ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (тақырыптық, жанрлық және көркемдік)
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
_______ ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
(тақырыптық, жанрлық және көркемдік)
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған:
Ғылыми жетекші: Ұ.Жолдасова
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 5
1 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің ағымдық, тақырыптық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..6-31
2 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің жанрлық және көркемдік тұрғыдан
даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 32-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...57-58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..59-61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХ ғ.б. кезең әдебиетінің өз уақытына
сай жедел дамыған, жаңғыру үрдісі кең, мазмұны барынша бай әдебиет болуымен
ерекшеленеді. Кезең әдебиеті кеңес дәуірінде де, онан соң да оның тарихи-
теориялық мәселелері мүмкіндігінше мол зерттеліп отырды. Зерттеу
еңбектерінің ішінде 1961 жылы жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихы
үштомдығының тұтас бір кітабы осы XX ғасыр басындағы әдебиеттің тарихына
арналған. Осы кезеңнің әдеби талдаулары өткен ғасырдың өзінде көрнекті
әдебиетшілердің жарыққа шығарған жинақтарында жарияланды. М.Әуезов,
С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, М.Қаратаев,
С.Қирабаев, З.Қабдолов, М.Жармұхамедұлы, т.б. әдебиет зерттеушілердің
еңбектерінде талданды. XX ғасырдың басындағы көркем шығармалар да қазіргі
заманғы қазақ әдебиетінің тарихында елеулі із қалдырды, әрі олар XX
ғасырдың бастауында тұрып, әдебиеттің одан әрі дамуына жол ашқан еді.
Ғалымдар мен әдебиетшілер осы кезеңдегі әдебиет тарихына арналған
еңбектерін әр жылдарла жариялап жұртшылық назарына ұсынып отырды. Бұл
орайда С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (1932 ж.), С.Мұқановтың XX
ғасырдағы қазақ әдебиеті (1932 ж.), т.б. еңбектер өз мәнін жоғалтқан жоқ.
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихы
атты академиялық көптомдық зерттеу еңбегі әдебиет тарихын, оның ішінде XX
ғасыр басындағы әдебиеттің шығармаларын зерттеудегі межелі бір белес болса,
одан кейінгі кезеңдерде де XX ғасыр басындағы әдебиет жайында белгілі
ғалымдардың, қаламгерлердің зерттеу еңбектері мен көзқарастары түрлі
деңгейде жарияланып отырды. XX ғасырдағы казақ әдебиеті. Октябрь алдындағы
кезең (Хрестоматия, 1983), XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті
(1994), 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті (1997), Б.Кенжебаевтың Қазақ
халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары, Алматы, 1958; Қазақ
әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1973; XX ғасыр басындағы әдебиет.
(Алматы, 1993) секілді зерттеу еңбектері, Дербісалин Ә. Қазақтың Октябрь
алдындағы демократияшыл әдебиеті, Алматы, 1966 т.б. бірқатар еңбектерде осы
кезеңнің негізгі сипаты сараланды. Сол секілді кезең әдебиетінің түрлі
тақырыптық, жанрлық, көркемдік мәселелері жөнінде әдебиеттанушы ғалымдар әр
кез сөз етіп келеді. Мысалы, Дүйсенбаев Ы.[1], Кәкішев Т.[2], Әбдірахманов
Т.[3], Сүбханбердина Ү.[4], Бейсенғалиев З.[5], Әбдіманов Ө.[6], Тілепов Ж.
[7] т.б. кезең әдебиетін зерттеуші ғалымдар қатары жаңа есімдермен
толығуда. Демек, кезең әдебиетін зерттеу, тану мәселелесі жалғасуда.
1917 жылғы қазан төңкерісінен бертін оның алдындағы Алаш ұранды
әдебиет, ұлттық-демократтық бағыттағы өзге де туындылар мен жазушылар
еңбектеріне көзқарас өзгерді. Біртіндеп қуғын-сүргін науқанына ұшырап, ұзақ
жылдар бойы қапаста қалды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жылдарында рухани дүниенің
жаңғыруына, әдебиетті жаңа ұлттық таным өресінен тануға ұмтылыс басымдықпен
жүргені аян. Сол мақсатта кейінгі зерттеу еңбектерде көптеген бұрыннан
мағлұм шығармалар мен авторлардың дүниетаным тұжырымдары тарихи шындықка
сәйкес талданды. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен қазақ қоғамының
тарихы арасындағы жанды байланысқа баса назар аударылып, содан туындайтын
көркемдік шындық пен тарихи шындықтың аражігіне жете көңіл бөлінуде. Жаңа
реалистік, демократтық-ағартушылық әдебиет пен дәстүрлі әдебиеттің өзара
үндестігі мен көркемдік-эстетикалық бағыттары да қайта қаралуда. Ұлттық
әдебиетті жедел дамытқан Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек
Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәкен
Сейфуллин тұлғалары мен әдебиеттегі мәртебелі жаңашылдық қызметіне жаңаша
назар аударылуда. Сол арқылы кезеңнің көркемдік шындығы зерделенді. Ұлттық
әдебиеттің өрісін кеңейтіп, өресін биіктеткен бұл ұлы жаңашыл дарындардың
дәстүр жалғастығы XX ғасырда да қанат жайды. Абай мектебі, Абай дәстүрі мен
дүниетанымы жаңа қазақ әдебиетінің негізгі арқауына айналды. Осы кезеңде
қазақ әдебиеті жанрлық, түрлік тұрғыда, мазмұн мен халықтық мұрат жағынан
жедел өсіп өркендеді. Әдебиеттің поэтикасы байыды, тәжірибесі молықты.
Баспасөз бен әдебиет байланысы артты. Қоғам мен әдебиет аралығындағы
байланыс барынша айқындық сипат алды. Әдеби байланыс өрістеді. Тұтастай
алғанда, XX ғасырдың басында әдебиет жаңа сипаттармен толысып, ұлттық
сананың сара көрінісіне жол ашты. ХХ ғ.б. қазақ әдебиеті тарихы осындай
сипаттарымен ерекшеленеді. Осы тақырыптың өзі жоғарыдағы ерекшеліктерімен
өзекті саналады.
Тақырыптың жаңалығы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті тақырыптық, жанрлық, түрлік тұрғыда, мазмұн мен көркемдік тұрғыда
арнайы қарастырылады. Кезең әдебиеті туралы бұрын-соңды жазылған ғылыми
зерттеу еңбектеріне барынша зер салып, ғылыми және кезеңнің көркем
туындыларын қайта қарап, кезең әдебиетінің сан қырлы ерекшелігі туралы
аналитикалық талдау жасау жұмыстың жаңалығы саналады.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр
басындағы әдебиеттің даму мәселелерін зерттеу арқылы ХХ ғасыр басындағы
әдебиет тарихы мен теориясына қосары бар деп білеміз.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – ХХ ғ.б.
қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктерін талдау. Міндеттері:
- Кезең әдебиетінің ағымдық ерекшеліктерін саралау;
- Кезең әдебиетінің тақырыптық ерекшеліктерін анықтау;
- Кезең әдебиетінің жанрлық тұрғыдан даму ерекшеліктерін нақтылау;
- Кезең әдебиетінің көркемдік тұрғыдан даму ерекшеліктерін саралау.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің ағымдық, тақырыптық даму
ерекшеліктері
Қазақ әдебиеті тарихындағы өзіндік ерекшелігі басым тұстардың бірі -
XX ғасыр басындағы он бес-жиырма жыл. Бұл кезең шиеленісті қоғамдық-саяси
оқиғаларға толы болды да, мәдени-рухани дүниеде күрделі де шешуші
құбылыстарды тудырды. XIX ғасырдың соңына қарай қалыптасып, өзіндік даму
сатысына көтерілген ағартушылық, демократтық бағыттағы әдебиет
кайраткерлеріне енді жаңа XX ғасыр табалдырығында туындаған казақ халқының
ұлттық-әлеуметтік сан алуан мәселелеріне араласып, сан-салалы ұлттық маңызы
зор тақырыптарды қозғауына тура келді.
Бұл кезде қазақ жері тұтастай Ресей империясының отаршылдығына өтіп
болған еді. Ресей билігіне біржолата түскен қазақ елінің көкейкесті тарихи
мәселелерін саяси жолмен, Ресей Думасына катысу, Ресейде білім алған қазақ
зиялыларының қайраткерлігі арқылы жүзеге асыруға талап жасау көзқарасы
байқалып келе жатты. Бірақ бұл шын мәніңде суға кеткен тал қармайдының
керіндей әлжуаз, келешегі көмескі әрекеттер болатын. Ресей ықпалына
біржолата көшкеннен кейін, ол мемлекеттің ішкі-сыртқы шиеленісті
жағдайларының барлығы Қазақ еліне де тікелей әсер етті. Бірінші орыс
революциясы (1905 ж.), Бірінші дүние жүзілік соғыс (1914 ж.), 1916 жылғы
дүрбелең, патша самодержавиесі мен большевиктер партиясының арасындағы
текетірес тудырған ахуал, қазақ жеріне орыс переселендерінің бұрынғыдан да
көптеп келуінің үдей түсуі, түрлі қуатты саяси ағымдар мен партиялардың
қазақ жеріне де дендеп ене бастауы қазақ қауымының тіршілігін ширек
ғасырдан астам уақыт бойы аласапыранға түсірді.
Осы кезеңдегі әдебиеттің даму заңдылықтарының басты сипаттарын
профессор Бейсенбай Кенжебаев өткен ғасырдың алпысыншы, тоқсаныншы жылдарда
жарық көрген зерттеу еңбектерінде мүмкіндігінше толымды көрсетіп берді.
XIX ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанда да капитализм дәурен сүрді [8,
19-б],- деп түйіндеген ғалым XX ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың
алғышарттарын мынадай деректермен байланыстырады. 1904 жылғы орыс-жапон
соғысы, Россиядағы 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық-демократиялық
төңкеріс, 1914-1918 жылдардағы бірінші империалистік соғыс, қазақ халқының
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, 1917 жылғы ақпандағы буржуазиялық-
демократиялық төңкеріс, сол жылғы қазан төңкерісі - осының бәрі Россияда
империализм өркендеуінің нәтижесі еді.
Экономикалық зор өзгерістер, саяси күрес, көтерілістер, сұрапыл
соғыстар, төңкерістер өз кезеңдерінде қазақ арасындағы оқу-ағарту
жұмыстарына, қазақ тілінде шыққан кітап, журнал, газеттердің мазмұнына,
ақын-жазушылардың көзқарастарына, қазақ әдебиетінің бағытына үлкен әсер
етті [9, 4-б]. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің үрдісін сол тұстағы
қазақ қауымының саяси-әлеуметтік ахуалынан бөліп қарау мүмкін емес. Әдеби
шығармалардың көркемдік-идеялық табиғатын, жанрлық түрлену ерекшеліктеріне
дейінгі ішкі құбылыстарын тек қоғамдағы қарым-қатынастар мен сол мазасыз
дәуірдегі дүниетаным аясында ғана парықтауға болады. Ал бұл кезең қазақ
қауымы үшін аса күрделі тарихи белес еді. Нақ осы белесте алашшылдардың
көкейкесті мүддесі бой көрсетіп, біртіндеп қозғалыс қатарын түзеп, Алашорда
қайраткерлері ықпалды әлеуеті күшке айнала бастады. Большевиктер
партиясының да қазақ жеріне тамыр жайып, белсенді күшке ие болуы қарама-
қайшылықты үдете түсті. Сөйтіп екі ғасырға жуық мерзімді қамтыған
Қазақстанның Ресейге қосылуының ұзақ процесі аяқталып, Ресейде қанат жайған
империализмнің темір құрсауы дала өміріне шеңгелін еркін салды.
Капиталистік қарым-қатынас, сауда-саттық, өндірістік баю мүддесі, соған
сүйенген қатыгез отарлаушылық саясатының күллі зардаптары шарықтау шегіне
жетті. Шортанбай, Дулат болжап жырлайтын зар заман елесі шын көрініске
айналды. Қазақ жері дарқан бай өлке екені танылып, жыртқыштық түрде
пайдалану, талан-таражға салу, тегін пайда, оңай олжа табу аймағына айнала
бастады. Кен байлықтары бар жерлерде тұрпайы концессиялар ашылды,
пайдакүнемдер ағылып келіп жатты, шұрайлы жерлер тартылып алынды,
жергілікті бай-феодалдар мен патша үкіметінің әкімдері елді бұл тартпай
басқару, тонау, езгілеу, ұлттық ой-сана мен мәдениеттің дамуына мүмкіндік
бермеу істерін жүргізу жүйесін нығайта түсті [10, 4-б.]. Осындай түбегейлі
өзгеріс тұсында қазақтың ұлттық әдебиеті де түлей түскендей еді. Солай
десек те, ендігі жерде ұлттық әдебиеттің бодандығы айқын сезіліп,
цензура, қадағалаудың құрсауы қапы бүре түсті. Жаңа ашылып, бой түзей
бастаған қазақ баспасөзі мен баспа орындары, кітаптары ашық қыспаққа
ұрынды. Соған қарамастан, ұлттық әдебиеттің идеялық-көркемдік бағыттары,
ақындық мектептер мен ағымдар бұрынғыдан да айқындалып жаңа тақырыптарға
барды. Жер, ел теңдігі, тәуелсіздік, оқу-ағарту, қалың халықты ояту - бұл
аралықтағы әдебиеттің өзекті тақырыбына, өзекжарды сөзіне айналды. XIX
ғасырдағы күрделі рухани толысу үрдісі әдебиет пен өнердегі ағартушылық,
демократтық бағыта алып келіп, одан әрі өрісін кеңейтуге бастаса, XX
ғасырдың басында туындап отырған саяси-төңкерісшіл дүмпулер мүлде жаңа
мәселелер мен ой-толғамдарды алға тартты. Қазақ қоғамында әдебиеттің,
әлеуетті әлеуметтік көркем сөздің, ақын-жазушылардың қызметі елді ұйытып,
бұрын-соңды болмаған бастаушылық мәнге ие болды.
Бірінші орыс төңкерісінің халық ішіне жеткен дүмпулерінен кейінгі
тұста қазақ даласында көптеген газеттер, журналдар мен кітаптар әр түрлі
таралыммен түрлі деңгейде жарық көріп таралды [11]. 1907-1917 жылдар
аралығында Қазақ газеті, Серке, Қазақстан, Ешім даласы, Қазақ,
Айқап, Алаш, Бірлік туы, Сарыарқа, Үш жүз, т.б. басылымдар
жарыққа шықты. 1918-1919 жылдары Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов
негізін калаған Абай журналы аз уақытта ұлттық әдебиет пен мәдениетті
жаңа белеске көтере алды. Бірі жарық көріп, енді бірі тоқтап қалып, үздік-
создық сипатта жарияланған бүл мерзімді басылымдарда әдебиет, әлеуметтік
мәселелер негізгі өзекті ұлттық тақырыптардың қатарында көрінді. Орынбор,
Қазан, Семей қалаларындағы баспалардан кітаптары көптеп шығып жатты.
Басылымдардын көбінің тағдыры ауыр болды. Олар көп табан тіреп түра алмай,
бірінен соң бірі жабылып, бірінен сон бірі тоқтап қалып жатты. Бұл орайда
біршама кең қанат жазып, қазақ қоғамының шындығын айқара ашқан ұлттық
мүддесі жоғары баспасөз орындары Қазақ газеті мен Айқап журналының
тарихи мәні аса зор. Ахмет Байтұрсынов пен Мұқамеджан Сералиннің
басшылығымен шыға бастаған газет пен журнал қазақ әдебиетінің, қазақ елінің
келелі зәру мәселелерін талдап жазып отырды. Қазақ халқының даму, ілгері
басу жолдарын көрсетіп беруге тырысты. Екі басылымның арасындағы туындаған
пікір қайшылықтары мен айтыс-тартыстар да сол кездегі әлеуметтік-саяси
жағдайдың ерекшелігінен туындаған еді. Бұл басылымдар біршама ұзақтау
мерзімде тұрақты жарық көріп, ел ішінде зор беделге, ерекше ықпалға ие
болса, Қазақстан газеті екі жылдай шығып тұрды. Жарық көрген баспасөз
материалдары, көркем публицистика мен әдебиет тұтасып кеткендей еді. Сөз
өнері қазақ ахуалын, қазақ халін жырлап, сипаттауға, алдағы бұлдыр
күндерден жол іздеуге бағытталды. Әдебиетте қатар түзеген дәстүрлі
суреткерлер тобы көркем әдебиет пен публицистиканы, ұлттық саяси-қоғамдық
көзқарасты жарыстыра дамытты.
ХХ ғасыр басындағы ақын-жазушылар шығармашылығынан анық аңғарылатын
жайт олардың ой-пікір, көркемдік дәрежесін әр түрлілігі таным-түсінігі,
білім дәрежесі жөнінен де әр қилылығы. ХХ ғаыср басындағы жиырма шақты жыл
ішіндегі қазақ әдебиетінің үрдіс ізденіс, құлшыныс белгілері ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік, саяси, әдеби,
мәдени жағдайлардың әсері еді.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ақын-жазушыларының шығармаларының
мазмұн-мәніне, көркемдік сыр-сипатына қарай шартты түрде болса да, бірнеше
салаға, ағымға бөліп қарастыруға болады.
1. Демократтық-ағартушылық, сыншыл реалистік бағыттағы ақын-жазушылар;
2. Жыраулық, ақпа ақындық дәстүрдегі ақындар;
3. Әнші ақындар;
4. Кітаби ақындар яки шайырлар;
5. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісін жырлаған ақындар деп
топтастырылып жүр [12, 8-б].
Демократтық-ағартушылық, сыншыл реалистік бағыттағы ақын-жазушылар
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров,
С.Дөнентаев, С.Көбеев, М.Сералин т.б. Олар халықты мәдениетке, білім-
ғылымға үндеді. Дәуірінің көкейкесті мәселелерінің сөз етіп, халқының
келешегін ойлап отырды. Қазақ елінің өнер, ғылым өркендеген іргелі ел
болуын қалады. Елдің ілгері басуына кедергі болатын адам бойындағы және
қоғам құрылысындағы кереғарлықтарды сынай білді. Дәуір, заман сырын терең
сезініп, сыншыл реалистік сипатта шынайы көрсетуге ұмтылды. Қазақ
әдебиетіне демократтық-ағартушылық бағытта елеулі үлес қосты.
Қазақ жазушылары мен ақындарының алдыңғы қатарлы бөлігі Абайдың
ағартушылық, демократтық дәстүрін жалғастырып, оларды отаршылдыққа қарсы
күрес идеясымен байланыстыруға тырысты. XX ғасырдың басындағы әдебиет
өкілдерінің тағы бір айырмашылығы – олар барлық көркем жанрлар саласында
еңбек етті. Проза, поэзияға қоса драмалық шығармалар да шыға бастады,
сыналды, түзетілді, қайта жазылды, сөйтіп барып ілгерілеу пайда болды,
қалыптасты. Ғасырдың бас кезіндегі қазақ ақындарын шығармаларының мазмұн-
мәніне, көркемдік сыр-сипатына қарай шартты түрде болса да, бірнеше салаға
бөліп қарастырылып жүр. Оны жоғарыда келтіріп өттік. Осы арада атап айта
кететін мәселе – ғалым Қ.Сыдиқовтың кітаби ақындар яки шайырлар деп
жүйелеген ақындар шығармашылығы, идеялық-көркемдік бағыты қазір діни-
ағартушылық ағым ретінде бағаланып жүр.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы діни-ағартушылық
ағымды арнайы зерттеген ф.ғ.д. Уәлихан Қалижанның зерттеуінде: Өткен
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ, башқұрт мәдениетінде демократтық
тенденциялар орныға бастады. Әсіресе, халық-ағарту саласындағы үрдіс өсу
айқын сезілді. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақтар мен башқұрттар
арасындағы сауат ашу едәуір өсті. Ағартушылық жеке ағым болып қалыптасты -
деген пікірінен [13, 15] ағартушылық идеясының қанат жаюы қоғамдық
мәселелердің қатты көтерілуінен, саяси және философиялық ағымдардың
бірігетіндігінен байқай аламыз. Бұл ағымдар жиналып келгенде қайткен күнде
де, елдің тәуелсіздік алуын көкседі, барлық шығармашылық идеясының қазығы
осы мәселеге бағытталды. Қателесу мен адасулар, кереғар пікірлер көші
әртарап болса да, қайыру берген түбегейлі мақсат түбінде қайта оралып
табысты, адасуларының өзі тығырықтан шығу, бірігу жолында қызмет етті.
Мәселен, отырықшылыққа үндеген М.Серәлин тобы дәстүрлі көшпелі тұрмысты
жақтаған А.Байтұрсынов тобымен ішкі қайшылықта болғанымен, түпкі мақсат -
отарлық оқпанынан құтылудың қандай да болмасын амалын табуға құрылды.
Шығармашылық стильдері осыны айқындайды. Ағартушылық идея бүкіл
дүниежүзілік мәдениеттің бір түрі ретінде қоғамдық-философиялық және саяси
ағымдарды біріктіреді. Сондықтан да XX ғасыр басында көтерілген ағартушылық
дәуірінде бір-біріне қарсы екі стиль, екі бағыт қалыптасты. Бұл ағым XIX
ғасырдың алғашқы онжылдығында Ресейде классицизм әдісімен өзінің шыңына
көтерілгені мәлім. (Озеровтың трагедиясы, Крыловтың комедиясы, т.б.).
Мұнда, әсіресе, поэзия мәдениетіне баса назар аударылды. Бірте-бірте бұл
ағымда романтизм мен ағартушылық кейіпкерлердің өмірден алшақтаған, не
іздеп, не қойып жүргенің ешкім білмейтін жиһанкезшілдікке ұқсап кетті. Ал,
ағартушылық оған қарағанда, бірден көзге түсіп, жаңашылдылығымен танылды.
Ағартушылықтың кейбір белгілері XIX ғасырдағы қазақ, татар, башқұрт
әдебиетінде айқын көріне бастады. Әсіресе, XIX ғасырдың екінші жартысында
орыстың демократтары бұл халықтардың мәдениетіне, әлеуметтік өміріне,
әсіресе ағарту идеясының дамуына өз ықпалын тигізгені де рас. Ел ішінде
арнайы рұқсатпен келген ориенталистер, кейіннен айдалған, қуғын көрген орыс
оқымыстылары, ғалымдары келіп, олардың салт-санасын, әдет-ғұрыптарын
зерттеді. Мәселен, қазақ, башқұрт елінің тыныс-тіршілігі орыс ғалымдары мен
жазушыларының назарынан ешқашан тыс қалмағандығын тағы бір қайталап айтуға
тиіспіз. Башқұрт халқы, оның өткені мен бүгінгісі жөніңде Л.Н.Толстой,
М.Е.Салтыков-Щедрин, А.М.Горький, Д.Н.Мамин-Сибиряк, Г.И.Успенский,
Н.В.Ремезов, Ф.Д.Нефедов, А.М. Федоров, Н.Г.Гарин-Михайловский,
А.Крашенинников, В.В.Брусянин және басқалар жазды [14, 277]. Татарстанда
да бұл өзіндік ерекшелігі бар, тарихи маңыз алды. ... Орыстың азат ету
қозғалысы XIX ғасырдың бірінші онжылдығында үлкен күшке айналды, сөйтіп,
ресейдің басқа отар халықтарының қоғамдық өміріне едәуір ықпал етті: бұл,
әсіресе, 50-60 жылдарда анық аңғарылды. Бұл кездегі төңкерісшіл-
демократиялық қозғалыстың жетекшілері және қатысушылары Н.Г.Чернышевский,
И.А.Добролюбов, Т.Г.Шевченко, Н.А.Некрасовтар болды. Бұл күреске татар
халқы да дер кезінде қатысты, олардан алдыңғы қатарлы ағартушылар көптеп
шықты. XIX ғасырдың соңғы ширегінде ағартушылық қызмет өрістеді [15, 178].
Қоғамдық ойдың шындығы тереңде жатқан құбылыс. Ресеймен және Европаға жақын
тұрғандықтан әрі Шығыс пен Батысқа орнаған қарым-қатынас татар халқының
ертерек орыстық ассимилияцияға ұшырауына, патшалық отарлаудың татарларды
отарлауға аса қатты мән беруінің де әсері көп болды. Бұл тарихи өзгеріс XX
ғасырдың басындағы қазақ халқына да арнайы бағыт ұстауымен ерекшеленді. Бұл
мәселелердің барлығы да әдеби-шығармашылық қызметте өрнектелді. Түрлі әдіс,
ағым, бағыт, мектеп, дәстүр қалыптасты, бұрынғы бар белгілер қайта дамыды.
Осы мәселелерді түйіндей келгенде, қазіргі таңдағы XX ғасырдың бас
кезіндегі әдебиетті үш топқа бөліп жіктеп жүргеніміз мәлім. Олар: а) діни-
ағартушылық бағыттағы әдебиет (адамгершілік тәрбиесінің негізі діни-рухани
бостандыққа жету деп түсінген), ә) ағартушы-демократтық бағыттағы әдебиет
(ағартушылықты дамыту, әлеуметтік теңсіздікті жою деп қараған), б) ұлт-
азатшыл әдебиет (ұлт болып азаттық, теңдік, бостандыққа жету деп білген)
өкілдерінің мұралары.
Діни-ағартушылық ағым деп қоғамдық пікір көшінің жүйеленіп, сыртқы
күштерден құтылудың амалына дінді тірек ету, шығармашылық өзегіне бас
тақырып етіп дінді алу, әрі осы мәселені негізгі шығармаларына арқау ете
отырып бірліктің, тәуелсіздіктің, тұтастықтың кілті, рухани сананың негізі
ішкі тазалық (жүрек тазалығы), сыртқы тазалық (ұят, иман, ар-ождан, т.б.)
деп түсіну, шығармашылық үрдістің белгілі, жүйелі қалыпты дамуын айтсақ
керек. Осы айтылған белгілер әдеби мұраларында көрінген ақындарды діни-
ағартушы ақындар деп атаймыз [16, 38].. Олардың қатарында Ақмолла
(Мифтахиддин) Мұхамедиярұлы (1839-1895), Ә.Кердері (1858-1912), Нұржан
Наушабайұлы (1859-1919), Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931), Шәді Жәңгірұлы
(1855-1933), Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931), Мақыш Қалтайұлы (1869-
1916), т.б. ақындарды атауға болады. Діни-ағартушылық ағым ақындарының
бірсыпырасын бүгінгі таңда ғылыми әдебиетте кітаби ақындар немесе шайырлар
деп беріп жүр. Олар - мектеп медресселерде білім алған сауатты ақындар.
Өлең-жырларын ойланып, толғанып жазып шығарған араб-парсы, шағатай
тілдеріндегі Орта Азия мен Қазақстанға тараған шығыс әдебиеті үлгілері мен
діни шығармаларды жақсы білген және оларды қазақ тілінде назиралық
дәстүрмен жырлап отырған. Яғни қазақ халқын шығыстың классикалық
шығармаларымен таныстыруда, насихаттауда олардың елеулі орны болды. Сонымен
бірге, олар сол әдеби қызметтерімен қазақ әдебиетін жаңа тақырып, жаңа
жанрлармен толықтыруға, байытуға мол үлес қосты.
ХХ ғасырдың бас кезінде жыраулық, ақпа ақындық дәстүрде шығармашылық
еткен ақындар да мол болды. Олардың қатарында Насихат, Аралбай, Өмір
секілді ақындарды атауға болады.
ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ
әдебиетіндегі үлкен бір сала - әнші ақындар шығармашылығы. Олар өлең,
терме, толғау шығарған ақын, әрі сол шығармаларына музыка шығарған,
композитор, сазгер, әрі сол әндерді өздері орындаған ғажап әншілер болды.
Яғни әнші ақындар шығармашылығының басты ерекшелігі – ақындық, сазгерлік,
әншіліктің бір шығармашылық иесінің бойында түйісуі. ХХ ғасырдың бас
кезіндегі әнші ақындар қатарында Үкілі Ыбырай, Ағашаяқ, Иманжүсіп, Балуан
Шолақ, Әсет, Жаяу Мұса секілді ақындарды атауға болады.
1916 жылғы маусым жырлығына байланысты бұқара ыза-кегін шынайы
бейнелеген ұлт-азаттық көтерілісі жайлы өлең, жырлар - XX ғасыр басындағы
поэзияның көлемді бір саласы. 1916 жыл поэзиясын шығарушылар ішінде ақпа
ақындар да, жазба ақындар да бар. Аталған жырлар - өлең, толғау, хат,
күнделік, көңіл айту, қарғыс, жоқтау, поэма, жыр, дастан күйінде келуі -
ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет деп жүрген кезеңнің араласуы.
Бұл шығармалардың құндылығы сол – олардың көтеріліс кезінде, майдан
даласында тууы. Әдебиет тарихы үшін 1916 жылға қатысты жырлардың сол кезде
немесе көтерілістің ізі суымай тұрған шақта туғандығымен де бағалы болмақ.
XX ғасырдың бас кезінде жарық көрген қазақ қаламгері туындыларының
көбі поэзия болғаны рас. Халқымыздың өлеңді жансерігі еткен бағзы дәстүрі
жаңа ғасыр басындағы әдебиеттен де айқын танылды. Бұл кезеңде, кітап
шығарғаны бар, кітап шығармағаны бар жүз елуге жуық қазақ ақындары
болғандығы аңғарылады... әлі жиналмаған, қолжазба қорларына алынғанымен,
өмір сүрген жылдары айқындалмай жүрген ақындар да аз емес,- [17, 5] деп
жазыпты ф.ғ.к. Қабиболла Сыдиқов Қазақ поэзиясының антологиясында (ҚР
М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. 1993) Сонымен қатар Мұқан,
Мұхамедсәлім, Қайыпназар, Албан Асан, Ақыт, Ахмедғали, Досы, Елбай,
Әкімәлі, Уәйіс, Байбатыр, Қайып, Сәпөк, Насихат, Зейнеп секілді бірқатар
белгісіз ақындар шығармаларын да енгізген. Мұнан шығатын қорытынды: бұл
кезең әдебиетінің өкілдерінің әдеби мұралары, ақын-жазушылардың зерттелуге
тиіс мәселелері әлі де көп екендігі аңғарылады.
XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті - ұлы дәуірдің: ілгерілеулер,
күрес, көтерілістер, сұрапыл соғыстар, қиян-кескі төңкерістер дәуірінің
әдебиеті. Күрделі көп қырлы әдебиет,- деп тұжырымды баға берген проф.
Б.Кенжебаев ол тұстағы қазақ ақын-жазушыларын саяси, әдеби бағыттарына
карай: 1) ағартушылық, 2) ағартушы-демократтық, 3) демократтық-төңкерісшіл
топтарға жіктейді [18, 29]. Сол кезең әдебиетінің осындай ағымдар мен
бағыттарға жіктелуі кезең әдебиеті тарихының шынайы ахуалынан туындаған.
Дегенмен, XX ғасыр басындағы қыруар көп ақындар мен жазушылар шығармаларын
саралап, бағыттар мен ағымдардың саяси, көркемдік сипаттарын таратып
зерттеу - социалистік реализм әдісі тұсында мүмкіндік болмаған, енді ғана
қолға алына бастаған істер. Ұлтшыл әдебиеттің ұлы мұрасына жол тәуелсіздік
жылдарында ғана ашылды [19, 63].
Ал XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті - халық тарихының ең бір биік
белесті, шешуші кезеңінің күрделі шындығын суреттеген әдебиет. Жаңа
әдебиеттің бойын тіктеген кезеңі. Жаңа әдебиетте әдебиеттің гуманистік,
сыншыл-демократиялық, ағартушылық, реалистік бағыттары, дәстүрлі әдебиет,
азаттықты аңсаған халық поэзиясы, кітаби ақындар деген атпен белгілі
болған, нәзирашылдықты басым ұстанған діни-ағартушылық, Шығыс әдебиетінің
дәстүрін насихаттаушылық мектеп те бірдей көрінді. Мұның өзі сол кезеңнің
табиғатына тән құбылыс. XX ғасыр басындағы әдебиет тұстастай алғанда Әлихан
Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаевтар рухының
аясында, ұлттық жаңғыру, ұлттық азаттыққа ұмтылу ағымындағы әдебиет. Алаш
көсемдері бұл шырғалаң күрделі дәуірдегі ұлттық әдебиет мақсатын Абайдың
реалистік әдеби дәстүрінің арнасында желілеп берді.
XX ғасырдың басындағы әдебиетте барлық жанрлық ізденістер, тақырыптық
жаңалықтар пайда болды, дегенмен сөз өнерінің поэзиялық қалпы әлі де мығым,
әлі де құнарлы еді, сол себепті аралас типтегі шығармалардың көрінуі,
жамағат ұғымына түсінікті поэзиялық туындылардың көп болуы заңды болатын.
Ұзын-сонар түсіндіру, егжей-тегжейлі баяндау, қайта-қайта езгілеп түсіндіру
жоққа тән, қазақи калыптағы аз сөзбен көп мағына беруді мұрат еткен
қазақи психология үшін поэзияның орны ерекше еді, солай болды да. Тіпті,
елдің ахуалы, саяси-әлеуметтік, қоғамдық мәселелердің барлығының үгітшілдік
сарынында болуы да тікелей отарлық торынан тезірек құтылу мәселесіне
байланысты еді. Сол себепті де поэзияның қарқынды дамуы анық сезілді.
Бірақ, әдеби дамудың жемісті тұсы тақырыптық, түрлік, жанрлық,
композициялық өзгерістер болғандығын айтуға тиіспіз. Жаңаша серпіліс
ізденістің барлығы ұлттық, ұлтшылдық мәселелерін батыл көтеруімен
ерекшеленді. Жырлау әдісінің пайғамбарына айналған Абайды бетке тұтып,
мәселен, Ахмет Байтұрсынұлы Абайша қарақан басын күйттеген, мансап үшін ар-
абыройын сатқандар мен жақсылығы өз басынан артылмағандарды, бос белбеу,
босаң туған бозбалаларды, бір тойғанын ар қылмаған шалдарды, мәз болып
құр түймеге жарқылдаған оқығандарды сын семсеріне алды, барлық ақындардың
осы тақырыпқа соқпай кетпегендері тіпті аз.
XX ғасырдың басындағы поэзиялық тақырыптың отаршылдыққа қарсылығы
барлық ақындарда әрі тұрақты орын алуы ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Өйткені, бұл кезең ақындарының аса қиын күрделі тақырыбының төркінің дәл
осы ұлтшылдық тақырыбынан табамыз.
Қазірге дейінгі зерттеулерде кездесіп жүрген талдау, салыстырмалы
талдау жүйесіндегі патшалық саясат, империялық жүйе деп жауырды көре
отырып, жаба тоқу әдісінен арылар кез жетті. Ақындардың (жазба әрі
импровизаторлар) сол тұстағы шығармашылығын талдағанда ең алдымен өзекті
деген мәселені көтеруін, тақырып негізіне алған іргелі мәселерге талдау
жасалмағы керек. Олар:
1. Қазақ жерінің отарлануы;
2. Саяси билік жүйесі;
3. Оқу-ағарту ісі;
4. Дін және діни наным-сенімдерді өзгерту бағытындағы жымысқы іс-
әрекеттер;
5. Ұлттық сананы ояту мәселелері болды.
Туған жер - тұғырың... деген қазаққа жер телімін кесіп беру,
отырықшылыққа үндеу, шұрайлы жерлердің барлығын орыс келімсектеріне бөліп
беру - қазақты кедейлендірудің қолдан жасалған ісі еді. Бұл тақырыпта
жырламаған ақын жоқ десек те болады. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы:
Байланып қорыққандықтан жүрді тілім,
Қазағым, қайран жұртым, халқым елім.
Мұжық кеп, қара шекпен крестьян,
Жеріңді қылмады ма тілім-тілім. [20, 61].
XX ғасыр басындағы әдебиеттің эволюциялық дамуы – үгіт-насихат
сарынында болуы да уақыт ділгірлігінен туған-ды. Мәселен, Міржақып Дулатов
кітабы шыққан кезді М.Әуезов: Қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін өткізіп,
ел дертінің себебін ұғынып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге
жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де
іске аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына дөп келді [21, 240],-
деп жазды. Себебі, сол кезең үшін аса қажет, өмірлік мәселелерді алғы
кезекте сөз ету, түсінікті етіп барынша қарапайым жырлау да уақыт
қажеттілігінен туындаған құбылыс болатын. Тіпті, сол кезеңде аға әріптесі
Ахмет Байтұрсынов туралы Міржақып Дулатов: А.Байтұрсынов өзінің
өлеңдерінде махаббат туралы, әйел туралы, табиғат туралы жырламайды, онда
лепірмелі көп сөз де жоқ, қанатты сөздер де жоқ. Ол қарапайым да түсінікті
қазақ тілімен еркіндік туралы, ұлт туралы, езілген және артта қалған қазақ
ұлты туралы жырлайды, ұлтты білімге, еңбек етуге және ғасырлар бойғы
ұйқыдан құтылуға шақыра отырып, әр бір қазақтың санасында адамзаттық
сезімін оятады [22, 61],- деген еді.
Әлем әдебиетінің әр кездегі түрлі нұсқаларымен танысқан адам үнемі
қайталанатын құбылыстарға кездеседі. Сол тұрақты нәрсенің бірі – әдеби
жанр. Рас, кейде үрдіс өсіп, биікке шыққан сала кейде баяу дамиды, екінші
қатарға көшеді. Бір ұлттың әдебиетінде бой көрсетпейді. Дегенмен, тұтастай
алғанда, өзгеріс, даму процесін көруге болады.
Жанр – әдебиеттің тегі, әдебиеттегі түрлер, оның табиғатын танып, даму
барысын пайымдауда бүгін әр түрлі ағым, әр түрлі мектеп өз тұжырымын
ұсынбақ. XX ғасыр басындағы әдебиетті түрліше топтастырып (Алаш ұранды
әдебиет, діни-ағартушылық әдебиет, демократтық бағыттағы әдебиет)
жүргенімізбен, тірелер түбі-қажеттіліктен туған әдебиетке тірелері де хақ.
XX ғасырдың басында көркем проза жаңа арнаға түсіп қалыптаса бастады.
Оған Шәкәрімнің Әділ-Мария романын, Спандияр Көбеевтің Қалың мал
романын, М.Дулатовтың Бақытсыз Жамал романын, Сұлтанмахмұттың Қамар
сұлу, т.б. айта аламыз. Бұлардың негізгі тақырыптары, отарлық таным
таңған, құлдық психология дендеп енгізген - әйел теңсіздігі. Қарапайым ауыл
өмірінің қайыршылануы, кедейлік психологиясы т.б. болды.
Әр түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң, жер, саяси билік, оқу-
ағарту мәселелеріне арналған Бұ заманның соғысы (1914), Жәрдем комитеті
(1915), Закон жобасының баяндамасы (1914, осы мақала үшін Ахмет
Байтұрсынов штраф-айып төлеген, Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан
уақыта положение (1914), Губернатор өзгертілуі (1914), Соғысушы
патшалар (1914), Қазақ жерін алу турасындағы низам (1913), Қазаққа ашық
хат (1916) сияқты көптеген мақалалар көсемсөзші Ахмет Байтұрсынұлының
көзқарас эволюциясын, тарихи білігін, ойшылдық деңгейін, журналистік стилін
көрсетіп, рухани даму кезеңдерімізден мол хабар береді.
Ал ғалымның тілші, әдебиетші ретінде жазған мақалалары тұтас том
боларлық мол дүние, бұлардың ішінде 1913 жылы жызылған Қазақтың бас ақыны
еңбегі оқшау, дара тұр. Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы
орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар дұрыс көрсетіліп, терең талданып,
алғаш рет қазақ оқырманының алдына тартылды. Өмірдің сан алуан көкейкесті
мәселелерін арқау етіп жазған Ахмет Байтұрсынұлы мақалалары алдымен Айқап
журналында, 1913-1918 жылдар арасында өзі редакторлық еткен Қазақ
газетінде, кейін кеңестік баспасөзде жарияланған. Мақалалар саны көп, олар
мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, бұларды жинап, сұрыптап, ой
елегінен өткізіп, жүйелеп бастырып шығару арқылы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
тарихи зердеміздің қазір ойсырап, үңірейіп тұрған беттерін толтыратын
болармыз. Қазіргі қолда бар материалдың негізіне сүйенгенде, қаламгер оқу-
ағарту, оқулықтар жасау, әліппе, емле жасау, грамматика, жер игеру, кәсіп
істеу, қоғамдық күрестер, мәдениет, әдебиет, эстетика проблемаларын
тереңінен қозғап, өз кезіндегі қоғамдық-әлеуметгік ойға мұрындық, ұйтқы
болған пікірлер айтып, тұжырымдар жасаған. 1917-19 жылдар арасында адасқан,
қателескен кездерін автордың өзі де мойындаған. Ал төңкеріс алдында жазған
еңбектердің басым көпшілігінің негізгі идеясы ағартушылық, демократтық,
прогрестік тұрғыдан көрінеді, олар біздің азаматтық, рухани дамуымыздағы
маңызды, мәнді кезеңдер шындығынан хабар береді, бірқыдыру ойлар, пікірлер
дәл қазіргі уақытқа қызмет ететінің көруге болады. Мәселен, автордың Қазақ
өкпесі мақаласында (Айқап 1911, №2) тарихи мәселелерге объективті,
ғылыми тұрғыдан қарайтындығы көрінеді, қазақ хандығы неліктен құлады, өз
алдына дербес мемлекет болып тұра алмаудың себебі, Россияға қосылудың
негізгі жағдайлары деген проблемалардың жауабы айтылады. Олжалы жерде
үлестен қағылғаымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан
қағылғанымыз - бәрі надандық кесапаты, - дей келіп, ел мен елді, ұлт пен
ұлтты теңгеретін ғылым, өнер екенің айтып, оқуға, ағартушылыққа ден қойған.
Ахметті үлгі еткен себебіміз: бүкіл қазақ оқығандарының осы Ахаң қорғаған
тақырыптарды әр жағынан келіп, түрлендіре дамытқанын, Алаш көсемін өздеріне
ұстаз тұтқанынан көре аламыз.
XX ғасырдың басындағы поэзия үлгілерінің әу бастағы арналары бар,
қалыптасқан үлгі дейміз. Барлық сөз зергерлерінің алғашқы шығармашылы- ғы
поэзиядан бастау алған. Қазақ әнші халық деп бекер айтылмағандай. Олардың
шығармашылығы жан-жақты болды. Жаңа ғасыр басындағы өзекті мәселелерді
көркем өнерде бейнелеуде әдебиетімізге тың да тосын жанрлардың бірі
драматургия қосылғаны мәлім. Қазақ драматургиясының тырнақалды туындылары
жазылған сәттен-ақ қолданысқа түсіп, (қажеттілік еді) далалық сипаттағы
шағын сахналарда қойыла бастады. Әрине, олардың жанр талабына сай болуы мен
қойылымның қазіргі талапқа сай болмағаны кәдік. Әйтсе де қазіргі
кемелденген драматургия қазіргі күйінде бірден өмірге келе қоймағаны да
белгілі. Қазақ драматургиясы да бүгінгі жеткен биігіне сан қилы шырғалаң
соқпақтан өтіп келді. Б.Серкебаевтың қолжазба күйіндегі пьессалары - Жер
дауы (1912), Қызыл бұзау (1913), Бақсы (1914), Әйел теңдігі (1915),
Ғазиза (1915) белгілі болған. Бұл туралы Р.Нұрғалиев Ертеректе әр түрлі
той-томалада сауық кештерінде Ғазиза, Жер дауы... қолжазба күйінде
тараған шағын пьеса, инценировка үлгілері қойылып жүрген. Надандықпен
күрес, теңдік мәселесі - олардың ортақ тақырыбы. Бірақ бұлар баспа бетін
көрмеген. Ал тасқа басылып, жарық көрген пьессалар деп К.Тоғысовтың
Надандық құрбаны, (1915) Алматы уезінің начальнигі А.И.Лихановтың Манап
драмасын (1913) айтамыз. К. Тоғысов пьесаны жазуға негіз болған жағдай
туралы Қайғы деген атпен Айқап журналына шағын мақала жариялаған. Мұнда
автор сол уақыттағы қазақ арасындағы әдет-ғұрыптың зиянды жақтарын, бақсы-
балгерлердің жалған ем-домынан көрген ел азабын, ауыл өмірінің сорақы
көріністерін әшкерелеп, пьеса жазғанын айтады. Өз ойын қорыта келіп автор:
Міне, осындай қырда болып жатқан көп надандықтың бірлі-жарымын, қолдан
келгенше, ойын кітабына (пьеса) жазып, қазақ жастарына ұсынғым келеді.
Қазақтарға ойнап, өз көздеріне көрсетсе, мұндай надандық жолдан құтылар деп
үміт қыламыз,-деп, пьесаны жазудағы негізгі мақсатымен таныстырады.
Алғашқы драмалық шығармаларға осы күнге дейін М.Әуезовтің Еңлік-
Кебек драмасы айтылып келді. Сөйтсек, ең алғашқы драмалық шығарма Көлбай
Тоғысовтың Надандық құрбаны пьесасы екен. Осы шығармадан кейін қазақ
әдебиетінде де драмалық шығармалар көбейе бастады. XX ғасырдың басындағы
әдебиет - барлық жанр түрлерін қамтыған әдебиет. Ерекшеліп - отаршылдыққа
қарсы күрес идеясына құрылуы, қазақ тәуелсіздігі, ұлт бостандығының батыл
көтерілуі дейміз. К.Тоғысовтың Надандық құрбаны пьесасы тасқа басылып,
жарыққа шыққан қазақ драматургиясындағы тұңғыш талпыныс, надандық негізін
әлеуметтік теңсіздіктен іздей білген, қат-қабат әлеуметтік мәселелерді осы
жанр жүгіне айналдырған бұл саладағы алғашқы шығарма болғаны даусыз.
1904 жылы Абай Құнанбайұлы дүние салды. Ақынның шығармаларын хатқа
түсіру қолға алынды. Абайдын әдеби хатшысы Мүрсейіт (Нұрсейіт) Бікеұлы 1905
жылы ақын өлеңдері мен қарасөздерін араб әліпбиімен көшіріп шықты. Бес
жылдың ішінде ақын шығармаларының үні қолжазбасы (1905, 1907, 1910)
түзілді. 1909 жылы бүл шығармалар Санкт-Пегербургте Қазақ ақыны Ибраһим
Кұнанбай ұлының өлеңі деген атпен жеке кітап болып басылды. Жинаққа кірген
Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаевтың Абай (Ибраһим) Құнанбайұлының өмірі атты
мақаласы күні бүгінге дейін құнды еңбектердің қатарында бағаланады. Кітапты
бастырып шығаруға Кәкітайдың құрдасы, сырлас досы Әлихан Бөкейханов
бастамашы, жебеуші болғаны мәдім. Абай мұралары Орынборда (1916), Қазан мен
Ташкентте (1922) жинақ түрінде жарық көрді. Ташкентте жарық көрген
басылымды шығарушылар Абайдың бұл кітабы Қазан басылымынан кейінгі үшінші
басылымы екендігін, ақын өлеңдері оқушыларға, білім беру саласына аса
қажетті болғандықтан, Білім беру комиссиясы жеделдетіп жариялатып
отырғандығын көрсетіп жазды. Кітапты әзірлеуді мойнына алған Нәзір
Төреқұловтың әр түрлі әлеуметтік істермен қолы тимегендігін, кітап біраз
кешеуілдеп тұрғандығын, әйтсе де тездетіп бастыру, тоқтатпай шығару жағынан
Нәзірдің тікелей ықпалы тигендігін айтпады. Абайдың бұл кітабын
дұрыстаушылар: Халил Дос - Мұхаммедов пен Уәли- Хан Омаров. 1916 жылы
Орынборда жарық көрген Абай термесі жинағын қатарға қоссақ, бұл ақын
шығармаларының төртінші басылымы. Айналасы он үш жылдың ішінде, төрт қайыра
жарыққа шығару сол кездегі жағдайды ескергенде ерекше ықыласты танытады.
Бұл қазақ елінің рухани өміріндегі ұлы құбылыс еді. Бұған дейін де, сол
тұста да қазақ кітаптары әр түрлі дәрежеде жарияланып тұрса да, бір ақынның
шығармашылық өмірі мен қызметіне ерекше ықылас танытып, осындай
жүйелілікпен жариялап, насихаттау ұлтық әдебиет тынысындағы ілгерішілдік
жаңалық болатын.
Алаштың ардақты ардагерлері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсыновтар қазақтың
бас ақынының мұрасы жөніңдегі терең танымдық шығармаларын жариялатты. XIX
ғасырдың соңыңда қазақ әдебиетінің бұрын-соңды болмаған асқар биігіне
көтерілген Абай дәстүрі, реалистік көркемдік таным дүниесі осыдан кейінгі
ұлттық сөз өнерінің мұратын, мақсатын, бітім-пішінің біржолата айқындап,
бекітіп кетті.
Абайдан соңғы қазақ әдебиеті реалистік сипатын тапты, жаңа бағытта
өріс кеңейтті. XX ғасырдың алғашқы он-жиырма жылындағы казақ әдебиетінде
Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов
шығармалары жоталанып көзге түседі. Міржақыптың Оян, қазақ! кітабы Қалың
елім, қазағым деп тебіренген, іші қанжылай еміренген Абайдың
өзекжарды мұңының жалғасы сынды, ұлт жігерін одан әрі қарай қайрау іспетті
шықты. С.Торайғыров, С.Дөнентаев, М.Сералин, Б.Күлеев, С.Көбеев сынды
тұлғалы таланттардың ақындық шабытты шақтары мен қоғамдық қайраткерлігінің
белсенді күндері осы кезеңге тұспа-тұс келді.
Әдебиет тарихынан мәлім әр жанрдағы көркем әдеби мұраларға, көркем
әдеби, публицистикалық жазбаларға қарағанда, XX ғасырдың басындағы ширек
ғасыр казақ әдебиетінің бәз қалпында даралық танытқан, халық тағдырының
өртіне түсіп, санасынан сартап болған ұлттық мүдденің тізгінің қолына алған
сәті деп қараған дұрыс. Бір жағынан, Ресей патшасының бодандығында
болғанымен, 1905-1907 жылдардағы дүрбелеңді кезең, Ресей үкіметінің,
большевиктер партиясының тегеуірініңен әлсіреп, алыс-жақынды бүріп үстаған
шеңгелінің босаңсып, байтал түгіл бас қайғының кебін киген тұсында бодан
елдердің көзі ашық зиялы өкілдері өз ұлтының, елінің ендігі келешегін
ойлап, алғы күндердің қамын жей бастаған секілді. Екіншіден, қазақ
ортасының ішкі даму жөні де пісіп-жетіліп, осындай бір күрделі де
қайшылықты кезеңге аяқ басқандығы анық-ты. Әдебиет қашанғыдай осы үрдістің
өзегіндегі құбылыстардың тамырын басты.
Ұлт мәдениетінің негізі саналатын көркем әдебиеттің ХХ ғасырда өзімен-
өзі тұйықталған әдебиет ретінде дамымай, жан-жақты, сан-салалы жетілу
жолында болғанын анықтауға жаңа мүмкіндіктер ашылады.
ХХ ғасырдағы қоғамда болған әр түрлі саяси, мәдени өзгерістер әдеби
байланыстың жаңа сипатқа көшуіне жағдай туғызды.
Әдеби байланыс түрлі халықтар мәдениетінің жақындасуына, рухани қарым-
қатынасының өркендеуіне үлкен үлес қосады. Бұл жайында атақты шығыстанушы
ғалым, академик Н.И.Конрад: “Ұлттық әдебиеттің өркен жаюы мен даму
факторларының бірі – өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста,
байланыста болу. Кез келген әдебиетте екі компоненттің болатыны белгілі.
Бірі – сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар, екіншісі – басқа
елдерден енген кірме шығармалар. Осындай дүниелердің негізінде әдеби
байланыстың рөлі ерекше көрінеді. Мұны қандайда бір әдеби шығармалардың
түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің тілінде оқуы
негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуынан немесе бір халық
жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің жазушысының
өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындай факторлардың арқасында бір
елдің әдеби дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналады” [23, 290 б.].
XX ғасыр басындағы әдеби байланысты сөз еткенде, оның мынадай
арналардан қуат алғанын атап өткен жөн. Ең әуелі, Ресей империясының
отаршылдық саясатына қарсылық ретінде ресей мұсылмандары мен жалпы түркі
халықтарының саяси күрес жолындағы идеялық бірлігі негізіндегі карым-
қатынастарының дамуы. Екіншіден, осы жағдаят арқылы басты шығармашылық
тұлғалардың өзара ықпалының арта түсуі. Үшіншіден, өзге жүрт, шығыс-батыс
әдебиетінің озық үлгідегі шығармаларды аудару арқылы үйрену, тәжірибе
алмасу, шеберлік калыптастыру мәселелері негізге алынады. Ендеше қазақ
халқының Ресейдегі мұсылмандармен және әсіресе түркі жұртымен тарихи қарым-
қатынасын бағдарлау әдеби алмасудың негізін танудың алғы шарты болып
табылады.
Ислам діні пайда болған уақыттан бастап, араб жұртының “Мың бір
түнінің” жекелеген әңгімелері мен “Ләйлі-Мәжнүні”, “Калила мен Димна”
кітабының мысалдар жинағындағы дидактикалық хикаяттары мен басқа да ертегі,
дастан, мысалдардың көшпелі сюжеттерінің кірігуі, қазақ әдебиетінде қисса,
мысал жанрларының қалыптасуына негіз болды деп пайымдауға болады. Осындай
себептердің қазақ әдебиетінің жанрлық жағынан баюына, көркемдік үлгілердің
молаюына белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосты деуге негіз бар.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы болған әртүрлі саяси
жағдайлардың қазақ халқының елдік, мәдени, рухани тарихында өзіндік маңызы
бар болғаны белгілі жайт. Аталған кезеңдегі қоғамдық-саяси және әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер қазақ даласына жаңа шығармашылық серпін әкелді.
Жазба әдебиеті эпостық әдебиет негізінде қалыптасып, дамып келе жатқан
қазақ әдебиеті өзінің жанрлық, тақырыптық даму сатыларын басынан өткізді.
Қазақ әдебиетінің бұл кездегі өсіп-жетіліп, баюының тағы бір көзі әдеби
байланыстардың ерекше дамуы деп бағалауға болады.
ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби қарым-қатынастарының негізі араб
халқының әдеби жауһарлары саналатын: “Мың бір түн”, “Калила мен Димна
кітабы”, “Ләйлі-Мәжнүн” шығармаларының қазақ әдебиетіне сіңісіп, ақын-
жазушыларымыздың туындыларынан көрініс береді. “Мың бір түн” ертегісінің
жекелеген бөлімдері ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарында “Түркістан уалаятының
газетінде” қазақ тіліне аударылып, жариялана бастады. Ұлы ақын
А.Құнанбаевтың “Әзімнің әңгімесі” поэмасы, Ы.Алтынсариннің “Лұқпан хәкімі”,
Ж.Шайхысламовтың “Сәйфүлмәлік” дастаны, Ш.Құдайбердіұлының “Ләйлі-Мәжнүні”,
М.Көпеев, А.Байтұрсынов, С.Көбеев, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев және т.б.
ақындармен қатар, Ш.Жәңгіров, А.Сабалұлы, Ж.Шайқысламов сияқты көптеген
кітаби ақындарымыздың туындыларында жоғарыда аталған араб шығармаларының
кейбір кейіпкерлері, хикаялары параллель түрінде, салыстырулар арқылы
немесе назирашылдық сипатта жырланып, көркем баяндалады. Сондай-ақ, олар
арабтың классикалық дүниелерінің желісі мен сюжеттерінің негізінде жырлап
қана қоймай, өз халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне қатысты төлтума туындыларын
да жазды. Мысалы, Ш.Құдайбердіұлы “Нартайлақ-Айсұлу”; А.Байтұрсынов “Малшы
мен маса”,“Қайыршы мен Қыдыр”; С.Дөнентаев “Көк төбетке”, “Сұңқар мен
қарғалар”, “Бозторғай”, “Бөшкенің зары”, т.б.
ХХ ғасырдағы қазақ және араб әдеби байланыстары туралы әңгімені
бастамас бұрын, бұл байланыстың бұдан да кеңінен орнағанын және оның қазақ
әдебиетінің классикалық үлгілерінде мол насихатталғанын айту қажет.
Салыстырылып отырған екі әдебиеттің үлгілерін зерделей қарағанда, олардың
ішкі рухани болмысының ортақ тұстарының көптігін анықтауға болар еді.
Кітаби ақындарды діншіл, жазған шығармаларының көркемдік жағы әлсіз,
сапасыз деген пікір үстем болып, біраз уақыт зерттеу нысанына алынбағаны
белгілі. Кеңес заманында ғасыр басындағы ақындарды менсінбеушілік, жете
бағаламаушылық болғандығын, тіпті, шын мәнінде әдебиет болған жоқ деген
секілді ұшқары пікірлердің өріс алғанын ғалым Б.Кенжебаев орынды атап
өтеді [24, 186 б.].
Қазақ әдебиетінің алғашқы кәсіби сыншысы, академик М.Қаратаев
“Ізденіс іздері” атты еңбегінде бұл жайында былай деп жазады: “Кітаби”
ақындарды көпке дейін дұрыс түсінбей келдік. Тіпті, оларға қырын да қарап
келдік. Сондағы уәжіміз – әлгілердің бәрін “діншілдер” деп теріс түсіну
еді. Ал бұл жиырмасыншы жылдары пролеткультшілдердің “Пушкинді тарих
кемесінен лақтыру керек” дегені сықылды сорақылық болатын” [25, 172 б.].
ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеген ғалым Ы.Дүйсенбаев “Қиссашы
ақын”, “Кітаби ақын” деу қолдан жасалған терминдер. Сондықтан да олардың
шығармаларын зерттеп, талдап барып идеялық-көркемдік сапасын анықтау керек.
Болмаса бұлай атау жаңсақтық дегенді алға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
_______ ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
(тақырыптық, жанрлық және көркемдік)
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған:
Ғылыми жетекші: Ұ.Жолдасова
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 5
1 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің ағымдық, тақырыптық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..6-31
2 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің жанрлық және көркемдік тұрғыдан
даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 32-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...57-58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..59-61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХ ғ.б. кезең әдебиетінің өз уақытына
сай жедел дамыған, жаңғыру үрдісі кең, мазмұны барынша бай әдебиет болуымен
ерекшеленеді. Кезең әдебиеті кеңес дәуірінде де, онан соң да оның тарихи-
теориялық мәселелері мүмкіндігінше мол зерттеліп отырды. Зерттеу
еңбектерінің ішінде 1961 жылы жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихы
үштомдығының тұтас бір кітабы осы XX ғасыр басындағы әдебиеттің тарихына
арналған. Осы кезеңнің әдеби талдаулары өткен ғасырдың өзінде көрнекті
әдебиетшілердің жарыққа шығарған жинақтарында жарияланды. М.Әуезов,
С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин, М.Қаратаев,
С.Қирабаев, З.Қабдолов, М.Жармұхамедұлы, т.б. әдебиет зерттеушілердің
еңбектерінде талданды. XX ғасырдың басындағы көркем шығармалар да қазіргі
заманғы қазақ әдебиетінің тарихында елеулі із қалдырды, әрі олар XX
ғасырдың бастауында тұрып, әдебиеттің одан әрі дамуына жол ашқан еді.
Ғалымдар мен әдебиетшілер осы кезеңдегі әдебиет тарихына арналған
еңбектерін әр жылдарла жариялап жұртшылық назарына ұсынып отырды. Бұл
орайда С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (1932 ж.), С.Мұқановтың XX
ғасырдағы қазақ әдебиеті (1932 ж.), т.б. еңбектер өз мәнін жоғалтқан жоқ.
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихы
атты академиялық көптомдық зерттеу еңбегі әдебиет тарихын, оның ішінде XX
ғасыр басындағы әдебиеттің шығармаларын зерттеудегі межелі бір белес болса,
одан кейінгі кезеңдерде де XX ғасыр басындағы әдебиет жайында белгілі
ғалымдардың, қаламгерлердің зерттеу еңбектері мен көзқарастары түрлі
деңгейде жарияланып отырды. XX ғасырдағы казақ әдебиеті. Октябрь алдындағы
кезең (Хрестоматия, 1983), XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті
(1994), 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті (1997), Б.Кенжебаевтың Қазақ
халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары, Алматы, 1958; Қазақ
әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1973; XX ғасыр басындағы әдебиет.
(Алматы, 1993) секілді зерттеу еңбектері, Дербісалин Ә. Қазақтың Октябрь
алдындағы демократияшыл әдебиеті, Алматы, 1966 т.б. бірқатар еңбектерде осы
кезеңнің негізгі сипаты сараланды. Сол секілді кезең әдебиетінің түрлі
тақырыптық, жанрлық, көркемдік мәселелері жөнінде әдебиеттанушы ғалымдар әр
кез сөз етіп келеді. Мысалы, Дүйсенбаев Ы.[1], Кәкішев Т.[2], Әбдірахманов
Т.[3], Сүбханбердина Ү.[4], Бейсенғалиев З.[5], Әбдіманов Ө.[6], Тілепов Ж.
[7] т.б. кезең әдебиетін зерттеуші ғалымдар қатары жаңа есімдермен
толығуда. Демек, кезең әдебиетін зерттеу, тану мәселелесі жалғасуда.
1917 жылғы қазан төңкерісінен бертін оның алдындағы Алаш ұранды
әдебиет, ұлттық-демократтық бағыттағы өзге де туындылар мен жазушылар
еңбектеріне көзқарас өзгерді. Біртіндеп қуғын-сүргін науқанына ұшырап, ұзақ
жылдар бойы қапаста қалды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жылдарында рухани дүниенің
жаңғыруына, әдебиетті жаңа ұлттық таным өресінен тануға ұмтылыс басымдықпен
жүргені аян. Сол мақсатта кейінгі зерттеу еңбектерде көптеген бұрыннан
мағлұм шығармалар мен авторлардың дүниетаным тұжырымдары тарихи шындықка
сәйкес талданды. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен қазақ қоғамының
тарихы арасындағы жанды байланысқа баса назар аударылып, содан туындайтын
көркемдік шындық пен тарихи шындықтың аражігіне жете көңіл бөлінуде. Жаңа
реалистік, демократтық-ағартушылық әдебиет пен дәстүрлі әдебиеттің өзара
үндестігі мен көркемдік-эстетикалық бағыттары да қайта қаралуда. Ұлттық
әдебиетті жедел дамытқан Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек
Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәкен
Сейфуллин тұлғалары мен әдебиеттегі мәртебелі жаңашылдық қызметіне жаңаша
назар аударылуда. Сол арқылы кезеңнің көркемдік шындығы зерделенді. Ұлттық
әдебиеттің өрісін кеңейтіп, өресін биіктеткен бұл ұлы жаңашыл дарындардың
дәстүр жалғастығы XX ғасырда да қанат жайды. Абай мектебі, Абай дәстүрі мен
дүниетанымы жаңа қазақ әдебиетінің негізгі арқауына айналды. Осы кезеңде
қазақ әдебиеті жанрлық, түрлік тұрғыда, мазмұн мен халықтық мұрат жағынан
жедел өсіп өркендеді. Әдебиеттің поэтикасы байыды, тәжірибесі молықты.
Баспасөз бен әдебиет байланысы артты. Қоғам мен әдебиет аралығындағы
байланыс барынша айқындық сипат алды. Әдеби байланыс өрістеді. Тұтастай
алғанда, XX ғасырдың басында әдебиет жаңа сипаттармен толысып, ұлттық
сананың сара көрінісіне жол ашты. ХХ ғ.б. қазақ әдебиеті тарихы осындай
сипаттарымен ерекшеленеді. Осы тақырыптың өзі жоғарыдағы ерекшеліктерімен
өзекті саналады.
Тақырыптың жаңалығы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті тақырыптық, жанрлық, түрлік тұрғыда, мазмұн мен көркемдік тұрғыда
арнайы қарастырылады. Кезең әдебиеті туралы бұрын-соңды жазылған ғылыми
зерттеу еңбектеріне барынша зер салып, ғылыми және кезеңнің көркем
туындыларын қайта қарап, кезең әдебиетінің сан қырлы ерекшелігі туралы
аналитикалық талдау жасау жұмыстың жаңалығы саналады.
Тақырыптың теориялық, практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр
басындағы әдебиеттің даму мәселелерін зерттеу арқылы ХХ ғасыр басындағы
әдебиет тарихы мен теориясына қосары бар деп білеміз.
Зерттеудің мақсат, міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – ХХ ғ.б.
қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктерін талдау. Міндеттері:
- Кезең әдебиетінің ағымдық ерекшеліктерін саралау;
- Кезең әдебиетінің тақырыптық ерекшеліктерін анықтау;
- Кезең әдебиетінің жанрлық тұрғыдан даму ерекшеліктерін нақтылау;
- Кезең әдебиетінің көркемдік тұрғыдан даму ерекшеліктерін саралау.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің ағымдық, тақырыптық даму
ерекшеліктері
Қазақ әдебиеті тарихындағы өзіндік ерекшелігі басым тұстардың бірі -
XX ғасыр басындағы он бес-жиырма жыл. Бұл кезең шиеленісті қоғамдық-саяси
оқиғаларға толы болды да, мәдени-рухани дүниеде күрделі де шешуші
құбылыстарды тудырды. XIX ғасырдың соңына қарай қалыптасып, өзіндік даму
сатысына көтерілген ағартушылық, демократтық бағыттағы әдебиет
кайраткерлеріне енді жаңа XX ғасыр табалдырығында туындаған казақ халқының
ұлттық-әлеуметтік сан алуан мәселелеріне араласып, сан-салалы ұлттық маңызы
зор тақырыптарды қозғауына тура келді.
Бұл кезде қазақ жері тұтастай Ресей империясының отаршылдығына өтіп
болған еді. Ресей билігіне біржолата түскен қазақ елінің көкейкесті тарихи
мәселелерін саяси жолмен, Ресей Думасына катысу, Ресейде білім алған қазақ
зиялыларының қайраткерлігі арқылы жүзеге асыруға талап жасау көзқарасы
байқалып келе жатты. Бірақ бұл шын мәніңде суға кеткен тал қармайдының
керіндей әлжуаз, келешегі көмескі әрекеттер болатын. Ресей ықпалына
біржолата көшкеннен кейін, ол мемлекеттің ішкі-сыртқы шиеленісті
жағдайларының барлығы Қазақ еліне де тікелей әсер етті. Бірінші орыс
революциясы (1905 ж.), Бірінші дүние жүзілік соғыс (1914 ж.), 1916 жылғы
дүрбелең, патша самодержавиесі мен большевиктер партиясының арасындағы
текетірес тудырған ахуал, қазақ жеріне орыс переселендерінің бұрынғыдан да
көптеп келуінің үдей түсуі, түрлі қуатты саяси ағымдар мен партиялардың
қазақ жеріне де дендеп ене бастауы қазақ қауымының тіршілігін ширек
ғасырдан астам уақыт бойы аласапыранға түсірді.
Осы кезеңдегі әдебиеттің даму заңдылықтарының басты сипаттарын
профессор Бейсенбай Кенжебаев өткен ғасырдың алпысыншы, тоқсаныншы жылдарда
жарық көрген зерттеу еңбектерінде мүмкіндігінше толымды көрсетіп берді.
XIX ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанда да капитализм дәурен сүрді [8,
19-б],- деп түйіндеген ғалым XX ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың
алғышарттарын мынадай деректермен байланыстырады. 1904 жылғы орыс-жапон
соғысы, Россиядағы 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық-демократиялық
төңкеріс, 1914-1918 жылдардағы бірінші империалистік соғыс, қазақ халқының
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, 1917 жылғы ақпандағы буржуазиялық-
демократиялық төңкеріс, сол жылғы қазан төңкерісі - осының бәрі Россияда
империализм өркендеуінің нәтижесі еді.
Экономикалық зор өзгерістер, саяси күрес, көтерілістер, сұрапыл
соғыстар, төңкерістер өз кезеңдерінде қазақ арасындағы оқу-ағарту
жұмыстарына, қазақ тілінде шыққан кітап, журнал, газеттердің мазмұнына,
ақын-жазушылардың көзқарастарына, қазақ әдебиетінің бағытына үлкен әсер
етті [9, 4-б]. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің үрдісін сол тұстағы
қазақ қауымының саяси-әлеуметтік ахуалынан бөліп қарау мүмкін емес. Әдеби
шығармалардың көркемдік-идеялық табиғатын, жанрлық түрлену ерекшеліктеріне
дейінгі ішкі құбылыстарын тек қоғамдағы қарым-қатынастар мен сол мазасыз
дәуірдегі дүниетаным аясында ғана парықтауға болады. Ал бұл кезең қазақ
қауымы үшін аса күрделі тарихи белес еді. Нақ осы белесте алашшылдардың
көкейкесті мүддесі бой көрсетіп, біртіндеп қозғалыс қатарын түзеп, Алашорда
қайраткерлері ықпалды әлеуеті күшке айнала бастады. Большевиктер
партиясының да қазақ жеріне тамыр жайып, белсенді күшке ие болуы қарама-
қайшылықты үдете түсті. Сөйтіп екі ғасырға жуық мерзімді қамтыған
Қазақстанның Ресейге қосылуының ұзақ процесі аяқталып, Ресейде қанат жайған
империализмнің темір құрсауы дала өміріне шеңгелін еркін салды.
Капиталистік қарым-қатынас, сауда-саттық, өндірістік баю мүддесі, соған
сүйенген қатыгез отарлаушылық саясатының күллі зардаптары шарықтау шегіне
жетті. Шортанбай, Дулат болжап жырлайтын зар заман елесі шын көрініске
айналды. Қазақ жері дарқан бай өлке екені танылып, жыртқыштық түрде
пайдалану, талан-таражға салу, тегін пайда, оңай олжа табу аймағына айнала
бастады. Кен байлықтары бар жерлерде тұрпайы концессиялар ашылды,
пайдакүнемдер ағылып келіп жатты, шұрайлы жерлер тартылып алынды,
жергілікті бай-феодалдар мен патша үкіметінің әкімдері елді бұл тартпай
басқару, тонау, езгілеу, ұлттық ой-сана мен мәдениеттің дамуына мүмкіндік
бермеу істерін жүргізу жүйесін нығайта түсті [10, 4-б.]. Осындай түбегейлі
өзгеріс тұсында қазақтың ұлттық әдебиеті де түлей түскендей еді. Солай
десек те, ендігі жерде ұлттық әдебиеттің бодандығы айқын сезіліп,
цензура, қадағалаудың құрсауы қапы бүре түсті. Жаңа ашылып, бой түзей
бастаған қазақ баспасөзі мен баспа орындары, кітаптары ашық қыспаққа
ұрынды. Соған қарамастан, ұлттық әдебиеттің идеялық-көркемдік бағыттары,
ақындық мектептер мен ағымдар бұрынғыдан да айқындалып жаңа тақырыптарға
барды. Жер, ел теңдігі, тәуелсіздік, оқу-ағарту, қалың халықты ояту - бұл
аралықтағы әдебиеттің өзекті тақырыбына, өзекжарды сөзіне айналды. XIX
ғасырдағы күрделі рухани толысу үрдісі әдебиет пен өнердегі ағартушылық,
демократтық бағыта алып келіп, одан әрі өрісін кеңейтуге бастаса, XX
ғасырдың басында туындап отырған саяси-төңкерісшіл дүмпулер мүлде жаңа
мәселелер мен ой-толғамдарды алға тартты. Қазақ қоғамында әдебиеттің,
әлеуетті әлеуметтік көркем сөздің, ақын-жазушылардың қызметі елді ұйытып,
бұрын-соңды болмаған бастаушылық мәнге ие болды.
Бірінші орыс төңкерісінің халық ішіне жеткен дүмпулерінен кейінгі
тұста қазақ даласында көптеген газеттер, журналдар мен кітаптар әр түрлі
таралыммен түрлі деңгейде жарық көріп таралды [11]. 1907-1917 жылдар
аралығында Қазақ газеті, Серке, Қазақстан, Ешім даласы, Қазақ,
Айқап, Алаш, Бірлік туы, Сарыарқа, Үш жүз, т.б. басылымдар
жарыққа шықты. 1918-1919 жылдары Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов
негізін калаған Абай журналы аз уақытта ұлттық әдебиет пен мәдениетті
жаңа белеске көтере алды. Бірі жарық көріп, енді бірі тоқтап қалып, үздік-
создық сипатта жарияланған бүл мерзімді басылымдарда әдебиет, әлеуметтік
мәселелер негізгі өзекті ұлттық тақырыптардың қатарында көрінді. Орынбор,
Қазан, Семей қалаларындағы баспалардан кітаптары көптеп шығып жатты.
Басылымдардын көбінің тағдыры ауыр болды. Олар көп табан тіреп түра алмай,
бірінен соң бірі жабылып, бірінен сон бірі тоқтап қалып жатты. Бұл орайда
біршама кең қанат жазып, қазақ қоғамының шындығын айқара ашқан ұлттық
мүддесі жоғары баспасөз орындары Қазақ газеті мен Айқап журналының
тарихи мәні аса зор. Ахмет Байтұрсынов пен Мұқамеджан Сералиннің
басшылығымен шыға бастаған газет пен журнал қазақ әдебиетінің, қазақ елінің
келелі зәру мәселелерін талдап жазып отырды. Қазақ халқының даму, ілгері
басу жолдарын көрсетіп беруге тырысты. Екі басылымның арасындағы туындаған
пікір қайшылықтары мен айтыс-тартыстар да сол кездегі әлеуметтік-саяси
жағдайдың ерекшелігінен туындаған еді. Бұл басылымдар біршама ұзақтау
мерзімде тұрақты жарық көріп, ел ішінде зор беделге, ерекше ықпалға ие
болса, Қазақстан газеті екі жылдай шығып тұрды. Жарық көрген баспасөз
материалдары, көркем публицистика мен әдебиет тұтасып кеткендей еді. Сөз
өнері қазақ ахуалын, қазақ халін жырлап, сипаттауға, алдағы бұлдыр
күндерден жол іздеуге бағытталды. Әдебиетте қатар түзеген дәстүрлі
суреткерлер тобы көркем әдебиет пен публицистиканы, ұлттық саяси-қоғамдық
көзқарасты жарыстыра дамытты.
ХХ ғасыр басындағы ақын-жазушылар шығармашылығынан анық аңғарылатын
жайт олардың ой-пікір, көркемдік дәрежесін әр түрлілігі таным-түсінігі,
білім дәрежесі жөнінен де әр қилылығы. ХХ ғаыср басындағы жиырма шақты жыл
ішіндегі қазақ әдебиетінің үрдіс ізденіс, құлшыныс белгілері ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік, саяси, әдеби,
мәдени жағдайлардың әсері еді.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ақын-жазушыларының шығармаларының
мазмұн-мәніне, көркемдік сыр-сипатына қарай шартты түрде болса да, бірнеше
салаға, ағымға бөліп қарастыруға болады.
1. Демократтық-ағартушылық, сыншыл реалистік бағыттағы ақын-жазушылар;
2. Жыраулық, ақпа ақындық дәстүрдегі ақындар;
3. Әнші ақындар;
4. Кітаби ақындар яки шайырлар;
5. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісін жырлаған ақындар деп
топтастырылып жүр [12, 8-б].
Демократтық-ағартушылық, сыншыл реалистік бағыттағы ақын-жазушылар
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров,
С.Дөнентаев, С.Көбеев, М.Сералин т.б. Олар халықты мәдениетке, білім-
ғылымға үндеді. Дәуірінің көкейкесті мәселелерінің сөз етіп, халқының
келешегін ойлап отырды. Қазақ елінің өнер, ғылым өркендеген іргелі ел
болуын қалады. Елдің ілгері басуына кедергі болатын адам бойындағы және
қоғам құрылысындағы кереғарлықтарды сынай білді. Дәуір, заман сырын терең
сезініп, сыншыл реалистік сипатта шынайы көрсетуге ұмтылды. Қазақ
әдебиетіне демократтық-ағартушылық бағытта елеулі үлес қосты.
Қазақ жазушылары мен ақындарының алдыңғы қатарлы бөлігі Абайдың
ағартушылық, демократтық дәстүрін жалғастырып, оларды отаршылдыққа қарсы
күрес идеясымен байланыстыруға тырысты. XX ғасырдың басындағы әдебиет
өкілдерінің тағы бір айырмашылығы – олар барлық көркем жанрлар саласында
еңбек етті. Проза, поэзияға қоса драмалық шығармалар да шыға бастады,
сыналды, түзетілді, қайта жазылды, сөйтіп барып ілгерілеу пайда болды,
қалыптасты. Ғасырдың бас кезіндегі қазақ ақындарын шығармаларының мазмұн-
мәніне, көркемдік сыр-сипатына қарай шартты түрде болса да, бірнеше салаға
бөліп қарастырылып жүр. Оны жоғарыда келтіріп өттік. Осы арада атап айта
кететін мәселе – ғалым Қ.Сыдиқовтың кітаби ақындар яки шайырлар деп
жүйелеген ақындар шығармашылығы, идеялық-көркемдік бағыты қазір діни-
ағартушылық ағым ретінде бағаланып жүр.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы діни-ағартушылық
ағымды арнайы зерттеген ф.ғ.д. Уәлихан Қалижанның зерттеуінде: Өткен
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ, башқұрт мәдениетінде демократтық
тенденциялар орныға бастады. Әсіресе, халық-ағарту саласындағы үрдіс өсу
айқын сезілді. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақтар мен башқұрттар
арасындағы сауат ашу едәуір өсті. Ағартушылық жеке ағым болып қалыптасты -
деген пікірінен [13, 15] ағартушылық идеясының қанат жаюы қоғамдық
мәселелердің қатты көтерілуінен, саяси және философиялық ағымдардың
бірігетіндігінен байқай аламыз. Бұл ағымдар жиналып келгенде қайткен күнде
де, елдің тәуелсіздік алуын көкседі, барлық шығармашылық идеясының қазығы
осы мәселеге бағытталды. Қателесу мен адасулар, кереғар пікірлер көші
әртарап болса да, қайыру берген түбегейлі мақсат түбінде қайта оралып
табысты, адасуларының өзі тығырықтан шығу, бірігу жолында қызмет етті.
Мәселен, отырықшылыққа үндеген М.Серәлин тобы дәстүрлі көшпелі тұрмысты
жақтаған А.Байтұрсынов тобымен ішкі қайшылықта болғанымен, түпкі мақсат -
отарлық оқпанынан құтылудың қандай да болмасын амалын табуға құрылды.
Шығармашылық стильдері осыны айқындайды. Ағартушылық идея бүкіл
дүниежүзілік мәдениеттің бір түрі ретінде қоғамдық-философиялық және саяси
ағымдарды біріктіреді. Сондықтан да XX ғасыр басында көтерілген ағартушылық
дәуірінде бір-біріне қарсы екі стиль, екі бағыт қалыптасты. Бұл ағым XIX
ғасырдың алғашқы онжылдығында Ресейде классицизм әдісімен өзінің шыңына
көтерілгені мәлім. (Озеровтың трагедиясы, Крыловтың комедиясы, т.б.).
Мұнда, әсіресе, поэзия мәдениетіне баса назар аударылды. Бірте-бірте бұл
ағымда романтизм мен ағартушылық кейіпкерлердің өмірден алшақтаған, не
іздеп, не қойып жүргенің ешкім білмейтін жиһанкезшілдікке ұқсап кетті. Ал,
ағартушылық оған қарағанда, бірден көзге түсіп, жаңашылдылығымен танылды.
Ағартушылықтың кейбір белгілері XIX ғасырдағы қазақ, татар, башқұрт
әдебиетінде айқын көріне бастады. Әсіресе, XIX ғасырдың екінші жартысында
орыстың демократтары бұл халықтардың мәдениетіне, әлеуметтік өміріне,
әсіресе ағарту идеясының дамуына өз ықпалын тигізгені де рас. Ел ішінде
арнайы рұқсатпен келген ориенталистер, кейіннен айдалған, қуғын көрген орыс
оқымыстылары, ғалымдары келіп, олардың салт-санасын, әдет-ғұрыптарын
зерттеді. Мәселен, қазақ, башқұрт елінің тыныс-тіршілігі орыс ғалымдары мен
жазушыларының назарынан ешқашан тыс қалмағандығын тағы бір қайталап айтуға
тиіспіз. Башқұрт халқы, оның өткені мен бүгінгісі жөніңде Л.Н.Толстой,
М.Е.Салтыков-Щедрин, А.М.Горький, Д.Н.Мамин-Сибиряк, Г.И.Успенский,
Н.В.Ремезов, Ф.Д.Нефедов, А.М. Федоров, Н.Г.Гарин-Михайловский,
А.Крашенинников, В.В.Брусянин және басқалар жазды [14, 277]. Татарстанда
да бұл өзіндік ерекшелігі бар, тарихи маңыз алды. ... Орыстың азат ету
қозғалысы XIX ғасырдың бірінші онжылдығында үлкен күшке айналды, сөйтіп,
ресейдің басқа отар халықтарының қоғамдық өміріне едәуір ықпал етті: бұл,
әсіресе, 50-60 жылдарда анық аңғарылды. Бұл кездегі төңкерісшіл-
демократиялық қозғалыстың жетекшілері және қатысушылары Н.Г.Чернышевский,
И.А.Добролюбов, Т.Г.Шевченко, Н.А.Некрасовтар болды. Бұл күреске татар
халқы да дер кезінде қатысты, олардан алдыңғы қатарлы ағартушылар көптеп
шықты. XIX ғасырдың соңғы ширегінде ағартушылық қызмет өрістеді [15, 178].
Қоғамдық ойдың шындығы тереңде жатқан құбылыс. Ресеймен және Европаға жақын
тұрғандықтан әрі Шығыс пен Батысқа орнаған қарым-қатынас татар халқының
ертерек орыстық ассимилияцияға ұшырауына, патшалық отарлаудың татарларды
отарлауға аса қатты мән беруінің де әсері көп болды. Бұл тарихи өзгеріс XX
ғасырдың басындағы қазақ халқына да арнайы бағыт ұстауымен ерекшеленді. Бұл
мәселелердің барлығы да әдеби-шығармашылық қызметте өрнектелді. Түрлі әдіс,
ағым, бағыт, мектеп, дәстүр қалыптасты, бұрынғы бар белгілер қайта дамыды.
Осы мәселелерді түйіндей келгенде, қазіргі таңдағы XX ғасырдың бас
кезіндегі әдебиетті үш топқа бөліп жіктеп жүргеніміз мәлім. Олар: а) діни-
ағартушылық бағыттағы әдебиет (адамгершілік тәрбиесінің негізі діни-рухани
бостандыққа жету деп түсінген), ә) ағартушы-демократтық бағыттағы әдебиет
(ағартушылықты дамыту, әлеуметтік теңсіздікті жою деп қараған), б) ұлт-
азатшыл әдебиет (ұлт болып азаттық, теңдік, бостандыққа жету деп білген)
өкілдерінің мұралары.
Діни-ағартушылық ағым деп қоғамдық пікір көшінің жүйеленіп, сыртқы
күштерден құтылудың амалына дінді тірек ету, шығармашылық өзегіне бас
тақырып етіп дінді алу, әрі осы мәселені негізгі шығармаларына арқау ете
отырып бірліктің, тәуелсіздіктің, тұтастықтың кілті, рухани сананың негізі
ішкі тазалық (жүрек тазалығы), сыртқы тазалық (ұят, иман, ар-ождан, т.б.)
деп түсіну, шығармашылық үрдістің белгілі, жүйелі қалыпты дамуын айтсақ
керек. Осы айтылған белгілер әдеби мұраларында көрінген ақындарды діни-
ағартушы ақындар деп атаймыз [16, 38].. Олардың қатарында Ақмолла
(Мифтахиддин) Мұхамедиярұлы (1839-1895), Ә.Кердері (1858-1912), Нұржан
Наушабайұлы (1859-1919), Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931), Шәді Жәңгірұлы
(1855-1933), Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931), Мақыш Қалтайұлы (1869-
1916), т.б. ақындарды атауға болады. Діни-ағартушылық ағым ақындарының
бірсыпырасын бүгінгі таңда ғылыми әдебиетте кітаби ақындар немесе шайырлар
деп беріп жүр. Олар - мектеп медресселерде білім алған сауатты ақындар.
Өлең-жырларын ойланып, толғанып жазып шығарған араб-парсы, шағатай
тілдеріндегі Орта Азия мен Қазақстанға тараған шығыс әдебиеті үлгілері мен
діни шығармаларды жақсы білген және оларды қазақ тілінде назиралық
дәстүрмен жырлап отырған. Яғни қазақ халқын шығыстың классикалық
шығармаларымен таныстыруда, насихаттауда олардың елеулі орны болды. Сонымен
бірге, олар сол әдеби қызметтерімен қазақ әдебиетін жаңа тақырып, жаңа
жанрлармен толықтыруға, байытуға мол үлес қосты.
ХХ ғасырдың бас кезінде жыраулық, ақпа ақындық дәстүрде шығармашылық
еткен ақындар да мол болды. Олардың қатарында Насихат, Аралбай, Өмір
секілді ақындарды атауға болады.
ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ
әдебиетіндегі үлкен бір сала - әнші ақындар шығармашылығы. Олар өлең,
терме, толғау шығарған ақын, әрі сол шығармаларына музыка шығарған,
композитор, сазгер, әрі сол әндерді өздері орындаған ғажап әншілер болды.
Яғни әнші ақындар шығармашылығының басты ерекшелігі – ақындық, сазгерлік,
әншіліктің бір шығармашылық иесінің бойында түйісуі. ХХ ғасырдың бас
кезіндегі әнші ақындар қатарында Үкілі Ыбырай, Ағашаяқ, Иманжүсіп, Балуан
Шолақ, Әсет, Жаяу Мұса секілді ақындарды атауға болады.
1916 жылғы маусым жырлығына байланысты бұқара ыза-кегін шынайы
бейнелеген ұлт-азаттық көтерілісі жайлы өлең, жырлар - XX ғасыр басындағы
поэзияның көлемді бір саласы. 1916 жыл поэзиясын шығарушылар ішінде ақпа
ақындар да, жазба ақындар да бар. Аталған жырлар - өлең, толғау, хат,
күнделік, көңіл айту, қарғыс, жоқтау, поэма, жыр, дастан күйінде келуі -
ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет деп жүрген кезеңнің араласуы.
Бұл шығармалардың құндылығы сол – олардың көтеріліс кезінде, майдан
даласында тууы. Әдебиет тарихы үшін 1916 жылға қатысты жырлардың сол кезде
немесе көтерілістің ізі суымай тұрған шақта туғандығымен де бағалы болмақ.
XX ғасырдың бас кезінде жарық көрген қазақ қаламгері туындыларының
көбі поэзия болғаны рас. Халқымыздың өлеңді жансерігі еткен бағзы дәстүрі
жаңа ғасыр басындағы әдебиеттен де айқын танылды. Бұл кезеңде, кітап
шығарғаны бар, кітап шығармағаны бар жүз елуге жуық қазақ ақындары
болғандығы аңғарылады... әлі жиналмаған, қолжазба қорларына алынғанымен,
өмір сүрген жылдары айқындалмай жүрген ақындар да аз емес,- [17, 5] деп
жазыпты ф.ғ.к. Қабиболла Сыдиқов Қазақ поэзиясының антологиясында (ҚР
М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. 1993) Сонымен қатар Мұқан,
Мұхамедсәлім, Қайыпназар, Албан Асан, Ақыт, Ахмедғали, Досы, Елбай,
Әкімәлі, Уәйіс, Байбатыр, Қайып, Сәпөк, Насихат, Зейнеп секілді бірқатар
белгісіз ақындар шығармаларын да енгізген. Мұнан шығатын қорытынды: бұл
кезең әдебиетінің өкілдерінің әдеби мұралары, ақын-жазушылардың зерттелуге
тиіс мәселелері әлі де көп екендігі аңғарылады.
XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті - ұлы дәуірдің: ілгерілеулер,
күрес, көтерілістер, сұрапыл соғыстар, қиян-кескі төңкерістер дәуірінің
әдебиеті. Күрделі көп қырлы әдебиет,- деп тұжырымды баға берген проф.
Б.Кенжебаев ол тұстағы қазақ ақын-жазушыларын саяси, әдеби бағыттарына
карай: 1) ағартушылық, 2) ағартушы-демократтық, 3) демократтық-төңкерісшіл
топтарға жіктейді [18, 29]. Сол кезең әдебиетінің осындай ағымдар мен
бағыттарға жіктелуі кезең әдебиеті тарихының шынайы ахуалынан туындаған.
Дегенмен, XX ғасыр басындағы қыруар көп ақындар мен жазушылар шығармаларын
саралап, бағыттар мен ағымдардың саяси, көркемдік сипаттарын таратып
зерттеу - социалистік реализм әдісі тұсында мүмкіндік болмаған, енді ғана
қолға алына бастаған істер. Ұлтшыл әдебиеттің ұлы мұрасына жол тәуелсіздік
жылдарында ғана ашылды [19, 63].
Ал XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті - халық тарихының ең бір биік
белесті, шешуші кезеңінің күрделі шындығын суреттеген әдебиет. Жаңа
әдебиеттің бойын тіктеген кезеңі. Жаңа әдебиетте әдебиеттің гуманистік,
сыншыл-демократиялық, ағартушылық, реалистік бағыттары, дәстүрлі әдебиет,
азаттықты аңсаған халық поэзиясы, кітаби ақындар деген атпен белгілі
болған, нәзирашылдықты басым ұстанған діни-ағартушылық, Шығыс әдебиетінің
дәстүрін насихаттаушылық мектеп те бірдей көрінді. Мұның өзі сол кезеңнің
табиғатына тән құбылыс. XX ғасыр басындағы әдебиет тұстастай алғанда Әлихан
Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаевтар рухының
аясында, ұлттық жаңғыру, ұлттық азаттыққа ұмтылу ағымындағы әдебиет. Алаш
көсемдері бұл шырғалаң күрделі дәуірдегі ұлттық әдебиет мақсатын Абайдың
реалистік әдеби дәстүрінің арнасында желілеп берді.
XX ғасырдың басындағы әдебиетте барлық жанрлық ізденістер, тақырыптық
жаңалықтар пайда болды, дегенмен сөз өнерінің поэзиялық қалпы әлі де мығым,
әлі де құнарлы еді, сол себепті аралас типтегі шығармалардың көрінуі,
жамағат ұғымына түсінікті поэзиялық туындылардың көп болуы заңды болатын.
Ұзын-сонар түсіндіру, егжей-тегжейлі баяндау, қайта-қайта езгілеп түсіндіру
жоққа тән, қазақи калыптағы аз сөзбен көп мағына беруді мұрат еткен
қазақи психология үшін поэзияның орны ерекше еді, солай болды да. Тіпті,
елдің ахуалы, саяси-әлеуметтік, қоғамдық мәселелердің барлығының үгітшілдік
сарынында болуы да тікелей отарлық торынан тезірек құтылу мәселесіне
байланысты еді. Сол себепті де поэзияның қарқынды дамуы анық сезілді.
Бірақ, әдеби дамудың жемісті тұсы тақырыптық, түрлік, жанрлық,
композициялық өзгерістер болғандығын айтуға тиіспіз. Жаңаша серпіліс
ізденістің барлығы ұлттық, ұлтшылдық мәселелерін батыл көтеруімен
ерекшеленді. Жырлау әдісінің пайғамбарына айналған Абайды бетке тұтып,
мәселен, Ахмет Байтұрсынұлы Абайша қарақан басын күйттеген, мансап үшін ар-
абыройын сатқандар мен жақсылығы өз басынан артылмағандарды, бос белбеу,
босаң туған бозбалаларды, бір тойғанын ар қылмаған шалдарды, мәз болып
құр түймеге жарқылдаған оқығандарды сын семсеріне алды, барлық ақындардың
осы тақырыпқа соқпай кетпегендері тіпті аз.
XX ғасырдың басындағы поэзиялық тақырыптың отаршылдыққа қарсылығы
барлық ақындарда әрі тұрақты орын алуы ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Өйткені, бұл кезең ақындарының аса қиын күрделі тақырыбының төркінің дәл
осы ұлтшылдық тақырыбынан табамыз.
Қазірге дейінгі зерттеулерде кездесіп жүрген талдау, салыстырмалы
талдау жүйесіндегі патшалық саясат, империялық жүйе деп жауырды көре
отырып, жаба тоқу әдісінен арылар кез жетті. Ақындардың (жазба әрі
импровизаторлар) сол тұстағы шығармашылығын талдағанда ең алдымен өзекті
деген мәселені көтеруін, тақырып негізіне алған іргелі мәселерге талдау
жасалмағы керек. Олар:
1. Қазақ жерінің отарлануы;
2. Саяси билік жүйесі;
3. Оқу-ағарту ісі;
4. Дін және діни наным-сенімдерді өзгерту бағытындағы жымысқы іс-
әрекеттер;
5. Ұлттық сананы ояту мәселелері болды.
Туған жер - тұғырың... деген қазаққа жер телімін кесіп беру,
отырықшылыққа үндеу, шұрайлы жерлердің барлығын орыс келімсектеріне бөліп
беру - қазақты кедейлендірудің қолдан жасалған ісі еді. Бұл тақырыпта
жырламаған ақын жоқ десек те болады. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы:
Байланып қорыққандықтан жүрді тілім,
Қазағым, қайран жұртым, халқым елім.
Мұжық кеп, қара шекпен крестьян,
Жеріңді қылмады ма тілім-тілім. [20, 61].
XX ғасыр басындағы әдебиеттің эволюциялық дамуы – үгіт-насихат
сарынында болуы да уақыт ділгірлігінен туған-ды. Мәселен, Міржақып Дулатов
кітабы шыққан кезді М.Әуезов: Қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін өткізіп,
ел дертінің себебін ұғынып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге
жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де
іске аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына дөп келді [21, 240],-
деп жазды. Себебі, сол кезең үшін аса қажет, өмірлік мәселелерді алғы
кезекте сөз ету, түсінікті етіп барынша қарапайым жырлау да уақыт
қажеттілігінен туындаған құбылыс болатын. Тіпті, сол кезеңде аға әріптесі
Ахмет Байтұрсынов туралы Міржақып Дулатов: А.Байтұрсынов өзінің
өлеңдерінде махаббат туралы, әйел туралы, табиғат туралы жырламайды, онда
лепірмелі көп сөз де жоқ, қанатты сөздер де жоқ. Ол қарапайым да түсінікті
қазақ тілімен еркіндік туралы, ұлт туралы, езілген және артта қалған қазақ
ұлты туралы жырлайды, ұлтты білімге, еңбек етуге және ғасырлар бойғы
ұйқыдан құтылуға шақыра отырып, әр бір қазақтың санасында адамзаттық
сезімін оятады [22, 61],- деген еді.
Әлем әдебиетінің әр кездегі түрлі нұсқаларымен танысқан адам үнемі
қайталанатын құбылыстарға кездеседі. Сол тұрақты нәрсенің бірі – әдеби
жанр. Рас, кейде үрдіс өсіп, биікке шыққан сала кейде баяу дамиды, екінші
қатарға көшеді. Бір ұлттың әдебиетінде бой көрсетпейді. Дегенмен, тұтастай
алғанда, өзгеріс, даму процесін көруге болады.
Жанр – әдебиеттің тегі, әдебиеттегі түрлер, оның табиғатын танып, даму
барысын пайымдауда бүгін әр түрлі ағым, әр түрлі мектеп өз тұжырымын
ұсынбақ. XX ғасыр басындағы әдебиетті түрліше топтастырып (Алаш ұранды
әдебиет, діни-ағартушылық әдебиет, демократтық бағыттағы әдебиет)
жүргенімізбен, тірелер түбі-қажеттіліктен туған әдебиетке тірелері де хақ.
XX ғасырдың басында көркем проза жаңа арнаға түсіп қалыптаса бастады.
Оған Шәкәрімнің Әділ-Мария романын, Спандияр Көбеевтің Қалың мал
романын, М.Дулатовтың Бақытсыз Жамал романын, Сұлтанмахмұттың Қамар
сұлу, т.б. айта аламыз. Бұлардың негізгі тақырыптары, отарлық таным
таңған, құлдық психология дендеп енгізген - әйел теңсіздігі. Қарапайым ауыл
өмірінің қайыршылануы, кедейлік психологиясы т.б. болды.
Әр түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң, жер, саяси билік, оқу-
ағарту мәселелеріне арналған Бұ заманның соғысы (1914), Жәрдем комитеті
(1915), Закон жобасының баяндамасы (1914, осы мақала үшін Ахмет
Байтұрсынов штраф-айып төлеген, Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан
уақыта положение (1914), Губернатор өзгертілуі (1914), Соғысушы
патшалар (1914), Қазақ жерін алу турасындағы низам (1913), Қазаққа ашық
хат (1916) сияқты көптеген мақалалар көсемсөзші Ахмет Байтұрсынұлының
көзқарас эволюциясын, тарихи білігін, ойшылдық деңгейін, журналистік стилін
көрсетіп, рухани даму кезеңдерімізден мол хабар береді.
Ал ғалымның тілші, әдебиетші ретінде жазған мақалалары тұтас том
боларлық мол дүние, бұлардың ішінде 1913 жылы жызылған Қазақтың бас ақыны
еңбегі оқшау, дара тұр. Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы
орны, көркемдік-эстетикалық сипаттар дұрыс көрсетіліп, терең талданып,
алғаш рет қазақ оқырманының алдына тартылды. Өмірдің сан алуан көкейкесті
мәселелерін арқау етіп жазған Ахмет Байтұрсынұлы мақалалары алдымен Айқап
журналында, 1913-1918 жылдар арасында өзі редакторлық еткен Қазақ
газетінде, кейін кеңестік баспасөзде жарияланған. Мақалалар саны көп, олар
мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, бұларды жинап, сұрыптап, ой
елегінен өткізіп, жүйелеп бастырып шығару арқылы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
тарихи зердеміздің қазір ойсырап, үңірейіп тұрған беттерін толтыратын
болармыз. Қазіргі қолда бар материалдың негізіне сүйенгенде, қаламгер оқу-
ағарту, оқулықтар жасау, әліппе, емле жасау, грамматика, жер игеру, кәсіп
істеу, қоғамдық күрестер, мәдениет, әдебиет, эстетика проблемаларын
тереңінен қозғап, өз кезіндегі қоғамдық-әлеуметгік ойға мұрындық, ұйтқы
болған пікірлер айтып, тұжырымдар жасаған. 1917-19 жылдар арасында адасқан,
қателескен кездерін автордың өзі де мойындаған. Ал төңкеріс алдында жазған
еңбектердің басым көпшілігінің негізгі идеясы ағартушылық, демократтық,
прогрестік тұрғыдан көрінеді, олар біздің азаматтық, рухани дамуымыздағы
маңызды, мәнді кезеңдер шындығынан хабар береді, бірқыдыру ойлар, пікірлер
дәл қазіргі уақытқа қызмет ететінің көруге болады. Мәселен, автордың Қазақ
өкпесі мақаласында (Айқап 1911, №2) тарихи мәселелерге объективті,
ғылыми тұрғыдан қарайтындығы көрінеді, қазақ хандығы неліктен құлады, өз
алдына дербес мемлекет болып тұра алмаудың себебі, Россияға қосылудың
негізгі жағдайлары деген проблемалардың жауабы айтылады. Олжалы жерде
үлестен қағылғаымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан
қағылғанымыз - бәрі надандық кесапаты, - дей келіп, ел мен елді, ұлт пен
ұлтты теңгеретін ғылым, өнер екенің айтып, оқуға, ағартушылыққа ден қойған.
Ахметті үлгі еткен себебіміз: бүкіл қазақ оқығандарының осы Ахаң қорғаған
тақырыптарды әр жағынан келіп, түрлендіре дамытқанын, Алаш көсемін өздеріне
ұстаз тұтқанынан көре аламыз.
XX ғасырдың басындағы поэзия үлгілерінің әу бастағы арналары бар,
қалыптасқан үлгі дейміз. Барлық сөз зергерлерінің алғашқы шығармашылы- ғы
поэзиядан бастау алған. Қазақ әнші халық деп бекер айтылмағандай. Олардың
шығармашылығы жан-жақты болды. Жаңа ғасыр басындағы өзекті мәселелерді
көркем өнерде бейнелеуде әдебиетімізге тың да тосын жанрлардың бірі
драматургия қосылғаны мәлім. Қазақ драматургиясының тырнақалды туындылары
жазылған сәттен-ақ қолданысқа түсіп, (қажеттілік еді) далалық сипаттағы
шағын сахналарда қойыла бастады. Әрине, олардың жанр талабына сай болуы мен
қойылымның қазіргі талапқа сай болмағаны кәдік. Әйтсе де қазіргі
кемелденген драматургия қазіргі күйінде бірден өмірге келе қоймағаны да
белгілі. Қазақ драматургиясы да бүгінгі жеткен биігіне сан қилы шырғалаң
соқпақтан өтіп келді. Б.Серкебаевтың қолжазба күйіндегі пьессалары - Жер
дауы (1912), Қызыл бұзау (1913), Бақсы (1914), Әйел теңдігі (1915),
Ғазиза (1915) белгілі болған. Бұл туралы Р.Нұрғалиев Ертеректе әр түрлі
той-томалада сауық кештерінде Ғазиза, Жер дауы... қолжазба күйінде
тараған шағын пьеса, инценировка үлгілері қойылып жүрген. Надандықпен
күрес, теңдік мәселесі - олардың ортақ тақырыбы. Бірақ бұлар баспа бетін
көрмеген. Ал тасқа басылып, жарық көрген пьессалар деп К.Тоғысовтың
Надандық құрбаны, (1915) Алматы уезінің начальнигі А.И.Лихановтың Манап
драмасын (1913) айтамыз. К. Тоғысов пьесаны жазуға негіз болған жағдай
туралы Қайғы деген атпен Айқап журналына шағын мақала жариялаған. Мұнда
автор сол уақыттағы қазақ арасындағы әдет-ғұрыптың зиянды жақтарын, бақсы-
балгерлердің жалған ем-домынан көрген ел азабын, ауыл өмірінің сорақы
көріністерін әшкерелеп, пьеса жазғанын айтады. Өз ойын қорыта келіп автор:
Міне, осындай қырда болып жатқан көп надандықтың бірлі-жарымын, қолдан
келгенше, ойын кітабына (пьеса) жазып, қазақ жастарына ұсынғым келеді.
Қазақтарға ойнап, өз көздеріне көрсетсе, мұндай надандық жолдан құтылар деп
үміт қыламыз,-деп, пьесаны жазудағы негізгі мақсатымен таныстырады.
Алғашқы драмалық шығармаларға осы күнге дейін М.Әуезовтің Еңлік-
Кебек драмасы айтылып келді. Сөйтсек, ең алғашқы драмалық шығарма Көлбай
Тоғысовтың Надандық құрбаны пьесасы екен. Осы шығармадан кейін қазақ
әдебиетінде де драмалық шығармалар көбейе бастады. XX ғасырдың басындағы
әдебиет - барлық жанр түрлерін қамтыған әдебиет. Ерекшеліп - отаршылдыққа
қарсы күрес идеясына құрылуы, қазақ тәуелсіздігі, ұлт бостандығының батыл
көтерілуі дейміз. К.Тоғысовтың Надандық құрбаны пьесасы тасқа басылып,
жарыққа шыққан қазақ драматургиясындағы тұңғыш талпыныс, надандық негізін
әлеуметтік теңсіздіктен іздей білген, қат-қабат әлеуметтік мәселелерді осы
жанр жүгіне айналдырған бұл саладағы алғашқы шығарма болғаны даусыз.
1904 жылы Абай Құнанбайұлы дүние салды. Ақынның шығармаларын хатқа
түсіру қолға алынды. Абайдын әдеби хатшысы Мүрсейіт (Нұрсейіт) Бікеұлы 1905
жылы ақын өлеңдері мен қарасөздерін араб әліпбиімен көшіріп шықты. Бес
жылдың ішінде ақын шығармаларының үні қолжазбасы (1905, 1907, 1910)
түзілді. 1909 жылы бүл шығармалар Санкт-Пегербургте Қазақ ақыны Ибраһим
Кұнанбай ұлының өлеңі деген атпен жеке кітап болып басылды. Жинаққа кірген
Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаевтың Абай (Ибраһим) Құнанбайұлының өмірі атты
мақаласы күні бүгінге дейін құнды еңбектердің қатарында бағаланады. Кітапты
бастырып шығаруға Кәкітайдың құрдасы, сырлас досы Әлихан Бөкейханов
бастамашы, жебеуші болғаны мәдім. Абай мұралары Орынборда (1916), Қазан мен
Ташкентте (1922) жинақ түрінде жарық көрді. Ташкентте жарық көрген
басылымды шығарушылар Абайдың бұл кітабы Қазан басылымынан кейінгі үшінші
басылымы екендігін, ақын өлеңдері оқушыларға, білім беру саласына аса
қажетті болғандықтан, Білім беру комиссиясы жеделдетіп жариялатып
отырғандығын көрсетіп жазды. Кітапты әзірлеуді мойнына алған Нәзір
Төреқұловтың әр түрлі әлеуметтік істермен қолы тимегендігін, кітап біраз
кешеуілдеп тұрғандығын, әйтсе де тездетіп бастыру, тоқтатпай шығару жағынан
Нәзірдің тікелей ықпалы тигендігін айтпады. Абайдың бұл кітабын
дұрыстаушылар: Халил Дос - Мұхаммедов пен Уәли- Хан Омаров. 1916 жылы
Орынборда жарық көрген Абай термесі жинағын қатарға қоссақ, бұл ақын
шығармаларының төртінші басылымы. Айналасы он үш жылдың ішінде, төрт қайыра
жарыққа шығару сол кездегі жағдайды ескергенде ерекше ықыласты танытады.
Бұл қазақ елінің рухани өміріндегі ұлы құбылыс еді. Бұған дейін де, сол
тұста да қазақ кітаптары әр түрлі дәрежеде жарияланып тұрса да, бір ақынның
шығармашылық өмірі мен қызметіне ерекше ықылас танытып, осындай
жүйелілікпен жариялап, насихаттау ұлтық әдебиет тынысындағы ілгерішілдік
жаңалық болатын.
Алаштың ардақты ардагерлері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсыновтар қазақтың
бас ақынының мұрасы жөніңдегі терең танымдық шығармаларын жариялатты. XIX
ғасырдың соңыңда қазақ әдебиетінің бұрын-соңды болмаған асқар биігіне
көтерілген Абай дәстүрі, реалистік көркемдік таным дүниесі осыдан кейінгі
ұлттық сөз өнерінің мұратын, мақсатын, бітім-пішінің біржолата айқындап,
бекітіп кетті.
Абайдан соңғы қазақ әдебиеті реалистік сипатын тапты, жаңа бағытта
өріс кеңейтті. XX ғасырдың алғашқы он-жиырма жылындағы казақ әдебиетінде
Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов
шығармалары жоталанып көзге түседі. Міржақыптың Оян, қазақ! кітабы Қалың
елім, қазағым деп тебіренген, іші қанжылай еміренген Абайдың
өзекжарды мұңының жалғасы сынды, ұлт жігерін одан әрі қарай қайрау іспетті
шықты. С.Торайғыров, С.Дөнентаев, М.Сералин, Б.Күлеев, С.Көбеев сынды
тұлғалы таланттардың ақындық шабытты шақтары мен қоғамдық қайраткерлігінің
белсенді күндері осы кезеңге тұспа-тұс келді.
Әдебиет тарихынан мәлім әр жанрдағы көркем әдеби мұраларға, көркем
әдеби, публицистикалық жазбаларға қарағанда, XX ғасырдың басындағы ширек
ғасыр казақ әдебиетінің бәз қалпында даралық танытқан, халық тағдырының
өртіне түсіп, санасынан сартап болған ұлттық мүдденің тізгінің қолына алған
сәті деп қараған дұрыс. Бір жағынан, Ресей патшасының бодандығында
болғанымен, 1905-1907 жылдардағы дүрбелеңді кезең, Ресей үкіметінің,
большевиктер партиясының тегеуірініңен әлсіреп, алыс-жақынды бүріп үстаған
шеңгелінің босаңсып, байтал түгіл бас қайғының кебін киген тұсында бодан
елдердің көзі ашық зиялы өкілдері өз ұлтының, елінің ендігі келешегін
ойлап, алғы күндердің қамын жей бастаған секілді. Екіншіден, қазақ
ортасының ішкі даму жөні де пісіп-жетіліп, осындай бір күрделі де
қайшылықты кезеңге аяқ басқандығы анық-ты. Әдебиет қашанғыдай осы үрдістің
өзегіндегі құбылыстардың тамырын басты.
Ұлт мәдениетінің негізі саналатын көркем әдебиеттің ХХ ғасырда өзімен-
өзі тұйықталған әдебиет ретінде дамымай, жан-жақты, сан-салалы жетілу
жолында болғанын анықтауға жаңа мүмкіндіктер ашылады.
ХХ ғасырдағы қоғамда болған әр түрлі саяси, мәдени өзгерістер әдеби
байланыстың жаңа сипатқа көшуіне жағдай туғызды.
Әдеби байланыс түрлі халықтар мәдениетінің жақындасуына, рухани қарым-
қатынасының өркендеуіне үлкен үлес қосады. Бұл жайында атақты шығыстанушы
ғалым, академик Н.И.Конрад: “Ұлттық әдебиеттің өркен жаюы мен даму
факторларының бірі – өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста,
байланыста болу. Кез келген әдебиетте екі компоненттің болатыны белгілі.
Бірі – сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар, екіншісі – басқа
елдерден енген кірме шығармалар. Осындай дүниелердің негізінде әдеби
байланыстың рөлі ерекше көрінеді. Мұны қандайда бір әдеби шығармалардың
түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің тілінде оқуы
негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуынан немесе бір халық
жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің жазушысының
өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындай факторлардың арқасында бір
елдің әдеби дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналады” [23, 290 б.].
XX ғасыр басындағы әдеби байланысты сөз еткенде, оның мынадай
арналардан қуат алғанын атап өткен жөн. Ең әуелі, Ресей империясының
отаршылдық саясатына қарсылық ретінде ресей мұсылмандары мен жалпы түркі
халықтарының саяси күрес жолындағы идеялық бірлігі негізіндегі карым-
қатынастарының дамуы. Екіншіден, осы жағдаят арқылы басты шығармашылық
тұлғалардың өзара ықпалының арта түсуі. Үшіншіден, өзге жүрт, шығыс-батыс
әдебиетінің озық үлгідегі шығармаларды аудару арқылы үйрену, тәжірибе
алмасу, шеберлік калыптастыру мәселелері негізге алынады. Ендеше қазақ
халқының Ресейдегі мұсылмандармен және әсіресе түркі жұртымен тарихи қарым-
қатынасын бағдарлау әдеби алмасудың негізін танудың алғы шарты болып
табылады.
Ислам діні пайда болған уақыттан бастап, араб жұртының “Мың бір
түнінің” жекелеген әңгімелері мен “Ләйлі-Мәжнүні”, “Калила мен Димна”
кітабының мысалдар жинағындағы дидактикалық хикаяттары мен басқа да ертегі,
дастан, мысалдардың көшпелі сюжеттерінің кірігуі, қазақ әдебиетінде қисса,
мысал жанрларының қалыптасуына негіз болды деп пайымдауға болады. Осындай
себептердің қазақ әдебиетінің жанрлық жағынан баюына, көркемдік үлгілердің
молаюына белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосты деуге негіз бар.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы болған әртүрлі саяси
жағдайлардың қазақ халқының елдік, мәдени, рухани тарихында өзіндік маңызы
бар болғаны белгілі жайт. Аталған кезеңдегі қоғамдық-саяси және әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер қазақ даласына жаңа шығармашылық серпін әкелді.
Жазба әдебиеті эпостық әдебиет негізінде қалыптасып, дамып келе жатқан
қазақ әдебиеті өзінің жанрлық, тақырыптық даму сатыларын басынан өткізді.
Қазақ әдебиетінің бұл кездегі өсіп-жетіліп, баюының тағы бір көзі әдеби
байланыстардың ерекше дамуы деп бағалауға болады.
ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби қарым-қатынастарының негізі араб
халқының әдеби жауһарлары саналатын: “Мың бір түн”, “Калила мен Димна
кітабы”, “Ләйлі-Мәжнүн” шығармаларының қазақ әдебиетіне сіңісіп, ақын-
жазушыларымыздың туындыларынан көрініс береді. “Мың бір түн” ертегісінің
жекелеген бөлімдері ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарында “Түркістан уалаятының
газетінде” қазақ тіліне аударылып, жариялана бастады. Ұлы ақын
А.Құнанбаевтың “Әзімнің әңгімесі” поэмасы, Ы.Алтынсариннің “Лұқпан хәкімі”,
Ж.Шайхысламовтың “Сәйфүлмәлік” дастаны, Ш.Құдайбердіұлының “Ләйлі-Мәжнүні”,
М.Көпеев, А.Байтұрсынов, С.Көбеев, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев және т.б.
ақындармен қатар, Ш.Жәңгіров, А.Сабалұлы, Ж.Шайқысламов сияқты көптеген
кітаби ақындарымыздың туындыларында жоғарыда аталған араб шығармаларының
кейбір кейіпкерлері, хикаялары параллель түрінде, салыстырулар арқылы
немесе назирашылдық сипатта жырланып, көркем баяндалады. Сондай-ақ, олар
арабтың классикалық дүниелерінің желісі мен сюжеттерінің негізінде жырлап
қана қоймай, өз халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне қатысты төлтума туындыларын
да жазды. Мысалы, Ш.Құдайбердіұлы “Нартайлақ-Айсұлу”; А.Байтұрсынов “Малшы
мен маса”,“Қайыршы мен Қыдыр”; С.Дөнентаев “Көк төбетке”, “Сұңқар мен
қарғалар”, “Бозторғай”, “Бөшкенің зары”, т.б.
ХХ ғасырдағы қазақ және араб әдеби байланыстары туралы әңгімені
бастамас бұрын, бұл байланыстың бұдан да кеңінен орнағанын және оның қазақ
әдебиетінің классикалық үлгілерінде мол насихатталғанын айту қажет.
Салыстырылып отырған екі әдебиеттің үлгілерін зерделей қарағанда, олардың
ішкі рухани болмысының ортақ тұстарының көптігін анықтауға болар еді.
Кітаби ақындарды діншіл, жазған шығармаларының көркемдік жағы әлсіз,
сапасыз деген пікір үстем болып, біраз уақыт зерттеу нысанына алынбағаны
белгілі. Кеңес заманында ғасыр басындағы ақындарды менсінбеушілік, жете
бағаламаушылық болғандығын, тіпті, шын мәнінде әдебиет болған жоқ деген
секілді ұшқары пікірлердің өріс алғанын ғалым Б.Кенжебаев орынды атап
өтеді [24, 186 б.].
Қазақ әдебиетінің алғашқы кәсіби сыншысы, академик М.Қаратаев
“Ізденіс іздері” атты еңбегінде бұл жайында былай деп жазады: “Кітаби”
ақындарды көпке дейін дұрыс түсінбей келдік. Тіпті, оларға қырын да қарап
келдік. Сондағы уәжіміз – әлгілердің бәрін “діншілдер” деп теріс түсіну
еді. Ал бұл жиырмасыншы жылдары пролеткультшілдердің “Пушкинді тарих
кемесінен лақтыру керек” дегені сықылды сорақылық болатын” [25, 172 б.].
ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеген ғалым Ы.Дүйсенбаев “Қиссашы
ақын”, “Кітаби ақын” деу қолдан жасалған терминдер. Сондықтан да олардың
шығармаларын зерттеп, талдап барып идеялық-көркемдік сапасын анықтау керек.
Болмаса бұлай атау жаңсақтық дегенді алға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz