ХХ ғасырдың бас кезіндегі Жетісудағы саяси жағдай және 1916 жылғы ұлт- азаттық көтеріліс
2 ХХ ғасырдың бас кезіндегі Жетісудағы саяси жағдай және 1916 жылғы ұлт-
азаттық көтеріліс
2.1 Жетісу қазақтарының азаттық күресіндегі ұлттық интелегенцияның рөлі
ХХ ғасыр басында қалыптасқан саяси жағдай Жетісу өлкесінде мекендеген
жергілікті халықтың патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы
наразылықтарының өршуіне алып келді. Әсіресе 1904 жылы басталған Қиыр
Шығыста басталған орыс-жапон соғысы Жетісудағы жағдайды тым шиеленістіріп
жіберді. Өлкедегі полиция департаментіне тыңшылардан келіп түскен
ақпараттар бойынша қазақтарды патша үкіметіне деген наразылығы екпін ала
түскендігі және олардың арасында жапондықтардың Азия – азиаттықтар үшін
деген ұранының ықпалына түсе бастағаны жайлы мәліметтер көптеп келіп жатты
[50, 253 б].
Жетісу өлкесінде орын алған осындай саяси ахуал жағдайында жергілікті
патша әкімшілігі қазақтардың көңіл-күйіне жіті бақылау орнатуды күшейтіп,
Жапониямен соғыстың барысы халыққа қандай деңгейде ықпал көрсетіп
жатқандығы жайлы мәліметтер жинастыруға кіріседі [207, с.15].
1904 жылы басталған орыс-жапон соғысы кезінде патша өкіметі жапондық
тыңшыларының Жетісу өлкесінде бүлдіруші іс-әрекет жасаудың алдын алу
мақсатында өлкелік әкімшілікке және полиция орындарына арнайы нұсқау
жібереді. Сол жылдың қыркүйек айында жіберілген бұл нұсқауда орыс
әскерлерінің соғыс барысында жапондардан тауып жатқан жеңілістері мен
сәтсіздіктерге Жетісу өлкесіндегі қазақтардың қалайша хабардар болып
жатқандығын тексеру керектігі де аталып көрсетіледі. Жетісу қазақтарының
орыс әскерлерінің майдандағы сәтсіздіктерін жылы қабылдап жатқаны туралы
хабар алған патша өкіметі оны өңірге Шығыс Түркістаннан енген жапондық
тыңшылардың іс-әрекетімен байланыстырып, оларды іздестіру үшін көптеген
шаралар қолданып әлекке түседі [50, 254 б].
Ресей империясының Құлжада орналасқан орыс консулдығы Шығыс Түркістанда
жапондық жансыздар орналасуы мүмкін екендігін ескеріп, Жетісу өлкесінен
Қытайға өтіп кеткен немесе көшіп келген қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр сияқты
түркі-мұсылман халықтарының өкілдеріне мықты бақылау қойып, әрбір басқан
қадамдарын аңду мақсатында олардың сондарынан өз жансыздарын қояды. Сол
жансыздар жіберген тыңшылық мәліметтерді консулдағы патша өкіметінің
қызметкерлері Ресейдің арнаулы билік орындарына жөнелтіп жатты. Алынған
сондай мәліметтердің бірінде консулдықтың Жетісу өлкесінде патша өкіметіне
қарсы тәртіпсіздік дайындалып жатқанын, сонымен қатар бұл
тәртіпсіздікке өлкеде мекендеген бүкіл түркі-мұсылман халықтарын тегіс
тарту жолында бір иманның белсенді түрде қимылдап жатқандығын анықтағанын
жазады [50, 255 б].
Шығыс Түркістандағы консулдықтан келіп түскен мәлімет бойынша патшаның
Әділет министрлігі берген тапсырмасы бойынша Түркістан өлкесіндегі билік
орындары Жетісу өлкесіне арнайы тексеру жұмысын жүргізу үшін Ташкенттен сот
палатасының прокурорын арнайы уәкілдікпен жібереді. Прокурор Верныйға
келгеннен кейін жергілікті халық арасында орыс билігіне қарсы үлкен
тәртіпсіздік ұйымдастырылуда, тәртіпсіздікке патшалы Ресейдің
Жапониямен соғысып жатқан кезінде сәтті шықпақ деген қауесеттің кең
тарағанына көз жеткізгенін тыңшылар арқылы қырғыздардың мундуз руының өкілі
Мәулен Сағынбаев деген адамның 8 мыңнан астам қырғыз пен қазақты
көтеріліске бастап шығуы мүмкін деген мәлімет алғанын жеделхат арқылы
Әділет министрлігіне хабарлады [50, 255 б].
Бірақ патшалық әкімшілік орындары күткендей Жетісу өлкесіндегі
жергілікті халықтар, әсіресе қазақтар мен қырғыздар ашық көтеріліске шыға
қоймады. Алайда қазақтар мен қырғыздар өздерін ұлттық езгіге салған патша
өкіметіне Жапониямен соғыста жеңіліс табуына тілектес екендіктерін ашық
түрде білдірді және ұлттық езгіге салған отаршылдық саясатты өршіте түскен
патша өкіметінің соғыста жеңіліс табуын жақтады. Мұны қырғыз қайраткері
Б.Солтоноевтің орыс-жапон соғысы кезіндегі халықтың көңіл-күйі жайлы былай
деп жазғанынан да аңғаруға болады: Орыс-жапон соғысы тұсында отаршылдардың
жәбір-жапасына шыдай алмаған халық отарлаушылардың жеңілісін тілеп отырды.
Кейбір кісілер жапондықтар құрметіне жаңа дүниеге келген сәбилеріне Жапония
деген есім де берді [88, 178 б].
1910 жылы жарық көрген Қазақтар атты Ә.Бөкейхановтың еңбегінде
жергілікті әкімшілік орындары орыс-жапон соғысы кезінде өздерінің отаншыл
рухта екендіктерін танытып қалуға тырысып, майданда жараланғандарға жәрдем
ретінде жергілікті халықтан ақша жинаған, күшпен алынған мұндай жәрдемдер
халықтың ашу-ызасын туғызып, отарлық езгіге қарсы наразылықтарын күшейте
түскенін көрсетеді,. Орыстандыру саясатының тәжірибесіне қаныққан
қазақтар, - деп жазды Ә.Бөкейханов, - жақсының бәрі исламнан тыс болуы
мүмкін емес деп ұғынып, жапондықтар мұсылман екен, олармен қазақтардың
туыстық байланысы бар екен деген лақапқа сенген [207, с. 75].
Сондай-ақ Қиыр Шығыстағы соғыс Жетісу өлкесінде мекендеген халықтың
арасында орыс қаруының күшіне күмән келтірушілік ахуал мықты орын алды.
Мұны билік орындары: Орыс-жапон соғысындағы сәтсіздің қырғыздардың алдында
орыс билігі қадірінің төмендеуіне алып келді. Қырғыздар бұрын
ойлағанымыздай орыстар соншалықты күшті емес екен деген пікірде, - деп
мойындады [50, 256 б].
Ұлттық саяси мәселені шешу жолындағы қазақ және қырғыз ұлттық саяси
элитасының бірлескен әрекеттері бірінші орыс революциясы тұсында және одан
кейінгі кезеңде айқын көрініс берді. Мұндай әрекеттер көп жағдайда қазақтар
мен қырғыздар іргелес орналасқан өңірлерде орын алды.
1905 жылы қаңтарда Ресей астанасы Петербургте орын алған қанды жексенбі
оқиғасынан кейін бүкіл империя революция жалыны құрсауына енді. Қанды
жексенбі оқиғасы империядағы түркі-мұсылман халықтарын бейжай қалдырмады.
Патша өкіметінің халықтың бейбіт шеруін жауыздықпен басып-жаншуы түркі-
мұсылман халықтары арасында кешірілмес күнә ретінде айыпталып жатты.
Басталған революцияның өршуін әлсірету мақсатында ІІ Николай 18 ақпанда
Халықтан сайланған адамдарды заңдық жобаларды әзірлеуге және талқылауға
қатыстыру туралы Ішкі істер министрі А.Г.Булыгин әзірлеген рескриптке қол
қойды. Либералды топтар бұр рескриптті арғы жағынан жарқын болашақтың
мүмкіндіктері көрініп тұр деп мәлімдеп, оны зор қуанышпен қарсы алды.
Аталмыш құжатпен бірге жеке адамдар мен ұжымдарды халықтың әл-ауқатын
жетілдіре түсуге үндейтін құжат та өмірге келді. Мұның артынша 17 сәуірде
дін еркіндігі жөніндегі патша жарлығы шықты. Бұл құжаттар түркі-мұсылман
халықтарының саяси өмірге құлшына араласуына өзіндік серпін берді [209, с.
233].
Сол тұстағы империяның шет аймақтарынан орталық билік орындарына ұлттық-
саяси мәселеге қатысты петициялар (арыз-тілек) жолдау қарқын алды.
Зерттеуші К.Залевскийдің сол тұста көрсетуінше, бұл езгідегі ұлттардың
азаттық қозғалысының бір қыры ретінде танылды [210, с. 233].
1905-1906 жылдары империядағы түркі-мұсылман халықтары атынан орталық
билік орындарына 500-ден астам петиция жолданған [50, 257 б].
Сол петициялардың бірі Жетісу облысы қазақтары мен қырғыздарының
атынан Министрлер комитетінің төрағасы, граф М.Ю.Виттеге жіберілді. Бұл
петицияны жолдауды ұйымдастыруда белгілі қырғыз манабы Шабдан Жантаев
белсенділік танытқандығына орай ол петицияны ғылыми әдебиеттерде Шабдан
Жантаевтың петициясы деп те атайды [211, 113 б].
Мұрағат құжаттарында аталмыш петицияның орыс тіліндегі нұсқасы
Ш.Жантаевтың ұсынысы бойынша Пішпек уезінің Талқан болыстығының қырғызы
Ахметбек Қойбағаров тарапынан қағазға түсірілгендігі және оның 1905 жылдың
маусым айында М.Ю.Виттеге жолданғаны жайлы айтылады.
11 тармақтан тұратын бұл петицияның алғашқы 6 тармағы дін мәселесіне
арналды.
Дін мәселесіне орай петицияда Түркістан өлкесі қырғыздары мен Жетісу
облысы қазақтарына өз алдына бөлек діни басқарма (мүфтилік) ашылуы
қажеттігі, мүфти мен имандардың имұсылмандар тарапынан сайлануы тиістігі,
өңірдегі мұсылмандардың некесі мен отбасына қатысты істер Шариғат бойынша
шешілуі керектігі, мұсылмандар білім алатын мектептер мен медреселердің
мүфтилік қарамағында болуы орынды екендігі, мүфтилікке вакуфтық иеліктің
берілуі және оның земстволық салық есебінен қаржыландырылуы тиістігі аталып
көрсетілді.
Петицияның 7-тармағында 1905 жылы 18-ақпандағы император жарлығына
сәйкес заң жобаларын талқылау, оны қабылдайтын жиынға, яғни, Мемлекеттік
думаға қазақтар мен қырғыздарға өз өкілдерін сайлауға тосқауыл қоймау
керектігі талап етілді.
Қазақ және қырғыз тілдеріндегі газет-журналдардың, кітаптардың
шығарылуына рұқсат берілуі керектігі петицияның 8-тармағында көтеріліп, бұл
мәселенің рухани дамудағы орны баса ескерьілді.
Өңірдегі қазақтар мен қырғыздардың жылжымайтын мүлік алуына және
таңдаған мамандығы бойынша қызмет етуіне билік орындары тарапынан тосқауыл
қойылуына наразылыө петицияның 9-тармағында көтерілді. Осы тармақта
қазақтар мен қырғыздарға бұл мәселе бойынша қойылатын шектеулердің алынып
тасталуы талап етілді.
Петицияның 10-тармағында үкімет тарапынан ашылған оқу орындарында, атап
айтқанда, гимназияларда білім алып жатқан қырғыз және қазақ жастарына
христиандық ілім негіздері оқытылмай, оның орнына мұсылмандық ілімнен дәріс
оқытылуы керектігі сұралды.
Жер мәселесі петицияның соңғы 11-тармағында көтеріліп, орыс
шаруаларының қоныс аударылуы доғарылуы керектігі талап етілді [212, 6 п].
Жетісу облысы қазақтары мен қырғыздарының петициясында дін мәселесінің
бірінші кезекке қойылуы өлкедегі мұсылмандардың діни істерінің діни
басқармаға қаратылмай, оның отаршылдық әкімшіліктің қарамағында болуына
байланысты туындаған еді. 1905 жылы көктемде Министрлер комитеті жанында
құрылған Ерекше комиссияға Түркістан өлкесіндегі мұсылмандардың діни
басқармасын, мүфтилігін құру туралы заң жобасын әзірлеу тапсырылған-ды
[213, с. 182]. Бұл өз кезегінде өлкедегі қазақтар мен қырғыздардың бұл заң
жобасының тез арада әзірленіп, қабылдануына қыпал етсек деген тиетін
күшейте түсті.
Петицияда қазақтар мен қырғыздарға алдағы уақытта құрылуы тиіс
Мемлекеттік думаға депутат сайлауға және депутат ретінде сайлануға шектеу
қойылмауы керектігінің де талап етілуінің өзіндік себебі бар еді. Ондай
себептің қатарына отарлық билік орындарының Түркістан өлкесінің жергілікті
халықтарын Мемлекеттік думаға сайлауға қатысуына құлықсыздық танытуын
жатқызуға болады. Тіпті, Мемлекеттік думаға сайлау ережін дайындау үшін
Министрлер комитеті жанына құрылған Ерекше комиссияның мүшелері арасында
Түркістан өлкесінің жергілікті тұрғындарын Мемлекеттік думаға қатыстырудың
қажеті де жоқ, өйткені олардың даму деңгейі төмен, әлі заң шығару ісіне
даяр емес деген пікір орын алған-ды [214, с. 81-82]. Петициядан осындай
пікірдің күш алып, қазақтар мен қырғыздар Мемлекеттік дума жұмысынан тыс
қалуы мүмкін деген алаңдаушылықтың болғаны аңғарылады.
Қазақ және қырғыз ұлттық саяси элита өкілдерін Ресей империясының қол
астындағы өзге халықтар тілінде, соның ішінде татар тілінде де түрлі
мерзімді басылымдардың жарық көруі толғандырмай қоймады. Сол тұста Ресейде
татар тілінде 33 мерзімді басылым (21 газет пен 12 журнал) шығып тұрған
[215, с. 10]. Мұның өзі петицияда қазақ және қырғыз тілдерінде газет-
журналдардың шығарылуына рұқсат берілудің талап етілуі пісіп-жетілген
мәселе екендігін көрсетеді.
Петицияда бүркемеленген орыстандыру саясатына, отарлық билік
орындарының түрлі тәсілдер арқылы қазақтар мен қырғыздарды болыстық
деңгейден жоғары лауазымға тартпауына және орыс шаруаларын қоныс аудару
арқылы патша өкіметінің өңірдегі жергілікті халыққа жерсіз қалу қаупін
төндіргендігіне қарсылық танытудың өзін ұлттық еркіндікке талпыныстың
көрінісі ретінде бағалауға болады.
Министрлер комитетінің төрағасы М.Ю.Витте атына қазақтар мен
қырғыздардың бірлесіп жазған петициясы тек Жетісу өңірінен ғана емес,
Сырдария облысының Әулиеата уезінен де жолданды. Бұл петицияны жолдауды
Әулиеата уездік басқармасында хатшы болған Әзімхан Кенесарин ұйымдастырған
[216, 298 б]. Русский Туркестан газеті Әулиеата уезі қазақтары мен
қырғыздарының петициясында дін, халық ағарту ісі мәселелерімен бірге жер
мәселесі де көтерілгенін көрсете отырып, былай деп жазады: Петицияның
екінші тармағы қырғыз даласын орыс элементтері арқылы отарлауға тікелей
байланысты. Себебі, қоныс аударушылардың поселкелері үшін учаскелер әзірлеу
жұмысының үздіксіз жүруінен қырғыздар өздерінің болашақта жер тапшылығын
тартатындығын сезінуде. Жер тапшылығын қазірдің өзінде қырғыздар тығыз
қоныстанған аудандар тартуда [217, с. 23].
Бірінші орыс революциясының бастапқы кезінде Ресейдің орталық
аудандарында өршіген шаруалар көтерілісін басу үшін патша өкіметі Орталық
Азияда жер кесу жұмыстарын қауырт жүргізіп, ол жерлерге орыс шаруаларын
шұғыл түрде қоныс аударта бастады. 1906 жылға қарай Жетісу облысына 40 мың
адам, Сырдария облысына 27 мың, Ферғана облысына 4 мың орыс шаруасы
қоныстандырылды [207, 247 б]. Бұл өз кезегінде жергілікті халықтардың өз
жерінде жер тапшылығын тартуына әкеліп соғып, патша өкіметінің аграрлық
саясатына қарсы олардың күресінің екпін алуын күшейтті. Т.Седельников 1907
жылы жарық көрген еңбегінде сол тұстағы қазақтар мен қырғыздардың жер үшін
күресі халық өседі, жер өспейді деген принцип тұрғысында жүріп
жатқандығын атап көрсеткен-ді [218, с. 11].
1905 жылдың алғышқы жартысында Әулиеата уезінің қазақтары мен
қырғыздары орыс шаруаларының қоныс аударылуына қарсы екендіктерін танытып,
жер кесу жұмыстарын жүргізушілерге қоқан-лоққы көрсетуге дейін барды. Соған
орай Түркістан генерал-губернаторы мұндай толқудың кең етек алып кетуінен
сескеніп, Петербургтегі орталық билік орындарына былай деп жазды:
Жергілікті түземдіктер арасында мемлекеттік тәртіп пен қоғамдық
тыныштыққа қарсы үгіт табысты болуы мүмкін. Өйткені, олардың ішінде орыс
үстемдігіне мойынұсынғысы келмейтіндер мен азаттыққа жетуді аңсайтындар әлі
күнге баршылық [219, с. 17].
Жер мәселесіне байланысты толқулар Жетісу өңірінде де орын алып, ол
жөнінде өлкелік билік орындарына жеткізіліп жатты. Түркістан генерал-
губернаторы Жетісу облыстық әскери-губернаторына: Маған келіп түскен
мәліметтер бойынша қырғыз тұрғындары арасында соңғы уақытта үкіметтік
тәртіпке қарсы бағытталған толқулар байқалып жатқан көрінеді. ... Уездік
бастықтар мен бөлімшелік приставтарға көшпенділерге мұқият қадағалау
орнатуды тапсырыңыз. Көшпенділер арасында сенімсіздік туғызатын адамдар
байқала қалса, ондайларды аластауға шара қолданыңыз,- деп жазды [220, с.
71].
Жетісу облыстық әкімшілігінің жергілікті халықтың толқуларына тосқауыл
қоюға деген талпынысына қарамастан үкіметтік тәртіпке қарсы бағытталған
үгіт-насихат жұмыстары тиыла қоймады. Әскери министрлікке Түркістан
өлкесінен келіп түскен мәлімдемелерге қарағанда Жаркент, Верный және Пішпек
уездерінде қолға қару алып, билік орындарына ашық қарсылық көрсетуге
үндеушілер саны күннен күнге арта түскен.
Қалыптасқан мұндай ахуал жағдайында Түркістан генерал-губернаторы
Жетісу облыстық әскери-губернаторына: Сіз тез арада түрлі үгіт-насихаттың
тиылуына тегеурінді шара қолданыңыз... Егер де қандай да бір ереуіл немесе
тәртіпсіздік бой көтере қалса, ондайды тез арада қару күшімен басып
тастаңыз - деген нұсқау берді [221, 65 п].
Қазақтар мен қырғыздардың Түркістан өлкесіндегі орыс тұрғындарын өз
жерлерінен ығыстырып тастау мақсатында оларға қауіп төндіріп тұрғандығы
жайлы отарлық билік орындарына мәліметтер ағылумен болды. Бірінші орыс
революциясының Түркістан өлкесіндегі жергілікті халыққа тигізген ықпалы
туралы еңбек жазған Е.Федоровтың көрсетуінше, сол кезеңде өлкенің көшпенді
халықтары арасына жасырын түрде қару таратылып жатқаны туралы мәлімет алған
билік орындары 1898 жылы Әндіжан оқиғасы қайталанғалы жатыр, егер ол
қайталана қалса, оған өлкедегі қазақтар, өзбектер, қырғыздар тегіс тартылуы
мүмкін деп қауіптенген [207, с. 19].
Жергілікті тұрғындар арасында қарудың таратылуы жайлы мәліметтерді тексеру
және табылған қаруды тәркілеу ісіне уездік приставтар жұмылдырылды. Осындай
тексерулер барысында өлкедегі өзге ұлт өкілдерінен тұратын революцияшыл
топтардың да көтеріліс ұйымдастыру мақсатында жергілікті халықтың
қарулануына мүдделік танытқаны айқындалды. Мәселен, Верныйдағы жасырын
үйірмеге жетекшілік етіп, Пішпек және өзге да Жетісу өңіріндегі қалалардағы
революцияшыл пиғылдағыларға өз ықпалын жүргізген Л.Н.Руммадан жергілікті
халық арасына тарату үшін деп жасырған бірнеше винтовка мен бір жәшік оқ-
дәрі тәркіленген [222, с. 158].
Сол тұста қазақтар мен қырғыздардың қоғамдық-саяси өміріне өлкеде
қайырымдылық көрсету мақсатында Верный, Пішпек, Әулиеата секілді тағы басқа
қалаларда бой көтерген Гап немесе Машраб деп аталатын мұсылмандық
үйірмелер де өз ықпалын тигізді. Полиция департаментінің Түркістан аудандық
күзет бөліміне тыңшылар арқылы келіп түскен мәліметтердің бірінде аталмыш
үйірмелер жайлы былай делінген: Жетісу, Ферғана және басқа да облыстарда
Гап, әрі Машраб деп аталатын үйірмелер бар. Верныйда мұндай үйірмелер
оннан астам. Машрабқа ұлтына, жасына, кәсібіне қарай кем дегенде 17-20
адам тартылады. Үйірме мүшелері апта сайын 20 тиыннан жарна төлейді. ... Әр
жексенбіде үйірме мүшелері жиналып, үйірменің атқарар жұмыстарын
талқылайды [223, 4 п].
Патша үкіметі мұсылмандық үйірмелер жергілікті халықтар арасында орыс
билігіне қарсы үгіт-насихат жүргізуде, өңірдегі қазақтар мен қырғыздардың
толқуларына түрткі болуда деп. Олардың қызметін тыңшылар арқылы бақылауға
алды.
Тыңшылардың жеткеруі арқылы Верныйдағы Жәбек Нығматуллин, Рахменқұл
Әбдірахманов, Гаппаржан Мақсұмов деген адамдар кірген Машраб үйірмесінің
жиынында патша өкіметінің жүргізіп отырған саясаты, әсіресе, Жетісуға орыс
шаруаларының қоныс аударылуы, қазақтар мен қырғыздардың иелігінен орыс
шаруаларына деп кесіліп алынып жатқан жер мәселесі және орыстандыру мен
шоқындыру бағытындағы үкіметтік шаралардың барысы жиі талқыланатындығы
жайлы билік орындары хабардар болды. Соған орай, үйірменің жетекшісі
Ж.Нығматуллин жергілікті билік орнының шешімімен өкіметке қарсы әрекет
жасауда деген айыппен тұтқындалып, абақтығы жабылды [223, 3 п].
Машраб үйірмелері арқылы қазақтар мен қырғыздар арасына Ресей
империясындағы түркі-мұсылман халықтарының саяси күштерін біріктіру
жолында, олардың мүддесін қорғайтын Ресей мұсылмандары одағы атты саяси
партия құру жолында Тәржіман газетінің редакторы И.Гаспринскийдің, татар
халқының көрнекті қайраткерлері Ю.Акчура мен Ә.Ибрагимовтың және әзербайжан
халқының қайраткері Ә.Топчибашевтің ұйымдастырып жатқан іс-шаралары туралы
мәліметтер кеңінен тарады. Мұндай мәліметтер алған өңірдің қазақтары мен
қырғыздары жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа тартыла бастады. Мәселен,
1906 жылы тамыздың 16-21 аралығында Нижний Новгород қаласында 800-ге жуық
делегаттың қатысуымен өткен бүкілресейлік үшінші мұсылман съезіне Жетісу
облысының қазақтары мен қырғыздарының өкілдері жіберілді. Съезге Жетісу
облысының қазақтары мен қырғыздары атынан екі өкіл қатысты. Оның бірі
кезінде Жетісу облысы қазақтары мен қырғыздарының орталық билік орындарына
жолдаған петициясын әзірлеуге қатысқан қырғыз А.Қойбағаров, ал екіншісі
Пішпек уезінің қазағы Ы.Дауылбаев еді [50, 258 б].
Ресей мұсылмандары одағы атты саяси партияның бағдарламасы мен
жарғысын бекітіп, оның 15 мүшеден тұратын Орталық комитетін сайлап,
Түркістан өлкесі мұсылмандарына өз алдына бөлек мүфтилік ашылсын,
мұсылмандардың діни істеріне билік орндары қол сұқпасын деген қаулылар
қабылдаған букілресейлік мұсылман съезіне Жетісу облысы қазақтары мен
қырғыздары атынан халық ағарту ісін ретке келтіру керектігі жөнінде
жеделхат жіберіліп, бұл туралы делегаттар Халық ағарту министріне ұсыныс
түсірсін деген өтініш те білдірілген болатын.
Делегаттар Жетісу қазақтары мен қырғыздарының өтініші орынды екенін
білдіріп, Халық ағарту министрлігінің 1870 жылғы 31 наурызда бекіткен
ережесіне сәйкес мұсылмандық оқу орындарында орыс тілін оқыту міндетті
етілуін, гимназиялар мен орыс-түзем мектептеріндегі оқу ісінің орыстандыру
саясатымен ұштастырылуын айыптай отырып, мұсылман балалары үшін барлық елді
мекендерде мектептер ашылсын, оқу араб әліпбиі негізінде ана тілінде
жүргізілсін, мұсылман мектептерінде бірегей оқу бағдарламасы болсын, түркі-
мұсылман халықтары бірлігін арттыра түсу мақсатында ортақ түрік тілі
оқытылсын деген мазмұндағы қаулы қабылдап, оны Халық ағарту министрі атына
жолдады [50, 259 б].
Бүкілресейлік үшінші мұсылман съезінің өткізілуімен түркі-мұсылман
халықтарының саяси өмірі жандана түсті. Осы оқиғадан соң қазақтар мен
қырғыздардың ғана емес, өзге де түркі-мұсылман халықтарының өзара
байланыстары нығайып, бірлескен саяси іс-шараларды өткізуі жиілей
түскендігінен билік орындары секем ала бастады. 1906 жылы Нижний
Новгородта өткен бүкілресейлік мұсылман съезі орыс мұсылмандарын ағартуда
үлкен рөл атқарды. ... Сол съездің нәтижесінде ағартушылық бағыттағы
мұсылмандық қоғамдық ұйымдар көптеп ашылуда, мұсылмандардың білімін
көтеруге деп қаржы жинау жаппай етек алуда және мұсылмандық баспасөздердің
таралуы қарқын алуда. ... Башқұрттар, ноғайлар, қырғыздар және т.б. бірлесе
әрекет етудің нәтижелі екенін аңғарды - деп мойындады сол кезде Түркістан
өлкесінің полиция басқармасының бастығы [224, 6 п].
Бірінші және екінші Мемлекеттік думалардың жұмысы кезінде ондағы
мұсылман фракциясына Түркістан өлкесінің қазақтары мен қырғыздары үлкен
үміт артып, оған жер мәселесі туралы бірлескен шағымдар түсіруді жиілете
түсті. Мұндай жағдай Түркістан генерал-губернаторының көрсетуінше, өлкеде
орыс элементтерінің көбейіп, олардың мемлекеттің тірегіне айналуына белгілі
дәрежеде кедергі келтірген. Сол себепті Түркістан генерал-губернаторы Қоныс
аудару басқармасының бастығы А.В.Самсоновқа мәлімдеме жолдап, Жетісу
облысындағы қазақтар мен қырғыздарды алаңдатып отырған ахуалды сейілтуді
жергілікті қоныс аудару мекемелерінің қызметкерлеріне жүктеуді өтінген
[225, 91 п].
Екінші Мемлекеттік думаға депутат сайлау барысында да Жетісудағы қазақ
және қырғыз халықтарының белсенді өкілдері ұйымшылдық танытып, думаға
депутаттыққа көрнекті қазақ қайраткері М.Тынышбаевты сайлады. Мұны
Б.Солтоноев өз еңбегінде атап көрсеткен [88, 87 б].
Патша өкіметі Түркістан өлкесіндегі қазақтар мен қырғыздардың
үкіметтік тәртіпке қарсы әрекеттеріне тосқауыл қоюды 1907 жылы 3-
маусымдағы патша жарлығынан кейін күшейте түсті. Столыпиндік реакция
кезінде жер кесу жұмыстарына қарсылық танытқан қазақ және қырғыз қауымдары
қуғындалып, олардың жерін тартып алу ашық жүргізіле бастады.
Өз жерлерінен ығыстырылған қазақ-қырғыз қауымдарының арасында Қытай
жеріне көшіп кетуге талпынушылық байқалды. Мәселен, 1911 жылы Пішпек пен
Верный уездерінен 9 қазақ болыстықтары Шығыс Түркістанға көшуге
әрекеттеніп, онда өз өкілдерін жіберіп, Қытай азаматтығын қабылдауға тілек
білдірген. Бірақ та Қытай билік орындары көшіп келуші қазақтар мен
қырғыздарды қабылдаудан бас тартқан [226, 39 п].
Жандармдық басқарманың нұсқауы бойынша жалпыресейлік мұсылмандық
қозғалысқа атсалысқандар да куғындауға түсті. Жетісу облысы қазақтары мен
қырғыздары атынан бүкілресейлік үшінші мұсылман съезіне қатысқан
А.Қойбағаров пен Ы.Дауылбаевтың үстінен мемлекеттік тәртіпке қауіпті
адамдар ретінде қылмыстық іс қозғалды. А.Қойбағаровты абақтыға жабу
мақсатында оны 1910 жылы Пішпек қаласының Папановский деген мировой
судьясына қастандық жасады деп айыптады. Ал, Ы.Дауылбаевтың іс қимылдары
қатаң бақылауға алынып, оны абақтыға отырғызуға себептер қарастырылды [227,
102 п].
Столыпиндік реакция кезінде қуғын-сүргіннің аүшейе түскендігіне
қарамастан қазақ және қырғыз ұлттық саяси элитасы өкілдері арасындағы
байланыс үзілмей, олардың бірлесе отаршылдық саясатқа қарсы әрекет етулері
жалғаса берді. Оған 1910 жылы 21-қазанда қазақ және қырғыз ұлттық саяси
элита өкілдерінің қатысуымен өткен Ұзынағаш съезі дәлел бола алады.Жетісу
облысына қарасты қазақтар мен қырғыздардың өкілдері бас қосқан бұл сьезд
Верныйға таяу жердегі Ұзынағаш елді мекені маңында өтуіне байланысты
жандармерия құжаттарында Ұзынағаш съезі деп аталады. Сондай-ақ ол
құжаттарда съезді ұйымдастырушылар ретінде көрнекті қазақ қайраткерлері
Барлыбек Сыртанов, әйгілі қазақ шешені, Верный уезіне қарасты Қалғұты
болыстығының бұрынғы басқарушысы, прапорщик Ноғайбай Дәулетбақовтың, сол
тұстағы қырғыздардың көшбасшысы ретінде танылған Шабдан Жантаев пен Дүр
Сауранбаевтың есімдері аталады.
Съезд жасырын түрде ұйымдастырылып, Жетісу облысы әкімшілігінің орыс
әскерлерінің Ұзынағаш түбінде қоқандық әскерлерді жеңуіне 50 жыл толуына
орай жасаған салтанатты іс-шарасы кезінде өткізілген. Бұл салтанатты жиынға
қазақтар мен қырғыздардың танымал өкілдері шақырылған болатын. Салтанатты
жиын аяқталған соң қазақ-қырғыз қайраткерлері Ұзынағаш маңындағы үйдің
бірінде жиналып, съезд өткізеді.
Ұзынағаш съезіне қатысушылар патша өкіметінің отаршылдық саясатының
қазақтар мен қырғыздарға тигізіп отырған ауыртпалықтарын айыптап, бірінші
кезекте орыс шаруаларының өңірге қоныс аударылуын доғару жолдарын қарастыру
керек деген ұйғарымға келеді. Съезде Жетісу облысына орыс қоныс
аударушыларын орналыстыруда және оларға деп жер кесуді доғарту туралы
патшаға өтініш түсірту керектігін, ол үшін Петербургке арнайы делегация
жіберу, оған кететеін шығынды жабу үшін әр болыстықтан ақша жинау және
делегация мүшелері Бұқар әмірінен патшаның қабылдауына кіруге көмек
көрсетуді сұрасын деген шешімдер қабылданады. Съезге қатысушылар
Петербургке баратын делегация құрамына кімдердің енуі керек екендігі
мәселесін де қарастырып, оның құрамы екі адамнан – Б.Сыртанов пен
Д.Саурамбаевтан тұрсын деп шешеді [226, 17 п].
Бұл съездің өткізілуінен және онда қабылданған шешімдер жайлы билік
орындары дер кезінде хабардар бола алмады. Съездің өткізілетіні туралы
хабар билік орындарына жеткен жағдайда съезді ұйымдастыруға жол бермес еді.
Соған қарамастан Жетісу облысының әскери губернаторы қайткенде де қазақ
және қырғыз ұлттық саяси элитасы өкілдерінің съезд шешімдерін орындау
жолындағы әрекеттеріне тосқауыл қою жолын қарастырып, Қапал, Верный, Лепсі,
Пішпек және Пржевальск уездерінің басшыларына өз уездерінде Б.Сыртанов пен
Д.Сауранбаевтың Петербургке баруына деп ақша жинау ісімен айналысып
жүргендігін, съездің шешімдерін болыстықтардағы қазақтар мен қырғыздар
қауымының қалайша қабылдап жатқанын және съезге кімдердің қатысқандығын
анықтауды тапсырды.
Отарлық билік орындарының қазақ және қырғыз депутациясын Петербургке
аттандырмауға бар күшін салды. Бұған қарамастан Жетісу облысындағы қазақ
және қырғыз болыстықтары уездік басшылыққа білдірместен депутацияға арнап
ақша жинау ісін жалғастыра берді. Әрбір болыстықтан 200 сом көлемінде ақша
жиналды. Осындай жиналған ақшаның көлемі облыс бойынша 5000 сом болған
[226, 67 п].
Қазақ және қырғыз қауымдары арасында Ұзынағаш съезінің шешімдерін
насихаттап, оның маңызын түсіндіруге әкімшілік орындарында тілмаштық қызмет
атқарып жүрген ұлтттық саяси элита өкілдері де атсалысты. Патша өкіметінің
Қара деп аталатын бүркеншік есімдегі тыңшысының жандермеяға берген
мәлімдемесінде Жетісу облысындағы қырғыздар мен қазақтардың саяси
қозғалысына орта дәрежелі білім алып, әкімшілік орындарда төменгі дәрежеде
қызмет атқарып жатқан Тымбай Серікбаев, Найзабек Тулин, Дүр Саурамбаев,
Мәмбетәлі Мұраталин, Ибраһим Жайнақов, Ермұқамед Аблайханов секілді қазақ-
қырғыз халқының зиялы қауым өкілдері жетекшілік етіп жүргенін атап
көрсеткен [228, 41 п]. Сондай-ақ мұрағат құжаттарында аталмыш
қайраткерлерге Б.Сыртановтың нұсқау беріп отыратындығы жайлы да мәліметтер
бар. Олардың бірінде Б.Сыртановтың Жетісу қазақтары мен қырғыздардың саяси
өмірінің ұйтқысы болуымен қатар Ұзынағаш съезінің шешімдерінің насихаттау
мақсатында Лепсі, Қапал, Пржевальск, Пішпек уездерін аралап, Пішпек
қаласынан Петербургке аттанғандығы айтылады [228, 44 п].
Билік орындарынң назарына ілігіп қалмаудың мақсатында Петербургқа
Д.Сауранбаев араға біраз уақыт салып, Б.Сыртановтан кейін аттануы тиіс
болды. Бірақ та көп ұзамй билік орындарына Д.Сауранбаевтың Петербургке
жүргелі тұрғаны белгілі болып қалып, ол сапарға шықпай қалып қояды [229, 17
п].
Әулиеата уезінің қазақтары мен қырғыздары өздерін толғандырған
мәселелерді, әсіресе орыс үстемдігінің езгісіне қарсы күресу жайын
қарастыру үшін 1910 жылы жазда съез өткізуге әрекет жасады. Әулиеата
қаласындағы мешіттердің бірінде шақырылған бұл съезге қатысуға уездің
белсенді азаматтары жиналып, съез өз жұмысын бастаған кезде уездік
басшылыққа тыңшылардың бірінен бұл жайлы мәлімет түседі. Уезд бастығы
казактар жүздігімен съез өтіп жатқан мешітке келіп, оған жиналғандарды қуып
таратады. Әулиеата уезі бастығының Сырдария облысы әскери губернаторына
жолдаған мәлімдемесінде бұл съезді ұйымдастыруда мұсылмандықты қабылдап,
Аспара болыстығындағы бір бай қырғыздың қызына үйленген Владимир деген
орыстың аса белсенділік танытқандығы және съезде орыс билік орындарын қуып
шығу мен жергілікті халықтың өзін-өзі басқару мекемелерін құру күн
тәртібіне басты мәселе етіліп қойылғандығы көрсетілген [229, 17 п].
Әулиеата уезінің қазақтары мен қырғыздары өздерін толғандырған
мәселелерді, әсіресе орыс үстемдігінің езгісіне қарсы күресу жайын
қарастыру үшін 1910 жылы жазда съезд өткізуге әрекет жасады.
Әулиеата қаласындағы мешіттердің бірінде шақырылған бұл съезге қатысуға
уездің белсенді азаматтары жиналып, съезд өз жұмысын бастаған кезде уездік
басшылыққа тыңшылардың бірінен бұл жайлы мәлімет түседі. Уез бастығы
казактар жүздігімен съезд өтіп жатқан мешіткен келіп, оған жиналғарды қуып
таратады. Әулиеата уезі бастығының Сырдария облысы әскери губернаторына
жолдаған мәлімдемесінде бұл съезді ұйымдастыруда мұсылмандықты қабылдап,
Аспара болыстығындағы бір бай қырғыздың қызына үйленген Владимир деген
орыстың аса белсенділік танытқандығы және съезде орыс билік орындарын қуып
шығу мен жергілікті халықтың өзін-өзі басқару мекемелерін құру күн
тәртібіне басты мәселе етіліп қойылғандығын көрсетілген [229, 17 п].
Қазақ және қырғыз ұлттық саяси элитасы өкілдері патша өкіметінің
отарлық саясатына бірлесе қарсылық көрсетудің жолдарын қарастыруда съезд
өткерудің қиындықтарын да ескерді. Сондықтан да мұндай мәселелерді
талқылауға ыңғайлы жағдайларды пайдалануға тырысты. Мәселен, 1911 жылы
маусымда бақилық болған әйгілі Н.Дәулетбақовқа Қордай өңірінде ас
берілгенде оған келген қазақтар мен қырғыздардың бас көтерер азаматтары
отарлық билік жағдайында жергілікті халықтың құқықтарын қорғау жолын
талқылап, бұл істе бірлесе әрекет етуге уағдаласқан. Н.Дәулетбақортың асына
қатысқандардың ішінде Жетісу өңіріне кеңінен танымал мынадай қайраткерлер
болған: Пішпек уезінің Тынай болыстығынан Д.Сауранбаев, Шабдан Жантаевтың
ұлы Мокуш, Верный уезінің Шамалған болыстығынан М.Измайлов, Улкен Алматы
болыстығынан Б.Әшекеев, Қордай болыстығынан Е.Базаров, Бәйтік болыстығынан
Ә.Байсалов, Шу болыстығынан Ә.Қозыбеков, Шығыс Қастек болыстығынан
Ш.Құдайбергенов, Ботбай болыстығынан Ө.Танкин [226, 11 п].
Мұндай бас қосулар кезінде Ұзынағаш съезінің шешімі бойынша Петербургке
Жетісу қазақтары мен қырғыздарының атынан патшаға өтініш білдіру арқылы
олардың жер мәселесінен туындаған мұңын жеткізуге талпынған Б.Сыртанов
әрекетінің сәтсіздікпен аяқталуының себептері де талқыланып, ендігі жерде
ресейлік өзге түркі-мұсылман халықтарымен бірлесе әрекет ету қажеттіктері
де қарастырылған-ды. Сондай-ақ, Н.Дәулетбақовтың асына жиналғандар арасында
М.Дулатовтың 1909 жылы Уфа қаласында жарық көріп, 1910 жылы екінші рет
басылып шыққан әйгілі Оян, қазақ атты шығармасы да насихатталған болатын
[5, с, 289].
М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасы сол кезде Верныйдағы Ахмет-Кәрім
Зейнуллиннің кітап дүкені арқылы өңірдегі зиялы оқырмандар арасына кеңінен
тарлаған. Бұл жөнінде көрнекті тарихшы-ғалым К.Нұрпейісов былай деп жазады:
1910-1911 жылдары Алматыда Оян, қазақты оқып, ондағы өлеңдерді жаттап
алып халыққа таратушылар қатарында Жетісудағы белгілі тілмәш, жергілікті
патша әкімшілігіне жақын жүретін Қойсерке Тоқсанбаевтың, Қалмұхамед
Қадырбаевтың, Мырзахан Төлебаевтың, Түленбек Теміровтың, т.б. адамдардың
есімдері аталады. Мұндай адамдар Қазақстанның басқа аудандарында да аз
кездеспеген. Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болады.
Біріншіден, 1909 жылы жарық көрген Оян, қазақ Қазақстанның барлық
аймақтарына кеңінен тараған, оған кітаптың қазақ өлкесінің алыс өңірі
Алматыға дейін жетіп, жергілікті кітап дүкені арқылы оқырмандарға
таралғандығы дәлел. Екіншіден, Қазақстанның Жетісу өңірі сияқты басқа
аймақтарында айтарлықтай зиялы қауым болған. Осы қауым Оян, қазақты
өздері ғана оқумен шектелмей, оның мазмұнын халық арасында мүмкіншіліктері
жеткенше кеңінен насихаттаған. Үшіншіден, Оян, қазақтағы жалпы
демократиялық талап-тілектер жергілікті халық ішінде отаршылдыққа қарсы
саяси хал-ахуал қалыптастыруға қызмет еткен. Сондықтан да патша әкімшілігі
ол кітапты патшалық тәртіп үшін зиянды шығарма деп бағалап, оны
тұтқындаған [52, 45-50 бб].
Патша өкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуімен,сынауымен ерекшеленетін
М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасы Жетісу өңірінің қазақтары арасында ғана
емес, қырғыздар арасында да құрметке ие болды. Верныйдағы тілмәш
И.Жайнақовтың атсалысуымен Оян, қазақ Пішпек уезіне жеткізілген. Онда бұл
шығарманы Пішпек уезі басқармасының хатшысы Тымбай Серікбаев қабылдап алып,
оны бірқатар болыс басшыларына үлестіріп беріп, оларға шығарма мазмұнын
қырғыздар арасында кеңінен насихаттауды тапсырған. Бұдан хабардар болған
жандармерия тыңшысы өлкелік билік орындарына империядағы көшпелі халықтың
қазіргі уақыттаға жалпы жағдайын баяндайтын және оларды патша өкіметінен
құтылуға үгіттейтін шығарма қырғыздар арасына да тарады деген мәлімдеме
жөнелтті [228, 55 п].
М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасымен Пішпек уезінің қырғыздары ғана
емес, өзге өңірлердің де, соның ішінде Ферғана өңірі қырғыздары да
танысты.Бұған 1912 жылы 18-наурызда Қаршыға деген бүркеншік есімдегі
тыңшының Түркістан аудандық күзет бөліміне Әндіжан қаласындағы уез
бастығының тілмәші Ибрагимнің ұлы Исаның 7 дана Оян, қазақ шығармасын
алғанын, оның бұл шығарманы Ферғана өңірі қырғыздарына таратып бергенін,
Исаға бұл шығарманы Верный қаласының Мірқасын Сүлейменов деген тұрғыны
жіберіп тұратындығын хабарлауы дәлел бола алады [230, с. 231].
Түркістан өлкесінде Оян, қазақтың ьаралуына отарлық билік орындары
жол бермеу үшін оны ұлттық саяси элита өкілдерінен тәркілеу шарасын жүзеге
асыруды қолға алды. Осы мақсатта Б.Сыртанов, Д.сауранбаев секілді т.б.
қазақ және қырғыз қайраткерлерінің үйлеріне тінту жүргізілді. Мұндай тінту
шаралары билік орындары күткендей нәтиже бере қоймады. Дегенмен, осы жерде
жандармерия адамдарының Б.Сыртановтың үйінде тінту барысында билік
орындарына көңіл аударатындай құжаттар табылады. Бұл құжаттардың қатарында
Жетісу облысы қазақтарының толқуы себептеріне қатысты Б.Сыртановтың
Түркістан генерал-губернаторы мен әскери министрдің атына жолдаған хат
мәтінінің көшірмесі, сондай-ақ қазақтардың жер мәселесіне байланысты
Б.Қаратаевтың Ә.Бөкейхановқа жолдаған хатының көшірмесі бар еді [226, 26
п].
Мұрағат құжаттарынан патша өкіметінің жалдамалы жандайшаптары қазақ
қайраткерлерінің іс-әрекеттерінен күдікті жәйттер іздестіріп, бұл жайлы
жандармерияға мәлімдемелерді үзбей түсіріп отырғандығы аңғарылады.
Түркістан аудандық күзет бөліміне Қара деген бүркеншік есімді тыңшының
жолдаған сондай бір мәліметінде былай делінген: Жетісу облысының білімді,
әрі құрметті қазақтары Б.Сыртановтың, И.Жайнақовтың, Е.Абылайхановтың және
бірқатар тілмәштардың басшылығымен Жетісудың ғана емес, бүкіл Түркістан
өлкесінің қазақтары мен қырғыздарын тығырықтан шығарамыз деп оларды
басшылыққа қарсы қоюда. Орыс үкіметі тарапынан болатын көмектен күдерін
үзген қазақтар Абылайханов пен тілмәш Жайнақов арқылы Түрік сұлтанымен және
Бұхар әмірімен астыртын байланыс орнатуға көшті. Осыдан екі жыл бұрын
Меккеден бір білімдар араб келіп, ол Сұлтан мен Әмір үкіметтерімен байланыс
орнатудың жолдарын көрсетіп берді. Оның айтуынша, дұрыс байланыс орнатылған
жағдайда Сұлтан мен Әмір үкіметінен Түркістан өлкесі мұсылмандары
құқықтарының тапталмауын талап ететін көрінеді [231, с. 185].
Осы мәліметтердегі айтылғандарды тексеру үшін жандармдық басқарма
Б.Сыртановтан жауап алады. Ол өз жауабында араб діндарының Жетісу өңірінде
ислам дінін уағыздаумен шектеліп, оның ешқандай да саясат істеріне
араласпағанын, қазақтар мен қырғыздардың толқуларының астары жер
мәселесімен және Түркістан мұсылмандарының діни басқармасы болмауымен
байланысты екенін айтқан. Сондай-ақ, Б.Сыртановтан жауап алу барысында егер
де Түркістан өлкесі мұсылмандарына мүфтилік ашылмайтын болса, Жетісу
облысының қазақтары мен қырғыздары Орал, Торғай, Ақмола және Семей
облыстары мен Ішкі Бөкей Ордасы қазақтарымен бірге Орынбор мүфтилігіне
қосылуға ұмтылатындығын мәлімдеген [232, 50 п].
Б.Сыртановтың мұндай жауабына қарамастан Түркістан өлкесіндегі отарлық
билік орындары қазақтар мен қырғыздардың толқуының себептерін өңірде Түркия
жансыздарының панисламдық идеологияны насихаттауымен байланыстырды.
Өйткені, Балқан соғысы кезінде Түркиядағы Иттихид вә тәрраки ұйымы
Түркістан мұсылмандары арасына эмиссарлар жіберіліп жатқандығын, олардың
жергілікті халықты орыс үстемдігіне қарсы бас көтертуді мақсат тұтатындығы
туралы хабарлар Полиция департаментіне жиі келіп түсетін [50, 260 б]. Сол
кезде патшалық Ресейдің азиялық иелігіндегі түркі-мұсылман халықтары
арасында түрікшілдік және исламшылдық бағытындағы үгіт-насихатты жүргізуді
жастүріктердің жетекшілерінің бірі Әнуар паша жақтаған [233, с. 435].
Негізінде Түркістан өлкесі мұсылмандарына Иттихид вә тәрраки ұйымы ғана
емес, Түркиядағы өзге де ұйымдар өз ықпалын тигізуге тырысқан еді. Сондай
ұйымдардың бірі 1940 жылы Стамбулда құрылған Тараф-ул-муслимин
(Мұсылмандарды өзара таныстыру) атты ұйым болатын. Бұл ұйым Түркияға
эмиграцияға кеткен көрнекті татар қайраткері Ә.Ибрагимовтың жетекшілік
етуімен құрылған-ды.
Тараф-ул-муслимин ұйымы Ресей империясындағы қазақ, қырғыз, өзбек,
татар секілді түркі-мұсылман халықтарын азаттық қозғалыста бірлестіруді
мақсат тұтып, өзінің басылымдарын Түркістан өлкесіне де таратты. Қазақтар
мен қырғыздар өздерінің отаршылдық езгіден құтылуына сырттан бір көмек
болса, Түркиядан болады деген сенімде болды. Себебі, қазақтар мен
қырғыздардың көпшілігінің түсінде сол замандағы иісі түркілік қуатты
мемлекеттердің қатарында Түркия саналды. Н.Зеланд қазақтардың саяси
белсенділігінің даму деңгейі және ұстанған көзқарастары туралы: Саяси
мазмұндағы әңгімелері, негізінен, қай мемлекет күштірек деген төңіректе
өрбиді, әрине, оларды мұсылмандық Шығыс, Түркия қызықтырады, - деп жазған
болатын [234, с. 77].
Түркияға деген қазақтар мен қырғыздар арасында өзіндік ілтипат
болғанын 1911 жылы Шу өңіріне келген әйгілі қазақ әншісі, композитор Балуан
Шолақтың түрік офицері формасын киіп жүруінен және Балқан түбегінде соғыс
жүргізіп жатқан Түркияға қолдау танытуға жергілікті тұрғындарды шақыруынан
да байқауға болады [228, 2 п].
Балқан соғысы кезінде Түркістан өлкесіндегі қазақтар мен қырғыздар
арасында Түркияға қолдау көрсетуді үндейтін манадай мазмұндағы үнпарақтар
да тараған: Мұсылмандар біздің өміріміздің тірегі Түркия екенін
ескеріңіздер. Егер біз бұрынғыдай жалқаулыққа бой алдырып, нақтылы іске
бармасақ, дініміз жоғалып, жауларымыздың тұтқынына айналамыз... Ақша
жоғалса қайта табылады, ал дін жоғалса қайта табылмайды. Қараңыздар,
орыстар Болгария мен Сербияға және Черногорияға көмегін аямай, дәрі-
дәрмектерін жөнелтуде, тіпті ерікті қарулы жасақтарын аттандыруда. Мұндай
істі неге біз де жүзеге асырмасқа. Патшаға ешнәрсе бермесек бермейік,
бірақ мұсылман бауырларымызға көмек көрсетейік [235, 16 п].
Верный уезіндегі ротмистр Железняков сол кездегі қазақтар мен
қырғыздардың түріктерге іш тартатындығын мәлімдей отырып, Түркістан
аудандық күзет бөліміне былай деп хабарлайды: Манап Карымбай Қанатқатиев
Түркиядан хат алды. Ол хатта Қанатқатиевтан Түркиядағы орыс әскерлерінің
жағдайы және мұсылмандардың қалай өмір сүріп жатқандығы сұралған. Сондай-ақ
бұл хатта егер мұсылмандар түріктерге көмек көрсетін болса, онда түріктер
соғысқа жеткен жағдайда Түркістан генерал-губернаторлығы аумағында жеке
мұсылман мемлекетін құруға көмек көрсетенідігі айтылған. Хаттағы мұндай
ұсынысқа орай Қанатқатиев болыс басқарушысы Б.Магуевпен және тағы да
басқалармен астыртын жиналыс өткізген. Жиналыста түріктер сұраған
мәліметтерді беру және оларға қолдау көрсетуге шешім қабылданды [236, 51
п].
Түркияға көмек көрсету мақсатында Верный уезінің қазақтары Түркия үшін
деп 10 мың сом жинап, бұл іске ұйытқы болған Меккеден келген діндарларды
полициядан тасалап баққан [226, 39 п].
Түркістан өлкесіне Түркиядан келген тыңшылар, үгіт-насихат
жүргізушілер, Меккеден келген діндарлар Түркияны қолдауға, оған сенім
артуға, жылу жинауға, Түркияның төңірегінде топтасуға шақырып жатты.
Жетісулық қазақтар мен қырғыздар және басқа мұсылмандар оларға мол қаражат
жинап беріп, аса құпия түрде келесі өңірге аттандырып салып отырған [226,
40 п]. Мұны Түркістан өлкесіндегі отарлық билік орындары аңғармай қалмады.
Соған орай Түркістан генерал-губернаторы Н.Гродеков орыс армиясының бас
штабына өлкеге түрік азаматтарының келіп-кетуі орыс үкіметінің мүддесіне
қайшы келеді деп хабарлаған болатын [237, с. 149].
Соңғы кезде, - деп хабарлайды Верный қаласындағы іздестіру бөлімінің
меңгерушісі, - Түркістан өлкесіне мұсылмандар арасына үгіт-насихат таратушы
ара ағайындар – ауғандар, парсылар және түріктердің өлкеге құпия түрде
келуі жиілеп кетті... Олар мұсылмандардың діни көңіл-күйін қозғап, Иранды,
Түркияны мысалға келтіре отырып, басқа мемлекеттік құру керектігіне
сендіреді [237, 41 п].
Осындай жағдайда Айқап журналы төңірегінде топтасқан Б.Қаратаев пен
М.Сералин бастаған қазақ зиялыларының қырғыз қайраткерлерімен байланыста
болып, өзара хат алысып тұрғаны жандармерия құжаттарында айтылады. Бірақ
оларда қазақ қайраткерлерінің қырғыздардың қандай бас көтерер азаматтарымен
байланыста болғаны айтылмай, Пішпектіктер деп көрсетіледі. Сол құжаттарға
қарағанда Б.Қаратаев пен М.Сералиннің пішпектіктерге жолдаған хаттарының
бірінің мазмұны жандармерияның Қара деген бүркеншік есімдегі тыңшысына
мәлім болған көрінеді. Бұл жайлы Түркістан аудандық күзет бөлімінде 1912
жылы сәуірде толтырылған іс-қағазда былай делініп көрсетіледі: Қызметкер
Қара хабарлайды... Қаратаев пен Сералин пішпектіктерге Бұқар әмір арқылы
Түрік сұлтанымен байланыс орнатылғаны және сұлтанның егер Ресей Қытаймен
немес басқа мемлекетпен соғыса қалса діндестеріне көмек беруге уәде еткені
жайлы жазған [228, 75 п].
Айқап журналының редакторы М.Сералиннің Жетісу өңіріне жолдаған әрбір
хатының мазмұнын жандармерия білуге аса ынталылық танытты. Бұл жөнінде
Верныйдағы іздестіру бөлімінің меңгерушісі Полиция департаментіне хабарлай
отырып, 1912 жылы 21 сәуірде М.Сералиннің И.Жайнақовқа реніш білдірген,
мазмұны қысқа хат жолдағанын мәлімдеді. Ол хаттың мазмұны мынадай еді:
Бұрын келісілген шешімдер ешкімге де мәлім болмауы тиіс еді. Алайда бұл
біреулерге белгілі болған секілді. Бұған бәлкім мен кінәлі шығармын. Егер
бұған сен кінәлі болсаң, сен мұндай қателікті еш жібермеуге тиісті едің
[50, 261 б].
Полиция департаменті М.Сералиннің бұл хатының мазмұнынан күдіктеніп,
оны Жетісу өңіріндегі қазақтар мен қырғыздарды қандай да бір іс-шара
төңірегіне топтастырмақшы деп бағалады. Осы себепті Полиция департаменті
Орынбор губерниялық жандарм басқармасы мен Түркістан аудандық күзға және
оларға сырттай қатаң түрде бақылау орнату туралы нұсқау береді.
Бұл істі тез арада орындауға талпынған Түркістан аудандық күзет бөлімі
көп ұзамай Пішпек уезіндегі қырғыздардың және өзге де түркі-мұсылман
халықтарының қоғамдық-саяси өміріне қатысты Полиция департаментіне мынадай
мазмұндағы мәлімдеме жолдады: Пішпекте адвокат Ахметбек Қойбағаров, көпес
Ысқақ Дауылбаев, Сейіткәріс Мырзабаев, бұрынғы тілмәш Найзабек Тулин,
Толқан болыстығында Ахмет Құдайбергенов, Тоқмақтың тұрғыны Ташмұхамед
Бикаев Оренбург пен Троицкіден үкіметтің көшпелі халықтан жер кесіп алуын
ашық айыптайтын мақалалар жариялауымен танылған Айқап, Ақмолла және
Вакыт секілді мұсылмандық басылымдарды алып тұрады. Бұл басылымдардағы
жағымсыз мақалалардың авторлары – Орынбордағы Қаратаев пен Троицкідегі
Сералин. ... Тыңшылардың айтуынша Орынбор мен Троицкіден алынған басылымдар
жасырын түрде Пішпектегі Машраб үйірмесінде оқылатын көрінеді.
Басылымдардағы жағымсыз мақалаларды түсіндіре насихаттауда Қойбағаров
белсенділік танытады. Жоғарыда аталған Пішпек тұрғындарын және
Құдайбергенов пен Бикаевті Орынбордағы Қаратаевпен, Троицкідегі Сералинмен
хат жазысып тұрады деп сезіктенуге болады [228, 101 п].
Полиция департаменті үкіметке жағымсыз мақалалар жариялайды, орыс
үстемдігіне қарсы қырғыздарды қазақтармен бірлесе әрекет етуге үндейді деп
бағалаған Айқап журналы редакциясына қырғыздардан түрлі хаттар жолданып,
оларда өырғыздардың арасында болып жатқан елеулі оқиғалар хабарланып тұрды
[238, 61 п]. Мәселен, журналдың 1911 жылығ санында Пішпек уезіндегі
қырғыздардың беделді өкілі Қанат қажының медресе салдырып, жергілікті
жастардың жаңа оқу әдісімен (жәдидтік) білім алуына қолдау көрсетіп,
Уфадағы Ғалия медресесіне қырғыз балаларын жіберіп жатқандығы және Шабдан
Жантаевтың 15 мың сомға мешіт салдырып, оның жанына мектеп аштырған
хабарланды [239, 52 б].
Халық арасында Шабдания мектебі деп аталған, Ш.Жантаев салдырған
мешіт жанында ашылған оқу орнында татар мұғалымдарымен бірге Орал облысына
қарасты Темір уезіндегі Ембі болыстығыныі Нұртілеу Молдағазин деген қазағы
да ұстаздық етіп, ондағы қырғыз балаларына жәдидше білім беру ісімен
айналысқан [240, 78 п].
Мұның өзі ХХ ғасыр басында екпін алған жәдидтік қозғалыс арнасына
қазақтардың да тартылып, бұл қозғалыстың алдына қойған мақсатын жүзеге
асыруға араласқанын айғақтайды. Өзбекстандық зерттеуші Х.Д.Садықовтың
көрсетуінше, жәдидтердің қызметінің негізгі бағыты жаңа оқу әдісіндегі
жәдидтер арқылы ұлттық рух пен сана-сезімді көтеру болған [241, с. 24].
Ш.Жантаевтың жаңа оқу әдісіндегі оқу орнын ашуын Қапалда осындай
Мамания мектебін ашқан Тұрысбек және Есенқұл Мамановтар халық арасындағы
игілікті істің жарқын көрінісі деп бағалады. Мамания мектебінде көрнекті
қазақ қайраткері Ғабдолғазиз Мұсағаплиев меңгеруші болып қызмет етті, әрі
Ислам тарихы және Түрік-татар тарихы пәндерінен дәріс берді. Қазандағы
Апанаев медресесінде және Каирдағы әл-Қаһир университетінде білім алған
Ғ.Мұсағалиев Айқап журналының тұрақты авторы болуымен қатар бұл журналды
Жетісудағы қазақтар мен қырғыздар арасында насихаттаушы ретінде де танылды
[242, 38 п].
1912 жылы 6-сәуірде қазақтар арасында барынша танымал, қазақтың талай
игі жақсыларымен достық қарым-қатынаста болған, қазақтар мен қырғыздардың
азаттық қозғалыстағы байланыстарында өзіндік орны бар әйгілі Ш.Жантаев
дүниеден өтті. Верныйдан Ы.Жайнақов, Қапалдан Есенқұл Маманов Ш.Жантаевтың
қазасына орай оның балаларына жеделхат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
азаттық көтеріліс
2.1 Жетісу қазақтарының азаттық күресіндегі ұлттық интелегенцияның рөлі
ХХ ғасыр басында қалыптасқан саяси жағдай Жетісу өлкесінде мекендеген
жергілікті халықтың патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы
наразылықтарының өршуіне алып келді. Әсіресе 1904 жылы басталған Қиыр
Шығыста басталған орыс-жапон соғысы Жетісудағы жағдайды тым шиеленістіріп
жіберді. Өлкедегі полиция департаментіне тыңшылардан келіп түскен
ақпараттар бойынша қазақтарды патша үкіметіне деген наразылығы екпін ала
түскендігі және олардың арасында жапондықтардың Азия – азиаттықтар үшін
деген ұранының ықпалына түсе бастағаны жайлы мәліметтер көптеп келіп жатты
[50, 253 б].
Жетісу өлкесінде орын алған осындай саяси ахуал жағдайында жергілікті
патша әкімшілігі қазақтардың көңіл-күйіне жіті бақылау орнатуды күшейтіп,
Жапониямен соғыстың барысы халыққа қандай деңгейде ықпал көрсетіп
жатқандығы жайлы мәліметтер жинастыруға кіріседі [207, с.15].
1904 жылы басталған орыс-жапон соғысы кезінде патша өкіметі жапондық
тыңшыларының Жетісу өлкесінде бүлдіруші іс-әрекет жасаудың алдын алу
мақсатында өлкелік әкімшілікке және полиция орындарына арнайы нұсқау
жібереді. Сол жылдың қыркүйек айында жіберілген бұл нұсқауда орыс
әскерлерінің соғыс барысында жапондардан тауып жатқан жеңілістері мен
сәтсіздіктерге Жетісу өлкесіндегі қазақтардың қалайша хабардар болып
жатқандығын тексеру керектігі де аталып көрсетіледі. Жетісу қазақтарының
орыс әскерлерінің майдандағы сәтсіздіктерін жылы қабылдап жатқаны туралы
хабар алған патша өкіметі оны өңірге Шығыс Түркістаннан енген жапондық
тыңшылардың іс-әрекетімен байланыстырып, оларды іздестіру үшін көптеген
шаралар қолданып әлекке түседі [50, 254 б].
Ресей империясының Құлжада орналасқан орыс консулдығы Шығыс Түркістанда
жапондық жансыздар орналасуы мүмкін екендігін ескеріп, Жетісу өлкесінен
Қытайға өтіп кеткен немесе көшіп келген қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр сияқты
түркі-мұсылман халықтарының өкілдеріне мықты бақылау қойып, әрбір басқан
қадамдарын аңду мақсатында олардың сондарынан өз жансыздарын қояды. Сол
жансыздар жіберген тыңшылық мәліметтерді консулдағы патша өкіметінің
қызметкерлері Ресейдің арнаулы билік орындарына жөнелтіп жатты. Алынған
сондай мәліметтердің бірінде консулдықтың Жетісу өлкесінде патша өкіметіне
қарсы тәртіпсіздік дайындалып жатқанын, сонымен қатар бұл
тәртіпсіздікке өлкеде мекендеген бүкіл түркі-мұсылман халықтарын тегіс
тарту жолында бір иманның белсенді түрде қимылдап жатқандығын анықтағанын
жазады [50, 255 б].
Шығыс Түркістандағы консулдықтан келіп түскен мәлімет бойынша патшаның
Әділет министрлігі берген тапсырмасы бойынша Түркістан өлкесіндегі билік
орындары Жетісу өлкесіне арнайы тексеру жұмысын жүргізу үшін Ташкенттен сот
палатасының прокурорын арнайы уәкілдікпен жібереді. Прокурор Верныйға
келгеннен кейін жергілікті халық арасында орыс билігіне қарсы үлкен
тәртіпсіздік ұйымдастырылуда, тәртіпсіздікке патшалы Ресейдің
Жапониямен соғысып жатқан кезінде сәтті шықпақ деген қауесеттің кең
тарағанына көз жеткізгенін тыңшылар арқылы қырғыздардың мундуз руының өкілі
Мәулен Сағынбаев деген адамның 8 мыңнан астам қырғыз пен қазақты
көтеріліске бастап шығуы мүмкін деген мәлімет алғанын жеделхат арқылы
Әділет министрлігіне хабарлады [50, 255 б].
Бірақ патшалық әкімшілік орындары күткендей Жетісу өлкесіндегі
жергілікті халықтар, әсіресе қазақтар мен қырғыздар ашық көтеріліске шыға
қоймады. Алайда қазақтар мен қырғыздар өздерін ұлттық езгіге салған патша
өкіметіне Жапониямен соғыста жеңіліс табуына тілектес екендіктерін ашық
түрде білдірді және ұлттық езгіге салған отаршылдық саясатты өршіте түскен
патша өкіметінің соғыста жеңіліс табуын жақтады. Мұны қырғыз қайраткері
Б.Солтоноевтің орыс-жапон соғысы кезіндегі халықтың көңіл-күйі жайлы былай
деп жазғанынан да аңғаруға болады: Орыс-жапон соғысы тұсында отаршылдардың
жәбір-жапасына шыдай алмаған халық отарлаушылардың жеңілісін тілеп отырды.
Кейбір кісілер жапондықтар құрметіне жаңа дүниеге келген сәбилеріне Жапония
деген есім де берді [88, 178 б].
1910 жылы жарық көрген Қазақтар атты Ә.Бөкейхановтың еңбегінде
жергілікті әкімшілік орындары орыс-жапон соғысы кезінде өздерінің отаншыл
рухта екендіктерін танытып қалуға тырысып, майданда жараланғандарға жәрдем
ретінде жергілікті халықтан ақша жинаған, күшпен алынған мұндай жәрдемдер
халықтың ашу-ызасын туғызып, отарлық езгіге қарсы наразылықтарын күшейте
түскенін көрсетеді,. Орыстандыру саясатының тәжірибесіне қаныққан
қазақтар, - деп жазды Ә.Бөкейханов, - жақсының бәрі исламнан тыс болуы
мүмкін емес деп ұғынып, жапондықтар мұсылман екен, олармен қазақтардың
туыстық байланысы бар екен деген лақапқа сенген [207, с. 75].
Сондай-ақ Қиыр Шығыстағы соғыс Жетісу өлкесінде мекендеген халықтың
арасында орыс қаруының күшіне күмән келтірушілік ахуал мықты орын алды.
Мұны билік орындары: Орыс-жапон соғысындағы сәтсіздің қырғыздардың алдында
орыс билігі қадірінің төмендеуіне алып келді. Қырғыздар бұрын
ойлағанымыздай орыстар соншалықты күшті емес екен деген пікірде, - деп
мойындады [50, 256 б].
Ұлттық саяси мәселені шешу жолындағы қазақ және қырғыз ұлттық саяси
элитасының бірлескен әрекеттері бірінші орыс революциясы тұсында және одан
кейінгі кезеңде айқын көрініс берді. Мұндай әрекеттер көп жағдайда қазақтар
мен қырғыздар іргелес орналасқан өңірлерде орын алды.
1905 жылы қаңтарда Ресей астанасы Петербургте орын алған қанды жексенбі
оқиғасынан кейін бүкіл империя революция жалыны құрсауына енді. Қанды
жексенбі оқиғасы империядағы түркі-мұсылман халықтарын бейжай қалдырмады.
Патша өкіметінің халықтың бейбіт шеруін жауыздықпен басып-жаншуы түркі-
мұсылман халықтары арасында кешірілмес күнә ретінде айыпталып жатты.
Басталған революцияның өршуін әлсірету мақсатында ІІ Николай 18 ақпанда
Халықтан сайланған адамдарды заңдық жобаларды әзірлеуге және талқылауға
қатыстыру туралы Ішкі істер министрі А.Г.Булыгин әзірлеген рескриптке қол
қойды. Либералды топтар бұр рескриптті арғы жағынан жарқын болашақтың
мүмкіндіктері көрініп тұр деп мәлімдеп, оны зор қуанышпен қарсы алды.
Аталмыш құжатпен бірге жеке адамдар мен ұжымдарды халықтың әл-ауқатын
жетілдіре түсуге үндейтін құжат та өмірге келді. Мұның артынша 17 сәуірде
дін еркіндігі жөніндегі патша жарлығы шықты. Бұл құжаттар түркі-мұсылман
халықтарының саяси өмірге құлшына араласуына өзіндік серпін берді [209, с.
233].
Сол тұстағы империяның шет аймақтарынан орталық билік орындарына ұлттық-
саяси мәселеге қатысты петициялар (арыз-тілек) жолдау қарқын алды.
Зерттеуші К.Залевскийдің сол тұста көрсетуінше, бұл езгідегі ұлттардың
азаттық қозғалысының бір қыры ретінде танылды [210, с. 233].
1905-1906 жылдары империядағы түркі-мұсылман халықтары атынан орталық
билік орындарына 500-ден астам петиция жолданған [50, 257 б].
Сол петициялардың бірі Жетісу облысы қазақтары мен қырғыздарының
атынан Министрлер комитетінің төрағасы, граф М.Ю.Виттеге жіберілді. Бұл
петицияны жолдауды ұйымдастыруда белгілі қырғыз манабы Шабдан Жантаев
белсенділік танытқандығына орай ол петицияны ғылыми әдебиеттерде Шабдан
Жантаевтың петициясы деп те атайды [211, 113 б].
Мұрағат құжаттарында аталмыш петицияның орыс тіліндегі нұсқасы
Ш.Жантаевтың ұсынысы бойынша Пішпек уезінің Талқан болыстығының қырғызы
Ахметбек Қойбағаров тарапынан қағазға түсірілгендігі және оның 1905 жылдың
маусым айында М.Ю.Виттеге жолданғаны жайлы айтылады.
11 тармақтан тұратын бұл петицияның алғашқы 6 тармағы дін мәселесіне
арналды.
Дін мәселесіне орай петицияда Түркістан өлкесі қырғыздары мен Жетісу
облысы қазақтарына өз алдына бөлек діни басқарма (мүфтилік) ашылуы
қажеттігі, мүфти мен имандардың имұсылмандар тарапынан сайлануы тиістігі,
өңірдегі мұсылмандардың некесі мен отбасына қатысты істер Шариғат бойынша
шешілуі керектігі, мұсылмандар білім алатын мектептер мен медреселердің
мүфтилік қарамағында болуы орынды екендігі, мүфтилікке вакуфтық иеліктің
берілуі және оның земстволық салық есебінен қаржыландырылуы тиістігі аталып
көрсетілді.
Петицияның 7-тармағында 1905 жылы 18-ақпандағы император жарлығына
сәйкес заң жобаларын талқылау, оны қабылдайтын жиынға, яғни, Мемлекеттік
думаға қазақтар мен қырғыздарға өз өкілдерін сайлауға тосқауыл қоймау
керектігі талап етілді.
Қазақ және қырғыз тілдеріндегі газет-журналдардың, кітаптардың
шығарылуына рұқсат берілуі керектігі петицияның 8-тармағында көтеріліп, бұл
мәселенің рухани дамудағы орны баса ескерьілді.
Өңірдегі қазақтар мен қырғыздардың жылжымайтын мүлік алуына және
таңдаған мамандығы бойынша қызмет етуіне билік орындары тарапынан тосқауыл
қойылуына наразылыө петицияның 9-тармағында көтерілді. Осы тармақта
қазақтар мен қырғыздарға бұл мәселе бойынша қойылатын шектеулердің алынып
тасталуы талап етілді.
Петицияның 10-тармағында үкімет тарапынан ашылған оқу орындарында, атап
айтқанда, гимназияларда білім алып жатқан қырғыз және қазақ жастарына
христиандық ілім негіздері оқытылмай, оның орнына мұсылмандық ілімнен дәріс
оқытылуы керектігі сұралды.
Жер мәселесі петицияның соңғы 11-тармағында көтеріліп, орыс
шаруаларының қоныс аударылуы доғарылуы керектігі талап етілді [212, 6 п].
Жетісу облысы қазақтары мен қырғыздарының петициясында дін мәселесінің
бірінші кезекке қойылуы өлкедегі мұсылмандардың діни істерінің діни
басқармаға қаратылмай, оның отаршылдық әкімшіліктің қарамағында болуына
байланысты туындаған еді. 1905 жылы көктемде Министрлер комитеті жанында
құрылған Ерекше комиссияға Түркістан өлкесіндегі мұсылмандардың діни
басқармасын, мүфтилігін құру туралы заң жобасын әзірлеу тапсырылған-ды
[213, с. 182]. Бұл өз кезегінде өлкедегі қазақтар мен қырғыздардың бұл заң
жобасының тез арада әзірленіп, қабылдануына қыпал етсек деген тиетін
күшейте түсті.
Петицияда қазақтар мен қырғыздарға алдағы уақытта құрылуы тиіс
Мемлекеттік думаға депутат сайлауға және депутат ретінде сайлануға шектеу
қойылмауы керектігінің де талап етілуінің өзіндік себебі бар еді. Ондай
себептің қатарына отарлық билік орындарының Түркістан өлкесінің жергілікті
халықтарын Мемлекеттік думаға сайлауға қатысуына құлықсыздық танытуын
жатқызуға болады. Тіпті, Мемлекеттік думаға сайлау ережін дайындау үшін
Министрлер комитеті жанына құрылған Ерекше комиссияның мүшелері арасында
Түркістан өлкесінің жергілікті тұрғындарын Мемлекеттік думаға қатыстырудың
қажеті де жоқ, өйткені олардың даму деңгейі төмен, әлі заң шығару ісіне
даяр емес деген пікір орын алған-ды [214, с. 81-82]. Петициядан осындай
пікірдің күш алып, қазақтар мен қырғыздар Мемлекеттік дума жұмысынан тыс
қалуы мүмкін деген алаңдаушылықтың болғаны аңғарылады.
Қазақ және қырғыз ұлттық саяси элита өкілдерін Ресей империясының қол
астындағы өзге халықтар тілінде, соның ішінде татар тілінде де түрлі
мерзімді басылымдардың жарық көруі толғандырмай қоймады. Сол тұста Ресейде
татар тілінде 33 мерзімді басылым (21 газет пен 12 журнал) шығып тұрған
[215, с. 10]. Мұның өзі петицияда қазақ және қырғыз тілдерінде газет-
журналдардың шығарылуына рұқсат берілудің талап етілуі пісіп-жетілген
мәселе екендігін көрсетеді.
Петицияда бүркемеленген орыстандыру саясатына, отарлық билік
орындарының түрлі тәсілдер арқылы қазақтар мен қырғыздарды болыстық
деңгейден жоғары лауазымға тартпауына және орыс шаруаларын қоныс аудару
арқылы патша өкіметінің өңірдегі жергілікті халыққа жерсіз қалу қаупін
төндіргендігіне қарсылық танытудың өзін ұлттық еркіндікке талпыныстың
көрінісі ретінде бағалауға болады.
