Хикаядағы сюжеттер

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Хикаядағы сюжеттер
Бұл хикаялар, негізінен, үш сюжет құрайды. Бірінші сюжет мынадай: бір
адам жолда келе жатып аузында адамның өкпесі бар итті (нсмесе ешкіні,
т. б. хайуанды) көреді.. Оның албасты екенін біліп, әлгі адам албастыны
сабап, өкпені алған жерге кайта қуып келеді. Келсе, жаңа босанып жатқан
әйел не талып, не өліп жатады. Үйге келген адам албастыны ұрып, өкпені
орнына қойдырады. . Сол кезде әйелге жан бітіп, көзін ашады.
Екінші сюжет бойынша, албасты түнде ешкімге көрінбей келіп, үйдегі әйелді,
немесе қызды тұншықтырып жүреді. Осы үйге қонаққа келген киелі біреу
албастыны көріп, оны сабап, үйден қуып жіберед, сөйтіп ауру адам
науқасынан мүлде айығады.
Хикаялардың үшінші сюжсті былай деп баяндалады: бір адам албастыға
жолығып соған үйленсді де – біраз уақыт бірге тұрады. Соңында әртүрлі
себептерге байланысты адам одан қол үзеді, бірақ албасты оған зияндық
істейді. Адам оны ұрып қуады, немесе атып өлтірсді. Әрине албасты, туралы
мұндай хикаялар, қазіргі кезде ел арасында айтылмайды, себебі ол
әңгімелерді тудырған ескі діни нанымдардың өзі өмірден ғайып болды. Ал
жоғарыда келтірілген сюжеттерге келетін болсақ, олар, Совет өкіметі
орнағанға дейінгі қазақ ауылында мұндай әңгімелер кең тарағанын көрсетеді.
Сонымен, албасты . туралы хикаялар үш сюжеттен, тұрады дедік. Осының
үшеуінде де албасты адамға зиянкес кейіпкер болып көрсетіледі және оның
қандай жағ-дайда адамға ұшырасатыны жайында да айтылады: ол көбінесе адамға
иен далада, ала көлеңкеде кездеседі: Үш жолаушы келе жатса, жолдың
үстінде, бір ешкі суретті нәрсе аузында өкпесі бар жүгіріп барады, — деп
бір хикая басталса, енді бірі: Бір Молжігіт деген атағы шыққан бақсы көп
адамдармен астан келе жатыр еді. Сол уақытта бір ақ итті көреді, аузында
өкпесі бар, —- деп басталады.
Біздің елде бір мерген жігіт бар еді. Ол мылтыкпен дала аралап, аң-
құс атып жүретін. Бірде ол албастыға кездесіп, соны әйел қып алыпты. Үйінс
ксліп, өз қатынының қойынына жатқанда, әлгі албасты түнде көрінбей келіп,
жігіттің екінші жағына жатады сксн де,таң ата бере ешкімге көрінбсй кетіп
қалады екен. Міне, бұл — басқа хикаяның басталуы
Албасты туралы хикаялар көркем емес, сондықтан әңгімеде оның да,
адамның да сырт пішіні, келбеті анық суреттелмейді. Біздің; қолымыздағы
хикаяларда албасты көбінесе хайуан кейіпінде көрсетіледі. Рас,- кейбір
хикаяларда ол адам бейнесінде: тек әйел, немесе қыз түрінде көрсетіледі.
Басқаша айтқанда, албастының бейнесі айқын емес. Бұл, біріншіден, оның,
көне заманғы мифтік, элементтерін жоғалтпағанын, көрсетеді де, екіншіден,
синкретті образ екенін дәлелдейді. Бұрынғы адамдардың албасты өмірде бар
деп ойлап, оған сенуінің өзі осы образдың мифтік сипатын танытады. Албасты,
туралы шығармаларды жариялаған кісілердің бәріде елдің бұл әңгімелерге
кәміл сенетінін, тіпті сонда бейнеленетін албасты, жын, жезтырнақ тәрізді
кейіпкерлерден қорқатынын айтады. Мысалы, Ә. Диваев: Шымкент уезінің
Қошқарата болысында тұратын Бексейіт Манкишев дейтін бақсы маған өзінің
албасты шын кездескені жайында айтып берді, — деп жазады:
Қолда бар материалға қарағанда, албасты—синкретті бейне, ол бағзы
замандарда әртүрлі зиянкестер ролінде көрінген болу керек. Мәселен, Шоқан
Уәлиханов ескі қазақ түсінігіндегі албастыны былайша суреттейді:
Албасты—әйел босанғанда қастандық қылатын жын (дух). Оларды кейде:
жезтырнақ деп те атайды. Албастылардың басшылары
сөрел (сорель) деп аталады: оның бойы 3 құлаш (сажень), кеудесі тар,
аяқтары жіңішке, тұяғы жұқа болады...
. Сөрел — орман адамы кейбір әңгіме бойынша, ол жезтырнақтың ері
(күйеуі), кейбір ертектер бойынша, ол әртүрлі кейіпте болады. Сөрел —
мүлгіген қалың орманды мекендейді, түрі адам сияқты. Оның бойы ұзын ағашпен
бірдей. Ол адамды қытықтап өлтіреді, орыстың орман адамы тәрізді.
Шоқаннын сөзіне қарағанда қазақтар ол кезде албасты мен жезтырнақты,
тағы басқа мақлұқтарды (сорель) бөлектемей, бәрі бір нәрсе деп ойлаған
сияқты. Бірақ сол кездің өзінде-ақ албастыға айқын роль берілген: жас
босанған әйелді өлтіру. Мұндай функция басқа ешбір зияндас жын-шайтандарда
жоқ. Аса бір көңіл аударып айтатын нәрсе сол — албасты образы мен оның осы
зиянды функциясы жалғыз қазақ емес, көптеген шығыс халықтарының фольклоры
мен діни нанымдарында кездеседі. Атап айтқаңда, өзбек, қырғыз, қарақалпак,
түрікпен, түрік, татар, құмық, ноғай, малқар, қарашай, ұйғыр, чуваш, тува
сияқты түркі халықтарының фольклорыңда албасты туралы, хикая кең етек
алған. Ал, иран тектес халықтарда албасты бейнесі тәжік, шугнан, язгулям,
вахан, ишкашим, рушан, хуф елдерінің фольклорында кездеседі: Албасты сөзі
әр түрлі вариантта тіпті кавказдағы абхаз, адыг, нах, дагестан, армян
тілдерінде де бар екен. Ғалымдардың айтуьшша, албасты сө-зі удмурт, мари
тілдерінде де ұшырасады.
Жай-қарағанда таза қазақ сөзі синяқты көрінетін албасты дексемасы
көп халықтар тілінде кездесуі, ол туралы түсінік пен хикаялардың ұқсас
болуы бұл образдың көнелігін дәлелдейді. Зерттеушілер албасты образының
шығуы, қай елден қай елге қалай ауысқаны жайында әрқилы пікір айтуда.
Мәселен, албасты сөзінің этимологиясын арнайы қарастырған Г. Климов пен Д.
Эдельман бұл сөздің шыққан мекені— көне Месопотамия, ал бейненің өзі Элам
елінің көне мифімен байланысты, кейін олардан ассириялықтар мен аккадықтар
алып, әрі қарай таратқан деп пайымдайды.
Алайда, бұл пікірге қосылу қиын, өйткені дүниеде адамға, соның ішінде
әйелге қастандық істейтін жын-шайтандар (злые духи) көп деген ұғым.
Месопотамиядағы мемлекеттердің дәуірінен анағұрлым бұрын пайда болған және
оларға қарсы көптеген шаралар қолданылған. Сол себепті албастының жас
босанған әйелге жасайтын зияндығы көп елде ұқсас та, бірақ оның аты
басқаша: Ал, немесе Карина, я болмаса Тпха, Алк т.б.
Біздің ойымызша, мәселе тек албасты сөзінің қайда, және қашан,
шығуында емес (әрине, тіл білімі үшін бұл маңызды). Біз үшің керегі— осы
албасты сөзінің, албасты бейнесі мен функциясының соншалықты көп ел, де
болуының себебін ашу. Әңгіме- біреуден біреу қабылдап алған деген тұрғыда
емес. Жоғарыда айтқанымыздай, аты басқа болса да, заты ұқсас бейне әр елдің
өзінде атам заманда, мүмкін ежелгі рулық дәуірінде пайда болған да, кейін
осы елдердің этногенезін кұраған ру тайпалармен бірге олардың мифі мен
діни нанымдарына сіңген. Осынша елге ортақ албасты образының функциясы ғана
ұқсас емес, содан-ақ оның сырт пішіні де бірыңғай сипатталады ол көп
жағдайда емшектері салбыраған, шашы жалбыраған, әйел түрінде бейнеленеді.
Мәселен, өзбектерде, албасты шашын жалбыратып жіберген қортық әйел
кейпіңде суреттеледі, тәжіктерде албасты бірнеше ұзын емшегі бар, шаштары
да ұзын әйел бейнесінде көрінеді. Қавказдағы ноғайлар албастыны шашы
жалбыраған, емшектері салбыраған, ірі денелі әйел ретінде бейнелейді.
Албастыны осы түрде суреттеу қазақтарда да бар: албасты ұрғашы, жетпіс
емшегі бар, әр емшегімен жетпіс баланы емізеді. Келбеті қорқынышты, шашы
ұзын болады, — деп жазылған Ә. Диваев оқыған Молда Көбей Тоқболатовтың
қолжазбасында.
Алайда, албасты образы әр елде кейде әр түрлі болып та сипатталады.
Жаңағым көрсетілген ортақ белгілерімен бірге әр халық албасты бейнесіне
басқа бір сипаттар қосқан, сөйтіп, ол еркек болып та суреттеледі.
Мысалы, ноғайларда еркек албастыны Кіркөйлек деп, атайды екен. Қазақтарда
да еркек албасты бар деп сенушілік жайлы кезінде Шоқан Уәлиханов
жазған.
Сонымен бірге қазақтар тіпті албасты адам бейнесі түгіл, хайуан кейгінде:
де көрінеді деп санаған және албастыны сары албасты һәм қара албасты деп
екі топқа бөлген. Сары албасты - өте қу болады, адамды - кездескен кезде
енді саған жоламаймын! – деп алдайды – да, өзі қайтадан қастандығын істей
береді, деп сенген. Ал кара албасты анадан әлдеқайда күшті, һәм қауіпті.
Оның істеген зұлымдығын жою қиын деп түсінген. Қазақтың қара бассын!,
қара басқыр! деп қарғауы я болмаса не қара басты? — деуі осы түсінікке
негізделген болу керек. Жын-шайтанды сары қыз деп, оныц түрінде көрінеді
деп ұғыну да сары: албасты туралы түсінікке байланысты болуы ықтимал.
Ал, енді ескі діни нақыштағы албасты - бейнесі мен фольклорлық
шығармалардағы (яғни хикаядағы) албасты образы бір-біріне ұқсай ма, жоқ па?
— міне, енді осыны анықтайық.
Албасты туралы мифтік түсінік бойынша оның басты функциясы — жаңа
босанған әйел мен сәбиге қастандық қылу, екенін айттық. Осы функция
барлық жоғарыда аталған халықтардың хикаясында көрсетіледі. Рас,
албастының зиян келтіру жолдары өзгешелеу: тәжік пен өзбек хикаяларында
албасты жаңа туған сәбиге емшегіңн емізіп, қастық қылады да, босанған
әйелдің құтын бекітіп, ендігәрі бала көрмейтін етеді. Ал қазақ хикаяларында
албасты толғатып жатқан әйелдің өкпесін ұрлап алып,- суға тастайды,
сөйтіп, әйелді өлтіреді. Рас, хикаялардың көпшілігінде киелі бір адам
өкпені ұрлап алып бара жатқан албастыны көріп қалып оны есінен тандыра
сабап, қорқытып, өкпені кайтадан орнына қоюға мәжбүр етеді.
Демек фольклорда (яғни хикаяда) адам албастыдан басым болып шығады,
оны айтқанына көндіріп, айдағанына. жүргізеді. Бұдан фольклорлық
каһармандардың алғашқы үлгілерін көреміз. Мұнда мифтегідей ілкі ата жоқ
және албастыны жеңетін кейіпкер жасампаз-қаһарман сияқты - емес, ол
адамзатқа зиянды мақлұқпен ашық күреседі. Күрескенде, ол жауын алдап
жеңбейді, күшпен тізе бүктіреді, яғни мұнда трикстэрлік элемент жоқ.
Албастыны жеңген кейіпкер — болашақта, жезтырнақты, айдаһарды, жалғыз көзді
дәуді жеңетін аңшы мергеннің, жауды ойсырата талқандайтын батырдың алғашқы
бейнесі, тұңғыш типі. Көне, мифтік ұғыммен байланысты болғандықтан бұл
кейіпкер кейінгі батырларда үлкен күштің иесі емес, керісінше, шамандык,
яғни адамзаттан бөлек тылсым күштермен тілдесіп қажет болса шайқасып
оларды жеңе алатын қасиетқе ие. Сол себепті албасты туралы түсініктерде оны
жеңе алатын адам — не бақсы, не бір киелі кісі болып саналады. Бұлардың
қатарында кейде молда жүреді, бұл исламның әсері. Ислам қазақтың бұрынғы
діни нанымдарының бәріне- қарсы күресе отырып оларды да мұсылмандық
мифологияға енгізіп, өзінің реакциялық мүддесіне пайдаланып отырған.
Мысалы, Ә. Диваев көшіріп алып; жариялаған бір діни қолжазбада әйел затын
кеміту үшін албасты, жын, диюларды Хау-ана, адам-атасыз тапқан, сондықтан
олар адамға қаскүнемдік, қылады, делінген.
Ал фольклорлық хикаяда албастының шығуы туралы әсте сөз болмайды.
Хикая үшін маңыздысы— дүниеде көрінбей жүретін мақлұқтар болатынын адамға
білдіріп, оны олардан сақтандыру. Бұл — алғашқы қауым заманындағы
адамдардың өзін қоршаған ортаны, төңіректі, тіпті бүкіл дүниені танып-білу
барысында туған түсінік пен пайымдардың қалдығы. Сондықтан дінге қарсы
күрес жүргізгенде мұндай хикаялардың исламна, әлдеқашан бұрын пайда
болғанын, олардың көне мифтік ұғымдармен байланысын ашып көрсету керек.
Ол үшін философ-атеистер мен этнограф, фольклористер күш біріктіріп, тек
дін уағыздарын ғана талдамай, көне заманғы ескі- мифтік ұғымдарды және
фольклорды біріктіре, бірлікте зерттеу қажет.
Бұл салада әсіресе, фольқлордың берері, көп, Өйткені фольклорлық
шығармалар—Мүслім Базарбаев айтқандай ұзақ өмірдің сәулеленіп көрінуі
халықтыф көп ғасырлар бойы дамыған санасының айғағы айнала табиғатты,
тіршілік еткен жандарды көркем жолмен тануының айғағы, сонан туған
түсінік, ұғым.
Албасты туралы хикая халықаралық сипатта болса, жезтырнақ туралы хикая
тек қазақ фольклорында ғана бар. Жезтырнақ тек әйел кейпіндегі жын
(дух). Ол орманда өмір сүреді. Жезтырнақ туралы аңыздар көп, - деп жазады
Ш.Уәлиханов. Иә, қазақта жезтырнақ жайында хикая көп. Біздің қолымызда 20
шақты текст бар, оның жартысы жарық көрген, қалғаны Академияның кітапханасы
мен әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында сақтаулы.
Жезтырнақ туралы хикаялардың негізгі сюжеті мынау аңшы мерген, я
болмаса жолаушы батыр кешке таман қасыңа келіп, ас пісіріп отырғанда,
қасына шолпысын сылдырлатып әдемі келіншек келеді. Жігіт оған тамақ
ұсынады, ал әйел тамақты колының ұшын жасырып алады. Тамақ ішіп алған соң
келіншек жайына кетеді. Енді мергенге осы жезтырнақ емес пе екен? - деген
ой келеді де, ол сақтана бастайды, өзінің орнына бөренені ұйықтап жатқан
адам құсатып оран кояды да, өзі баска жақта аңдып отырады. Біраз уақыт
өткен соң бағанағы әйел ұрланып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.