаланамыз. Барлығы да салыстыру арқылы
танылады деген халық даналығы тегін емес. Ұлы орыс педагогы К.Д.
Ушинский кез келген түсіну мен кез-келген ойлаудың негізі салыстыру
деген болатын[26].
Тұлғаның құқықтық мәдениетінің негізі тәртіп пен мінез-қүлық
көзқарастары, сенімдер. Бұлар арнайы құқықтық біліммен байытылуы
қажет, одан тұлғаның құқықтық қатынасы қалыптасып, түрлі құқықтық
жағдайларда тәртібі мен іс-өрекеті реттеледі.
Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін
қалыптастыруға ықпал жасайтын тәрбие құралдарының бірі орынды
тәртіп және мінез -құлык тербиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен, адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз орынды тәртіп
пен мінез-құлық сенімдеріне негізделген терең және жан-жақты
құқықтық білімдермен занды қүрметтеу, қүқықты қоргау іс-әрекетінің
терең бірлігі болып табылады.
Бала өздігінен мектеп тапсырған көптеген ақпараттарды
меңгеруге қабілетті емес. Ал мектеп мұғалімімен қарым-қатынасы
жоғарыда айтылғандай ынтымақты-сенімді қарым-қатынасқа құрылмаған.
Осыдан келіп, ақпараттық - шаршаушылық, эмоционалдық
қанағаттанбаушылық, оқшаулану күйі немесе сезімі пайда болады.
Баланың микроортасы болып табылатын отбасымен, құрбы-құрдастарымен,
табиғат ортасымен, тіпті, өзіндік Мен түсінігімен байланыстың
үзілуі психикалық шаршауға және эмоционалдық қанағаттанбаушылыққа
алып келеді. Соның нәтижесінде көп жағдайда ата-аналар балаларымен
конфликттік жағдайларға барады, отбасылық байланыстар бұзылып, ата-
аналар тәрбие міндеттерін шешуде қиналады. Бұл отбасындағы тәрбие
стилінің гиперқамқорлыққа ұласуын немесе толық бейтараптық күйдің
қалыптасуын қамтамасыз етеді. Мұндай жағдайдан соң өсіп келе жатқан
балада бұрмаланған немесе тұрақсыз құндылықтар қалыптасады. Осы
кезде отбасы баланы тура жолды таңдауға бағыт бағдар беруші бірден-
бір орта болып табылады. Осы тұста ғұлама ақын әл-Фараби бала
дүниеге келгенде алдағы өмірінде бақытты болуға жетелейтін
қасиеттерді игеруде өздігінен жетiле алмайтындығын айта келіп, ол
үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай
ортаның негізгісі, әрі баланың бақытқа қол жеткізудегі
қасиеттерінің негізі қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы
екендігін мынадай сөйлемдер қатарлары арқылы тамаша келтірген:
Жаратылысында әрбір адамға өз тіршілігі үшін ең жоғары кемелділік
дәрежесіне жету үшін көп нәрсе керек, ол мұны өзі жалғыз жүріп таба
алмайды және бұған жету үшін ол қандай да бір адам қауымын қажет
етеді. Осы қауымдағы адамдардың әрқайсысы оған қажетті нәрселердің
жалпы жиынтығынан қандай да бір затты тауып беріп отырады. Оның бер
жағында әрбір адам өзінен басқа екінші адам жөнінде де нақ осындай
күйге түседі. Міне, сондықтан да бір-біріне көмектесіп отыратын,
біреуі екіншісінің өмір сүруіне қажетті нәрселердің бір бөлігін
тауып беріп отыратын көптеген адамдар бірлестіктері арқылы ғана
адам өзінің жаратылысына сай кемелділік дәрежесіне жете алады, -
деп отбасында өзара көмек пен ынтымақ болғанда ғана ортақ мүддеге
қол жеткізуге болатындығын және сол арқылы әрбір отбасы мүшесі өз
мүддесіне, бақытына қол жеткізетіндiгiн түсіндіреді. Басқаша
айтқанда, отбасында адамдар бақыт жолында өзара көмек, достық,
бейбітшілік қатынаста өмір сүруі ләзім дей отырып, Адамдар туралы
айтсақ, - деп жазады ғұлама, оларды қосатын және байланыстыратын
дәнекер, тұтқа - адамгершілік. Сондықтан отбасыда адамзат тегіне
жататын өзара бейбітшілік пен татулық сақталуы керек, - деген
тұжырым жасайды.
