ХИМИЯ КУРСЫНЫҢ МАЗМҰНЫН ТАҢДАУҒА ЖӘНЕ ОҚЫТУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім

2.1. ХИМИЯ КУРСЫНЫҢ МАЗМҰНЫН ТАҢДАУҒА ЖӘНЕ
ОҚЫТУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР
2.2. ОРТА МЕКТЕПТЕГІ ХИМИЯ КУРСЫНЫҢ МАЗМҰНЫН
СҰРЫПТАУ НЕГІЗДЕРІ
2.3. ОРТА МЕКТЕПТЕГІ ХИМИЯ КУРСЫ МАЗМҰНЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.4. ХИМИЯДАН АЛҒАН ОРТА БІЛІМ МАЗМҰНЫНЫҢ
КЕЛЕШЕГІ ТУРАЛЫ
2.5. ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЖІКТЕЛУІ

ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Химияны оқыту методикасы — мұғалімдер дайындайтын университеттер мен
педагогика институттарының оқу жоспарындағы негізгі пәндердің бірі. Ол
болашақ мұғалімдерді химияны оқыту теориясымен қаруландырып, іс жузінде
күнделікті туындап отыратын жеке методикалық мәселелерді ғылыми тұрғыдан
шеше білуге әзірлейді. Алайда қазақ бөлімінде оқитын студенттер бұл пәнді
игеруде үлкен қиыншылықтарға кездесіп жұр. Ұсынылып отырған оқулықтың
мақсаты — аз да болса сол олқылықтардың орнын толтыруға көмектесу.
Студенттерге арналған қазақ тіліндегі бұл тұңғыш методикалық оқулық
қазіргі кезде қолданылып жүрген химииялық оқыту методңкасының
бағдарламаларына сәйкес жазылды, мұнда химияны орта мектепте оқыту
методикасының жалпы және жеке мәселелері баяндалады.
Оқулықтың жалпы бөлімінде химияны оқыту методикасы бойынша
зерттелетін объект, оның басқа пәндермен байланысы қалыптасу кезендері,
Қазақстан Республикасындағы химияны оқыту методикасының даму жолдары
карастырылады. Жалпы білім беретін орта мектепте химияны оқытудың
мақсаттары мен міндеттері, мазмұны, оқыту әдістері және ұйымдастыру түрлері
мектеп реформасының талаптары мен тұжырымдары тұрғысынан талданды. Бұл
еңбекте орта мектепте химиядан сабақ берудің аса маңызды құралы болып
табылатын химиялық эксперименттердің түрлеріне, мөлшерлік және
эксперименттік есептерді шығару методикасына баса назар аударылды. Химиялық
ғылыми тілдің табиғаты, құрамы, оқыту құралдарының жүйесіндегі. орны, оқу-
тәрбие саласында атқаратын қызметі семиотикалық және дидактикалық
көзқарастар тұрғысынан біршама кеңірек талданады.
Қазақ мектептерінде химияны оқытудың негізгі ерекшелігі ғылыми тілге
байланысты екені ескеріліп, химиялық терминология мен номенклатураның
қазақша қалыптасуына және даму кезеңдеріне қысқаша шолу жасалады.
ОРТА МЕКТЕПТЕПТЕГІ ХИМИЯ КУРСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ MEH ҚҰРЫЛЫСЫ
I. ХИМИЯ КУРСЫНЫҢ МАЗМҰНЫН ТАҢДАУҒА ЖӘНЕ ОҚЫТУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ДИДАКТИКАЛЫҚ
ТАЛАПТАР
Химия курсының мазмұны химия ғылымының қолы жеткен табыстарын
дидактикалық талдау арқылы мына негіздерге сай анықталады және оқытылады:
ғылымилығы, жүйелілігі түсініктілігі, саналылығы мен белсенділігі,
көрнекілігі-теорияның сарамандылыққа байланыстылығы.
Ғылымилығы. Орта мектептегі химияның негізіне ғылымда толық шешімін
тапқан деректер мен көзқарастар кіреді. Олар ғылымдағы мәліметтерге
толық сәйкес келіп, заттар мен құбылыстар туралы ақиқатты бұрмаламай
жеткізуі тиіс. Ол үшін жетекші теориялардың орны дұрыс анықталып,
жеткілікті деректі материалдың негізінде енгізілуі керек.
Жү й е л і л і г і. Оқу материалы ғылымның логикасына сәйкес бірінен
бірі туындайтын ретпен орналастырылады. Жаңа материал өтілгенді ескеріп
беріледі де, өзі соңындағыларға негіз болады. Жүйелік негізі,
әсіресе, химияның негізгі ұғымдарын қалыптастырғанда ескеріледі. Ол үшін
деректі материалдарды заттар және химиялық реакциялар туралы ұғымдар
жүйесіне біріктіреді.
Т ү с і н і к т і л і г і. Бұл ғылыми негізге — кереғар, жүйелілікке
тура қатысты болады. Оқу материалының түсінікті болуы көлеміне және ғылыми
деңгейіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми ақпарды оңайлатып беруге тура
келеді. Оңайлатудың дәрежесін тым төмендетіп жіберсе, бұрмалаушылыққа
әкеліп соғады. Оңайлатудың дәрежесін тым төмендетіп жіберсе,
бұрмалаушылыққа әкеліп соғады.
Оқушылар химиялық қосылыс және қоспа ұғымдарымен нақтылы мысалдар
арқылы танысқан соң ерітінділер өтіледі. Осыған орай оңайлату үшін
ерітінді ұғымына қосылыс деп те немесе қоспа дел те анықтама беру болмас
еді. Өйткені ерітінді бір сипаттамалары жөнінен химиялық қосылысқа (еріген
зат және еріткіш бөлшектерінің өзара әрекеттесуі), екіншілері бойынша
қоспаға (құрамы тұрақсыз) ұқсайды.
Саналылық және белсенділiгі негізі - оқыту барысында мұғалім мен
оқушы еңбегінің ара салмағын оқушылар жағына ауыстырып, олардың қызығуын
және білім алудағы белсенділігін арттыру. Ол үшін білімнің қажеттігі мен
пайдасына оқушылардың көздерін жеткізіп, өздігінен жұмыс істей білуге
үйрету керек.
Ғылымның тілін меңгерумен байланысты саналылық негізінің маңызы арта
түседі. Окушылар термин арқылы берілетін ұғымның негізгі белгілерін, қажет
жағдайда, зат атауының шығу төркінін, химиялық символиканың мәні мен
мағынасын түсінуі, олар арқылы белгіленген заттар мен құбылыстарды елестете
білуі керек. Мұның өзі оқушылар білімінің жаттанды және үстірт болмауын
қамтамасыз етеді.
Көрнекілік принципі — дидактиканың ертеден қалыптасқан түпкілікті
негіздерінің бірі, химияны оқытуда маңызды орын алады. Оқушылар білімді
заттар мен химиялық әрекеттерді тікелей қабылдау арқылы алуы тиіс. Бұл
мүмкін болмаған жағдайда атом мен молекула құрылысының, өндірістік
қондырғылардың модельдерін, суреттерін, сызбанұсқаларын пайдаланады. Осының
бәрінде оқушылар жан-жақты бақылау жасауға, әр көрнекіліктен барынша мол
ақпар алуға, бақылау нәтижелерін қорытындылап, түсіндіре білуге үйренуі
керек.
Теорияның сарамандыққа байланыстылығы. Бұл — оқушылардың ғылым
негіздерінен алған білімін өмірмен, қоғамдық құрылыс сарамандығы мен
ұштастыру арқылы жүзеге асады, политехникалық білім беру мәселелерін
қамтиды. Реті келген жағдайда химия ғылымында ашылған жаңалықтардың
өндіріске енгізілуін, ал химия өнеркәсібі қажеттілігінін ғылым дамуына
түрткі болғанын нақты мысалдармен түсіндірін отырған жөн. Мәселен өткен
ғасырда азот тыңайтқыштарын молынан өндіру, оқ-дәрі жасайтын нитрат алу
қажеттігі туғанда химиялық байланыстырудың мәселесі қойылды. Осыған орай
аммиак синтезінің жағдайлары, химиялық тепе-теңдікті қалаған жағына қарай
ығыстыру шарттары, әрекетті жүзеге асыру құралдары мен негіздері жан жақты
зерттелді.
Сөз болып отырған принципті жүзеге асыру үшін оқушылар химиядан алған
теориялық білімін сарамандық таным есептерін шығаруға қолдана білуі тиіс,
Бұл есептер өмірде, табиғатта, зертханаларда және өндірісте жиі кездесетін
құбылыстарға негізделіп құрастырылады.

ОРТА МЕКТЕПТЕГІ ХИМИЯ КУРСЫНЫҢ МАЗМҰНЫН СҰРЫПТАУ НЕГІЗДЕРІ
Химияны оқыту метоликасының негіздерінде оқу материалының көлемін және
қиындығын реттеудің мынадай жалпы педагогикалық талаптары келтірілген:
мазмұнның тұтастығы; ғылыми дәлдігі және құндылығы; оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай келуі; оқу жоспарындағы сағат санының ескерілуі;
көпшілік мектептің жағдайына сәйкестігі; халықаралық стандартпен
үйлесімділігі.
Бұлар оқу пәндерінің бәріне тиесілі жалпы талаптар. Мектептегі химия
курсының мазмұнын іріктеудің кейбір өзіндік негіздері химиядан сабақ беру
методикасында талданған, соларға тоқталып өтейік.
Оқу материалының қазіргі ғылым деңгейіне сәйкес келуі. Қазіргі ғылыми-
техникалық революция дәуірінде жеке ғылым салалары қарыштап дамыды.
Қайсыбір топшылауларға қарағанда, әр 7—10 жылда ғылыми ақпараттың көлемі
екі есе өскен екен. Мұның өзі оқу пәндерінің мазмұнын дүркін-дүркін
қайта қарап, жаңалықтармен толықтырып отыруды қажет етеді.
Оқу пәні ретінде химияның мазмұнына деректі материалдар, жетекші
теориялар мен заңдар, өндірістік материалдар енгізіледі. Осылардың
әрқайсысы соны деректермен, химиялық технологияның жаңалықтарымен, жаңа
идеялармен толысуы керек.
Химия курсының мазмұнын таңдағанда жәке толықтырғанда білімнің жүйелі
түрде орналасуы ескеріледі. Оқу материалының ішінен ең іргелі білім мен
біліктерді іріктеп, жетекші идеяның төңірегіне топтастырады, олардың ішкі
мәнін жалпы заңдылықтарды қамтитын теориялардың тұрғысынан түсіндіреді.
Демек, теория мен деректі тәжірибелік білімнің ара- қатынасын тиімді
анықтау— аса маңызды методикалық міндеттердің бірі. Деректер теориялық
көзқарасты жетік меңгеретін дәрежеде ғана алынады. Олардың мөлшері тым
көбейіп кетсе, кері нәтиже береді.
Ұғымдарды дамыту негіздері. Химия ғылымының даму барысында теориялық
деңгейінің көтерілуіне байланысты негізгі ұғымдарының мағынасы кеңейіп,
тереңдейді. Мектеп курсында әр үғымның ғылым тарихындағы қалыптасу жолын
айнытпай қайталау міндет емес. Дегенмен, оқушылардың әзірлігін, жас-
ерекшелігін ескеріп, ұғымның мағынасын біртіндеп ашып, дамытуға тура
келеді. Мәселен, зат туралы ұғым мына сызбанұсқаға сәйкес дамытылады:
физикалық дене - зат - элементтік құрамы - элементар бөлшектер -
иондық құрамы - материяның бір түрі.
Сызбанұсқаға қарағанда зат туралы алғашқы ұғым тәжірибе жүзінде
бірнеше физикалық денелердің ортақ белгілерін табу арқылы қалыптасады (1).
Бұдан соң атом-молекулалық теорияның (2), электрондық теорияның (3),
электролиттік диссоциациялану теориясының (4), жалпы материалистік
көзқарастың (5) тұрғысынан дамиды.
Қиыншылықты бөлу негізі. Бұл негіз химия курсының мазмұнын анықтауда
әр қилы шешім тапты. Мұндағы негізгі мәселе — оқушылардың таным
әрекетінің мүмкіндігін ескеріп, деректі материалдардың, теориялардың және
химиялық ұғымдардың орнын тиімді анықтау. Оқушылар тікелей бақылауға
негізделмеген теориялық материалдарды игеруге қиналады. Сондықтан оларды
бір жерге топтастырмай, қиыншылықты бөлу негізіне сәйкес кластарға бөліп
орналастырады. Деректі материалдар теорияның алдынан және соңынан
қарастырылады да, бірінші жағдайда теорияны түсіндіру, екінші жағдайда
бекіту, нақтылау және дамыту мақсатын көздейді.
Қи ы н ш ы л ы қ т ы б ө л е б і л у н е г і з і ұғымдарды
дамытуға тығыз байланысты. Негізгі химиялық ұғымдар теориялық деңгейіне
қарай курстың әр жерінде өтіліп дамытылады. Мәселен, валенттілік ұғымының
VII класта эмпирикалық түсінігі, VIII класта электрондық түсінігі беріліп
келді. Эмпирикалық ұғымның өзі, алдымен қосылу, соңынан орын басу
реакциялары арқылы әр тақырыптарға бөлініп беріледі.
Қиыншылықты бөле білу негізіне сәйкес терминдердің мағынасы да
біртіндеп ашылады. VII класта атом— химиялық бөлінбейтін - заттың ең
кішкене бөлшегі деп анықталады да, VIII класта атомный, элементар бөл
шектерден тұратын күрделі құрылысы түсіндіріледі. VIII класта
электрондардың атомдағы күйі, периодтылықтың себебі туралы күрделі
материалды толық және терең қарастыру мүмкін еместігінен, бұлардың негізгі
бөлігі XI кластағы жалпы химия курсына көшірілді.
Политехнизм негізі. Бұл негізді жүзеге асыру үшін химия-курсының
мазмұнына енгізілетін материалдар: 1) алдыңғы қатардағы химия
өндірістерінің және негізіне химиялық әрекеттер жататын кейбір өндіріс
орындарының шикізаттары, өнімдері, технологиялық барысы, қажет болған
жағдайда кондырғылары мен аппараттары; 2) өндірістің жалпы және химияға тән
ғылыми негіздері; 3) халық шаруашылығын химияландырудың негізгі бағыттары,
басқа өндірістермен байланысы, ауыр индустриядағы алатын орны; 4) химия
өнеркәсібінің дамуы, қазіргі жайы, өркендеу перспективалары; 5) химия
өндірістерінің экологиялық мәселелерін шешудегі мәні; 6) кәсіптік бағдар
беретін материалдар.
Келтірілген материалдар оқушылардың ғылыми-техникалық ой өрісін
дамытуға бағытталған. Бұлардан басқа полиехнизм оқушыларды сарамандық іске
бейімдеу, тұрмыста және табиғатта жиі кездесетін заттармен жұмыс істей
білу біліктері мен дағдыларын қалыптастыру мақсатын көздейді.
Тарихи негіз. Бұл негізді жүзеге асыру дегеніміз - химия ғылымын даму
бағытында көрсету, оның өткені, бүгінгісі және болашағы туралы оқушыларда
пікір қалыптастыру. Тарихи негіз екі бағытта жүзеге асады. Біріншісі орта
мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысын анықтағанда ғылымның тарихи
даму логикасын ескеру, екіншісі — химиялық элементтердің, заттардың, химия
ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың өмірі мен
енбектерінен мәліметтер беру.
Бірінші бағыттың негізінде теориялық көзқарастардың орналасу реті
анықталады. Мұнда оқушыларды ғылым тарихындағы адасулар мен қателіктерге
соқтырмай, тура жолмен алып жүру мақсаты көзделеді.
Екінші бағыт бойынша оқу материалының мазмұнына кіретіндер: 1)кең
таралған және толық түрде өтілетін элементтердің, мысалы, оттегі мен
сутегінің ашылу тарихы жөнінде мағлұматтар беру; 2) атом - молекулалық
ілімнің негізін қалаған М. В. Ломоносов, Дж. Дальтон еңбектерімен қысқаша
таныстыру; 3) масса сақталу заңдарының ашылуына байланысты М.В.Ломоносов
және А.Лавуазье тәжірибелерін сипаттау; көрнекті ғалымдардың ғылымға келу
жолын, қиыншылықтарды жеңу үстіндегі табандылығын, Отанына деген шексіз
сүйіспеншілігін нақтылы мысалдармен көрсету.

ОРТА МЕКТЕПТЕГІ ХИМИЯ КУРСЫ МАЗМҰНЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
Жалпы білім беретін орта мектептің алдына қойылған міндеттердің
өзгеруіне сәйкес химия пәнінің мазмұны үздіксіз қайта қаралып, жаңарып
отырды.
1920 жылы химияның шамамен алынған екі бағдарламасының жобасы
жарияланды. Шамамен алынған дейтін себебіміз бұл бағдарламаларда әр класта
өтілетін тақырыптардың тізбесі ғана берілді, мазмұны ашылмады, оны
жергілікті жағдайға байланысты мұғалімнің өзі анықтау керек болды. Екі жоба
химияны оқытудың өмірмен, қоғамдық сарамандыққа байланысын, өздігінен
істейтін сарамандық жұмыстар арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру
негізіне сай құрылды. Профессор П.П.Лебедовтың басшылығымен жасалған
москвалық жобада теорияның жетекшілік мәні мойындалмады, оны тәжірибеден
оқушылардың өздері қорытып шығаруға тиісті болды.
1923 жылы қабылданған жинақты бағдарламада химияның жаңадан қалыптаса
бастаған жүйелі курсы жойылып кетті. Оның орнына барлық пәндерді
біріктіретін табиғат, еңбек, қоғам деген құрама тақырыптар енгізілді.
Соларға сәйкес өндіріс және өндірістік әрекеттер оқылып, химиялық білім әр
кластың соңында қарастырылды. Жүйелі білімі болмағандықтан, оқушылар
өндірістік әрекеттерді жөндеп түсінбеді, білімнің сапасы да өте төмендеп
кетті.
Оқу пәндерінің бағдарламаларын жасауда орын алған бұрмалаушылықтарды
түзетуде ВКП(б) Орталық Комитетінің 1932 жылғы тамыздағы Бастауыш және
орта мектептердегі оқу программалары және режімі туралы қаулысының
маңызы зор болды. "Бұл қаулыда жалпы білім беретін пәндердің жүйелі
бағдарламаларын жасау, пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру міндеттері
қойылды. Осыған орай 1932 жылдың соқында В.Н.Верховский басқарған комиссия
химияның тұрақты бағдарламасын ұсынды.
Бұл бағдарлама жүйелілік, ұғымдардың үздіксіз дамуы, политехнизм,
теорияның сарамандыққа байланысына негізделіп құрылды. Химияның негізгі
ұғымдары мен заңдарының анықтамалары тәжірибе жүзінде өтілген деректі
материалдардың негізінде берілетін болды, оларды орналастыруда химия
ғылымының логикасы мен даму кезеңдері ескерілді. Мұны. VII класс
бағдарламасынан айқын көруге болады.
1. Заттар және олардың айналулары. 2. Су. 3. Оттегі мен сутегі.
4.Элементтер туралы алғашқы ұғым. 5. Салмақ сақтау заңы. Ауа. 6. Құрам
тұрақтылық заңы. 7. Атом молекулалық ілім. 8. Тотығу және тотықсыздану. 9.
Оксидтер. Негіздер. Қышқылдар. Тұздар.
Бағдарламаның идеясына сәйкес элемент туралы алғашқы ұғым оттегі және
сутегі жай заттары өтілгеннен кейін төртінші тақырыпта беріледі.
Тәжірибелер жасау арқылы салмақ сақтау заңы, құрам тұрақтылық заңы
дәлелденгеннен кейін, оларды түсіндіру үшін атом - молекулалық ілім
қарастырылады, химиялық символика енгізіледі.
VІІІ-IX кластарда галогендер, ерітінділер, күкірт, азот және фосфор,
көміртек және кремний бейметалдары оқылған соң химиялық элементтердің
периодтық жүйесі және заттардың құрылысы туралы ұғым беріледі. Содан кейін
металдар қарастырылады.
X кластағы органикалық химия курсына мына тақырыптар енгізілген. 1.
Органикалық химия пәні. 2. Молекулалық формулалар және құрылыс формулалары.
3. Көмірсутектер. 4. Спирттер мен фенолдар. Жай эфирлер. 5. Альдегидтер
мен кетондар. Қышқылдар. 6. Күрделі эфирлер. Майлар. 7.Көмірсулар. 8.
Нитроқосылыстар және амидтер. 9. Белок (ақуыз) заттары. Бұдан қазіргі
химия курсының мазмұны негізінен отызыншы жылдарда қалыптасқанын көреміз.
Алғашқы тұрақты бағдарлама 1948-жылға дейін елеулі өзгеріссіз
пайдаланылды. Бұдан кейінгі жылдарда оны жетілдіруге мына жағдайлар әсерін
тигізді: 1) жалпы білім беретін мектептердің алдына қойылған міндеттердің
өзгеруі; 2) химия ғылымы мен өнеркәсібінің жедел өркендеуі; 3)
методикалық зерттеулердің ұсыныстары; 4) мектепте химияны оқыту
тәжірибесінің нәтижесі және қорытындылары.
Жаппай жетіжылдық білім беру міндеттері тұрғысынан VІІ класта біршама
аяқталған білім беру көзделді, өйткені оқушылардың бір бөлігі тікелей
сарамандық іске араласуы керек болды. Осыған орай VII класс химиясына
(1949ж.) сарамандық маңызы зор. Көміртегі. Жану, Темір және басқа
металдар тақырыбы-енгізілді.
Бағдарлама құруда ортақтасу негізі орнықты. Қөміртегі, темір және
басқа металдар туралы оқу материалы жоғары кластарда қайтадан қарастырылды.
СОКП XIХ съезінің политехникалық білім беруді жаксарту шешімдеріне сәйкес
орта мектептің химия курсында өтілетін өндірістерді іріктеу қайта қаралды,
химияның халық шаруашылығының әр түрлі салаларында қолданылуы; көрсететін
материалдардың көлемі ұлғайды. Елуінші жылдардың соңында синтетикалық
материалдарды көптеп өндіру міндеттеріне сәйкес (1958ж. Мамыр пленумы) орта
мектептің химия курсында полимерлердің құрамы, құрылысы, қасиеттері және
қолданылуы жөнінде едәуір мол мәліметтер берілді. СОҚП мен Министрлер
Советінің 1966 ж Жалпы білім беретін орта мектептердің жұмысын одан әрі
жақсарту шаралары туралы қаулысы жаппай орта білімге көшу, оқу пәндерінің
ғылыми дәрежесін арттыру міндеттерін жүктеді.
Химия ғылымы мен өнеркәсібінің жетістіктерін ескеріп, технологиясы
ескірген, оқу-тәрбиелік маңызы кеміген өндірістер бағдарламадан шығарылды,
мысалы: күкірт қышқылын өндірудің мұнаралық әдісі, колчеданды өртеудің
қатарлы пештері, генератор газын алу, синтетикалық тұз қышқылын өндіру.
Олардың орнына күкірт қышқылын өндірудің жанаспа әдісі, аммиак және
металдарды алудың озат тәсілдері, спирттер және альдегидтер өндірудің мұнай-
химиялық әдістері, полимер материалдарын өндіру енгізілді.
Методикалық зерттеулер теориялық материалдарды ертерек орналастырудың
тиімділігін байқатты. Осыған орай, химиялық элемент туралы ұғым, атом-
молекулалық ілім VII класс курсының бірінші тақырыбына ауыстырылды.
Д.И.Менделеевтің периодтық заңы мен периодтық жүйесі ІХ кластағы курсының
алдыңғы жағына, содан соң VІІІ класқа көшірілді. Электролиттік
диссоциациялану теориясы бейорганикалық химия курсының соңғы жағынан
ортасына қарай жылжытылды. Теориялық материалдарының ғылыми деңгейі едәуір
жоғарылады. Заттың құрылысы жеке тақырып ретінде өтіліп, теріс электрлік,
тотығу дәрежесі, сигма және пи- байланыстар ұғымдары қарастырылатын болды.
Химияны оқыту тәжірибесі бағдарламада басы артық деректі материалдар
барын көрсетті. Уақытты үнемдеу үшін осындай материалдардың біразы,
мәселен, галогендердің, күкірттің, азоттың оттекті қосылыстары және т.
б. деректі материалдар бірнеше рет қысқартылды.
Химия бағдарламасы жалпы және кәсіптік білім беретін орта мектептердің
реформасын жүзеге асыру бағыттарына сәйкес жетілдірілді. Химия VIII—XI
кластарда оқылатын болды, бұрынғы бейорганикалық және органикалық химияның
үстіне жалпы химияның негіздері деген қорытынды курс енгізілді.
Химиядан политехникалық білім берудің мүмкіндіктері молайтылды.
Қазіргі техникада кеңінен қолданылатын бағалы заттарды алудың ғылыми
негіздері толығырақ қарастырылады. Химия өндірісінің экологиялық және
экономикалық мәселелеріне, химияның халық шаруашылындағы маңызына баса
назар аударылады. Химия саласындағы ғылыми-техникалық озықтыктың бет алысы,
энергетикалық және азық-түлік бағдарламасын шншудегі химияның мәні дәлірек
көрсетіледі. Кәсіптік бағдар беру үшін химия өндірістеріндегі негізгі
мамандықтарға сипаттама беріледі.
Мектеп реформасының талаптарына сай жасалған жаңа бағдарламаның
тақырыптары мынадай:
ЕРІТКІШТІК ТАҚЫРЫБЫНА АРНАЛҒАН ЕСЕПТЕУЛЕР

Еріткіш деп берілген бір заттың еріткішке еру қабілеті айтылады.
Зат ерігіштігі температураға байланысты өзгеріп отыратындықтан , ерігіштік
нақты температураға қатысты қолданады. Көп жағдайда, нақты температурада
100 г еріткіш массасы еріткіш массасына келетін еріген зат массасы
ерігіштікті санды түрде сипаттайды және ол ерігіштік коэфиценті деп те
аталады.

2.18. 400 С-де 50 г қаныққан ерітінді құрамында 6,5 г калий сулфаты
бар. Ерітіндінің массалық үлес концентрациясын және ерігіштігін
анықта.

Берілгені: Шешімі:
m(ерітінді)= 50г І. Массалық үлес концентрациясын
m(H2SO4)= 6.5 г формуланы пайдаланып анықтаймыз.

(H2SO4)-?
еріткіш-?

2. ерігіштін шамасын анықтау үшін
еріткіш массасын табалық.

m(еріткіш)= 50-6,5=43,5 г Н2О

3. Ерігіштікті 100 г еріткіш массасына келетін еріген зат
массасын арқылы сипаттайтын болғандықтан төмендегідей пропорция құрамыз.
43,5 еріткіш – 6,5 г К2SO4
100 г еріткіш – Х г К2SO4
Жауабы:

Ерігіштік – 14,9г тұз 100 г еріткіште ериді.

2.19. 800 С – қаныққан 600 г ас тұзы ерітіндісі 00С- ге дейін
салқындатылғанда бөлінген ас тұзының массасын анықтаңыз. Ас тұзының 800С
ерігіштігі 38,0 г ал 00С кезінде 35,3 г.

Берілгені: Шешімі:
t1=800C І. Ерігіштік шамаларын пайдалана отырып, ерітінді
m1(ерітінді)=600г құрамындағы тұздардың массасын
анықталық.
еріткіш(800С)=38.0 г а. 800С ерігіштік 38,0 яғни 100 г суда 38,0 г
ас тұзы
t2= 00C бар.Демек ерітінді массасы
100+38=138.0г
m(NaCl)-? ерігіштік(00С)= 35.8 г Олай
болса:
138л ерітінді – 38 г NaCl
600л ерітінді – Х г NaCl

Демек еріткіш массасы: 600 – 165,2 =434,8г еріткіш.
ә.Дәл осылай 00С кезіндегі ерігіштікті
пайдаланып 434,8 г суға келетін тұз массасын анықтаймыз.

100г еріткіш – 35,8 г NaCl
434,8 еріткіш – Х г NaCl

2.Ерітіндіні салқындатқанда, ерігіштік шамасының өзгеруіне
байланысты:
165,2-155,7=9.5 г NaCl

Осындай есептерді шығару барысында, жиі жіберілетін қателік
төмендегідей болып келеді.

Ерігіштік 00С- та 35,8 г болғандықтан, ерітінді массасы:
100 + 35,8 = 135.8 г

Енді төмендегідей пропорция құрылады.
135,8 г ерітінді – 35,8 г NaCl
600г ерітінді – Х г NaCl

Ал, 600 г ерітіндіде 165,2 г тұз бар екендігін есептеп алдын ала
тапқан болатынбыз.Демек бөлінетін тұз массасы:
m(NaCl)=165.2-158.17=7.03 г

Алайда, бұлай есептеу қате.Өйткені 00С кезінде ерітінді массасы 600 г
емес, оның бойынан салқындату барысында тұз бөлініп кеткендіктен, оның
массасы да азаяды. Сондықтан, мұндай есептеулерде осындай жағына мұқият
болған жөн.

Жауабы: 9,5 г NaCl бөлініп шығады.
2.20. 100 С қанықтырылған ас тұзының 200 г ерітіндісін суалту
арқылы 52.6 г тұз алынды. Ас тұзының осы температурада ерігіштігі қандай.

Берілгені: Шешімі
t=100С І. Ерітіндідегі еріткіш массасын
анықтаймыз.
m=(ерітінді)=200г m(H2O)=m(ерітінді)-m(тұз)
m=(NaCl)=52.6 г m(H2O)=200-52.6=147.4г
2.Ерігіштікті есептейміз.
Ерігіштік-? 147.4 гН2О-52.6 г NaCl
. 100г Н2О – Хг NaCl

Жауабы: Ерігіштігі 35,7 г.
Өзің шеш!
2.21. 200С де калий селитрасының 80,5г .Осы тампературада
500 г суда аталған тұздың қанша грамын ерітуге болады.

Жауабы: 402,5 г KNO3

2.22. 6,44 г мирибалиттен неше грамм сусыз натрий сульфаты
алынады.

Жауабы: 2,65 г.

2.23. 200С де хлорлы барийдың қанықтырылған 12,8 ерітіндісі
бар. Осы температурада барий хлоридінің ерігіштігін анықтаңыз, егер суалту
барысында 4,1 г Ba Cl2. 2H2O кристаллогидраты алынса.

Жауабы: 37,58 г.

ХИМИЯЛЫҚ ТЕҢДЕУЛЕРДІ ПАЙДАЛАНЫП ЕСЕПТЕР ШЫҒАРУ.

Стехиометриялық заңдылықтар:
І. Зат массасының сақталу заңы: химиялық реакция нәтижесінде
түзілген өнім массасы, химиялық өзгеріске ұшырағаннан бастапқа зат
массасына тең.
ІІ. Құрам тұрақтылық заңы: кез келген таза заттың химиялық
құрамы оның жолына тәуелді емес.
ІІІ. Эквивалент заңы: заттар өзара олардың химиялық
эквиваленттеріне қарайлас пропорционал мөлшерде әрекеттеседі.
ІV. Газдардың көлемдік қатынас заңы: әрекеттесуші және
түзілген газ күйіндегі өнімдердің көлемдері өзара бүтін еселік қатынас
болады.
V. Авагадро заңы: бірдей жағдайда, газдардың бірдей көлемінде
молекула саны бірдей болады.
Авагадро заңынан туындайтын салдарлар.
а. кез келген газдың І молі бірдей жағдайда бірдей көлем алады.
ә. Қалыпты жағдайда қысым 1,03. 105 Па немесе І атм темпера-
тура – 273,16 К немесе 00С газдың І мольі 22,4 л көлем алады
және бұл көлемде 6,02. 1023 молекула а болады.

VI. Эквиваленттің моляры массасын есептеу үшін:
І. Жай зат , элемент, молярлы массасын валенттілігіне
бөледі.

2. Толық оксид, экриваленттінің молярлы массасы, тотықтың
молярлы массасын, тотық түзуші элемент саны мен оның валенттілігінің
көбейтіндісіне бөлгенге тең:

Кез келген химиялық өзгеріс, реакция теңдеуімен сипатталады және
орын алған өзгеріс түріне қарай реакциялар төмендегідей түрлерге бөлінеді.
Қосылу реакциясы – екі не одан да көп зат әрекеттесіп, жаңа бір өнім
түзеді.
Мысалы:
C+О2=СО2
хА+уВ=AxBy
Fe+S=FeS
Айырылуы реакциясы – бір зат ыдырау нәтижесінде жаңа бірнеше
зат түзіледі.
Мысалы:
2КСLO3= 2KCL+3O2 ‍‍↑
AxBy=xAyB

CaCO3=CaO+CO2↑

Алмасу реакциясы- әрекеттесуші заттар өз құрам бөліктерімен алмасып,
нәтижесінде екі күрделі заттан жаңа екі күрделі зат түзіледі.
Мысалы:
BaCL2+Na2SO4=BaSO4↓+2NaCl
AB+CD=AD+CB
K2CrO4+Pb(NO3)2=PbCrO4↓+2KNO3

Орнын басу реакциясы- нәтижесінде күрделі зат молекуласының
құрамындағы атом өзге бір элементтің атомына орнын беріп бөлек шығады.

Мысалы:

Zn+CuSO4=ZnSO4+Cu

X+AB=XB+A

Fe+2HCl=Fe Cl2+H2
Нейтралдау реакциясы- қышқыл мен негіз арасындағы алмасу
реакциясы нәтижесінде су және тұз түзіледі.
Мысалы:
NaOH+HCl=NaCl+H2O

2Fe(OH)3+H2SO4=Fe(SO4)3+6H2O

Тотығу –тотықсыздану реакцияларында - әрекеттесуші
заттардың тотығу дәрежелері электрон алу-беру нәтижесінде өзгеріп, тотығу
және тотықсыздану құбылыстары орын алады.
Реакцияның бұл түріне қосылу, айырылысу және орнын
Басу реакциялары да жатады. Реакцияның бұл түріне әлі тоқталамыз.
Егер реакция нәтижесінде түзілген өнім бастапқы заттарға қайта
айналып жатса, онда мұндай реакциялар қайтымды деп аталады. Мысалы, аммиак
синтезі:
N2+3H2↔NH3
Химиялық өзгеріс барысында жылу бөлінсе реакция
экзотермиялы, ал сіңірілсе эндотермиялы деп аталады.
Тұрақты қысымда және әрекеттесуші заттар мен температуралары бірдей
жағдайда өлшенген жылу – реакцияның жылу эффектісі деп аталады да,Δr Нr-
таңбасымен белгіленеді.
Химиялық теңдеулердің жанында, реакция жылу эффектісінің мәні
көрсетілсе, онда мұны термохимиялық теңдеу деп атайды.
N2+O2=2NO ΔrH0 293 =18065кДж

Химиялық қосылыстың молі, шартты түрде, жай заттардан түзілген
кездегі байқалатын жылу эффектісінің шамасы сол заттың түзщілу жылуы деп
аталады.

Химиялық реакция жүргендігін, төменде келтірілген байқаулар
нәтижесі арқылы ұйғаруға болады:

а. реакция нәтижесінде тұңба түзіледі немесе көпіршік газ бөлінеді не
сіңіріледі.
ә. жүйе түсі өзгереді.
б. жылу сіңіріліп не бөлінеді.
в. орта қыщқылдығы өзгереді.

Айтқанымыз дәлелді болу үшін, тұз алудың оң түрлі жолыңдағы химиялық
реакцияларды қарастыралық.

1. Mq + Cl2 = Mq Cl2
газ сіңірілді
2. Zn + HCl = ZnCl2 +H2 ↑
көпіршік газ бөлінді, жылу құбылысы байқалады.
3. Cu + HqCl2 = CuCl2 +Hq ↓
ерітінді түсі өзгеріп, жылтырап сынап бөлінеді.
4. CaO + 2HCl = CaCl2 + H2O
қатты зат өріп, жылу құбылысы байқалады.
5. Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3 ↓+H2O
ақ тұнба түзіледі.
6. NaOH + HCl = NaCl +H2O
орта қышқылдығы бейтараптанып, жылу құбылысы байқалады.
7. Na2CO3 +SO3 = Na2SO4 +CO2 ↑
жылу құбылысы байқалады.
8. Aq NO3 + NaCl = AqCl ↓ + NaNO3
тұнба түзілуі байқалады.
9. CuSo4 +NaOH = Cu(OH)2 + Na2SO4
тұнба түзіледі
10. NaCl + H2SO4 + HCl ↑
газ бөлініп, жылу құбылысы байқалады.

Міне, келтірілген тұз алудың он түрлі жалында химиялық реакция
жүргендігін, әр түрлі физикалық құбылыстармен қоса қабат байқауға
болатындығын сөз еттік.Енді, химиялық теңдеулерді пайдаланып тікелей
есептеулерге көшелік.

3.1. Әрекеттесуші заттың белгілі мөлшері не массасы арқылы өзге
реакцияларға атысушы зат массасын не көлемін есептеу.

3.1. Валенттілігі екіге тең 1,04 г металл тұз қышқылымен әрекеттескен
0,448 л сутегі бөлінді қж.
Осы металды анықта.
Берілгені: Шешімі:
Есепті екі түрлі шешуге болады.
І. тәсіл эквивалент заңдылығына сәйкес
ІІ. тәсіл химиялық теңдеу құру арқылы.
І. тәсілді қарастыралық. Эквивалент заңдылығы бойынша, заттар, өзара
эквивалент мөлшеріне қарайлас әрекеттеседі,
яғни:

Бұл пропорцияны пайдаланғанда m (н) шамасы VМ (н) көлемі арқылы
анықтап алады, немесе m (н) және М (н) орындарын а көлем және эквивалент
мөлшерінің көлемін пайдаланып есептеулер жүргізеді. Осы жолмен шығарсақ.
;

Заттың молярлы массасын мен эквивалентінің молярлы массасы арасындағы
қатынасты пайдаланып алғашқысын анықтаймыз.

Мұндағы Z – валенттілік.

М (М) = 2· 26 = 52 гмоль

Таблицадан 52 гмоль – шамасына екі валентті хром металының молярлы
массасы сәйкес келетіндігін анықтаймыз.

Есепті шығарғанда массаларын пайдалансақ, онда 0,448лН2 қанша г
болатындығын тауып алу қажет.
22,4л Н2 – 2гН2

0,448л Н2 – Н2

Енді пропорция құрамыз.

Одан әрі металдың молярлы массасын анықтау жоғарыдағыдай жолмен іске
асады.

fІ – тәсілмен есепті шығаралық.

І. Реакция теңдеуін жазып аламыз.

2. Реакция теңдеуіне, есеп шартына сәйкес, берілген мәліметтерді
кіргіземіз.
1,04г 0,448л
М + НСL = MCL2 + H2
Х
22,4лмоль
3. Пропорция құрып металдың молярлы массасын анықтаймыз.
1,04г М – 0,448 л Н2
Х М – 22,4гмоль Н2

Теңдеуден көріп отырғанымыздай, металдың бір мольі әрекеттеседі, яғни
оның молярлы массасы 52 гмоль.
Периодтың таблицадан, осы шамаға сан мәні тең келетін металдарды
қарастырамыз. Ол – хром.
Жауабы: Қарастырылып отырған металл – хром.
2. 0,73 моль этанолмен әрекеттесуге қажетті натрий массасын анықта.

Берілгені: Шешімі:
n(C2H5OH) = 0.03моль І. Реакция теңдеуін жазамыз да оны
теңестіреміз.
m(Na) – ? 2С2Н5ОН + 2Na→ 2C2H5ONa
+ H2 ↑
2. Осы теңдеуге сәйкес, есеп шартының

мәліметтерін, сол әрекеттесуші
заттардың астына және төбесіне қоямыз.
0,03 моль Х
2C2H5OH + 2Na → C2H5ONa + H2↑
2 моль 2 моль
3. Пропорция құрып
натрий мөлшерін
анықтаймыз.
2 моль С2Н5ОН – 2 моль Na
0,03 моль С2Н5ОН – Х
моль Na
4. Зат массасын табамыз.

Жауабы:
m(Na) = 0.69г

3. . 12г күйдіргіш натр сірке қышқылымен әрекеттескенде қанша тұз
түзіледі.
Берілгені: Шешімі:
m(NaOH) = 12г І. реакция теңдеуін жазамыз
NaOH + CH3COOH →CH3COONa + H2O
m(тұз) – ? 2. 3.2. есебінде
келтірілгендей амалдар
орындаймыз.
12г
х
NaOH + CH3COOH → CH3COONa +H2O
40гмоль
82 гмоль
3. Пропорция құрамыз:
40гмоль NaOH – 82 гмоль
12г NaОН – Х
немесе:

Жауабы: 24,6 (тұз)
Өзің шеш!

4. . 4,0 г кальций сумен әрекеттескенде қанша л сутегі бөлінеді
қ.ж.
Жауабы: 2,24 л Н2

3.5. 0,5 моль натрий, хлормен толық әрекеттескенде қанша грамм тұз
түзіледі.
Жауабы: 18,25 г. Nacl

3.6. Екі валентті 4,0 металл қышқылмен әрекеттескенде 2,24 л сутегі
бөлінеді. Ол қандай металл.
Жауабы: Са

ЕРІТІНДІДЕ ЖҮРЕТІН РЕАКЦИЯЛАРДЫ ЕСЕПТЕУ

Бұл тақырыптағы есептердің ерекшелігі, әрекеттесуші зат немесе
түзілген өнім, ерітінді күйінде жүреді. Сондықтан, есептеулер барысында,
еріген зат массасын анықтап алу қажеттілігі туындайды.

3.8. 18г хлорлы сутегі бар тұз қышқылын бейтараптандыру үшін, қанша
грамм массалық үлесі 4 - ке тең күйдіргіш натрий ерітіндісі қажет.

Берілгені: Шешімі:
m(НСL) = 18г
=(NaOH)= 4% І. Ең бірінші кезекте реакция
теңдеуін
жазамыз.
18г х
HCL + NaOH = NaCl + H2O
36,5 40гмоль
2. Теңдеуді пайдаланып күйдіргіш натрий
Массасын анықтаймыз.

3. Ерітінді массасын анықтаймыз.Ол үшін дайын формуланы пропорцияны
пайдаланамыз. Формула пайдалансақ:

Пропорция құруды пайдалансақ:
100г ерітінді – 4г NaOH

Хг ерітінді – 19,73 NaOH

Жауабы: 40,25 г ерітінді

3.9. Массалық үлесі 80% , 160 г күкірт қышқылының ерітіндісіне 40 г SO3
ерітінді. Алынған күкірт қышқылының массалық үлес концентрациясын тап.

Берілгені: Шешімі:
W1 (H2SO4) =80% І. Күкірт ангидридінің сумен
әрекеттесіп
m1(ерітінді)= 180г қышқыл түзетіндігін ескеріп
оның тең-
m (SO3)= 40г деуін жазалық.

W2(H2SO4) - ? SO3 + H2O = H2SO4

Есептеулер жүргізелік.
40 x
SO3 + H2O = H2SO4
80гмоль 98гмоль

Байқап отырсақ, еру барысында химиялық реакция орын алғандығы
шығады, ал нәтижесінде 49 г күкірт қышқылы түзіледі.
2. Бастапқы қышқыл ерітіндісіндегі таза күкірт қышқылының массасын
анықталық:
3. Ерітіндідегі күкірт қышқылының жалпы массасы:
m(H2SO4)=128 + 49 = 177г
4. Ерітіндінің жалпы салмағы:
m(ерітінді) = 160 + 40 = 200г
5. Ерітіндінің массалық үлес концентрациясын анықтаймыз:

Жауабы:

Массалық үлес концентрациясын анықтауда, дайын формуланы немесе
пропорция құру пайдалану, ол өзіңізге қайсысы оңай көрінсе сол жолмен
есептеуіңізді жөн көреміз. Мұнда тұрған елеулі айырмашылық жоқ!

Бейорганикалық химия
Химиялық алғашқы ұғымдар. 2. Оттегі. Оксидтер. 3 Сутегі. Қышқылдар.
Тұздар. 4. Су. Ерітінділер. Негіздер. 5. Бейорганикалық қосылыстардың
маңызды кластары туралы мағлұматтарды жинақтап қорыту. 6. Д.И.Менделеевтің
периодтық заңы және химиялық элементтердің периодтық жүйесі. Атом құрылысы.
7. Химиялық байланыс. Заттардың құрылысы. 8. Галогендер.
1. Электролиттік диссоциациялану. 2. Оттегі топшасы. 3. Химиялық
реакциялардың негізгі заңдылықтары. Күкірт қышқылын өндіру. 4.Азот
топшасы. 5. Көміртегі топшасы. 6. Металдардың жалпы қасиеттері.
7.Д.И.Менделеев жасаған химиялық элементтер периодтық жүйесіндегі I—III
топтың негізгі топшаларындағы металдар. 8. Қосымша топшаның элементтері —
темір. 9. Металлургия. 10. Бейорганикалық химиядан алған білімді жинақтап
қорыту.
Органикалық химия
1. Бейорганикалық химияның негізгі мәселелерін қайталау. 2.
Органикалық қосылыстардың химиялық құрылыс теориясы. Химиялық
байланыстардың электрондық табиғаты. 3. Қаныққан көмірсутектер. 4.
Қанықпаған көмірсутектер. 5. Аромат көмірсутектер. 6. Көмірсутектердің
табиғи көздері және оларды өңдеу. 7.Спирттер мен фенолдар. 8.Альдегидтер
және карбон қышқылдары. 9. Күрделі эфирлер. Майлар. 10. Көмірсулар.
Органикалық химия пәнінің жалғасы
10-тақырып. Аминдер. Аминқышқылдары. Азотты интероциклді
қосылыстар. 11. Белоктар. Нуклеин қышқылдары. 12. Синтетикалық үлкен
молекулалы заттар және олардан алынатын полимер материалдары.
13.Органикалық химиядан алған білімді жинақтап қорыту.
Жалпы химия
Алған білімді қорыту және тереңдету. 1. Д. И. Meнделеевтің периодтық
заңы мен химиялық элементтердің периодтық жүйесін атомдардың құрылысы
жөніндегі ілім тұрғысынан қарастыру. 2. Заттардың құрылысы
3. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.