ХІХ-ХХ ғ.ғ. ағартушы философиясының қалыптасуы мен тарихи кезеңдері

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І. ХІХ-ХХ ғ.ғ. ағартушы философиясының қалыптасуы мен

тарихи
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .4

1.1. Ағартушы философиясының туындалу шарттары мен халыққа ықпал ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4

1.2. Ресей еліндегі ағартушы философиясының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. 9

ІІ. ХІХ ғ. Қазақ ағартушыларының
философиясы ... ... ... ... ... ... ... ..13

2.1. Ш. Уәлиханов- ағартушы, философ,
энциклопедист ... ... ... ... ... .. ... 13

2.2. Көрнекті қазақ ағартушысы –Ыбырай
Алтынсарин ... ... ... ... ... ... . ..20

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .28

Кіріспе

Қай жерде болмасын дін мен шіркеу ғылымының дамуы мен ойының еркін
қозғалысы жолында кедергі болып тұрса, ондай жерде ағартушылық пайда
болады. Ендеше, ағартушылық теоцентризмді жену қажеттілігін көрсетеді.
Сөйтіп, адамзаттың ғылым мен білім ұстанымына өтуін танытады. Бұндай
жалпыға бірдей тәртіптен Қазақстан да тыс қалмады. Дегенмен де, Еуропа және
Ресеймен салыстырғанда діни ойлау дағдарысының себептері бізде басқаша
болды. Батыстағы теоцентризмнің дағдарысы жас әрі қайсарлы буржуазия мен
оның идеялық жетекшілерінің өз әрекеттерінің теологтар қағидаларымен сай
келмейтіндігін тез арада жеңу идеясымен шартталатын болса, Қазақстанда бұл
үрдіс Ресейге қосылудың салдарымен байланысты болды.
Сондықтан да ағартушылыққа тән әлеуметтік-саяси құрылыстың
буржуазиялық жаңару қажеттілігін бейнелеуді, қазақ ағартушылығы өзгеше
түрде білдіреді.
Ол Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығын нығайтуға шақыру сипатында
сөйтіп, қазақ қоғамының Ресейдің прогрессивті мәдениетін қабылдау ретінде
көрінеді. Қазақстанда ағартушылар қазақ халқының ортасына еуропалық, соның
ішінде, орыс өркениетінің енуіне негіз дайындалады, қазақ ағартушыларының
сауатсыздыққа қарсы күресі, қоғамда ғылым-білім тарату үшін жүргізген
күресі, адамдарды қанауға қарсы жүргізген күресі, әділеттіліктің орнығуы
үшін күресі, азиялық деспотизмге қарсы күресі, демократия жолындағы күресі
басқа мақсаттарды көздеп, басқа нәтижелерге алып келеді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері қазақ ағартушылығын қалыптасу
кезеңдерін қарастыру, оның Қазақстанда ағартушылықтың орнын және рөлін
анықтау, ағартушылардың ағарту мәселесіндегі ерекшеліктерін қарастыру,
олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін зерттеу, қазақ ағартушыларын Батыс
және Ресей ағартушылықтарын айырмашылығы, ХІХ ғасырда Қазақстанның, саяси-
әлеуметтік жағдайын қарастыру, Шоқан Уәлихановтың өмірін, ағартушылығының
ерекшеліктерін және Ыбырай Алтынсариннің өмірі, ағартушылығы, философиялық
ойларын қарастыру.
Тақырыптың өзектілігі ағартушылардың тек белгілі бір кәсіппен
айналыспай жан-жақтылығы, ағартушылардың философиялық ойларының ерекшелігі.
Тақырыптың басты өзектілігі қандай болмасын қоғамның ағартушылық
жағдай, мемлекетте ғылыми білімнің таралуы, оның жетістіктерінен
мемлекеттің қандай деңгейде екенің білуге болады. Ғылыми жаңалығы
ағартушылықтың қазақ халқында қалай дамыған анықтау, қазақ қоғамы үшін сол
тарихи жағдайда ағартушылық қозғалыс ауадай қажет болғанын білу.

ХІХ-ХХ ғ.ғ. ағартушы философиясының қалыптасуы мен тарихи кезеңдері

1.1. Ағартушы философиясының туындалу шарттары мен халыққа ықпал ететін
факторлар.

Батыстағы аграрлық өркениеттің дағдарысы жас әрі қайсарлы буржуазия мен
онын идеялық жетекшілері әрекеттерінің ортағасырлық қоғам қағидаларымен сай
келмейтіндігін тез арада жеңу идеясымен шартталатын болса, Қазақстанда- бұл
үрдіс Ресейге қосылудың салдарымен байланысты болды [2,5 б.].
Сондықтан да ағартушылыққа тән әлеуметтік-саяси құрылыстың жаңару
қажеттілігін бейнелеуді, қазақ ағартушылығы өзіндік түрде білдіреді. Ол
Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығын нығайтуға шақыру түрінде, қазақ
қоғамының Ресейдің батысқа жақындау мәдениетін қабылдау ретінде көрінді [3,
405 б.].
Қазақ ағартушылары қазақ халқының ортасына Еуропа, соның ішінде, орыс
өркениетінің енуіне негіз дайындады. Батыс ағартушыларының күресіне
қарағанда қазақ ағартушыларының сауатсыздыққа қарсы күресі, қоғамда ғылым-
білім тарату үшін жүргізген күресі, әділеттіліктің орнатылуы үшін күресі,
отаршылдыққа, азиялық деспотизмге қарсы күресі, тәуелсіздік үшін күресі
басқа мақсаттарды көздеп, басқа нәтижелерге алып келді. Қазақ ағартушылары
күрескен кемел қоғамдық құрылым Қазақстанда нарық пен азаматтық қоғамның
идеализацияланған құрылымы болмады және болуы мүмкін емес те еді.
Айтылғандардың барлығы қазақ ағартушыларының қазақтардың Ресей
бодандығына қарсы жүйелі ойластырылған күресі барысында халықтың ғасырлық
үміті мен еркіндік, бақыт туралы армандарының бейнесі болып табылатын халық
мүддесіне сүйенгендігін сенімді айғақтайды. Халықтың сауатсыздығы мен
қорғалақтығы, оның күштерінін бытыраңқылығы, ауыз бірлігінің болмауы және
енжарлығы ағартушыларды "жоғары" жаққа, яғни Ресей үкіметіне мойынсұнуына
мәжбүр етті. Бұл олардың либералдық қиялдарынан шыққан жоқ, олардың
қалыптасқан жағдайды жақсы, дұрыс бағалап, парасатты және шынайы жолдар
арқылы күрделі саяси мәселені шешу қажеттілігімен шартталды.
XIX ғасырдың ортасында Қазақстанда халықты отарлық қанаудан босатып
және қоғамның саяси жүйесін түбегейлі өзгертуге мүмкіндігі бар қоғамдық
күштердін болмауы, ағартушылардың халық ауыртпалығын жеңілдету үшін дамыған
Ресейдің көмегіне сүйену ынталары тарихи тұрғыдан ақталған әрекет еді.
Демек, қазақ ағартушыларының пікірі бойынша, барлық мәселс қазақтардың
қоғамдық прогрескс икемі бар ма әлде жоқ па дегенде емес, сол прогреске
жетудің дұрыс жолдарын табуда. Осы сұраққа тынымсыз жауап іздеу оларды
артта қалған халық өздерінің дамуы үшін және барлық адамзаттың дамуы үшін,
дамыған халықтардың мәдениетінен үлгі алу керек деген қорытындыға алып
келді. Қазақстанда қалыптасқан сол кездегі нақты-тарихи жағдай
ағартушыларды тез арада алдыңғы қатарлы орыс ғылымы мен мәдениетін игеруге
және сол арқылы әлемдік өркениеттің таусылмас байлығына жол табуға табанды
түрде шақырды.
XIX ғасырдың ортасында Қазақстанда қалыптасқан нақты-тарихи жағдайда
патшалық самодержавиенің жағымсыз жақтары оның ұлтты отарлау саясатында,
жергілікті жерлердегі патша әкімшілігінің реакцияшыл өкілдерінің тонаушылық
әрекеттерінен көрініс тапты. Қазақстанға тереңдей кіруді іске асыра отырып,
царизм оның аумағында өзінің шеқарасын бекіте түсті. Царизм қазақ халқының
өмірі мен тұрмысының жақсаруы үшін және оның қоғамдық прогреске қол
жеткізуі үшін қам жеген жоқ. Керісінше, отаршылдық тонау мен өзінің
Шығыстағы саяси беделін артыру мақсатында, царизм қазақтардын орыс
бодандығына кіруін өз мүдделері үшін пайдалануға тырысты. Патшаның қазақ
даласына жіберген жоғарғы дәрежедегі шенеуніктері қазақтың қоғамдық
өмірінің дамуын қолдан тоқтатуға тырысты, қазақ халқының орыстармен
достасуына кедергі жасап, қазақтардың сауатсыздығын және артта қалуын сол
күйінде сақтап қалғысы келді.
Ағартушылық дәуірдегі болашақ қоғамдық құрылыс мәселесіне байланысты
қазақ ойшылдарының мұраты батыс ағартушылары өкілдерінің мұратымен сай
келмеді. Батыс ағартушылары өздерінің сенімдеріне қарамастан өз қоғамының
сұранысына жауап беретін нарықтық құрылысты объективті идеализацияласа,
қазақ ағартушылары қоғамның барлық мүшелері сауаттандырылған, толық
еркіндік пен әділдік және адамдардық өз елінің саяси өміріне толық
араласуын қамтамасыз еткен, білімге негізделген тәуелсіз тәртіп орнату үшін
күресті [2, 6-7б.].
Ресейге қосылу нәтижесшіне Қазақстанда өндіргіш күштер мен халық ағарту
ісін ұйымдастыру және басқаруда ілгерілеу байқалды. Аймақтың халқының
тағдырында осы бетбұрысты байыптап ұғынуға деген қоғамдық қажеттілік туды.
Ол қажеттілік XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болған және қоғамдық
сананың дамуында жетекші рөл атқарған ағартушылық ой түрінде көрініс
береді.
Қазақстанда ағартушылық ойдың мәнін түсіну үшін мынадай теориялық және
әдіснамалық қағидаларды ескеруіміз қажет: біріншіден, қарастырылып отырған
ағартушылық идеология нақты-тарихи шындық болып табылады. Ресейге қосылу,
оның мәдениетімен кең танысу және сол арқылы еуропалық өркениеттен сусындау
- Ресейге бодан кезеңінің нәтижесі болып табылғанымен, қазақ ағартушылығы
дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастықта
- XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы жалпыресейлік
қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан
Қазақстандағы ағартушылық идеологиясын зерттеуде жалпы ағартушылық
құбылысқа тән белгілермен қатар, оны тудырған мәдени-әлеуметтік ортаның
ерекшелігіне де баса назар аудару қажет. Екіншіден, осы ағартушылық
идеологияның басты ерекшелігі оның азатыққа, бостандық пен теңдікке ұмтылыс
ниетіндегі Кеңес өкіметіне дейін және сол өкімет тұсында өз мәнін жоймаған
негізгі идеялық бағыт ретінде сақталуында (М.Дулатов - "Оян қазақ!",
М.Жұмабаев - "Тәңір", "Мен кім", "Тез барам" т,б., А.Байтұрсынов - "Қазақ
өкпесі", "Тәні саудың жаны сау", "Қазақша оқу жайынан", Ә.Бөкейханов,
Ш.Құдайбердиев, М.Шоқаев, Ж.Аймауытов т.б.). Патша өкіметі мен сталиндік
қуғын-сүргіннің зардабын басынан өткізіп, әділет пен шындық жолында
халқының мұң-мұқтажын жоқтаған қазақ зиялыларының халықты оянуға, білімге,
оқу-ағартуға шақырған еңбектері халық бостандығы мен теңдігі жолындағы
күреспен тығыз байланысты болды. Үшіншіден, қазақ ағартушылығы күрделі де
қайшылыққа толы эволюциялық даму сатысынан өтті. Ол өз дамуында кертартпа
идеялық бағыттармен күреске толы болды. XIX ғасырдық екінші жартысы - XX
ғасырдың алғашқы кезеңінде ағартушылар кейбір діни түппегізшіл-клериқалды
идеологиямен және әртүрлі діни-мистикалық бағыттармен келісімде болмады.
Қоғамдық-саяси өмірдің маңызды бағыттары мен ілімдері де жеткілікті
болатын. Оларға XIX ғасырдың орта тұсында пайда болған дәстүрлі-
консервативті Тәңіршілдік бағытың XIX ғасырдың аяғындағы діни-реформаторлық
жәдидшілдікті, Ресейдің мұсылман халықтарының арасында кең тараған
панисламизм мен пантюркизм ілімдерін жатқызуға болады. Қарастырып отырғап
рухани құбылыстың рөлі мен мәні нақтылы идеялық күрестің аясында
көрінетіндіктен, берілген бағыттар мен ілімдердін табиғатын жете ұғыну
қажет. Төртіншіден, Қазақстандағы ағартушылық ойдын қалыптасуыпа XIX
ғасырдың 40-60 жылдарындағы орыс ағартушыларының, әсіресе,
"батысшылдардың", "славянофилдердің" ықпалы қатты әсер етті. Орыс
"батысшылдарының", "славянофилдердің" қайсыбір мұраттары Қазақ
ағартушыдарының жанына жақын келді. Олар (Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев,
Ы.Алтынсарин) Ф.Достоевскийдің, Н.Добролюбовтың, А.Герценнің,
В.Белинскийдің еңбектерімен ал кейбірі (Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев) олардың
авторларымен таныс болатын. Халықшыллықты практикалық іс-әрекетке жетекші
етіп, идеялық бағдарға ала отырса да, нақты-тарихи жағдайда халық
бұқарасының екі жақты - әлеуметтік және ұлттық қанаушылық пен жалпы
аймақтық артта қалушылық себептеріне байланысты қазақ ойшылдары тұтас
алғанда типтік ағартушылық тұғырды ұстанды. Бұдан тарихи құрылымы мен
қоғамдық күштердің жіктелуі әлдеқайда өзгеше орыс революционер-демократтары
секілді төңкеріс жолын қуаттап, оған бірден-бір шешуші әдіс, айқын жол деп
шақырмауын кемшілікке жатқызу орынсыз болар еді. Керісінше, рух пен тән
арасындағы, жалпы Аспан астындағы үйлесімділікті іздеп, сол жолда бойды
сезімге емес, ақылға жеңдіртіп, мәселенің шеті мен шегіне ауытқымай негізгі
ортасын ұстануды үйрететін дана Шығыс философиясының көрінісін
аңғарғандаймыз. Алтыншыдан, "тоқырау", "сеніп қалу", "артта қалушының",
"дәстүршілдік" ұғымдары, жалпы Шығыс мәдениетінің мәңгі бақи арылмайтын
атрибуттары деген сияқты абетрактылы және табиғатынан ғылымға, тарихи
объективтілікке сай келмейтін тұжырымдама, бірыңғай, іштей біркелкі Шығыс
феноменінен ұстындық айырмашылығы бар тек Батыс феноменін мойындау,
екіншіден, "тоқырау", "артта қалу құбылыстарын метафизикалық абеолюттендіру
және оларды тек Шығысқа имманентті деген түсінікке негізделген. Дұрысында,
қай халықтын болмысын мәдениеті дамуынын кейбір кезеңіндегі тоқырау,
құлдырау құбылыстары адамзат дамуының тарихи жалпы диалектикасының белгілі
кезені ретінде қарастырылуы тиіс. Өйткені ол өзгеріс бола қалғанда өз
қарама-қарсылығы өрлеу, өркендеу, дамуға көшетін нақты-тарихи жағдайлардың
нәтижесі [2, 8-9 б.]
Қазақ халқының тарихи өткеніне келетін болсақ, шетелдік және отандас
шығыстанушы ғалымдардың зерттеулері берілген аймақтық Таяу және Орта
Шығыстың ежелгі заманнан (біздің дәуірімізге дейінгі II мыңжылдықтан
бастап) XII ғасырда бұл аймақтар барлық өлшемдері бойынша Шығыс және Батыс
мәдениетінен әлдеқайда озық және жоғары тұрады. XIII ғасырдағы Шыңғыс хан
шапқыншылығы кейін ғана даму қарқыны бәсеңдеп, XVI ғасырдан кешеуілдеу
үдерісі белең алды. Жалпы алғанда, бүкіл Таяу және Орта Шығыс ежелгі заман
мен орта ғасырдың он бойында көрсетілген дәуірлерде Шығыс және Батыс
арасындағы экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың -бүкіләлемдік мәдени-
тарихи үдерістің "орталық зонасына" айналды. Яғни қарастырылып отырған
аймақ әлемдік өркениеттің шалғай ауданы емес, керісінше, XV ғасырға дейін
Шығыс және Батыстың ирандық, үнділік, сириялық, византиялық, грек-
эллиниетік мәдени дәстүрлерімен тығыз байланыста дамығанын көреміз [4, 127
б.]

Демек, қазақ мәдениетінің тоқырауы жөнінде сөз құрғанда бұл ұғымды сол
аймақ мәдениетінің дамуы өн бойында емес, тек белгілі кезеңінде - XV
ғасырдан XIX ғасырдың екінші жартысына дейінгі аралыққа қатысты алынатынын
жадымызда тұтуымыз қажет. Ресейге қосылу бұл аймақ халықтарына әлеуметтік-
экономикалық саладағы түпкі зардаптарын қозғамаса да, жалпы кешеуілдеуді
жою, қоғамдық прогреске жету мүмкіндігін берді деп аита аламыз. Жетіншіден,
қазақ ағартушыларына қоғамдық прогресс жолындағы күресті француз немесе
орыс ағартушылары сияқты феодализмнің немесе крепостнойлық тәртіптің
ыдырауы жағдайында емес, үзілмей жалғасып келе жатқан дәстүрлі қауымдық
қатынас үстемдігі кезеңінде жүргізуге тура келді. Осыған баиланысты олардың
көзқарастарында қоғамдық прогресс идеялары ұлтаралық ынтымақ, достық, орыс
халқы мәдениетінің жетістіктері мен игі әсері жайлы ойлармен астасып жатады
[5, 239 б.]
Қазақ елінің Ресей империясына қосылуының тарихи салдарын түсіндіруде
үш тұғырнама бар. Олар О.А.Сегізбаевтың жоғары оқу орындарына арналған
"Қазақ философиясының тарихы" жөніндегі оқулығында былай жіктелгеи:
Бірінші тұғырнама бойынша, Қазақстанның Ресейге қосылуының салдары тек
қана реакциялық нәтиже берді.
Екінші тұғырнама бойынша, қазақ халқы үшін Қазақстанның Ресейге қосылуы
соншалық теріс құбылыс емес еді.
Үшінші тұғырнама бойынша, Қазақстан үшін Ресейдің жүргізген саясаты шын
мәнінде реакцияшыл отарлау саясаты еді, оған қарамастан ол прогрессивті
құбылыс деп бағаланады.
Бірінші тұғырнаманы қолдаушыларға XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басындағы қазақтың ұлттық интеллигенциясы саяси элитасының қатарындағы А.
Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, С. Торайғыров және т.б. жататындығы
айтылады. Олар қазақ жеріндегі тәуелсіз, дербес мемлекеттің құрылуы
халықтың болашағы үшін қажеттілік деп түсінген еді.
Екінші тұғырнаманы А. Асфендияров және оны жақтаушылар қолдады. Олар
қазақ елінің Ресеймен қатынасы көрші жатқан Орта Азия хандықтарына, Қытай,
Англия сияқты елдерге тәуелді болумен салыстырғанда тиімді деген тұжырымды
келтіреді.
Үшінші тұғырнама Кеңес үкіметі кезеңінде, әсіресе, XX ғасырдың 50-
жылдарынан кейін оның негізгі басымдық танытқан тек прогресшіл мәнін
қолдайтын ұстанымға айналды. Оның себебі социалистік жүйенің кеңестік
идеологиясын жүзеге асырудағы кейбір қолайлылықтарда жатқан болатын.
Бұл үш тұғырнама да ғылыми бағасын алуға немесе пікір ретінде өмір
сүруге хақы бар және оларда айтылған дәйектемелердің басымы әлеуметтік
тәжірибеде көрініс бергенін мойындауға болады. [2, 9-10 б.б.]
Әрине, зерттеу барысына диалектикалық терістеу әдісін қолдана отырып,
әлеуметтік құбылыстарды талдаудан өткізеск, онда тарихтағы он оқиғаларды,
үдерістерді де бағалай білуімізге болады. Енді ХVШ-ХІХ ғасырлардағы қазақ
елі мен Ресей империясы арасындағы қатынастар әлеуметтік салада басқа
қаншама мүмкіндіктер болса да (Қытаймен, жонғарлармен, Қоқан хандығымен,
ағылшындармен) қазақ жері Ресей империясының құрамына енді. Бұл үдерісті,
тарихи-әлеуметтік құбылысты тек қана рационалды тұрғыдағы пайымдаулармен
толық түсіндіру мүмкін емес. Өйткені дүниедегі қатынастардың рационалдық
емес негіздері бар. Бұл жағдай төртінші тұғырнаманың іргетасын құрайды. Бұл
тұғырнаманың сипаттамасы темендегідей: тарихи үдерісте мәдениеттер үнемі
бір-бірімен сұхбаттасады, түйіседі, қайшылықта болады. Олар бір-бірімен
өзара әлеуметтік сыйысушылықта болып, тарихи дамуда жүптаса, бірлесе,
ұтымды тіршілік ете алуы үшін, жалпы прогресшіл тарихи үдеріске сәйкес
пәрменді алға жылжу үшін міндетті түрде мәдениеттердің рухани мүмкіндігінің
әр алуандығы керек, яғни бірі күштірек, екіншісі әлсіздеу (рухани,
ментальдық, экономикалық, өркениеттік және т.б. салалар бойынша
қарастырғанда) болуға тиісті. Сонда ғана Жер бетіндегі арқилы деңгейдегі
мәдени құрылымдардың өзара кірігу (иптеграция) үдерістері жүреді. Әрине,
бұл үдерістін адамзат тарихында көбінесе зорлықпен, тұрпайы түрде байқалуы
оның өзіндік көленкелі беттеріне жатады. Өз заманының тағылымдары мен
заңдылықтарына сәйкес болып келетін осындай этносаралық, мемлекетаралық
байланыстардың болашағы ұзағынан болуы үшін мәдениеттердің өзара үйлесу,
бірін-бірі толықтыру үдерісі жүруі керек. Сонда ғана әлсіздеу мәдени-
әлеуметтік құрылымдар (этникалық қауымдастықтар) тарихи бәсекелестік
барысында бейсаналық деңгейде күштілеу тарихи-әлеуметтік құрылымдарға арқа
сүйеуге бейімделеді. Әрине, бұл қарым-қатынастың өзіндік келеңсіз жақтары
да біршама көрініс табуы мүмкін. Осындай тарихи ахуалды көптеген
зерттеушілер аңғарып, оны әлеуметтік әділстсіздік ретіпде атап өткен.

1.2. Ресей еліндегі ағартушы философиясының дамуы.

В.Г. Белинский (1811-1848) зиялылар ортасынан шыққан уездік
дәрігердің ұлы еді. Ол жастайынан халықтың ауыр тұрмысын көріп өсті және
оның себебін басыбайлықтан іздеді. 1829 жылы ол Мәскеу университетінің
филология факультетіне оқуға түсіп, оның алғашқы курстарында-ақ айналасына
алдыңғы қатарлы озық ойлы студенттерді жинап алғанды. Университетті үздік
бітірген соң, 1833 жылы ол Станкевичтің үйірмесіне қатысады. Алғашкы кезде
әртүрлі баспаларда шағын сыни мақалалары жарық көреді. Кейінен, 1839-1846
жылдар аралығында Отандық жазбалардың жетекші сыншысы болып істеді де,
1846 жылдан бастап өмірінің аяғына дейін Замандастар да қызмет атқарады.
Отызыншы жылдардағы Белинскийдің әлеуметтік – саяси, философиялық
көзқарастары ағартушылық сипатта болды. Бұл кезде ол идеализмнің ықпалында
болды да, қоғамдық дамудың себебін әлемдік ақыл – ойдың заңдарынан
іздеді. Бұл орайда оған Гегель философиясының ықпал жасағанын
байқаймыз. Алайда, 1840 жылдың өзінде-ақ Белинский идеализммен біржола
қоштасады да, материалистік бағытқа көше бастайды. 40- жылдары Белинскийдің
шығармашылық табыстары күрт өсті. Оның қоғамдық – саяси және әдеби
қызметінің қорытындысы ретінде бағаланатын Гогольге хаты1847 жылдың шілде
айында жазылған еді. Онда Белинский Гогольді аяусыз сынау үстінде Ресейдегі
басыбайлық тәртіпті аймандай қылып, әшкерлейді де, демократиялық қайта
құрудың бағдарламасын тұжырымдайды және орыс әдебиетінің халықты азат ету
үшін аянбай қызмет ету мәселесін ұлы міндет етіп қояды. Өз шығармаларында
Белинский алпауттық Ресейдің негізгі үщ тірегіне қатты шүйлікті. Олар
басыбайлық, самодержавие және шіркеу еді.
Қоғамдық өмірді түсінуде Белинский идеалистік бағыттың ықпалынан
шыға алған жоқ. Атап айтқанда, тарихи дамудың қайнар көзін ол ақыл – ойдың
көркеюінен іздеді. Осы тұрғыдан ол халық бұқарысының тарихтағы рөлін
айқындап бере алмады. Алайда, бұл орайда сонымен қатар көптеген бағалы
пікірлер де айтқан болатын. Мысалы, тарихи прогрестің шексіздігі, күні
өткен қоғамдық құрылыстардың заңсыздығы, ұлттық және жалпы адамзаттық
мақсат – мүдделердің бірлігі туралы айтқан ойлары күні бүгінге дейін өз
маңызын жойған жоқ.Ол славяншылдарды тар өрістілігі үшін сынады, айталық,
олардың орыс ұлтын Батыс Европа елдеріне қарсы қоюға тырысуын Белинский
тарихқа қарсы бағытталған келеңсіз әрекет деп айыптаған еді. Ол
капиталистік қоғамды демократиялық тұрғыдан сынады, ал социалистік қоғамды
адамзаттық шынайы армандарына сай келетін, қанау мен теңсіздік сияқты
жексұрын құбылыстардың тамырына балта шабатын әділетті құрылыс ретінде
қарастырады. Мқндай қоғамға өту ісі қантөгіссіз жүзеге аспайтынын ол жақсы
білді, бірақ та нақтылы қалай, қандай жолмен, кімдердің арқасында жүзеге
асырылатынын пайымдай алмады.
Белиский төңкерісшіл демократтардың көш бастаушысы, аға
буындарының қатарына жатады. Орыс халқының азаттық үшін күресінде оның
алатын орны ерекше. Белинскийдің философиялық ойлары, өршіл, өткір
мақалалары, ескі дүниені жаңа мазмұнда қайта құру ісіне шақыруы кейінгі
ізбасарлары үшін ойтүрткі, демократиялық ақыл – ойдың өркендеуіне өзек бола
алды.
Ресейдегі азаттық қозғалыстың көрнекті қайраткері Александр Иванович
Герцен (1812-1870) ХІХ ғасырдың материалистік философияға өз үлесін қосқан
ойшыл, революционер-жазушы, публицист. Ол алпауыт И.А.Яковлевтің некесіз
туған баласы болатын. Ақсүйектік тәрбие алған Герцен жастайынан Радищевтің,
декабристердің, Пушкиннің еркіндікке баулитын идеяларын бойына сіңірген
еді.
Мәскеу университетінің физика-математика бөлімінде оқып жүрген кезінде
(1829-1833) үйірме ашып, ХVIII ғасырлық қоғамдық-саяси ілімдері және қияли
социалистердің дүниетанымын зерттеумен шұғылданды. Қырқыншы жылдардың
ортасында Герцен төңкерісшіл демократ ретінде қалыптасады. 1847 жылы саяси
эмигрант ретінде Герцен шетелге кетеді де, Франциядағы 1848 жылы
революцияның және оның жеңіліске ұшырағанының куәсі болды. Герцен бұған
қатты қамығып, біршама уақыт енжар күйге түсті. Ол 1849 жылы Женеваға көшіп
келіп, Прудонның шығаратын Халық дауысы газетінде қызмет етті. 1852 жылы
Лондонға ауысып, 1853 жылы Ерікті орыс баспаханасын ашты. 1855 жылдан
бастап Темірқазық Полярная звезда, ал 1857-1867 жылдар аралығында
Огарев екеуі алғашқы орыстың төңкерісшіл үнжариясы Қоңырауды шығаруды
ұйымдастырды. Алғашқы кезеңде Қоңырауда жалпы демократиялық бағыттағы
мақалалар, үндеулер басылған болса, айталық, басыбайлықты жою, ұрып-соғып
азаптауға тыйым салу, цензураны аластау т.б. сияқты, кейіннен революциялық
сарынға бой ұрды, патшалық Ресейдің отарлау саясатын аяусыз әшкереледі.
Атап айтқанда, Герцен қазақ даласындағы істелініп жатқан жүгенсіздіктерді,
қамау-қанаудың сорақы да жексұрын түрлерінен әрі аса алмаған топас патша
чиновниктердің іс-әрекеттерін батыл айыптады. 1863-1864 жылдардағы
поляктардың көтерілісін жақтамағанымен, оның болашағына сенген жоқ еді,
өйткені жеңіске жететініне күмәнданған болатын. Герценнің әдеби
шығармаларынан басқа Кім кінәлі романын (1841-1846), Доктор Крупов атты
повесі (1847) және Өткендер мен ойлар мемуарлары (1852-1868),
философиялық тақырыптарға жазған еңбектері де баршылық.
1850-1860 жылдары Герцен қоғам және жеке адамдардың арақатынасын
зерттеуге көп көңіл бөлді. Атап айтқанда, ол тарихты адамдардың ерікті ісі
ретінде бағалай отырып адамдар мен ортанын, адамдық жігер мен тарихи
заңдылықтың бірлігі туралы ой толғаған еді. Осының нәтижесінде Герцен
Европаның болашақ дамуы туралы бұрынғы пікірінен айнып, капитализмнің Ресей
үшін қажетті даму сатысы екендігін мойындаған еді. Герцендік ізденістің
шыңы, оның теориялық өсиеті ретінде қабылданатын ең соңғы шығармасы Ескі
досқа атты тарихында әлеуметтік революциядан бас тарту, халықты
көтеріліске шақырмау керек деген сияқты сарындар басым болды. Халықты
шынайы азаттыққа апаратын жол-оның санасының өсу-өркендеуі арқылы,
ағартушылық істі жандандыру арқылы өтеді деген қорытындыға келді Герцен.
Әлеуметтік ұйымдастыру ісінің озық үлгісі ретінде ол І Интернационалды
дәріптеген еді. Қалай дегенде де Герценнің идеялары орыстың философиялық,
қоғамдық-саяси, эстетикалық ілімдерін дамыту ісінде теңдесі жоқ рөл
атқарды. Ол халықшылдық ағымының көш бастаушысы ретінде Ресейдегі
революциялық қозғалысқа серпін берді, кейінгі ізбасарлары үшін
табандылықтың, батылдықтың үлгісі болды.
Белинский мен Герценнің ғұмырлық ісін одан әр жалғастырушы, ұлы
төңкерісшіл демократ, шаруа революциясының дем берушісі, орыстың
материалистік философиясының көрнекті өкілі Николай Гаврилович Чернышевский
(1828-1889) Саратов Губерниясында свяшенниктің семьясында дүниеге келген
еді. 1846 жылы ол Петербург университетінің тарих және филология
факультетіне оқуға түсті. Студенттік жылдарда Ресейдегі шаруалар
қозғалысының өршуі, Батыстағы революциялық уақиғалар Чернышевскийдің
төңкерісшіл демократ болып қалыптасуына игі әсер еткенді. 1848 жылдан кейін
ол бар үмітін самодержавиялік-басыбайлық тәртіпті түбірімен жою мәселесіне
артады. Ресейлік шындыққа сай келетін революциялық теорияны табу үшін
Чернышевский өте көп ізденеді. Атап айтқанда, ол батыс-европалық және
орыстық революциялық қозғалыс туралы әдебиетті, ағылшын экономистерінің
шығармаларын, француз материалистерінің, қиялы социалистердің, Гегель мен
Фейрбахтың философиясын аса жоғары бағалаған еді.
Ресейдің артта қалу себебінен, жұмысшы қозғалысының кенже қалғанына
байланысты Чернышевский капитализмді утопиялық социализмнің тұрғысынан
сынағанымен, жарқын болашаққа шығудың айқын жолдарын көрсете алған жоқ.
Сондықтан да ол Маркс пен Энгельстің замандасы болғанымен философиялық
көзқарасының деңгейі жағына Маркске дейінгі материализмнің өкіліне жатады,
бірақ олардан көптеген жаңа, соны пікірлері арқылы ерекшеленеді. Маркс пен
Энгельс Чернышевскийдің шығармаларын мұқият талдап отырды және оған жаны
ашып, батыстың зейінің аударуға тырысты. Чернышевскийдің ит жеккенде
айдауда жүруі Александр Екіншінің ұятына түскен өшпес қара дақ ретінде
бағалануы тиіс деген болатын, Ф. Энгельс.
Чернышевскийдің ең жақын әріптесі болған, тамаша әдебиет сыңшысы, ұлы
төңкерісшіл демократ, материалистік философиясының көрнекті өкілі, жас
өмірі қыршынынан қиылған Николай Александрович Добролюбов (1836-1861)
төменгі Новгород қаласында, свяшениктің жанұясында дүниеге келді. 1857 жылы
ол Петербургтегі бас педагогикалық институтты тәмамдаған болатын. Ол
студенттік шақтардан бастап-ақ басыбайлыққа өлердей жауықты және
Белинскийдің, Герценнің, Чернышевскийдің ықпалының арқасында төңкерісшіл
демократ әрі материалист ретінде қалыптасты.
Табиғат пен қоғамды диалектикалық бірлікте қарастыруға тырысқан
Добролюбов әр уақиғаны тарихи дәуірдің аясында талдау қажет және оның сол
дәуір үшін қандай маңызы болғандығы тұрғысынан бағалау керек деген құнды
пікір айтқан болатын. Бұл орайда айталық, грек құдайлары өз заманы үшін
жарасымды болса, орта ғасыр үшін жексұрын, жабайылық ретінде қабылданды.
Өйткені, шексіз үстемдік құрған шіркеу үшін ол құдайлар көзге шыққан
сүйелдей болып көрінетін еді.
Жалпы табиғат пен қоғамдағы өзгерістер, сайып келгенде, онды нәтижесін
беруі тиіс, деп есептейді Добролюбов. Даму әсте-әсте қарапайымдылықтан
күрделілікке, төменнен жоғары қарай жылжиды. Барлық жерді, барлық әлемде
тек материяның әр түрлі даму сатыларында тұрған заттар мен құбылыстар ғана
шынайы өмір сүреді. Бұл дамуға ішкі қайшылықтар тән болады. Добролюбов
табиғаттағы даму қайшылықтарын топшылағанымен, оны қоғамдық дамуға, тап
күресіне қолдана алмайды. Ол тап күресінің себебін идеалистік тұрғыдан,
адамдар арасында орын алатын екіжүзділік, мұттайымдық қатынастар арқылы
түсіндірмек болады.
Алайда ол тап күресінің себебін дұрыс түсіндіре алмағанымен, оның
тарихи даму үшін атқаратын рөлін жақсы білді. Осы орайда ол халық
бұқарасының тарихта шешуші рөл атқаратынын тамаша зерделейді. Халықтың
(демократияның) жатып ішерліктің барлық түріне (үнділік брахмандыққа,
парсылық сатраптыққа, римдік патрицийлікке, ортағасырлық алпауыттыққа,
буржуазиялық қанауға) қарсы күресі, Добролюбовтің пікірінше, тарих мазмұнын
құрайды және осылай жалғаса бермек [1, 229-237 б. б.]
ІІ. ХІХ ғ. Қазақ ағартушыларының философиясы
2.1. Ш. Уәлиханов- ағартушы, философ, энциклопедист

Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов-(1835-
1866) демократиялық ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі. Энциклопедист-
ғалым, шығыстанушы, саяхатшы, публицист және қоғамдық қайраткер Шоқан
Уәлиханов өз бойында шын мәнінде еуропалық білімділік пен Шығыс
халықтарының мәдениеті жайлы терең түсінікті үйлестірді және қысқа
ғұмырында мол да жан-жақты шығармашылық мұра қалдырды.
Шоқан Уәлиханов (шын аты - Мұхаммедханафия) Шыңғыс ұлы (қараша, 1835,
Құхмұрын бекінісі, қазіргі Қостанай облысы, - сәуір, 1865, Алтынемел,
қазіргі Алматы облысы) - қазақтың ұлы ғалымы, ориенталист, тарихшы,
этнограф, географ, фольклорист, ағартушы, демократ. Омбының кадет корпусын
бітірген (1853), Петербург университетінің тарих-филология факультетінде
лекция тындаған (1861-62). Арғы атасы - Абылай. Оның үлкен ұлы Уәли (1741-
1821) -Шоқанның туған атасы. Уәли өліп, әкенің бас мұрагері - оның үлкен
ұлы Ғұбайдолла (Абайділда) Сібірге айдалып кеткендіктен, хан шаңырағы,
хандық, билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалды. "Уәлидің бәйбішеден туған
балалары әкесінің Ресей қол астына қарағандығын мойындағысы келмей
жатқанда, Айғаным мен оның балалары Ресейге адал ниетін сақтап қалды.
Уәлиханның осы жесіріне Александр I аса бір ықылас білдірді. Сөйтіп, қазақ
даласында оған сәулетті үй салып беруге әмір етті, сол үйде Шоқан Уәлиханов
туып еді", - деп жазды П.П.Семенов-Тянь-Шанский. Балалық шағы әуелі
Құхмұрында (әкесі аға сұлтан болғанда), кейін Көкшетаудағы ата мекені
Сырымбетте халықтың қайнаған ортасында өткен. Уәлиханов жас күнінен тарихи
өлең, жыр, аңыз, әңгімелерді қызықтап, соларға құлақ түріп өскен. Тіпті
Құсмұрындағы шағының өзінде "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын жазып алғаны бар;
Сырымбетте аңыз, жырлар сюжетіне сурет салатын болған. Сөйтіп, табиғатынан
алғыр, зерек баланың рухани бағыт-бағдары ерте қалыптаса бастайды.
Уәлиханов әуелі Құсмұрында қазақ мектебінде оқып, арабша хат таниды.
Дәстүр бойынша "жеті жұрттың тілін білуге" тиісті хан баласы Шығыс
тілдерінен араб, шағатай тілін жасынан-ақ жақсы үйренген, кейінірек Орта
Азияның түркі тілдерін меңгерген.
1847 жылы күзде 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, орыс достарының
көмегімен кадет корпусына оқуға орналастырады. Сібірдегі ең тандаулы оқу
орны болып есептелетін корпус, декабрист А.Завалишиннің сөзімен айтқанда,
"ағартушылық пен патриотизмнің" жері болатын.
Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан "Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын
басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағыларды ғана
емес, өзінен екі жас үлкендерді де идея жағынан басып озды" - дейді
бірге оқыған досы Г.Н.Потанин. Шоқанның рухани өсуіне орыс әдебиетінің
мұғалімі ориенталист Н.Ф.Костылеңкий (1818-67), мәдениет тарихы курсын
жүргізген айдаудағы ғалым Гонсевский, әдебиетші В.П.Лободовский
(Н.Г.Чернышевскийдің жас кезіндегі досы, кейін идеялас әріптесі) елеулі
ықпал етеді. Костылеңкий арқылы 1852 жылы Шоқан мен И.Н.Березин арасындағы
тікелей достық қатынас басталады. Березиннің тапсырмасы бойынша Шоқан
Тоқтамыстың "Хан жарлығына" талдау жасайды. Бұл - оның алғашқы ғылыми
жұмысы.
Осылайша, Шоқан корпустың мұғалімдері мен Омбының алдыңғы қатарлы
интеллигенциясының көзіне түседі. "14-15 жасар Шоқанға мұғалімдері болашақ
ғалым, зерттеуші деп қарайтын еді", -дейді Потанин. Шоқан тарих, география
кітаптарын бас алмай оқыды. Сирек кездесетін көне кітаптарды қол жете
бермейтін фундаментальдық кітапханадан алып оқуға корпус басшылары оған
арнайы рұқсат еткен. Орал, Еділ, Каспий алабын, Оңтүстік Сібір, Байкал.
Алтайды зерттеген П.С.Палластың (1741-1811) "Саяхатын", Еділ, Каспий,
Оралдың тарихы мен этнографиясын жазған П.И.Рычковтың күнделікті
жазбаларын, әсіресе кітаптардың туған жерге арналған беттерін қызыға
оқыған. Жас Шоқанның білімдарлығын, әсіресе Шығыс әдебиетін жақсы
білетіндігін С.Ф.Дуров, Семенов-Тянь-Шанский, Потанин, Н.М.Ядринцев жоғары
бағалаған.
1853 жылы Уәлиханов кадет корпусын бітіріп, атты әскер корнеті атағын
алып шығады. Сібір қазақ-орыс әскері 6-атты әскер полкіне офицер болып
тағайындалады. Іс жүзінде Батыс Сібір генерал-губернаторының кеңсесінде
қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-батыс
аймағын басқарған генерал Г.Х.Ғасфорттың (1790-1874) адьютанты қызметіне
белгіленеді. Екінші жағынан Батыс Сібір өлкесінің Бас басқармасы оны
айрықша тапсырмаларды орындайтын офицер етіп ұстайды.
1856 жылы Шоқан М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға
қосылады. Экспедиция қырғыз елін жете зерттеуге, Ыстықкөл аймағының
картасын түсіруге тиіс болады. Бұл Шоқанның ғылыми жұмыс жүргізуіне
мүмкіндік ашады. Осы жылы ол "Манасқа" назар аударады. Іленің басындағы
Манас жорық жасады деген қаланың орнын барып көреді. Маусымның ортасында
Ыстық көлге жетіп, оның шығыс, солтүстік-шығыс жағалауының, тау асуларының
картасын түсіреді. Бірнеше маршрутта Шоқан Семенов-Тянь-Шанскиймен бірге
жүреді. Онымен 1856 жылы көктемде Омбыда Гутковскийдің үйінде танысып,
содан былай дос боп кеткен. 1856-57 жылдары екеуі Жетісуда жиі кездесіп,
бірге ғылыми жұмыстар жүргізген. Жетісу, Тянь-Шань сапарларында Семенов-
Тянь-Шанский Орға Азия мәселесіне келгенде Шоқанды ғана бедел тұтқанын
жазған.
Экспедицияда Шоқан ориентологиялық, энтомологиялық қоллекция жинап,
гербарий құрастырады. Жетісу, Ыстықкөл аймағының фаунасы мен флорасын
зерттейді. Ыстық көлдің картасын жасауға қатынасады. Сол алаптағы қираған
көне қалалардың мәдениетіне -көне заманғы суару жүйелерінің архитектуралық
мұралардың қалдықтарына, этнографикалар мен тас мүсіндерге үңіледі. Ресей
қол астындағы Жоңғарияда, зеіресе Іле бойында отырықшылықтың болғанын
анықтайды. Алакөлден Тянь-Шаньға дейінгі жерді түгел шарлаған ол қырғыздың
Бұғы, Сарыбағыш, Солту руларында болып, қырғыз халқының шежіресін, өлең,
жыр, аңыздарын, "Манас" жырын жазып алады.
Ш.Уәлихановтың тарих, география саласындағы даңқы Петербург ғалымдарына
жетіп, 20-дан жаңа асқан Шоқанды 1857 жылы 27 ақпанда Орыс География
қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды. Бұл - оның орыс ғылымы алдындағы зор
еңбегін мойындағандықтың белгісі еді.
1858-59 жылғы Қашғария сапары Шоқанның ғылыми ағартушылық саласындағы
шығармашылығы жаңа белеске көтеріліп, дәуірлеп өсуіне жол ашты [7, 33-35 б.
б.]
Ш.Уәлихановтың азамат, ғалым және ойшыл ретінде қалыптасуына орыстың
озық мәдениеті мен ғылым қайраткерлерінің маңызды рөл атқарғанын атап
өтуіміз қажет. Шоқан В.Г.Белинскийдің, Н.Г.Чернышевскийдің, А.И.Герценнің,
Н.А.Добролюбовтың еңбектерін оқып-үйренді, олардың кейбір көзқарастары мен
идеяларын қуаттады. [4, 128 б.]
Ш.Уәлиханов шығармашылығын 1) қалыптасу кезеңі (Петерборға барғанға
дейінгі уақыт, яғни 1855-1859 жылдар аралығы) және 2) кемелдену кезеңі
(1859-1865) деп екіге бөлуге болады. Петербордан басталатын қызықты да
мазмұнды соңғы кезеңі Шоқанның туған жерге қайтып оралғаннан, өмірінің
соңына дейінгі жылдарды қамтиды. Омбыда кадет корпусын бітірген Шоқан 30
жылдық аз өмірінің ішінде этпография, Қазақстан және Орталық Азия тарихы
мен мәдениеті саласында көптеген еңбектер қалдырған ғалым, ағартушы,
мәдениеттанушы. Ш.Уәлиханов тікелей философиялық мәселелер жөнінде еңбектер
жазбаған, алайда көптеген шығармаларынан философиялық пікірлер мен
тұжырымдарды байқауға болады. Ол "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы",
"Сахарадағы мұсылмандық жөнінде", "Тәңір" (Құдай) деген еңбектерінде
философияның басты мәселелеріне қатысты пікірлер айтады. Ең алдымен
Ш.Уәлихановтың табиғат пен адамның үйлесімді өзара қатынаста болатындығына
шек келтірмейтіндігін айту керек. Қазақ жеріндегі шамандықтың орын алу
себебін түсіндіргенде "сыртқы дүние - күн, ай, жұлдыздар және жер - алғашқы
құдірет болып табылады" деп көрсетеді. Сонымен бірге шамандықтың шығу тегін
мұқият зерттеулерінен және басқа да еңбектерінен Шоқанның себептілік
заңдылығын құптайтындығы, себепсіз құбылыс болмайтындығына кәміл
сенетіндігі байқалады. Мысалы, "Тәңір" (Құдай) мақаласында қазақтардың
малды қасиет тұтатын ырымдарының себебін халықтың күн көрісі малға
байланысты екендігімен түсіндіреді.
Қазіргі кезде философияның негізгі мәселелерінің маңыздысы есебінде
адам, оның қоршаған дүниеге қарым-қатынасы аталынады. Ш.Уәлиханов бұл
мәселенің маңызды екенін сонау XIX ғасырдың орта кезінде-ақ айтып кеткен.
"Қазақтардағы шамандықтың қалдығы" деген еңбегінде табиғат пен адам, өмір
мен өлім әрқашан түпсіз сырға толы ғажайып таңданудың пәні болды деп
көрсетеді. Ғажайып әлемді, өмір мен өлім мәселесін, адамның табиғатқа
қатынасын танып білу қажеттілігін шамандықтан туды деп тұжырымдайды. Бұдан
Ш.Уәлихановтың адам мәселесіне, оның фәни дүниедегі орнына, өлім мен өмір
мәселесіне ерекше мән бергендігі көрініп тұр. Шамандықтың шығуының бір
себебі табиғатқа құштар болу дейді. Екінші ғажайып нәрсе адам, адамның
терең ойға және танып білуге ұмтылған рухы деп көрсетеді.
Шоқан діннің, әсіресе, қазақ даласында татар және Бұхара молдаларының
таратып жүрген діни қағидаларының халыққа тигізіп жүргеп зияндығын баса
айтады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.