Біз өзіміздің теңдік, әділеттілік, ұжымшылдық негізінде
қүрылып жатқан қоғамға қарайтынымызды ұғынамыз. Қоғамдық саналылық
мінез-құлықтық сенімдерді бекітуге көмектеседі. Осымен қатар біз
құқықты білімдер және біліктерді меңгереміз.
Неғұрлым біздің құқықтық білімдеріміз толық және терең болған
сайын құқықтық мәдениетіміз солғұрлым бай болады, қоғамдық өмірде
белсенді күйге ие болу мүмкіндігіміз арта түседі. Мектеп оқушылары
құқықтық білімдер негізін меңгере отырып, оны әрі қарай көлемін
кеңейтіп, терендетіп, еңбекпен, өмірмен қоғамдық тәжірибемен тығыз
байланыстыру кереқ.
Саналы төртіп пен мінез - құлыктарды құқықтық мәдениеттің
іргетасы деп қарасақ, ал көркемөнер мәдениеті онымен қатынастар,
сезімдер деңгейінде тікелей байланысады. Сезімдер әлемге
эстетикалық қатынастарда негізгі рөль ойнайды. Әдебиет пен өнер
бізге өз көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы
қабылдаймыз.Өнердің көмегімен, әсіресе, әдебиет арқылы әлемді,
қоғамдық қатынастарды танимыз.Қүқықтық қатынастарды бейнелейтін
әдеби көріністерден алатын көркемдік ойлар құқықтық мәдениетті
жетілдіруге елеулі дәрежеде ықпал етеді.
Құқықтық мәдениеттің осы екі деңгейіне көтерілген, яғни,
құқықтық білімді меңгерген, заңға дұрыс қатынас жасайтын адам заң
тыйым салатын әрекеттермен айналыспайды деуімізге болады. Тек қана
заңға сәйкес жүру дағдысы пайда болады. Мүны заңға мойынүсынушылық
дейді. Ал енді мүның өзі қүқық қор-ғаудың белсенді күйіне көшудің
негізі болып табылады, яғни, қүқыктық жағдайларда саналы төртіп пен
іс-өрекет иесіне айна-лады деген сөз.
Бүл деңгейлік сатыда ішкі қозғаушы күш адамның ұяты, ар —
ожданы болады. Құқыққа құрметпен қарау сияқты бүлар да заңдьшық пен
құқық тәртібін бекітудің белсенді әрекетіне итермелейді. Бүл
жағдайда қүқықтық білім мен сенімдер әділетсіздікке, заңсыздыққа,
зорлық - зомбылыққа қарсы күрестің қуатты қүралына айналады.Үят, ар-
ождан және сенімдер адамнын мәдениеті тек қана заңды мойынұсыну
емес, занды қорғауға тұрақты белсенді әрекетке қатынасуға ие болуын
қамтамасыз етеді. Құқықтық межелер жоғары ішкі мағына алады.
Жауапкершіліксіз адамдардың бәрін надан, оқымаған ден қарауға
болмайды. Бұлардың көбі өзінің қоғамдық борышын өтемеуден қашумен
қатар, өзінің күйін дәлелдеуге тырысады. Мемлекет өз зандарымен
сұғанақтық жасауға болмайтынын ескерткенмен олар ұсталмасаң болды
деген түсінікпен әрекет жасай береді. Мұның басты себебі олар өз
тұлғасының құкықтық мәдениетінің дамуының төменгі сатысында қалып
қойғандар.
Бір істі бастамастан бұрын сезіміміздің үні мен ақьшымыздың
болжамына жүгінеміз. Мүның себебі өз ар-ұжданымызды таңдап, борыш,
жауапкершіліктің жетегінде кету болып табылады.
Құқықты құрметтеу әділдікті, борышты, жауапкершілікті,
заңдылықты, сезіну — адам тұлғасынын жоғарыдан көрінуі. Осыдан
келіп заңдылықты сезіну құқықтық мәдениеттің қүрамы екендігін
түсіну қиын емес. Заңдылыкты сезіну құқықтық межелер негізінде, ар-
ұжданына сай шешім қабылдауға көмектеседі. Заңдылықты
сезіну—ұяттылық. Зандылықты сезіну мен ұяттылық мораль мен құқықтың
мызғымас бірлігінен туындайды.
Мораль адамдарды орынсыз қылықтардан бойын аулақ салуға және
қайырымдылық жасауға шақырады. Бұл жеткіліксіз болған жағдайда
моральға заң көмекке келеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz