Цунами туралы жалпы мәліметтер

Пән: География
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
Цунами туралы жалпы мәліметтер
Цунамидің пайда болу себептері
Цунамидің белгілері
Цунамидің ескерту жүйелері
Цунамидан қорғана аламыз ба?
Сұрақтарға жауап іздеу
Қорғаныс ережелері шықты ма?
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Цунами – жапон тілінен аударғанда порттағы толқын - мұхитта немесе
басқа су аймақтарында судың шайқалуынан болатын ұзын толқындар. Көптеген
цунамилердің болу себебі, ол – күшті суасты жерсілкінулері. Жерсілкінудің
нәтижесінде бірнеше толқын таралады, және біріншісі әрдайым ең күштісі бола
бермейді.
Цунамидің 80%-дан көбі Тынық мұхитында пайда болады. Орташа, 4000
метр, тереңдікте цунамидің таралу жылдамдығы 200 мс немесе 720 кмсағ
болады. Бақылаулар нәтижелері мұндағы болған цунами толқындарының
жылдамдықтары 10000 кмсағ-тан 400 кмсағ-қа дейінгі аралықта болғанын
көрсетіп отыр. Ашық мұхитта цунами толқындарының биіктігі 1 метрден анда-
санда асады, ал толқын ұзындығы 500-1000 км-ге дейін жетеді. Сондықтан да
олар кемелер мен қайықтарға қауіп төндірмейді. Толқындар тайызға шыққанда
немесе жағаға жақындағанда, олардың жылдамдығы азайып, ал биіктігі ұлғаяды.
Жағада цунами толқындарының биіктігі 10-20 метрге жетуі мүмкін. Ал 30-40
метрге жететін цунами толқындары күрт көтерілген жағаларда, бұрыш тәрізді
айлақтарда (бухта) және фокустана алатын барлық жағаларда болуы мүмкін.
Жағалары жабық айлақты аудандарда цунами қауіпі аз. Әдетте цунами бірнеше
толқын ретінде келеді, толқындардың ұзын болуына байланысты олардың аралары
немесе интервалы бір сағаттан көпке созылуы мүмкін. Сол себептен толқын
кеткеннен кейін бірнеше сағат күтпестен жағаға оралуға болмайды.

Цунами туралы жалпы мәліметтер

Күшті немесе жойқын сілкіністер әсерінен болатын апаттардың бір түрі –
цунами. 1755жылы Лиссабон, 1908 жылы Мессина қалаларында болған жойқын
сілкіністер әсерінен туған цунами толқындарының зардаптары, бұл апатты адам
қазасы жағынан екінші орынға шығарып отыр.
Цунами дегеніміз мұхит түбіндегі тектоникалық қозғалыстардың әсерінен
туатын апатты толқын. Енді осы анықтамаға толығырақ түсінік берейік. Егер
жер сілкіну ошағы мұхит немесе үлкен теңіздер түбіне сәйкес келсе (теңіз
сілкінісі), онда күшті сілкініс кезінде мұхит түбінің бедері бұзылып, осы
аймақтағы мұхит суының көлемі күрт өзгереді. Бұл құбылыс ашық мұхит (теңіз)
бетінде алып толқындар туғызады. Пайда болған толқын жоталарының аралықтары
бір-бірінен алшақ (ондаған км-ге, кей кезде 150-200 км-ге дейін), ал
олардың биіктігі ондаған ғана см-ге (кей кездерде ғана метр шамасына)
жетеді. Сондықтан да олар кемедегі жолаушыларға білінбейді деуге де болады.
Жан-жаққа тараған толқын мұхиттың жағалауына немесе саяз өңірлерге
жақындағанда толқынның алдыңғы шебі тежеліп, жоталарының аралықтары шұғыл
қысқарады да, мұның есесіне толқынның биіктігі күрт өседі (20-30 метрге
дейін көтеріледі).
Цунами толқындарыныі пайда болуы жер сілкіну күшіне тікелей
байланысты. Ғылыми деректер бойынша магнитудасы 7,3-тен астам мұхит
түбіндегі жер сілкіністері әрқашан цунами толқындарын туғызады. Ал,
магнитудасы М=7,0-7,2 аралығындағы сілкіністердің 67%, магнитудасы М=6,7-
6,9 сілкіністердің 17%, магнитудасы М=5,8-6,2 сілкіністердің 1,4% ғана
цунами толқындарын туғызады.
Цунами толқындары су астындағы жанартау атқылауынан да пайда болуы
мүмкін. Мұхиттарда кездесетін ірі жанартау әрекеттерінің әсерінен сол
аудандағы су көлемі өзгеріп, цунами толқындары тарайды.
Цунами толқындарының тағы бір таралу көзі – су астында кездесетін
көшкіндер. Мұндай құбылыстар табиғатта сирек кездескенімен, 1899 жылғы
Аляска түбегінде болған сілкініс әсерінен Литуя шығанағында мұхит түбінде
көлемі 30 млн3 метр көкін пайда болып, цунами толқындары туындаған.
Сонымен күшті сілкініс әсерінен цунами толқындары жоғарыда айтылған үш
түрлі жағдайда пайда болады. Олардың су бетіндегі күшін анықтау үшін
арнаулы 6-баллдық шкала қолданылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының деректеріне қарағанда, 1947-1970 жылдар
аралығында жер шарында болған алапат апаттардан бір миллионнан астам адам
қаза болып, олардың 745 мыңы осы цунами толқыны мен тропикалық циклондардың
әсерінен өлген. Ал, Жапонияда орташа есеппен әр 15 жыл сайын биіктігі 7,5
метрден астам цунами толқыны болып тұратыны көрінді. Кейінгі 1300 жыл
ішінде Жапония аралының жағасы 4 рет биіктігі 30 метрден астам толқындар
ойранына ұшыраған.
Алеут жерінде (су астында) болған сілкіністерден таралған цунами
толқындары Тынық мұхит арқылы таралып, Гавай, Оңтүстік Америка аралдарына
көп зиян келтірді. Куриль және Камчатка аралдарында болатын сілкіністер
әсерінен аталмыш аралдар жағалаулары бірнеше рет зардап шеккен. Ал Чили
елінің жағалауында, перуан жерінде болатын суасты сілкіністері өте қауіпті
көрінеді.
Еуропада цунами толқындарының әсері жоғарыдағыдай күшті болмағанымен,
олардың Эгей, Иони, Адриат теңіздерінде және Жерорта теңізінің батыс
бөлігінде болу ықтималдылығы анықталып отыр.
Цунами толқындарының ерекшеліктері мынада: аодымен мұхиттағы су кейін
қайтады, сосын шамамен 20 минут уақыт өткеннен кейін жағалауға тас қорғанға
ұқсайтын аса биік басты толқын жылжып жетеді. Ол жиекке салынған
құрылыстарды түгелімен талқандайды, тіпті жартастарды да бұзуға қабілетті.
Бұған қосымша су массасының жылжуынан пайда болатын сығылған ауаның, яғни
ауа толқынының әсерін еске алсақ, онда цунами толқындарының қандай алапат
апат екенін көзге елестету қиын емес.

Цунамидің пайда болу себептері

•Суасты жерсілкіністері (барлық цунамилардың 85%-на жуығы). Жерсілкіну
кезінде су табанының тік бағыттағы қозғалысы туады: су түбінің бір бөлігі
түсіп, бір бөлігі көтеріледі. Ал судың беті болса, бастапқы деңгейге яғни
теңіздің орташа деңгейіне келуге ұмтылады, Судың беті серпімді қозғалысқа
келіп, бірнеше толқын тудырады. Суасты жерсілкінулерінің барлығы цунамимен
бірге жүрмейді. Цунамигендіктер (цунами толқынын тудыратын) әдетте тереңде
орналаспаған ошақтың жерсілкінулері болып табылады. Цунамигендік
жерсілкінулерді анықтаудың мәселесі (проблемасы) әлі шешілмеген, ал алдын
ала хабарлау қызметі жерсілкінудің магнитудасына суйенеді.

•Көшкін. Цунамидің бұл түрі жиі болады (барлық цунамилардың 7%). 1958
жылы 9 шілдеде Аляскада болған жерсілкінісінің нәтижесінде Литуй айлағында
көшкін болды. Көп көлемде 900 метр биіктіктен мұз бен таужыныстары құлады.
Айлақтың қарсы бетіндегі жағада 500 м-ден жоғары толқын құралды. Бұған
сәйкес жағдайлар өте сирек кездеседі, және бұлар эталон ретінде қаралмайды.
Бірақ өзендердің дельталарында болатын бұдан да қауіпі аз емес суасты
көшкіндері жиі кездеседі. Жерсілкінісі де көшкіннің себебі болуы мүмкін,
мыс: Индонезия, бұл жерде шельфтік шөгілу өте көп, көшкіндік цунами қауіпі
өте жоғары, өйткені олар жиі-жиі болып тұрады. Биіктігі 20 м-ден жоғары
локалды толқындар тудырады.
•Жанартау атқылауы (5% шамасында). Өте ірі суасты жанартау атқылаулары
жерсілкіністері сияқты сияқты әсерін тигізеді. Күшті жанартаулық жарылыстар
кезінде тек қана жарылыс толқыны пайда болып қана қоймай, ұзын толқындар
туады. Классикалық мысал: 1883жылғы Кракатау жанартауында болған ірі цунами
5000 кеме мен 36 мың адамның өмірін алып кетті.
•Адамзат әрекеті. Атом энергиясы заманында бұрын тек табиғаттың
қолынан келетін сілкінулер қазір адам қолынан да келеді. 1946 жылы АҚШ
теңіздік лагунада, 60 метр тереңдікте, тротил эквиваленті 20 мың тонна
болатын суасты атомдық жарылыс жасады. Осының нәтижесінде пайда болған
толқындар жарылыс нүктесінен 300 м қашықтықта 28,6 м биікке көтерілді, ал
эпицентрден 6,5 км қашықтықта 1,8 м-ге дейін көтерілді. Бірақ толқынның әрі
қарай жалғасуы үшін біршама су көлемін шығарып немесе жұтып алу керек, және
көшкін мен жарылыстардың әсерінен болатын цунами локальдық мінезге не.
•Метеориттер мен астероидтардың құлауы өте ірі цунамилардың пайда
болуына әкеліп соғады. Өйткені бұл денелер өте жоғары жылдамдықпен қоса,
денелер тым жоғары кинетикалық эенргияға ие. Бұл энергия суға өткеннен
кейін суда толқындар пайда болады. Мысалы 65 млн жыл бұрын Техас штатында
қалдықтары табылған метеориттің құлауы цунамидің келуіне әкеліп соқты (бұл
туралы National Geographic фильмінде сөз болды).
•Жел – биіктігі 20 м-ге дейін жететін үлкен толқындарды шақыруы
мүмкін. Бірақ бұл толқындар цунами қатарына жатпайды, өйткені бұл толқындар
қысқа периодты және жағаларда су тасқыны болмайды. Атмосфералық қысымның
ауытқуы тез жылжымалы немсе қысымның күрт өзгеруіне байланысты метео-
цунамилар пайда болуы мүмкін. Мұндай құбылыс Балеарск аралдарында көрінді,
және Риссага деп аталды.

Цунамидің белгілері

•Судың кенеттен жағадан біршама қашықтыққа тез кетуі, және мұхит
табанының кебуі. Теңіз суы жағадан қанша алыстаған сайын, цунами толқындары
сонша биік болуы мүмкін. Қауіп қатер төніп тұрғанын білмейтін адамдар
жағада қызықтап немесе балық жинау үшін қалып қойуы мүмкін.
•Жерсілкінісі. Жерсілкінісінің эпицентрі заң бойынша мұхитта болады.
Жерсілкіністер жағада әдетте әлдеқайда аз немесе мүлде болмайды. Цунами
қауіпі бар аймақтарда мынадай ереже бар: егер жерсілкінісі сезілсе, ең
жақсы әдіс жағадан бірталай қашыққа кетіп, қырдың басына шығып, толқынның
келуін күту.
•Мұздың немесе басқа да қалқитын заттардың әдеттегіден тыс, қарапайым
емес жылжуы немесе сырғуы. Жағамұздарында жарықтардың пайда болуы.
•Қозғалмайтын мұздар мен рифтердің үлкен лақтырымдары және ағынның,
итерімнің пайда болуы.

Цунамидің ескерту жүйелері

Цунамилардың ескерту жүйелері сейсмикалық мәліметтерді өңдеудің
негіздерінен құралады. Егер жерсілкінісінің магнитудасы Рихтер шкаласы
бойынша 7,0-ден көп және эпицентр су астында орналасса, онда цунами
ескертуі беріледі. Аймақтардың және жағалардың қоныстануына байланысты
дабыл сигналы әр түрлі болуы мүмкін.

Цунами қауіпі туралы ескертудің екінші бір түрі, бұл – факт бойынша.
Бұл әдіс сенімдірек, өйткені тәжірибеде жалған дабыл мүлде болмаған,
бірақ көбінесе бұл дабыл тым кеш хабарланады. Факт бойынша ескерту бұл
телецунами үшін өте тиімді. Телецунами – бүкіл мұхитқа әсерін тигізетін
және басқа мұхиттардың шекарасына бірнеше сағаттан кейін келетін жаhандық
цунамилар. Мысалы, 2004 жылғы желтоқсандағы Индонезиялық цунами Африка үшін
телецунами болып табылады. Классикалық мысал ретінде Алеут цунамиін
қарастыруға болады. Алеуттағы күшті тасқыннан кейін Гавай аралдарында
әсерлі тасқындарды күтуге болады. Ашық мұхитта цунамидің толқындарын
анықтау үшін гидростатикалық қысымның табиғи датчиктері қолданылады.
Спутниктік байланысы бар датчиктерге негізделген ескерту жүйесі АҚШ-та
жасалған, аты DART (Deep-ocean Assessment and Reporting of Tsunami). Шынайы
толқынды осы немесе басқа жолмен тауып, оның әр түрлі қоныстанған жерлерге
қай уақытта келетінін дәл анықтауға болады.

Қазіргі жағдайда ескерту жүйесі болып актуалдық мәліметті халық
арасында тарату саналады. Ең қажетті нәрсе, ол – халық цунамидің қандай
қауіп төндіретінін білуі, елестетуі керек. Жапондықтарда табиғи апаттарға
арналған көптеген білім беру бағдарламалары бар, ал Индонезия халқы цунами
туралы білімі болмады, соның негізгі сипаты болып халықтың көп
мөлшердеөлімі болды.

Цунамидан қорғана аламыз ба?

Үнді мұхитында болған желтоқсан цунамиі 3 заңдылықты тағы бір рет еске
түсірді:
1. Қай уақытта қандай катер кездесетінін ешқашан біле алмаймыз.
2. Білімнің баршылығы критикалық уақыттарда сақтануға көмектесуі мүмкін,
ал білім аздығы өлімге әкелуі мүмкін.
3. Потенциалды қауіп-қатерлер туралы білім үйдегі оқулықтардан жақсы
үйретіледі.
Білм – материалды күш екені бұрыннан белгілі. Атом бомбасымен біткен
Екінші Дүние Жүзілік соғыстағы ғалымдар өздерінің өлім санына қызығатынына
адамдардың көщі жетті. Мұндай көзқарас зерттеулерді көп қаржыландырудан
көрінеді. Автомобиль эстакадалары мен ғимараттардың көбі шыдамаған Кубада
болған жерасты сілкіністерінен кейін қалың қоғамның сейсмология облысындағы
көңіл бөлудің пайдасы аз туралы пікірлер күрт өзгерді. Адамдар бір
сілкінуді бастан кешірген сейсмотұрақтылыққа салынған үйлердің, ал
сейсмотұрақтылыққа қарап салынбаған үйлер тіпті жай сілкінісиерді көтере
алмағандығы туралы ұмытып кетті. Осыған дәлел – Перуда және Иранда болған
апат. Армениядағы Спитак жерсілкінісі, Сахалин аралындағы Нефтегорск
жерсілкінісі, Тайваньдағы жерсілкініс, 2003 жылғы Алжирдегі жерсілкініс те
бұл мысалдар арсына кіреді. Мұндағы адамдардың өлімі осы ғимараттарды
салған адамдардың мойнында.
Кубада болған апатта теоретик-ғалымдарының кесірі жоқ. Олар
конструкторлар мен архитекторларды керекті мәліметтермен және жабдықтармен
кеңінен қамтамасыз етті. Ал тәжірибеде мәліметтерді мәліметтерді қалай
қолданғаны, ол – басқа сұрақ. Жерсілкіністері әр түрлі және басқа жерде
басқаша көрінеді. Олардың бұзушы факторлады әрдайым әрекет етеді, ал
кейбіреулерінікі санаулы ғана болады. Енді келесісі, Кубада тәжірибешілер
(практик) теорияны толық мойындамаған. Ғимараттар мен эстакадаларды жобалау
кезінде олар әдеттегі сейсмикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.