Министрлер комитетінің төрағасы М.Ю.Витте атына қазақтар мен
қырғыздардың бірлесіп жазған петициясы тек Жетісу өңірінен ғана емес,
Сырдария облысының Әулиеата уезінен де жолданды. Бұл петицияны жолдауды
Әулиеата уездік басқармасында хатшы болған Әзімхан Кенесарин ұйымдастырған
[216, 298 б]. Русский Туркестан газеті Әулиеата уезі қазақтары мен
қырғыздарының петициясында дін, халық ағарту ісі мәселелерімен бірге жер
мәселесі де көтерілгенін көрсете отырып, былай деп жазады: Петицияның
екінші тармағы қырғыз даласын орыс элементтері арқылы отарлауға тікелей
байланысты. Себебі, қоныс аударушылардың поселкелері үшін учаскелер әзірлеу
жұмысының үздіксіз жүруінен қырғыздар өздерінің болашақта жер тапшылығын
тартатындығын сезінуде. Жер тапшылығын қазірдің өзінде қырғыздар тығыз
қоныстанған аудандар тартуда [217, с. 23].
Бірінші орыс революциясының бастапқы кезінде Ресейдің орталық
аудандарында өршіген шаруалар көтерілісін басу үшін патша өкіметі Орталық
Азияда жер кесу жұмыстарын қауырт жүргізіп, ол жерлерге орыс шаруаларын
шұғыл түрде қоныс аударта бастады. 1906 жылға қарай Жетісу облысына 40 мың
адам, Сырдария облысына 27 мың, Ферғана облысына 4 мың орыс шаруасы
қоныстандырылды [207, 247 б]. Бұл өз кезегінде жергілікті халықтардың өз
жерінде жер тапшылығын тартуына әкеліп соғып, патша өкіметінің аграрлық
саясатына қарсы олардың күресінің екпін алуын күшейтті. Т.Седельников 1907
жылы жарық көрген еңбегінде сол тұстағы қазақтар мен қырғыздардың жер үшін
күресі халық өседі, жер өспейді деген принцип тұрғысында жүріп
жатқандығын атап көрсеткен-ді [218, с. 11].
1905 жылдың алғышқы жартысында Әулиеата уезінің қазақтары мен
қырғыздары орыс шаруаларының қоныс аударылуына қарсы екендіктерін танытып,
жер кесу жұмыстарын жүргізушілерге қоқан-лоққы көрсетуге дейін барды. Соған
орай Түркістан генерал-губернаторы мұндай толқудың кең етек алып кетуінен
сескеніп, Петербургтегі орталық билік орындарына былай деп жазды:
Жергілікті түземдіктер арасында мемлекеттік тәртіп пен қоғамдық
тыныштыққа қарсы үгіт табысты болуы мүмкін. Өйткені, олардың ішінде орыс
үстемдігіне мойынұсынғысы келмейтіндер мен азаттыққа жетуді аңсайтындар әлі
күнге баршылық [219, с. 17].
Жер мәселесіне байланысты толқулар Жетісу өңірінде де орын алып, ол
жөнінде өлкелік билік орындарына жеткізіліп жатты. Түркістан генерал-
губернаторы Жетісу облыстық әскери-губернаторына: Маған келіп түскен
мәліметтер бойынша қырғыз тұрғындары арасында соңғы уақытта үкіметтік
тәртіпке қарсы бағытталған толқулар байқалып жатқан көрінеді. ... Уездік
бастықтар мен бөлімшелік приставтарға көшпенділерге мұқият қадағалау
орнатуды тапсырыңыз. Көшпенділер арасында сенімсіздік туғызатын адамдар
байқала қалса, ондайларды аластауға шара қолданыңыз,- деп жазды [220, с.
71].
Жетісу облыстық әкімшілігінің жергілікті халықтың толқуларына тосқауыл
қоюға деген талпынысына қарамастан үкіметтік тәртіпке қарсы бағытталған
үгіт-насихат жұмыстары тиыла қоймады. Әскери министрлікке Түркістан
өлкесінен келіп түскен мәлімдемелерге қарағанда Жаркент, Верный және Пішпек
уездерінде қолға қару алып, билік орындарына ашық қарсылық көрсетуге
үндеушілер саны күннен күнге арта түскен.
Қалыптасқан мұндай ахуал жағдайында Түркістан генерал-губернаторы
Жетісу облыстық әскери-губернаторына: Сіз тез арада түрлі үгіт-насихаттың
тиылуына тегеурінді шара қолданыңыз... Егер де қандай да бір ереуіл немесе
тәртіпсіздік бой көтере қалса, ондайды тез арада қару күшімен басып
тастаңыз - деген нұсқау берді [221, 65 п].
Қазақтар мен қырғыздардың Түркістан өлкесіндегі орыс тұрғындарын өз
жерлерінен ығыстырып тастау мақсатында оларға қауіп төндіріп тұрғандығы
жайлы отарлық билік орындарына мәліметтер ағылумен болды. Бірінші орыс
революциясының Түркістан өлкесіндегі жергілікті халыққа тигізген ықпалы
туралы еңбек жазған Е.Федоровтың көрсетуінше, сол кезеңде өлкенің көшпенді
халықтары арасына жасырын түрде қару таратылып жатқаны туралы мәлімет алған
билік орындары 1898 жылы Әндіжан оқиғасы қайталанғалы жатыр, егер ол
қайталана қалса, оған өлкедегі қазақтар, өзбектер, қырғыздар тегіс тартылуы
мүмкін деп қауіптенген [207, с. 19].
Жергілікті тұрғындар арасында қарудың таратылуы жайлы мәліметтерді тексеру
және табылған қаруды тәркілеу ісіне уездік приставтар жұмылдырылды. Осындай
тексерулер барысында өлкедегі өзге ұлт өкілдерінен тұратын революцияшыл
топтардың да көтеріліс ұйымдастыру мақсатында жергілікті халықтың
қарулануына мүдделік танытқаны айқындалды. Мәселен, Верныйдағы жасырын
үйірмеге жетекшілік етіп, Пішпек және өзге да Жетісу өңіріндегі қалалардағы
революцияшыл пиғылдағыларға өз ықпалын жүргізген Л.Н.Руммадан жергілікті
халық арасына тарату үшін деп жасырған бірнеше винтовка мен бір жәшік оқ-
дәрі тәркіленген [222, с. 158].
Сол тұста қазақтар мен қырғыздардың қоғамдық-саяси өміріне өлкеде
қайырымдылық көрсету мақсатында Верный, Пішпек, Әулиеата секілді тағы басқа
қалаларда бой көтерген Гап немесе Машраб деп аталатын мұсылмандық
үйірмелер де өз ықпалын тигізді. Полиция департаментінің Түркістан аудандық
күзет бөліміне тыңшылар арқылы келіп түскен мәліметтердің бірінде аталмыш
үйірмелер жайлы былай делінген: Жетісу, Ферғана және басқа да облыстарда
Гап, әрі Машраб деп аталатын үйірмелер бар. Верныйда мұндай үйірмелер
оннан астам. Машрабқа ұлтына, жасына, кәсібіне қарай кем дегенде 17-20
адам тартылады. Үйірме мүшелері апта сайын 20 тиыннан жарна төлейді. ... Әр
жексенбіде үйірме мүшелері жиналып, үйірменің атқарар жұмыстарын
талқылайды [223, 4 п].
Патша үкіметі мұсылмандық үйірмелер жергілікті халықтар арасында орыс
билігіне қарсы үгіт-насихат жүргізуде, өңірдегі қазақтар мен қырғыздардың
толқуларына түрткі болуда деп. Олардың қызметін тыңшылар арқылы бақылауға
алды.
Тыңшылардың жеткеруі арқылы Верныйдағы Жәбек Нығматуллин, Рахменқұл
Әбдірахманов, Гаппаржан Мақсұмов деген адамдар кірген Машраб үйірмесінің
жиынында патша өкіметінің жүргізіп отырған саясаты, әсіресе, Жетісуға орыс
шаруаларының қоныс аударылуы, қазақтар мен қырғыздардың иелігінен орыс
шаруаларына деп кесіліп алынып жатқан жер мәселесі және орыстандыру мен
шоқындыру бағытындағы үкіметтік шаралардың барысы жиі талқыланатындығы
жайлы билік орындары хабардар болды. Соған орай, үйірменің жетекшісі
Ж.Нығматуллин жергілікті билік орнының шешімімен өкіметке қарсы әрекет
жасауда деген айыппен тұтқындалып, абақтығы жабылды [223, 3 п].
Машраб үйірмелері арқылы қазақтар мен қырғыздар арасына Ресей
империясындағы түркі-мұсылман халықтарының саяси күштерін біріктіру
жолында, олардың мүддесін қорғайтын Ресей мұсылмандары одағы атты саяси
партия құру жолында Тәржіман газетінің редакторы И.Гаспринскийдің, татар
халқының көрнекті қайраткерлері Ю.Акчура мен Ә.Ибрагимовтың және әзербайжан
халқының қайраткері Ә.Топчибашевтің ұйымдастырып жатқан іс-шаралары туралы
мәліметтер кеңінен тарады. Мұндай мәліметтер алған өңірдің қазақтары мен
қырғыздары жалпыресейлік мұсылмандық қозғалысқа тартыла бастады. Мәселен,
1906 жылы тамыздың 16-21 аралығында Нижний Новгород қаласында 800-ге жуық
делегаттың қатысуымен өткен бүкілресейлік үшінші мұсылман съезіне Жетісу
облысының қазақтары мен қырғыздарының өкілдері жіберілді. Съезге Жетісу
облысының қазақтары мен қырғыздары атынан екі өкіл қатысты. Оның бірі
кезінде Жетісу облысы қазақтары мен қырғыздарының орталық билік орындарына
жолдаған петициясын әзірлеуге қатысқан қырғыз А.Қойбағаров, ал екіншісі
Пішпек уезінің қазағы Ы.Дауылбаев еді [50, 258 б].
Ресей мұсылмандары одағы атты саяси партияның бағдарламасы мен
жарғысын бекітіп, оның 15 мүшеден тұратын Орталық комитетін сайлап,
Түркістан өлкесі мұсылмандарына өз алдына бөлек мүфтилік ашылсын,
мұсылмандардың діни істеріне билік орндары қол сұқпасын деген қаулылар
қабылдаған букілресейлік мұсылман съезіне Жетісу облысы қазақтары мен
қырғыздары атынан халық ағарту ісін ретке келтіру керектігі жөнінде
жеделхат жіберіліп, бұл туралы делегаттар Халық ағарту министріне ұсыныс
түсірсін деген өтініш те білдірілген болатын.
Делегаттар Жетісу қазақтары мен қырғыздарының өтініші орынды екенін
білдіріп, Халық ағарту министрлігінің 1870 жылғы 31 наурызда бекіткен
ережесіне сәйкес мұсылмандық оқу орындарында орыс тілін оқыту міндетті
етілуін, гимназиялар мен орыс-түзем мектептеріндегі оқу ісінің орыстандыру
саясатымен ұштастырылуын айыптай отырып, мұсылман балалары үшін барлық елді
мекендерде мектептер ашылсын, оқу араб әліпбиі негізінде ана тілінде
жүргізілсін, мұсылман мектептерінде бірегей оқу бағдарламасы болсын, түркі-
мұсылман халықтары бірлігін арттыра түсу мақсатында ортақ түрік тілі
оқытылсын деген мазмұндағы қаулы қабылдап, оны Халық ағарту министрі атына
жолдады [50, 259 б].
Бүкілресейлік үшінші мұсылман съезінің өткізілуімен түркі-мұсылман
халықтарының саяси өмірі жандана түсті. Осы оқиғадан соң қазақтар мен
қырғыздардың ғана емес, өзге де түркі-мұсылман халықтарының өзара
байланыстары нығайып, бірлескен саяси іс-шараларды өткізуі жиілей
түскендігінен билік орындары секем ала бастады. 1906 жылы Нижний
Новгородта өткен бүкілресейлік мұсылман съезі орыс мұсылмандарын ағартуда
үлкен рөл атқарды. ... Сол съездің нәтижесінде ағартушылық бағыттағы
мұсылмандық қоғамдық ұйымдар көптеп ашылуда, мұсылмандардың білімін
көтеруге деп қаржы жинау жаппай етек алуда және мұсылмандық баспасөздердің
таралуы қарқын алуда. ... Башқұрттар, ноғайлар, қырғыздар және т.б. бірлесе
әрекет етудің нәтижелі екенін аңғарды - деп мойындады сол кезде Түркістан
өлкесінің полиция басқармасының бастығы [224, 6 п].
Бірінші және екінші Мемлекеттік думалардың жұмысы кезінде ондағы
мұсылман фракциясына Түркістан өлкесінің қазақтары мен қырғыздары үлкен
үміт артып, оған жер мәселесі туралы бірлескен шағымдар түсіруді жиілете
түсті. Мұндай жағдай Түркістан генерал-губернаторының көрсетуінше, өлкеде
орыс элементтерінің көбейіп, олардың мемлекеттің тірегіне айналуына белгілі
дәрежеде кедергі келтірген. Сол себепті Түркістан генерал-губернаторы Қоныс
аудару басқармасының бастығы А.В.Самсоновқа мәлімдеме жолдап, Жетісу
облысындағы қазақтар мен қырғыздарды алаңдатып отырған ахуалды сейілтуді
жергілікті қоныс аудару мекемелерінің қызметкерлеріне жүктеуді өтінген
[225, 91 п].
Екінші Мемлекеттік думаға депутат сайлау барысында да Жетісудағы қазақ
және қырғыз халықтарының белсенді өкілдері ұйымшылдық танытып, думаға
депутаттыққа көрнекті қазақ қайраткері М.Тынышбаевты сайлады. Мұны
Б.Солтоноев өз еңбегінде атап көрсеткен [88, 87 б].
Патша өкіметі Түркістан өлкесіндегі қазақтар мен қырғыздардың
үкіметтік тәртіпке қарсы әрекеттеріне тосқауыл қоюды 1907 жылы 3-
маусымдағы патша жарлығынан кейін күшейте түсті. Столыпиндік реакция
кезінде жер кесу жұмыстарына қарсылық танытқан қазақ және қырғыз қауымдары
қуғындалып, олардың жерін тартып алу ашық жүргізіле бастады.
Өз жерлерінен ығыстырылған қазақ-қырғыз қауымдарының арасында Қытай
жеріне көшіп кетуге талпынушылық байқалды. Мәселен, 1911 жылы Пішпек пен
Верный уездерінен 9 қазақ болыстықтары Шығыс Түркістанға көшуге
әрекеттеніп, онда өз өкілдерін жіберіп, Қытай азаматтығын қабылдауға тілек
білдірген. Бірақ та Қытай билік орындары көшіп келуші қазақтар мен
қырғыздарды қабылдаудан бас тартқан [226, 39 п].
Жандармдық басқарманың нұсқауы бойынша жалпыресейлік мұсылмандық
қозғалысқа атсалысқандар да куғындауға түсті. Жетісу облысы қазақтары мен
қырғыздары атынан бүкілресейлік үшінші мұсылман съезіне қатысқан
А.Қойбағаров пен Ы.Дауылбаевтың үстінен мемлекеттік тәртіпке қауіпті
адамдар ретінде қылмыстық іс қозғалды. А.Қойбағаровты абақтыға жабу
мақсатында оны 1910 жылы Пішпек қаласының Папановский деген мировой
судьясына қастандық жасады деп айыптады. Ал, Ы.Дауылбаевтың іс қимылдары
қатаң бақылауға алынып, оны абақтыға отырғызуға себептер қарастырылды [227,
102 п].
Столыпиндік реакция кезінде қуғын-сүргіннің аүшейе түскендігіне
қарамастан қазақ және қырғыз ұлттық саяси элитасы өкілдері арасындағы
байланыс үзілмей, олардың бірлесе отаршылдық саясатқа қарсы әрекет етулері
жалғаса берді. Оған 1910 жылы 21-қазанда қазақ және қырғыз ұлттық саяси
элита өкілдерінің қатысуымен өткен Ұзынағаш съезі дәлел бола алады.Жетісу
облысына қарасты қазақтар мен қырғыздардың өкілдері бас қосқан бұл сьезд
Верныйға таяу жердегі Ұзынағаш елді мекені маңында өтуіне байланысты
жандармерия құжаттарында Ұзынағаш съезі деп аталады. Сондай-ақ ол
құжаттарда съезді ұйымдастырушылар ретінде көрнекті қазақ қайраткерлері
Барлыбек Сыртанов, әйгілі қазақ шешені, Верный уезіне қарасты Қалғұты
болыстығының бұрынғы басқарушысы, прапорщик Ноғайбай Дәулетбақовтың, сол
тұстағы қырғыздардың көшбасшысы ретінде танылған Шабдан Жантаев пен Дүр
Сауранбаевтың есімдері аталады.
Съезд жасырын түрде ұйымдастырылып, Жетісу облысы әкімшілігінің орыс
әскерлерінің Ұзынағаш түбінде қоқандық әскерлерді жеңуіне 50 жыл толуына
орай жасаған салтанатты іс-шарасы кезінде өткізілген. Бұл салтанатты жиынға
қазақтар мен қырғыздардың танымал өкілдері шақырылған болатын. Салтанатты
жиын аяқталған соң қазақ-қырғыз қайраткерлері Ұзынағаш маңындағы үйдің
бірінде жиналып, съезд өткізеді.
Ұзынағаш съезіне қатысушылар патша өкіметінің отаршылдық саясатының
қазақтар мен қырғыздарға тигізіп отырған ауыртпалықтарын айыптап, бірінші
кезекте орыс шаруаларының өңірге қоныс аударылуын доғару жолдарын қарастыру
керек деген ұйғарымға келеді. Съезде Жетісу облысына орыс қоныс
аударушыларын орналыстыруда және оларға деп жер кесуді доғарту туралы
патшаға өтініш түсірту керектігін, ол үшін Петербургке арнайы делегация
жіберу, оған кететеін шығынды жабу үшін әр болыстықтан ақша жинау және
делегация мүшелері Бұқар әмірінен патшаның қабылдауына кіруге көмек
көрсетуді сұрасын деген шешімдер қабылданады. Съезге қатысушылар
Петербургке баратын делегация құрамына кімдердің енуі керек екендігі
мәселесін де қарастырып, оның құрамы екі адамнан – Б.Сыртанов пен
Д.Саурамбаевтан тұрсын деп шешеді [226, 17 п].
Бұл съездің өткізілуінен және онда қабылданған шешімдер жайлы билік
орындары дер кезінде хабардар бола алмады. Съездің өткізілетіні туралы
хабар билік орындарына жеткен жағдайда съезді ұйымдастыруға жол бермес еді.
Соған қарамастан Жетісу облысының әскери губернаторы қайткенде де қазақ
және қырғыз ұлттық саяси элитасы өкілдерінің съезд шешімдерін орындау
жолындағы әрекеттеріне тосқауыл қою жолын қарастырып, Қапал, Верный, Лепсі,
Пішпек және Пржевальск уездерінің басшыларына өз уездерінде Б.Сыртанов пен
Д.Сауранбаевтың Петербургке баруына деп ақша жинау ісімен айналысып
жүргендігін, съездің шешімдерін болыстықтардағы қазақтар мен қырғыздар
қауымының қалайша қабылдап жатқанын және съезге кімдердің қатысқандығын
анықтауды тапсырды.
Отарлық билік орындарының қазақ және қырғыз депутациясын Петербургке
аттандырмауға бар күшін салды. Бұған қарамастан Жетісу облысындағы қазақ
және қырғыз болыстықтары уездік басшылыққа білдірместен депутацияға арнап
ақша жинау ісін жалғастыра берді. Әрбір болыстықтан 200 сом көлемінде ақша
жиналды. Осындай жиналған ақшаның көлемі облыс бойынша 5000 сом болған
[226, 67 п].
Қазақ және қырғыз қауымдары арасында Ұзынағаш съезінің шешімдерін
насихаттап, оның маңызын түсіндіруге әкімшілік орындарында тілмаштық қызмет
атқарып жүрген ұлтттық саяси элита өкілдері де атсалысты. Патша өкіметінің
Қара деп аталатын бүркеншік есімдегі тыңшысының жандермеяға берген
мәлімдемесінде Жетісу облысындағы қырғыздар мен қазақтардың саяси
қозғалысына орта дәрежелі білім алып, әкімшілік орындарда төменгі дәрежеде
қызмет атқарып жатқан Тымбай Серікбаев, Найзабек Тулин, Дүр Саурамбаев,
Мәмбетәлі Мұраталин, Ибраһим Жайнақов, Ермұқамед Аблайханов секілді қазақ-
қырғыз халқының зиялы қауым өкілдері жетекшілік етіп жүргенін атап
көрсеткен [228, 41 п]. Сондай-ақ мұрағат құжаттарында аталмыш
қайраткерлерге Б.Сыртановтың нұсқау беріп отыратындығы жайлы да мәліметтер
бар. Олардың бірінде Б.Сыртановтың Жетісу қазақтары мен қырғыздардың саяси
өмірінің ұйтқысы болуымен қатар Ұзынағаш съезінің шешімдерінің насихаттау
мақсатында Лепсі, Қапал, Пржевальск, Пішпек уездерін аралап, Пішпек
қаласынан Петербургке аттанғандығы айтылады [228, 44 п].
Билік орындарынң назарына ілігіп қалмаудың мақсатында Петербургқа
Д.Сауранбаев араға біраз уақыт салып, Б.Сыртановтан кейін аттануы тиіс
болды. Бірақ та көп ұзамй билік орындарына Д.Сауранбаевтың Петербургке
жүргелі тұрғаны белгілі болып қалып, ол сапарға шықпай қалып қояды [229, 17
п].
Әулиеата уезінің қазақтары мен қырғыздары өздерін толғандырған
мәселелерді, әсіресе орыс үстемдігінің езгісіне қарсы күресу жайын
қарастыру үшін 1910 жылы жазда съез өткізуге әрекет жасады. Әулиеата
қаласындағы мешіттердің бірінде шақырылған бұл съезге қатысуға уездің
белсенді азаматтары жиналып, съез өз жұмысын бастаған кезде уездік
басшылыққа тыңшылардың бірінен бұл жайлы мәлімет түседі. Уезд бастығы
казактар жүздігімен съез өтіп жатқан мешітке келіп, оған жиналғандарды қуып
таратады. Әулиеата уезі бастығының Сырдария облысы әскери губернаторына
жолдаған мәлімдемесінде бұл съезді ұйымдастыруда мұсылмандықты қабылдап,
Аспара болыстығындағы бір бай қырғыздың қызына үйленген Владимир деген
орыстың аса белсенділік танытқандығы және съезде орыс билік орындарын қуып
шығу мен жергілікті халықтың өзін-өзі басқару мекемелерін құру күн
тәртібіне басты мәселе етіліп қойылғандығы көрсетілген [229, 17 п].
Әулиеата уезінің қазақтары мен қырғыздары өздерін толғандырған
мәселелерді, әсіресе орыс үстемдігінің езгісіне қарсы күресу жайын
қарастыру үшін 1910 жылы жазда съезд өткізуге әрекет жасады.
Әулиеата қаласындағы мешіттердің бірінде шақырылған бұл съезге қатысуға
уездің белсенді азаматтары жиналып, съезд өз жұмысын бастаған кезде уездік
басшылыққа тыңшылардың бірінен бұл жайлы мәлімет түседі. Уез бастығы
казактар жүздігімен съезд өтіп жатқан мешіткен келіп, оған жиналғарды қуып
таратады. Әулиеата уезі бастығының Сырдария облысы әскери губернаторына
жолдаған мәлімдемесінде бұл съезді ұйымдастыруда мұсылмандықты қабылдап,
Аспара болыстығындағы бір бай қырғыздың қызына үйленген Владимир деген
орыстың аса белсенділік танытқандығы және съезде орыс билік орындарын қуып
шығу мен жергілікті халықтың өзін-өзі басқару мекемелерін құру күн
тәртібіне басты мәселе етіліп қойылғандығын көрсетілген [229, 17 п].
Қазақ және қырғыз ұлттық саяси элитасы өкілдері патша өкіметінің
отарлық саясатына бірлесе қарсылық көрсетудің жолдарын қарастыруда съезд
өткерудің қиындықтарын да ескерді. Сондықтан да мұндай мәселелерді
талқылауға ыңғайлы жағдайларды пайдалануға тырысты. Мәселен, 1911 жылы
маусымда бақилық болған әйгілі Н.Дәулетбақовқа Қордай өңірінде ас
берілгенде оған келген қазақтар мен қырғыздардың бас көтерер азаматтары
отарлық билік жағдайында жергілікті халықтың құқықтарын қорғау жолын
талқылап, бұл істе бірлесе әрекет етуге уағдаласқан. Н.Дәулетбақортың асына
қатысқандардың ішінде Жетісу өңіріне кеңінен танымал мынадай қайраткерлер
болған: Пішпек уезінің Тынай болыстығынан Д.Сауранбаев, Шабдан Жантаевтың
ұлы Мокуш, Верный уезінің Шамалған болыстығынан М.Измайлов, Улкен Алматы
болыстығынан Б.Әшекеев, Қордай болыстығынан Е.Базаров, Бәйтік болыстығынан
Ә.Байсалов, Шу болыстығынан Ә.Қозыбеков, Шығыс Қастек болыстығынан
Ш.Құдайбергенов, Ботбай болыстығынан Ө.Танкин [226, 11 п].
Мұндай бас қосулар кезінде Ұзынағаш съезінің шешімі бойынша Петербургке
Жетісу қазақтары мен қырғыздарының атынан патшаға өтініш білдіру арқылы
олардың жер мәселесінен туындаған мұңын жеткізуге талпынған Б.Сыртанов
әрекетінің сәтсіздікпен аяқталуының себептері де талқыланып, ендігі жерде
ресейлік өзге түркі-мұсылман халықтарымен бірлесе әрекет ету қажеттіктері
де қарастырылған-ды. Сондай-ақ, Н.Дәулетбақовтың асына жиналғандар арасында
М.Дулатовтың 1909 жылы Уфа қаласында жарық көріп, 1910 жылы екінші рет
басылып шыққан әйгілі Оян, қазақ атты шығармасы да насихатталған болатын
[5, с, 289].
М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасы сол кезде Верныйдағы Ахмет-Кәрім
Зейнуллиннің кітап дүкені арқылы өңірдегі зиялы оқырмандар арасына кеңінен
тарлаған. Бұл жөнінде көрнекті тарихшы-ғалым К.Нұрпейісов былай деп жазады:
1910-1911 жылдары Алматыда Оян, қазақты оқып, ондағы өлеңдерді жаттап
алып халыққа таратушылар қатарында Жетісудағы белгілі тілмәш, жергілікті
патша әкімшілігіне жақын жүретін Қойсерке Тоқсанбаевтың, Қалмұхамед
Қадырбаевтың, Мырзахан Төлебаевтың, Түленбек Теміровтың, т.б. адамдардың
есімдері аталады. Мұндай адамдар Қазақстанның басқа аудандарында да аз
кездеспеген. Жоғарыда айтылғаннан мынадай қорытынды жасауға болады.
Біріншіден, 1909 жылы жарық көрген Оян, қазақ Қазақстанның барлық
аймақтарына кеңінен тараған, оған кітаптың қазақ өлкесінің алыс өңірі
Алматыға дейін жетіп, жергілікті кітап дүкені арқылы оқырмандарға
таралғандығы дәлел. Екіншіден, Қазақстанның Жетісу өңірі сияқты басқа
аймақтарында айтарлықтай зиялы қауым болған. Осы қауым Оян, қазақты
өздері ғана оқумен шектелмей, оның мазмұнын халық арасында мүмкіншіліктері
жеткенше кеңінен насихаттаған. Үшіншіден, Оян, қазақтағы жалпы
демократиялық талап-тілектер жергілікті халық ішінде отаршылдыққа қарсы
саяси хал-ахуал қалыптастыруға қызмет еткен. Сондықтан да патша әкімшілігі
ол кітапты патшалық тәртіп үшін зиянды шығарма деп бағалап, оны
тұтқындаған [52, 45-50 бб].
Патша өкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуімен,сынауымен ерекшеленетін
М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасы Жетісу өңірінің қазақтары арасында ғана
емес, қырғыздар арасында да құрметке ие болды. Верныйдағы тілмәш
И.Жайнақовтың атсалысуымен Оян, қазақ Пішпек уезіне жеткізілген. Онда бұл
шығарманы Пішпек уезі басқармасының хатшысы Тымбай Серікбаев қабылдап алып,
оны бірқатар болыс басшыларына үлестіріп беріп, оларға шығарма мазмұнын
қырғыздар арасында кеңінен насихаттауды тапсырған. Бұдан хабардар болған
жандармерия тыңшысы өлкелік билік орындарына империядағы көшпелі халықтың
қазіргі уақыттаға жалпы жағдайын баяндайтын және оларды патша өкіметінен
құтылуға үгіттейтін шығарма қырғыздар арасына да тарады деген мәлімдеме
жөнелтті [228, 55 п].
М.Дулатовтың Оян, қазақ шығармасымен Пішпек уезінің қырғыздары ғана
емес, өзге өңірлердің де, соның ішінде Ферғана өңірі қырғыздары да
танысты.Бұған 1912 жылы 18-наурызда Қаршыға деген бүркеншік есімдегі
тыңшының Түркістан аудандық күзет бөліміне Әндіжан қаласындағы уез
бастығының тілмәші Ибрагимнің ұлы Исаның 7 дана Оян, қазақ шығармасын
алғанын, оның бұл шығарманы Ферғана өңірі қырғыздарына таратып бергенін,
Исаға бұл шығарманы Верный қаласының Мірқасын Сүлейменов деген тұрғыны
жіберіп тұратындығын хабарлауы дәлел бола алады [230, с. 231].
Түркістан өлкесінде Оян, қазақтың ьаралуына отарлық билік орындары
жол бермеу үшін оны ұлттық саяси элита өкілдерінен тәркілеу шарасын жүзеге
асыруды қолға алды. Осы мақсатта Б.Сыртанов, Д.сауранбаев секілді т.б.
қазақ және қырғыз қайраткерлерінің үйлеріне тінту жүргізілді. Мұндай тінту
шаралары билік орындары күткендей нәтиже бере қоймады. Дегенмен, осы жерде
жандармерия адамдарының Б.Сыртановтың үйінде тінту барысында билік
орындарына көңіл аударатындай құжаттар табылады. Бұл құжаттардың қатарында
Жетісу облысы қазақтарының толқуы себептеріне қатысты Б.Сыртановтың
Түркістан генерал-губернаторы мен әскери министрдің атына жолдаған хат
мәтінінің көшірмесі, сондай-ақ қазақтардың жер мәселесіне байланысты
Б.Қаратаевтың Ә.Бөкейхановқа жолдаған хатының көшірмесі бар еді [226, 26
п].
Мұрағат құжаттарынан патша өкіметінің жалдамалы жандайшаптары қазақ
қайраткерлерінің іс-әрекеттерінен күдікті жәйттер іздестіріп, бұл жайлы
жандармерияға мәлімдемелерді үзбей түсіріп отырғандығы аңғарылады.
Түркістан аудандық күзет бөліміне Қара деген бүркеншік есімді тыңшының
жолдаған сондай бір мәліметінде былай делінген: Жетісу облысының білімді,
әрі құрметті қазақтары Б.Сыртановтың, И.Жайнақовтың, Е.Абылайхановтың және
бірқатар тілмәштардың басшылығымен Жетісудың ғана емес, бүкіл Түркістан
өлкесінің қазақтары мен қырғыздарын тығырықтан шығарамыз деп оларды
басшылыққа қарсы қоюда. Орыс үкіметі тарапынан болатын көмектен күдерін
үзген қазақтар Абылайханов пен тілмәш Жайнақов арқылы Түрік сұлтанымен және
Бұхар әмірімен астыртын байланыс орнатуға көшті. Осыдан екі жыл бұрын
Меккеден бір білімдар араб келіп, ол Сұлтан мен Әмір үкіметтерімен байланыс
орнатудың жолдарын көрсетіп берді. Оның айтуынша, дұрыс байланыс орнатылған
жағдайда Сұлтан мен Әмір үкіметінен Түркістан өлкесі мұсылмандары
құқықтарының тапталмауын талап ететін көрінеді [231, с. 185].
Осы мәліметтердегі айтылғандарды тексеру үшін жандармдық басқарма
Б.Сыртановтан жауап алады. Ол өз жауабында араб діндарының Жетісу өңірінде
ислам дінін уағыздаумен шектеліп, оның ешқандай да саясат істеріне
араласпағанын, қазақтар мен қырғыздардың толқуларының астары жер
мәселесімен және Түркістан мұсылмандарының діни басқармасы болмауымен
байланысты екенін айтқан. Сондай-ақ, Б.Сыртановтан жауап алу барысында егер
де Түркістан өлкесі мұсылмандарына мүфтилік ашылмайтын болса, Жетісу
облысының қазақтары мен қырғыздары Орал, Торғай, Ақмола және Семей
облыстары мен Ішкі Бөкей Ордасы қазақтарымен бірге Орынбор мүфтилігіне
қосылуға ұмтылатындығын мәлімдеген [232, 50 п].
Б.Сыртановтың мұндай жауабына қарамастан Түркістан өлкесіндегі отарлық
билік орындары қазақтар мен қырғыздардың толқуының себептерін өңірде Түркия
жансыздарының панисламдық идеологияны насихаттауымен байланыстырды.
Өйткені, Балқан соғысы кезінде Түркиядағы Иттихид вә тәрраки ұйымы
Түркістан мұсылмандары арасына эмиссарлар жіберіліп жатқандығын, олардың
жергілікті халықты орыс үстемдігіне қарсы бас көтертуді мақсат тұтатындығы
туралы хабарлар Полиция департаментіне жиі келіп түсетін [50, 260 б]. Сол
кезде патшалық Ресейдің азиялық иелігіндегі түркі-мұсылман халықтары
арасында түрікшілдік және исламшылдық бағытындағы үгіт-насихатты жүргізуді
жастүріктердің жетекшілерінің бірі Әнуар паша жақтаған [233, с. 435].
Негізінде Түркістан өлкесі мұсылмандарына Иттихид вә тәрраки ұйымы ғана
емес, Түркиядағы өзге де ұйымдар өз ықпалын тигізуге тырысқан еді. Сондай
ұйымдардың бірі 1940 жылы Стамбулда құрылған Тараф-ул-муслимин
(Мұсылмандарды өзара таныстыру) атты ұйым болатын. Бұл ұйым Түркияға
эмиграцияға кеткен көрнекті татар қайраткері Ә.Ибрагимовтың жетекшілік
етуімен құрылған-ды.
Тараф-ул-муслимин ұйымы Ресей империясындағы қазақ, қырғыз, өзбек,
татар секілді түркі-мұсылман халықтарын азаттық қозғалыста бірлестіруді
мақсат тұтып, өзінің басылымдарын Түркістан өлкесіне де таратты. Қазақтар
мен қырғыздар өздерінің отаршылдық езгіден құтылуына сырттан бір көмек
болса, Түркиядан болады деген сенімде болды. Себебі, қазақтар мен
қырғыздардың көпшілігінің түсінде сол замандағы иісі түркілік қуатты
мемлекеттердің қатарында Түркия саналды. Н.Зеланд қазақтардың саяси
белсенділігінің даму деңгейі және ұстанған көзқарастары туралы: Саяси
мазмұндағы әңгімелері, негізінен, қай мемлекет күштірек деген төңіректе
өрбиді, әрине, оларды мұсылмандық Шығыс, Түркия қызықтырады, - деп жазған
болатын [234, с. 77].
Түркияға деген қазақтар мен қырғыздар арасында өзіндік ілтипат
болғанын 1911 жылы Шу өңіріне келген әйгілі қазақ әншісі, композитор Балуан
Шолақтың түрік офицері формасын киіп жүруінен және Балқан түбегінде соғыс
жүргізіп жатқан Түркияға қолдау танытуға жергілікті тұрғындарды шақыруынан
да байқауға болады [228, 2 п].
Балқан соғысы кезінде Түркістан өлкесіндегі қазақтар мен қырғыздар
арасында Түркияға қолдау көрсетуді үндейтін манадай мазмұндағы үнпарақтар
да тараған: Мұсылмандар біздің өміріміздің тірегі Түркия екенін
ескеріңіздер. Егер біз бұрынғыдай жалқаулыққа бой алдырып, нақтылы іске
бармасақ, дініміз жоғалып, жауларымыздың тұтқынына айналамыз... Ақша
жоғалса қайта табылады, ал дін жоғалса қайта табылмайды. Қараңыздар,
орыстар Болгария мен Сербияға және Черногорияға көмегін аямай, дәрі-
дәрмектерін жөнелтуде, тіпті ерікті қарулы жасақтарын аттандыруда. Мұндай
істі неге біз де жүзеге асырмасқа. Патшаға ешнәрсе бермесек бермейік,
бірақ мұсылман бауырларымызға көмек көрсетейік [235, 16 п].
Верный уезіндегі ротмистр Железняков сол кездегі қазақтар мен
қырғыздардың түріктерге іш тартатындығын мәлімдей отырып, Түркістан
аудандық күзет бөліміне былай деп хабарлайды: Манап Карымбай Қанатқатиев
Түркиядан хат алды. Ол хатта Қанатқатиевтан Түркиядағы орыс әскерлерінің
жағдайы және мұсылмандардың қалай өмір сүріп жатқандығы сұралған. Сондай-ақ
бұл хатта егер мұсылмандар түріктерге көмек көрсетін болса, онда түріктер
соғысқа жеткен жағдайда Түркістан генерал-губернаторлығы аумағында жеке
мұсылман мемлекетін құруға көмек көрсетенідігі айтылған. Хаттағы мұндай
ұсынысқа орай Қанатқатиев болыс басқарушысы Б.Магуевпен және тағы да
басқалармен астыртын жиналыс өткізген. Жиналыста түріктер сұраған
мәліметтерді беру және оларға қолдау көрсетуге шешім қабылданды [236, 51
п].
Түркияға көмек көрсету мақсатында Верный уезінің қазақтары Түркия үшін
деп 10 мың сом жинап, бұл іске ұйытқы болған Меккеден келген діндарларды
полициядан тасалап баққан [226, 39 п].
Түркістан өлкесіне Түркиядан келген тыңшылар, үгіт-насихат
жүргізушілер, Меккеден келген діндарлар Түркияны қолдауға, оған сенім
артуға, жылу жинауға, Түркияның төңірегінде топтасуға шақырып жатты.
Жетісулық қазақтар мен қырғыздар және басқа мұсылмандар оларға мол қаражат
жинап беріп, аса құпия түрде келесі өңірге аттандырып салып отырған [226,
40 п]. Мұны Түркістан өлкесіндегі отарлық билік орындары аңғармай қалмады.
Соған орай Түркістан генерал-губернаторы Н.Гродеков орыс армиясының бас
штабына өлкеге түрік азаматтарының келіп-кетуі орыс үкіметінің мүддесіне
қайшы келеді деп хабарлаған болатын [237, с. 149].
Соңғы кезде, - деп хабарлайды Верный қаласындағы іздестіру бөлімінің
меңгерушісі, - Түркістан өлкесіне мұсылмандар арасына үгіт-насихат таратушы
ара ағайындар – ауғандар, парсылар және түріктердің өлкеге құпия түрде
келуі жиілеп кетті... Олар мұсылмандардың діни көңіл-күйін қозғап, Иранды,
Түркияны мысалға келтіре отырып, басқа мемлекеттік құру керектігіне
сендіреді [237, 41 п].
Осындай жағдайда Айқап журналы төңірегінде топтасқан Б.Қаратаев пен
М.Сералин бастаған қазақ зиялыларының қырғыз қайраткерлерімен байланыста
болып, өзара хат алысып тұрғаны жандармерия құжаттарында айтылады. Бірақ
оларда қазақ қайраткерлерінің қырғыздардың қандай бас көтерер азаматтарымен
байланыста болғаны айтылмай, Пішпектіктер деп көрсетіледі. Сол құжаттарға
қарағанда Б.Қаратаев пен М.Сералиннің пішпектіктерге жолдаған хаттарының
бірінің мазмұны жандармерияның Қара деген бүркеншік есімдегі тыңшысына
мәлім болған көрінеді. Бұл жайлы Түркістан аудандық күзет бөлімінде 1912
жылы сәуірде толтырылған іс-қағазда былай делініп көрсетіледі: Қызметкер
Қара хабарлайды... Қаратаев пен Сералин пішпектіктерге Бұқар әмір арқылы
Түрік сұлтанымен байланыс орнатылғаны және сұлтанның егер Ресей Қытаймен
немес басқа мемлекетпен соғыса қалса діндестеріне көмек беруге уәде еткені
жайлы жазған [228, 75 п].
Айқап журналының редакторы М.Сералиннің Жетісу өңіріне жолдаған әрбір
хатының мазмұнын жандармерия білуге аса ынталылық танытты. Бұл жөнінде
Верныйдағы іздестіру бөлімінің меңгерушісі Полиция департаментіне хабарлай
отырып, 1912 жылы 21 сәуірде М.Сералиннің И.Жайнақовқа реніш білдірген,
мазмұны қысқа хат жолдағанын мәлімдеді. Ол хаттың мазмұны мынадай еді:
Бұрын келісілген шешімдер ешкімге де мәлім болмауы тиіс еді. Алайда бұл
біреулерге белгілі болған секілді. Бұған бәлкім мен кінәлі шығармын. Егер
бұған сен кінәлі болсаң, сен мұндай қателікті еш жібермеуге тиісті едің
[50, 261 б].
Полиция департаменті М.Сералиннің бұл хатының мазмұнынан күдіктеніп,
оны Жетісу өңіріндегі қазақтар мен қырғыздарды қандай да бір іс-шара
төңірегіне топтастырмақшы деп бағалады. Осы себепті Полиция департаменті
Орынбор губерниялық жандарм басқармасы мен Түркістан аудандық күзға және
оларға сырттай қатаң түрде бақылау орнату туралы нұсқау береді.
Бұл істі тез арада орындауға талпынған Түркістан аудандық күзет бөлімі
көп ұзамай Пішпек уезіндегі қырғыздардың және өзге де түркі-мұсылман
халықтарының қоғамдық-саяси өміріне қатысты Полиция департаментіне мынадай
мазмұндағы мәлімдеме жолдады: Пішпекте адвокат Ахметбек Қойбағаров, көпес
Ысқақ Дауылбаев, Сейіткәріс Мырзабаев, бұрынғы тілмәш Найзабек Тулин,
Толқан болыстығында Ахмет Құдайбергенов, Тоқмақтың тұрғыны Ташмұхамед
Бикаев Оренбург пен Троицкіден үкіметтің көшпелі халықтан жер кесіп алуын
ашық айыптайтын мақалалар жариялауымен танылған Айқап, Ақмолла және
Вакыт секілді мұсылмандық басылымдарды алып тұрады. Бұл басылымдардағы
жағымсыз мақалалардың авторлары – Орынбордағы Қаратаев пен Троицкідегі
Сералин. ... Тыңшылардың айтуынша Орынбор мен Троицкіден алынған басылымдар
жасырын түрде Пішпектегі Машраб үйірмесінде оқылатын көрінеді.
Басылымдардағы жағымсыз мақалаларды түсіндіре насихаттауда Қойбағаров
белсенділік танытады. Жоғарыда аталған Пішпек тұрғындарын және
Құдайбергенов пен Бикаевті Орынбордағы Қаратаевпен, Троицкідегі Сералинмен
хат жазысып тұрады деп сезіктенуге болады [228, 101 п].
Полиция департаменті үкіметке жағымсыз мақалалар жариялайды, орыс
үстемдігіне қарсы қырғыздарды қазақтармен бірлесе әрекет етуге үндейді деп
бағалаған Айқап журналы редакциясына қырғыздардан түрлі хаттар жолданып,
оларда өырғыздардың арасында болып жатқан елеулі оқиғалар хабарланып тұрды
[238, 61 п]. Мәселен, журналдың 1911 жылығ санында Пішпек уезіндегі
қырғыздардың беделді өкілі Қанат қажының медресе салдырып, жергілікті
жастардың жаңа оқу әдісімен (жәдидтік) білім алуына қолдау көрсетіп,
Уфадағы Ғалия медресесіне қырғыз балаларын жіберіп жатқандығы және Шабдан
Жантаевтың 15 мың сомға мешіт салдырып, оның жанына мектеп аштырған
хабарланды [239, 52 б].
Халық арасында Шабдания мектебі деп аталған, Ш.Жантаев салдырған
мешіт жанында ашылған оқу орнында татар мұғалымдарымен бірге Орал облысына
қарасты Темір уезіндегі Ембі болыстығыныі Нұртілеу Молдағазин деген қазағы
да ұстаздық етіп, ондағы қырғыз балаларына жәдидше білім беру ісімен
айналысқан [240, 78 п].
Мұның өзі ХХ ғасыр басында екпін алған жәдидтік қозғалыс арнасына
қазақтардың да тартылып, бұл қозғалыстың алдына қойған мақсатын жүзеге
асыруға араласқанын айғақтайды. Өзбекстандық зерттеуші Х.Д.Садықовтың
көрсетуінше, жәдидтердің қызметінің негізгі бағыты жаңа оқу әдісіндегі
жәдидтер арқылы ұлттық рух пен сана-сезімді көтеру болған [241, с. 24].
Ш.Жантаевтың жаңа оқу әдісіндегі оқу орнын ашуын Қапалда осындай
Мамания мектебін ашқан Тұрысбек және Есенқұл Мамановтар халық арасындағы
игілікті істің жарқын көрінісі деп бағалады. Мамания мектебінде көрнекті
қазақ қайраткері Ғабдолғазиз Мұсағаплиев меңгеруші болып қызмет етті, әрі
Ислам тарихы және Түрік-татар тарихы пәндерінен дәріс берді. Қазандағы
Апанаев медресесінде және Каирдағы әл-Қаһир университетінде білім алған
Ғ.Мұсағалиев Айқап журналының тұрақты авторы болуымен қатар бұл журналды
Жетісудағы қазақтар мен қырғыздар арасында насихаттаушы ретінде де танылды
[242, 38 п].
1912 жылы 6-сәуірде қазақтар арасында барынша танымал, қазақтың талай
игі жақсыларымен достық қарым-қатынаста болған, қазақтар мен қырғыздардың
азаттық қозғалыстағы байланыстарында өзіндік орны бар әйгілі Ш.Жантаев
дүниеден өтті. Верныйдан Ы.Жайнақов, Қапалдан Есенқұл Маманов Ш.Жантаевтың
қазасына орай оның балаларына жеделхат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz