Ш.Ш.Уәлиханов. (1835—1865)
Ш.Ш.Уәлиханов. (1835—1865)Құсмұрын баурайында дүниеге келген нәрестеге
Мұхаммед-Қанапия деген ат қойылады. Анасы оны тым ерте көрпеге орап
отырғызып қойып, қызықтағы шоқиған серігім, Шоқанжаным деп
еміреніп сөйлеп, қасында шаруасын істеп жүреді екен. Содан былай
оның өз аты аталмай, Шоқан атанып кетеді.
Ол белгілі Абылайханның шөбересі, Уәлиханның немересі, одан туған
Шыңғыс төренің баласы. Шыңғыс орысша білім алып, қызмет бабына орай, Шоқан
бес жасқа толғанда ата мекені Сырымбетке көшіп келеді. Жеті жасқа
толғаннан кейін, әкесі оны молдаға берген. Бірақ молда талантты жас- тың ой-
өрісін кеңітерліктей білім бере алмайды.
Жас Шоқанның сана сезімін оятып, халықтың тарихын, ауыз әдебиетімен
таныстырған жыраулардың жыры, ақындар айтысы болды. Белгілі ақын-жыраулар
Шыңғыс аулына жиі келіп тұратын. Шоқан оларды әуестейтін болды. Олардың
шеберлік тәсілдері бала Шоқанды таңқалдыратынды,
Сол кездері қазақ даласын зерттеп білуге шығатын орыс оқымыстылары —
саяхатшыяар, географтар, суретшілер, топографтар Шыңғыс аулына дамылсыз
келіп, басқа жерлерге де сол ауылдан жиыльіп тарайтынды. Баланы осы
саяхатшылардың түрлі құрал-сайман, оқәлы жез киімдері қызықтырдьі.
Тегінде орысша орта дәрежелі білімі бар Шыңғыс Уәлиханов ертеден орыс
ғалымдарымен тығыз байланыста болып, Омбыда, Мәскеуде, Петерборда өтетін
көрмелерге,қыр сахарасының этнографиялық бұйымдарын жинап жіберіп
отсіратын. Сондай-ақ, қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгісін, аңыз
әңгімелерін, ертегі-фольклорын да жинап жіберетін. Кейіннен бұларды Шоқанға
жазғызатын болды. Шоқан молданың оқуына қанағаттанбай, өз бетінше сурет
салатын. Сырымбет тауының төбесіне шығып алып, айналаға көз жіберіп,
етектегі ел мен жайлау көрінісін сағымды Сарыарқа белестерін, ағынды өзен,
күміс көлдердін суретін аудармай қағазға түсіре беретін.
Шоқанның бойына туа біткен қасиеттер ең алдымен әке-шеше, туған-туыс,
ауыл-аймаққа белгілі бола бастайды. Бір күні Шоқанның әкесі Шыңғысқа бір
ауыл адамы келіп арыз айтады. Ол адамның әйелі басқа біреумен көңіл
қосыпты. Жігіт Омар Есембекулы, әйел Теңге Ахметқызы екен. Екеуі де тақыр
кедей. Шыңғыс айтыпты: ескі әдет-ғұрып бойынша мойындарына құрым киіз
байлап, қара өгізге теріс мінгізу керек деп. Аға сұлтанның бұйрығын
орындауға жиылып, айыпты екеуді масқараламақ бо-лып жатқанда Шоқан өзіне
арнап тігілген үйінен шығып, неліктен бұндай үкім жүргізіліп жатқанын
сұрайды.
— Дұрыс емес, әке. Оларды босатыңыз. Егер қазақтың ондай ескі әдет-
ғұрпын қолданар болсаңыз, алдымен өз балаңыз Жақыпты жазалаңыз. Өйткені,
Жақыптың ауыл ішінде жасайтын көп тірлігі осы жігіт пен әйелге жасаған
жазаңызға сәйкес келеді— дейді, Шоқан. Шыңғыс —Ә, Жақып сондай ма еді
дегеннен басқа ештеңе айта алмапты. Әке балаға сыншы дегендей Шоқанның
осындай оқыс мінездері ой салған Шыңғыс оның болашағынан көп үміт етіп,
онымен есептесіп отырады екен. 1847 жылы Омбыға кадет корпусына оқуға
аттандырады. Жанында тілмашы бар Шоқан Омбыға келгенде орысша білмейтін.
Оны әкесінің қаладағы достары кадет корпусына түсіреді. Бұл 1813 жылы казак-
орыс балаларын оқытуға арналып ашылған әскери училище болатын. Сол қайта
құрылып кадет корпусына айналыпты. Патша әмірі бойынша оған әскери қазақ-
орыс балаларымен қатар, Ресей патшалығына адал берілген қазақ бай-
шонжарларының да балалары алынатын болғанды. Соған қазақ сахарасынан алғаш
келген Шоқан еді. Кадетте екі бөлім болды. Бірі — таңдаулы, өте-мөте
сенімді адамдардың балалары үшін, екіншісі — жапылама бөлім. Шоқан бұратана
халықтың өкілі болғандықтан екіншісіне кабылданды. Келесі жылы осы бөлімге
Г.Н. Потанин де түсіп оқиды.
Корпус бастығы мен генерал-губернатор бұларға бірінші—әскери адамдар
дайындайтын бөлімде оқытуды қолайсыз көреді. Екі-үш ай шамасында аздап
орысша сөйлейтін болды. Бір жылға келген татар тілмашын елге қайтарып
жібереді. Шоқанды кадетте оқитын дворян, помещик, офицер балалары
менсінбей, биіктен күліп қарайды. Бірақ Шоқанның олардың тірлігімен ісі
болмай оқуға шын ынтамен кірісті. Қала жағдайын тез түсініп алды. Біраз
уақыт өткен соң ол жолдастарын қуып жетіп, басып озды. Кейіннен оны
корпустың кітапханасы қанағаттандырмай, қаланың кітапханадан кітаптар алып
оқи бастады. Сахарадан ғылымға сусап келген жасөспірім оқытушылардың көзіне
түсе бастады. Қазан университетін таяуда ғана бітірген жас мұғалім.
С.Сотников Шоқанды тікелей қамқорлыққа алды. Кейіннен екеуі Сырымбетке
келіп, Шыңғыс аулымен бірге көшіп жүріп, талай-талай тамаша жерлерді
аралайды. Ат үстінде келе жатып та Шоқан көңілін аударған нәрселерді
суретке сала береді екен. Кейіннен патша үкіметі бұратана халықпен тығыз
байланыста болды және түрлі революциялық жұмыстарға қатысты деп айыптап,
Сотниковты Шығыс Сібірге жер аударып жібереді.
Одан кейін Шоқанның суретшілік өнері Сарыарқа, Түркістан, Қашқария
саяхаттарында іске асты. Ол жүрген, болған жерлеріндегі қырғыздардың,
қазақтардың өмірлік әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін көрсететін
этнографиялық суреттер салды.
Ол өзімен түйдей құрдас, Ертіс жиегіндегі қара солдат семьясынан шыққан
Г.Н.Потанинмен дос болып кетеді. Екеуі ғылымға сыры әлі белгісіз Омбы
маңының есімдіктерін зерттеп, Азия жерінің адам айтқысыз байлығын пайдаға
асыруды мақсат етеді. Оқудан, сурет салудан, кітап оқудан бос уақыттарында
қаза даласына, Орта, Орталық Азияға кеңінен саяхат жасаудың жоспарын
кұрады. Г.Н.Потанин оған өз дәуіріндегі көрнекті ғалымдар, білгірлер туралы
айтса, Шоқан оған көшпелі өмірдің қыр-сырларын айтады. Оған аса құмартқан
Григорий бірнеше ауыз әдебиетінің үлгілерін жазып алады. Кажетті түсінік-
суреттерді Шоқан салып береді. Мұның бәрі кейіннен Потаниннің ғылыми-
зерттеу жұмыстарына,әсіресе қазақ халқының этнографиясын зерттегенде іске
асты. Потанин кейінгі естеліктерінің бірінде былай деп жазады: Шоқан он
төрт-он бес жасқа жеткен кездің өзінде-ақ бәрімізден бір саты жоғары тұрды.
Кадет бастықтары оған болашақ зерттеуші немесе ғалым деп қарай бастады. Ол
өзінің көп оқитындығымен, білімділігімен бізді таң қалдырушы еді. Ал біз
оған қарағанда үлкен бола тұрсақ та, мүлдем бала сияқты едік. Ол өзінің
бізден артық білетінін мақтаныш етіп айтпайтын. Бірақ, оның бізден
білімінің артық екені осы жерде-ақ көрініп қалатын. Басқа жолдастары үшін
де, мен үшін де Шоқан Европаға қараған терезе болды.
Кадет корпусінде Шоқанға ерекше назар аударып, қамқорлық еткендер —
революционер жазушы Чернышевскийдің досы.Сібірге оның идеясын таратушы В.
П. Лободовский,өнер мұғалімі Померанцев, қазақ даласының тұңғыш рет
географиялық очеркін жазған Е.Старков, тағы басқалар болды. Померанцев
Шоқанды үйіне әкеліп, оның сурет салу онерін шыңдайды,
Шоқанның ұстаздарының бірі орыс әдебиетінен сабақ беретін Н.Ф.
Костылецкий. Ол Шоқан арқылы қазақ фольклорының көптеген нұсқасын жинап,
Петербургтегі Н.И.Березинге жіберіп отырды. Кейіннен патша үкіметі
Н.Ф.Костылецкийді де корпустан шығарып, абақтыға жауып, Сібірге айдады.
Тарих пәнінің оқытушысы, саяси қауіпті адам ретінде Омбыға жер ауып
келген Гоксевскиймен Шоқан жақсы тіл табысады. Ол тарих саласынан көп білім
беріп, Шоқанға не қилы ресми емес кітаптарды ұсынып отырған.
Шоқанның ең алдымен өзіңді таны деген сөзінің меніңше үлкен мәні бар.
Иә, ол өзін де таныта білді. Шоқан сол кездегі Омбының ең мәдениетті
чиновниктері К.К.Гутковский, Я.С.Капустиндердің үй-іштерімен, тағы басқа
алдыңғы қатарлы білімді интеллигенттермен араласа бастады. Мүның бәрі
Шоқанға көп әсер етті. Олар Россияда және шетелде болып жатқан жаңалық-
тарды сөз ететін. Россия жағдайы туралы корпуста ести қоймайтын уытты
сөздерді ол солардың жиындарында, үйлерінде естіп білді. Петрашевшілер
үйірмесіне қатысқан С.Ф.Дуров және патшадан қуғын, қорлық көрген Ф.М.
Достоевскиймен осы қауымда танысты.
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы жақсы бітіріп шығып, Сібірдегі қазақ-
орыс әскер полкінде офицер болып қызмет атқарды.Көп ұзамай Шоқанның асқан
ақылы, терең білімі, байқампаздығы, өте мәдениеттілігі Батыс-Сібір генерал-
губернаторы Гасфортқа ұнап, генерал оны өзіне адьютант етіп алды. Оның
қарамағына келген жас офицердің негізгі міндеті алысқа шығатын әскери
барлауға, түрлі әскери экспедицияға қатысу еді. Ка-дет корпусін 18 жасында
бітірген Шоқан Россия экономикасын, тарихын, әдебиетін өте жетік білумен
қатар Руссо, Карлейля, Диккенс, Теккерей шығармаларын да беріле оқыды.
Сонымен қатар Шоқан жасынан шығыстың тілін, мәдениетін жақсы білетін
ориенталист болды. Сол үшін де Шоқанды Дуров, Семенов Тянь-Шаньнский,
Потанин, Ядринцев, тағы басқалары жоғары бағалады.
Ш.Уәлихановтың бірінші саяхаты.1855 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың
алғашқы ғылыми-зерттеу жұмысы басталып, Алатау, Сарыарқа саяхатына Омбы
генерал-губернаторы Гасфортты алып шықты. Саяхатшылар жолы Омбы, Семей,
Аягөз, Қапал, Іле, Верный, Жоңғар Алатауы, Жоңғар қақпасы, Алакөл,
Тарбағатай, Балқаш, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау арқылы өткен Шоқан
Омбыдан шыққаннан бастап күнделігіне жолшыбай көрген-білгендерін_бұлжытпай
жазып отырды. Оның пырағы көзінен, сезімтал ой-дүниесінен табиғаттың, халық
өмірінің ешбір көркісі қағыс қалған жоқ. Сөйтіп, қазақ халқының данышпан
перзенті, алғашқы ағартушы-философы, тұңғыш ғалым-саяхатшысы орыс және
шетел ғалымдарын қазақ жерінің географиялық жағдайымен, жануарлар
дүниесімен, халқының ауыз әдебиетімен, өлең-жыр,салт-санасымен кеңінен
таныстырды.
Ш.Уәлихановтың екінші саяхаты 1856 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Ыстықкөл, Құлжа саяхатына, ол кезде бүкіл Алатау алқабын, Же-тісу өлкесін
билейтін полковник Хоментовскийдің әскери-ғылыми экспедициясының құрамында
шықты.Хоментовский Ыстықкөлді топографиялық картаға түсіре бастағанда Шоқан
одан бөлініп кетіп, қырғыз халқының тарихын, ауыз әдебиетін, ән-күйін, салт-
сана, әдет-ғұрыпын беріле зерттеді.
Бұдан кейін ол Россия империясының, оның ішінде сыртқы істер
министрлігінің арнайы шығарған жарлығымен осы жылдың
Ш. Уәлихановтың Қашқар саяхаты.
Тамыз айында Қытай шекарасынан өтіп, Құлжаға елші болып барады.
Шоқанның Ыстықкөл, Құлжа саяхаты зор табыспен аяқталды. Атап айтқанда ғалым
саяхаты бұрын дүниежүзі ғылымына беймәлім қырғыз халқы туралы бай материал
берді._Бұл халықтың XVII ғасырға дейін Енисейден бастап Саян, Алтай таулары
арқылы , Тянь-Шаньға дейін кешіп жүргенін, онан соң жолды ойраттар басып
алып, өткізбеген соң сол тауда мекендеп қалғанын анықтады. Сондай-ак атақты
Манас жырын жазып алып, үзінділерін орысшаға аударып жариялады. Шоқан
зерттеуіне дейін қырғыз, қазаіқ халқын ешбір айырмай бәрін де қырғыз деп
келсе ғалым: Бұл екі халықтың тіл жағынан да, үрім-бұтак, әдет-ғұрып
жағынан да айырмасы бар деп атал көрсетті.Ш. Уәлихановтың, Ыстықкөл,Құлжа
саяхатының материалдары негізінде жазған Ыстықкөл саяхаты, Қытай
империясының батыс провинциясы Құлжа каласы, Қырғыздар туралытағы басқа
еңбектері бізге қолжазба түрінде жетіп, совет дәуірінде ғана кең
жарияланды. Ш.Уәлихановтың үшінші саяхаты.1858—1859 жылдары Шоқанның
жасырын түрде барып, европалықтарға қақпасы жабық болған Қытайдың батыс
провинциясы Алты шаһарды— алты қаланы зерттеп қайтуының дүниежүзілік
маңызы болды.Өйткені бұл өңір бұрын ғылымға беймәлім еді. Шоқанға дейін
онда тек қана кезінде Марко Поло, Иезуит Гассеи және неміс ғалымы
Шлагинвейттер болғанды. Бірақ олардың бірде-бірі Алты ша-һар туралы ешбір
елеулі ғылыми деректер бере алмады.
Шоқан аса жауапты өте қауіпті іске — Азияны зерттеуге бел байлады.
Әлімбай деген лақап атпен Семей саудагері Мұса-байға еріп, Батыс
Түркістанға жол тартты, Қашқарияда болған кезде Шоқан халық өмірімен
танысып, дүние жүзіне беймәлім болып келген алты шаһарды (Кіші Бұхараны):
Яркент пен Қашқарды, Янги-Гисар мен Қотанды, Ақсу мен Турфанды ашты.
Алты шаһардың әрқайсысының өзіндік тарихы бар. Мәселен сол кезде
Яркентте еркектерді құлдыққа, әйелдерді күңдікке сататын болған. Алты
шаһар бейне бір ғияван Сахарада суалып, тынысы тарылып бара жатқан өмір
сияқты. Ондай жағдайға ұшыратушы мұсылман дінінің салдары,— деп жазды
Шоқан.
Қашқарияда бір орыс офицері жасырынып жүр-міс деген лақап алты
шаһарға тарап кетеді. Тіпті ол лақап Орта Азия хандығының қол астындағы
әкімдердің құлағына да шалынады. Сезік тудырып алған Шоқан елге оралуға
асығады. 1859 жылы 11 наурызда Мұсабай керуеніндегі әріптестерімен
қоштасып, елге қайтады.
Шоқанның бұл сапарынан алып қайтқан өте кұнды этнографиялық,
экономикалық, географиялық, геологиялық тағы басқа материалдарының маңызы
айрьқша. Бұл жинаған ұшан-теңіз материалдардың ішінде, бұрын ешбір европа
ғылымына белгісіз сұлтан Сутек Богде ханның Тазкиран деп аталатын
шежіресі, Тоғақ Темірханның шежіресі, Хажылар тарихнамасы, Абумуслим
мауризи аттас қымбатты ескі шежірелер, тағы басқа сирек кездесетін
шығыстың мұралары, кітаптары, қисса-хикаялары көп еді. Сондай-ақ тау
жыныстарының минералды заттардың коллекциясы, ескі киім-кешек үлгісі,
жергілікті халықтың этнографиясын танытатын әртүрлі бұйымдар, бағалы заттар
да көп болды.
Сөйтіп, Шоқан 1859 жылы 12 сәуірде Верный қаласына қайтып келді. Науқас
меңдеткен ол қалада біраз тынығады. Кейін Петербургке шақырылды. Ғалымдар
алдында өз саяхаты туралы есеп берді, астана қауымын қазақ жерімен
таныстырды. Петербургте қызу қызмет атқарып, астана өміріне араласты.
Талантты жас ғалымның ғылыммен шұғылданып, қоғам жұмысына қатысуын достары
қызу қуаттады. Ол көп уақыт орыс интеллигенттерінің арасында болды.
Шоқан Петербургте Генералдық штабтың әскери ғылым комитетінде, Азия
департаментінің география Қоғамында қызмет істеді. Ал қызметтен бос кезінде
университетке барып, көрнекті ғалымдардьің лекциясын тыңдады. Гекералдық
штабта Шоқан Орта Азия мен Шығыс Түркістанның, Балқаш пен Іле Алатауы
аралығының, Ыстықкөлдің, Құлжа қаласының карталарын жаса-ды. География
қоғамында атақты неміс географы К. Риттердің еңбегін баспаға әзірледі, Орта
Азия мен қазақ жерінің геограгиясын, этнографиясын жазды, бұл жайында қоғам
мүшелеріне лекция оқыды.
П.П.Семенов-Тянь-Шанский,Г.Н.Потани н,Ф.М.Достоевскийлер Шоқанды
астанада көптеген ғалымдармен, ақындармен, жазушылармен таныстырды. Олар
талантты жас қазақ жігітінің ғылыммен шұғьлданғанын көрді. Шоқан география
қоғамында А.Н.Бекетовпен, Т.П.Ковалевскиймен, Ф. Р.Остен-
Сакенмен,И.И.Захаровпен, тағы басқа көптеген ғалымдармен танысып, олармен
бірге қызмет атқарды. Шоқанның Петербургке әкелген әр жақты материалдарын
көптеген ғалымдар: А.Ф.Голубев,Д.И.Романовский, П. П.Семенов-Тянь-
Шаньский,М.И.Венюков,Ф.Р.Остен-Саке н,Е.ПКовалевский, А.А.Татаринов,
П.И.Лерх, тағы басқалар пайдаланды.
Шоқанның жаңашыл, демократиялық көзқараста екенін білген патша
Александр II оның еңбегін бағалау былай тұрсын, оны астыртын қуғын-сүргінге
ұшыратты. Оның үстіне ауру меңдеген ғалымның қызу жүріп жатқан ғылыми-
зерттеу жұмыстарын, сүйікті достарын қалдыруына тура келді. Сөйтіп, Шоқан
астанада не бары бір жарым жыл тұрып, 1861 жылы қазақ даласына оралды.
Туған жердің таза ауасы дертке дауа болар деп ойлаған еді.
Шоқан елге келген соң науқастығына қарамастан біржола ғылыммен
шұғылданды.Омбыдағы,Петербургтегі достарына қазақ даласынан материалдар
жіберіп, үнемі хат жазысып тұрды. Әрине, мұның бәрі оның науқасын меңдете
түсті, қазақтан шыққан тұңғыш саяхатшы-ғалым 1865 жылы 25 майда Тезек төре
аулында қайтыс болды. Осы күнгі Талдықорған облысының Панфилов ауданының
Алтынемен тауының баурайына жерленді. 1958 жылы ағартушы ғалымның,
зиратының басына сәулетті ескерткіш орнатылды. Кейін осында Ш. Уәлихановтың
мемориалдық музейі ашылды.
Өткен ғасырдың алдыңғы қатарлы демократиялық идеядағы орыс
интеллигенттері Шоқанның мезгілсіз қайтыс болуына катты қайғырды. Шоқан
шығыс тану әлемінің үстінен құйрықты жарық жұлдыздай ағып өтті... деп
жазды академик Веселовский. Шоқанның өмірі қысқа болды, бірақ ол халқына,
ғылымға бағалы мол мұра қалдырды. Сондықтанда ғалым еңбегі 120 жылдан
астам уақыт зерттеліп келеді. Шоқан мұрасын зерттеу жұмысы әсіресе совет
дәуірінде мықтап қолға алынды. Ең алдымен 1958 жылы белгілі ғалым
Әлкей Хақанұлы Марғұлан Шоқанның таңдамалы шығармаларын жариялады.
Оның басшылығымен (1961-1972) жылдары Ш. Ш. Уәлихановтың 5 томдық жинағы
жарық көрді.
3. ШОҚАН ШЫҢҒЫСҰЛЫ УӘЛИХАНОВ — ГЕОГРАФ ЖӘНЕ САЯХАТШЫ
Ш. Ш. Уәлиханов
Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың (1835-1865) есімі Қазақстанның мәдениеті
мен қоғамдық-ғылыми ойының тарихында заңды түрде құрметті орын алды. Осынау
бір аса көрнекті ғалым әрі,ағартушы Шығыс халықтарының
география,тарих,этнография,фольклор салаларында айтарлықтай толымды да
жемісті ғылыми зерттеулер жүргізді және сол бір кезде сыры-қыры ашылмаған
беймәлім елдерге асқан қауіп-катерге белді буып, батылдықпен саяхат
жасады.Ол өз отандастарының арасынан алғашқылардың бірі болып суырылып
шығып, тылсым жатқан қазақ даласында прогресшіл озык идеяларды таратуға
құлшына ат салысты, орыс және қазақ халықтарның шынайы достығын шышілу-ға
игі істер тындырды. Өзінің ғылми еңбектерінде, сондай-ақ бүкіл жанқиярлық
қызметімен ол қазақтардың орыстармен қаны да, жаны да бір тарихи
туыстығын дәлелдеп берді.
Ш.Ш.Уәлихановтың география саласындағы саяхатшының, ірі творчестволық
қызметіне ерекше тұрғыдан қарауымыздың өзіндік себептері бар. Шындығында
да, біз басқа зерттеушілердің қызметін сөз еткенде олардың Қазақстан
территориясының белгілі бір бөліктерін ғана географиялық жағынан танып білу
ісіне қосқан үлесін баяндаумен шектелсек, ал Ш.Ш.Уәлихановқа жалпы
мағынасындағы аса зерделі географ-саяхатшы ретінде қараймыз.
Европаша толық білімдар тұңғыш қазақ (Ф. М. Достоевский) он тоғызыншы
ғасырдың орта шенінен бастап орыстың қоғамдық ой-пікірінің озық идеялары
кең тараған Омбыда оқып, білім алды. Мұнда ол жер аударылып келген
петрашевшіл С.Ф.Дуровпен,жазушы Ф.М. Достоевскиймен, аса көрнекті географ-
ғалым П.П.Семенов-Тянь-Шаньскиймен, Шығыс зерттеуші ғалымдар
И.Н.Березинмен, Н.М. Ядринцевпен және басқа зиялы адамдармен танысты.
Сөйтіп олар жас Шоқанның көзқарастарының қалыптасуына шешуші ықпал етті.
Шоқан Уәлихановты білімге баулыған Омбыдағы Сібір кадет корпусы сол
кездегі ен. таңдаулы оқу орындарының бірі болатын. Оның, қабырғасынан толып
жатқан қоғам қайраткерлері мен ғалымдар шықты. Кадет корпусының бұрынғы
шәкірттері В.И.Вагин, Г.Н.Потанин,Н.Ф. Анненский және т. б. тамаша ғылыми
зерттеулер жасап және географиялық жаңалықтар ашып, даңққа .. бәленді.
Кадет корпусында негізінен жалпы білімге жетік, маман оқытушылар сабақ
берді. Оның оқу программасына басқа пәндермен қатар жалпы география, Россия
географиясы, геодезия, жаратылыстану ғылымдары және т. б. пәндер кірді.
Географияға пән ретінде сол сияқты этнография мен антропология, түрліше
тәсілдерді оқып үйрену, тілдерді саралап жіктеп, оларды негізгі топтарға
бөлу, әр түрлі халықтарды діни ұғымдар мен тіршілік харакетіне қарай талдау
мәселелері де енгізілді. Россияның экономикалық географиясы үйретіліп, оған
статистика, сондай-ақ өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері
қосылды.
Азия елдерін (Қытайды, Үндістанды, Ауғанстанды, Персияны) Тұранның
(Бұқар, Қоқан, Хиуа) хандықтары болып географиялық және саяси бөлінуін оқып-
үйренуге баса назар аударылды. Бұл елдердегі халықтардың шығу тегіне,
таралуына, дініне және тұрмысына, әдет-ғұрыптарына зер салынды.
Кадет корпусында Қазақстан географиясы негізінен әскери-стратегиялық
жоспарда үйретілді. Қазақ далаларынын шекаралары, жердің, өзен-көлдердің
сипаты, қарым-қатынас жолдары, керуендер өтетін тау асулары, климат және
табиғат жағдайлары, қазактардың саны, олардың шығу тегі, тілі мен діні,
қашан және кімге бағынғаны, қазақтарды басқару ісі, далада бекініс жасау
сияқты мәселелерге көңіл бөлінді.
Ш. Ш. Уәлиханов кадет корпусына оқуға түскенде орыс тілін білмеген.
Бірақ өзінің керемет қабілеттілігі мен зеректігі арқасында ол орыс тілін
қиналмай, тез арада үйреніп алған. Шоқан білімге шапшаң жетілді,— деп
еске алады кадет корпусында бірге оқыған жолдасы әрі досы Г.Н. Потанин,ол
тіпті өзінің орыс жолдастарынан суырылып озып шықты. Оған талайлар қызыға
Шоқан Уәлихановтың Құлжа мен Қашғарияға саяхаты.
қарады... қандай қабілетті, оқу орнына түскенге дейін-ақ сурет сала
біледі екен.
Шоқанның туған өлкесіи зерттеп білуге деген құмарлығы кадет корпусының
қабырғасында пайда болған. Жазғы демалыс кездерінде ол далаға, Қөкшетау
өлкесінің керікті жерлерінің бірі-өзінің туған ауылы Сырымбетке барып
тұрған. Бұл сапарларынан ол зор қанағат тапқан, қазақ халқының өміріне
жітірек зор салып, халық өлеңдерін, аңыздарын, ертегілерін жазып алған,
елдің тұрмыс жағдайы мен табиғатын суретке салған. Табиғатты қаз қалпында
суретке түсіруді Шоқан халық өмірін көз алдына айна қатесіз елестетудін,
бірден-бір оңтайлы құралы деп есептеген. Демалыс күндерінде ауылда
салынған суреттерді (1847—1852) ол негізінен Құсмұрын мен Сырымбетте
жасаған.
Шоқан құс салып, аңшылық құрумен де құмарта айналысқан.
Кадет корпусының ақырғы курстарында,— деп жазды Г.Н.Потанин. Мен қазақ
даласының географиясы мен этнографиясына қызыға ден қойдым. Сонда Шоқан
талай-талай әңгімелерімен менің дәптерлерімді толтыруға жәрдемдесті... біз
қазақтардың сұңқармен аң аулауы туралы қызықты да мол мағлұматтарды
дәптерге түсірдік. Ол жалықпай майын тамызып айтып отырды, мен жазып
отырдым. Сосын ол менің жазып алғандарымды суреттермен көркемдеп, сұңқардың
томағасын, түғырын, дабылдатқышты, дәрі сауытын, мылтықты және т. б. салды.
Сол бір сәттен бастап екеуміз айырылмастай дос болдық, біздің ғылыми
мүдделеріміз де үнемі қабысып жатты, екеуіміз де ортақ бір мақсатты — қазақ
даласы мен Орта Азияны зерттеуді армандадық.
Г.Н.Потаниннің айтуы бойынша, Шоқан тарихи-географиялық әдебиетті өте
құмарта оқыған, ал ондай әдебиеттің сирек ұшырасатын басылымдарын Омбыда
қолға түсіру тіпті қиын болатын.
Кадет корпусы басшыларының Шоқанға қаладағы іргелі кітапханадан
кітаптар алуға рүқсат беруі,— деп сөзін сабақтайды Г.Н.Потанин, мен үшін
зор бақыт болды., Жұрттың қолы жетпейтін кітапханадан Шоқанның Палластың
саяхаты және Рычковтың күнделік жазбалары сынды тамаша шығармаларды
әкелуі біздің рухани есіп-жетілуімізде тұтас дәуір болды.Кітаптардың
қалыңдығы, олардың көлемі, және әріптері ежелгі сөз құрау мәнері, қағаздың
ескітартқан иісі бәрі-бәріне қайран қалып, ауызымыздың суы қүрушы еді.
Өткен дәуірдің әуезді әні естілгендей болатын. Біз Палластың кітабын,
әсіресе сондағы өзімізге таныс жерлер немесе оларға ұрымтал аралар
суреттелген беттерді жан-тәнімізбен қызыға оқыдық.Саяхатшы бұл төңіректе
нені керемет деп тапты, өз күнделігіне нені жазып алуды лайық көрді. Біз
Шоқан екеуіміз осыларға айрықша ден қойдық. Тіпті сол кездің өзінде-ақ,
яғни Шоқан 14-15-ке жаңа толған шақта-ақ кадет корпусының басшылары оған
болашақ зерттеуші, бәлкім ғалым ретінде қараушы еді. Ал Шоқанның өз басы
Орта Азияға саяхат шегуді армандады.
Қадет корпусын бітіргеннен кейін (1853) Батыс Сібір генерал-
губернаторының аппаратында қызмет істеп жүрген кезінде Шоқан Ұлы жүз
қазақтары мен Ыстықкөл қырғыздарының Россияға бейбіт жолмен қосылуы
жөніндегі мәселені шешуге белсене қатысады. Қоқан хандығының Жетісу мен
Қырғызстандағы ықпалын жою үшін және ол жерлерді Россияға бейбіт жолмен
қосып алу мақсатымен патша әкімшілігі жергілікті халықпен келіссөз
жүргізуге жас қазақ офицерін пайдаланды. Осы маңызды тапсырманы орындау
барысында Шоқан сонымен бірге өз сапарын қазақтар мен қырғыздардың
географиясын, тарихын, әдет-ғұрпын, тұрмысын зерттеп білуге пайдаланды.
1855 жылы Уәлиханов генерал Гасфорттың Орталық Қазакстанды, Жетісуды
және Тарбағатайды аралаған сапарына қатысты. Олар Омбы қаласынан шығып,
Семей қаласына барды, одан Аягөз бен Қапал аркылы Іле Алатауына өтті.
Қайтар жолда Шоқан Гасфортты Алтынемен асуына дейін ғана ұзатып салды да,
одан әрі өз бетімен Жоңғар қақпасына, Алакөлге және Тарбағатай тауына сапар
шекті. Содан соң ол Карқаралы, Баянауыл және Көкшетау қалалары арқылы
Орталық Қазақстанға жол тартып Омбыға қай-тып оралды. Бұл сапар жас
саяхатшыға ұмытылмастай әсер қалдырды. Сөйтіп ол Қазақстанның табиғат
жағдайларымен және халықтың өмірімен тұңғыш рет кең көлемде танысты.
1856 жылы Шоқан полковник М.М.Хоментовскийдің басшылығымен
ұйымдастырылған әскери-ғылыми экспедицияға қатысады. Экспедицияның мақсаты
— қырғыз халқымен танысу, оның территориясын географиялық жағынан зерттеу.
Ыстықкөлдің бассейнін картаға түсіру еді. Экспедиция құрамында Яновский
басқарған топографтар тобы да болды. Сондай-ақ оған жергілікті халықтың
өкілдері: қазақтар Әбілес Тазабеков, Бұлан Сасыбаев, Байғазы Тленшин,
Жайнақ Темірбеков және басқалар қатысты.
Верный қаласынан май айының басында шыққан зкспедиция Шелек, Шарын,
Үшмерке және Шырғанақты өзендерінің алкаптарын бойлай өтті. Одан Қарқара
өзенінің бойымен жоғары өрлеп, Санташ асуы арқылы Түп өзенінің алқабына
шықты. Оны бойлай жүріп Ыстықкөлге құлады.
Экспедиция мүшелері Ыстықкөлдің бассейнін топографиялык картаға
түсірді. Көлдің солтүстік-шығыс және шығыс жағаларының географиялық
жағдайын анықтап, солтүстік-шығыс беттегі көлге қүятын барлық өзендердің
бойын зерттеуге де көңіл бөлді.
Ш.Ш.Уәлиханов П.П.Семеновпен бірге көл төңірегіне бірнеше маршрут
бойынша сапар шеккен. Ал жас қазақ ғалымы П.П.Семеновпен Омбыда 1856 жылдың
көктемінде танысып, достық қарым-қатынас орнатқанды.
1856 жылғы тамызда Шоқан Қүлжа қаласына аттанады. Сапардың негізгі
мақсаты — Қытаймен сауда қатынастарын жолға қою туралы қытай өкімет
орындарымен келіссөз жүргізу еді.Өйткені ціүгішектегі орыстың сауда-саттық
орны өртеніп кеткеннен кейін екі арадағы қарым-қатынас үзіліп қалғанды.
Уәлихановтың алдында даулы шекара мәселелерін шешумен байланысты күрделі
дипломатиялық миссияны атқару міндеті тұрды. Ол осынау бір маңызды
тапсырманы ойдағыдай орындап шықты. Құлжа өлкесінде үш айға жуық болған
Шоқан аймақтың физикалық-географиялық жағдайларымен, халықтың өмірімен және
тарихымен танысты.
1857 жылы Шоқан тағы да Алатау қырғыздарына сапар шегеді. Бұл Қашқарға
экспедицияға шығар алдында күш-мүмкіншіліктерді сынап байқау тәрізді саяхат
еді. Бұл жайында Батыс Сібірдін, генерал-губернаторы Гасфорт былайша
турасын жазды: Мен мынаны мойындаймын,— деді ол,— Қашқария шекараларына,
көшпенді тағы қырғыздардың арасына сенімді чиновникті жібергенде оның
алдағы уақытта жөнелтілуге тиіс керуен барғанша Қашқариядағы және жалпы
Батыс Қытайдағы істерді қадағалау мақсаты көзделгенді.
Қырғыз Алатауында болған кезінде Уәлиханов қырғыз халқының өмірімен
және тұрмысымен жақынырақ танысып, оның тарихын, этнографиясын және
халықтық поэзиясын зерттеді. Қажымай-талмай еңбектену нәтижесінде ол аса
мол тарихи-этнографиялық материал жинады. Этнографиялық очерктер,
статистикалық деректер, тарихи мағлұматтар, үйсіндер мен тағы орданың халық
әдебиетінің ескерткіштері менің жазбаларымда бірнеше дәптер болып
текшеленді,— деп жазды Уәлиханов. Бұл орайда ерекше көңіл аударарлық бір
жәйіт: жас зерттеуші қырғыздардың атақты поэмасы Манасқа тұңғыш рет зер
салып, оны бірінші рет қағазға түсірді және орыс тіліне аударды. Ол осынау
бір фольклорлық ескерткішке түңғыш рет тарихи-әдеби талдау жасады.
Ш.Ш.Уәлихановтың 1856—1857 жылдардағы саяхаттарыньщ ғылыми нәтижелері
оның Ыстықкөлге сапар күнделіктері, Іленің арғы бетіндегі өлкенің
географиялық очеркі, Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа
қаласы, Қырғыздар туралы жазбалар және басқа еңбектерінде жүйелі түрде
баяндалған.Сол бір шығармаларының өзінде-ақ 21—22-ге жаңа толған жас Шоқан
өзін Тянь-Шань мен Жетісудың географиясын, сол ай-мақтарды мекендейтін
халықтардың тарихын бес саусағындай тамаша білетін байқампаз да дарынды
ғалым ретінде танытты.
Шоқан Уәлихановтың зерттеулері П.П.Семенов-Тянь-Шанский арқылы
Петербургтың ғылыми топтарына мәлім бола бастады. Ал көрнекті орыс
ғалымьшың өзіЕ.Ламанскиймен бірлесіп Шоқан Уәлихановтың еңбектері туралы
пікірлерін жазып, ұсыныс жасады.Сол пікірдің тұжырымды протоколдық
жазбасында былай делінген: Шоқан Уәлиханов Ыстықкөлдің шығыс жағалауына
сапар шегіп, Қырғыз даласы хақында аса бай географиялық, эткографиялық және
тарихи материалдар жинады. Жас ғалым сол деректерді мәлімдеуге әзір.
Шоқан Уәлиханов 1857 жылғы 21 ақпанда Орыс География қоғамының толық
мүшесі болып сайланды. Ал мұның өзі жас ғалымның орыс ғылымы алдындағы аса
көрнекті еңбегін бірауыздан мойындау еді.
П.П.Семеновпен пікірлесу Уәлихановқа көп әсер етті, албырт жасты
рұхтандырып, қанат бітірді, оның болашаққа деген сенімің нығайтты. Мен
Шоқанға осының алдында ғана жүріп өткен саяхаты жөнінде қуанышы қойнына
сыймай масаттанып отырған шағында кезіктім,— деп жазды Г.Н. Потанин. Бұл
Шоқанның Шығыс тарихына барған сайын терең бойлап,.. хундар, тукиулер, жуан-
жуандар мен ұйғырлар жайында жазылғандарды қайта-қайта құныға оқып жүрген
мезеті екен. Дәл осы сәтте Омбыға белгілі автор Риттердің Азия
жертануының аудармашысы П.П.Семенов келген еді. Ол осы еңбектің өзін
толғандыратын шешімдері жайлы ойды ортаға салып, аудармасын Шоқанға
оқытады.
Өзін ержүрек саяхатшы ретінде даңққа бөлеген Қашқар сапарына Шоқан
1858—1859 жылдарда шықты. Бұл мейлінше қауіп-қатерге толы сапар еді.
Өйткені Қашқария елі ол кезде европалықтар үшін жабық болатын.Өзінің
зұлымдығьмен әрі қаныпезер қаталдығымен аты әйгілі болған Қашқарияны билеп-
төстеуші Қожа Уәлихан төре европалықтарға сенімсіздік білдіріп, олардың
Қашқария жеріне аяқ аттағанын аяусыз өлтіріп отырды. Мысалы, белгілі
географ Адольф Шлагинтвайт, Уәлихан төренің әмірі бойынша басы кесіліп,
қаза тапты. Оның аянышты өлімі туралы алғашқы мағлұматты Шоқан алып қайтты.
Міне сондай қиын-қыстау жағдайда Қашқарияда жүмыс істеп, ол өлке туралы
ғылыми деректер жинау өте қауіпті еді. Осы жағдайға қанық П.П.Семенов-Тянь-
Шанский мен Е.П.Ковалевский экспедицияны үйымдастырған кезде оны сауда
керуені деп лақап таратып мұқият әзірлік жасады. Шоқан қырғыз киімін киіп,
керуен-басы Мұсабайдың туысы ретінде Әлімбай деген атпен сапар шегуге тиіс
болды
Экспедацияны жолға дайындаған шақта (1857 жылдың аяғы— 1858 жылдың
басы) Шоқан Жетісуда болды. 1858 жылғы 12 ақпанда Верныйда генерал
Гасфортқа мынадай хабар жолдады: Қыстың қатал болуына және қардың өте-мөте
көп жаууына байланысты Алатау тауларының жолдары мен асуларының бәрі
түгелдей қараша айынан бері бітеліп қалды және олардың ақпанның аяғына
дейін ашыла қоюы неғайбыл. Сөйтіп ол Жетісуда керуен-нің келуін күтті.
Керуен Қапалдан 30 шақырымдай
қашықтықтағы Қарамола жотасының бөктерінде орналасқан Сарыбас ауылынан
жолға шықпақ болып белгіленді. Шоқан бұл араға 1858 жылғы 28 маусымда
жетіп, Семей қаласынан келген керуенге қосылды. Қеруеннің құрамында 43
адам, 101 түйе, 65 салт және жүк тиелген ат, сондай-ақ 6 киіз үй бар
еді.Шоқан өзінің офицерлік киімін тастап, басына сәлде тартып, ұлттық ұзын
шапан киді және шашын ұстарамен ал-дырып тастады.
Бірінші шілдеде керуен Алтынемел жотасынан асып, Іле өзенінің алкабына
бет алды. Ол уақытта Іле өзенінен өту қиын болатынды: өзен үстінде көпір
жоқты. Сөйтіп керуен өзеннің екінші бетіне түбі тайыз көне қайықтармен
шығарылды. Керуеннің одан арғы жолы Текес, Қарқара және Көкжар өзендерінің
алқаптарына ойысты. Долай қырғыз айылдарында жергілікті халық арасында
сауда-саттық жасап жүрген қашқарлық көпестер жиі кездесті. Саудагерлермен
қоян-қолтық байланыс жасап, Шоқан олармен Қашқарияға дейін бірге баруға
келісті.
Алайда жолда бірқатар қиыншылықтар туды. Ол жөнінде генерал Гасфорт
соғыс министріне былай деп мәлімдеді: Көтеріліс шығуына байлайнысты Қытай
үкіметі қабылдаған шаралар Қашқарияға өтуге қиындық келтіруде... сөйтіп
біздің керуен оның белгіленген бағыт бойынша одан әрі жол жүруіне
жергілікті өкімет орындары келісім бермеген жағдайда товарларын өткізу үшін
Құлжаға барады. Бірақ экспедицияны ұйымдастырушылар мұндай жағдайды місе
тұтпады. Үкімет: Егер керуен Қашқарияға өте алмаса, онда оның Құлжаға
баруынан еш пайда жоқ деп есептеді.
Осы айтылғандардың бәріне қоса сауда керуендеріне әлсін-әлсін шабуыл
жасап, тонауға ұшыратқан жол азабын да қосқан жөн. Сонымен қатар қырғыздар
арасында керуенде ғалым офицер бар деген сыбыс тарап кетеді. Міне осы
қиыншылықтардың бәріне қарамастан, ержүрек саяхатшы өз сапарын әрі қарай
жалғастыруға бекем бел байлайды.
Ыстықкөл алқабынан Қашқарияға Үш Тұрфан арқылы жүретін шығыстағы жол,
Үлкен Ақсайды және Атбашы, Арпаны басып өтетін жолдары бартын-ды. Бүрынғы
сапарлары бойынша бұл өңірді жақсы білетін Шоқан Орталық Тянь-Шаньның сырты
арқылы өтетін Ақсай жолын таңдап алады.Бұл шығыстағы елдердің ежелден бәрі
бір-біріне қатынайтын үлкен керуен (Жібек жолы) жолы еді. Зәуке алабында
шатқалдағы асу өте ауыр-ды. Зәуке белесінен жол Сырдария өзенінің негізгі
саласы — Нарын өзенінің жоғары сағасына бет алып, одан әрі Тянь-Шаньның
оңтүстік сілемі болып табылатын Теректі Дауан жотасына қарай асады. Тянь-
Шаньның оңтүстік беткейінде керуен тағы да жазға кездеседі: қыркүйектің
аяғында мұнда күн жайма шуақтанып, төңірек гүлдеп кұлпырып тұрады. Осының
алдында ғана суықтан бүрсең қағып жаураған жолаушылар Тянь-Шаньның оңтүстік
беткейіне өтіп жылынып, рахатқа батады. Өз күнделігінде Шоқан ол араның
шөлейт болуына Қарамастан жердің жақсы өңделгені, сондай-ақ қолдан
суландырудың диқан өмірінде аса зор маңызы бар екені туралы жазған.
Шекарадағы тексеруінен қауіптенген Шоқан өз күнделігін Теректі Дауанның
шатқалына көміп кетеді. Үш ай жол жүріп, керуен 1858 жылғы 27 сентябрьде
Қытай шекарасынан өтеді.
III.Ш.Уәлиханов Қашқарияда 1859 жылғы наурыздың ортасына дейін жарты
жылға жуық болған. Осы мерзім ішінде ол қаламен танысып, Алтышаһар елін
зерттейді. Солтүстігінде Тянь-Шань, оңтүстігінде Кунь-Лунь таулары қоршап
тұрған Қашқар, Ақсу, Үш Турфан, Жанасар, Жәркент және Қотан қалалары сол
кезде Алты-шәһар деп жалпылама аталатын-ды. Сол дәуірде бұл қалалар Қоқан
хандығына бағынған. Сондықтан Орта Азиямен және Қазақстанмен саяси әрі
сауда-саттық қатынастары үшін ашық өлке саналған. Жат адамдардың назарын
аудармас үшін Шоқан керуен-шілердің сауда-саттық ісіне де араласуға мәжбүр
болады.
Қашқарияға келген бойда-ақ Шоқан бұл арада қоқандықтарға ерекше ілтипат
көрсетілетінін бірден байқады.Керуен басы Мұса-баймен бірге қоқандықтар оны
қүшақ жая қарсы алып, қорғап, қамқорлық жасаған. Міне осының бәрі Қашқария
елін зерттеуге қолайлы жағдай туғызады.
Шоқан Қашқария елінің саяси әрі экономикалық құрылымы, тарихы және
этнографиясы бойынша мол деректі материалдар жинақтайды. Қоқандықтар арқылы
Қашқарияның саяси және сауда қайраткерлерімен, мәдениет өкілдерімен
танысып, ол Алтышаһардың өткендегісі мен бүгінгісі туралы өте құнды
мағлұматтарды естіп құлағына құйып алады.
Ал менің іс-қарекетіме келетін болсақ,— деп жазды Шоқан Қашқарияға
бару және Алатау тауына қайту жолының суреттемесі атты еңбегінде,— мен
Қашқарияда болған кезімде өлке туралы, әсіресе Кіші Бұқардың саяси ахуалы
жайында мүмкіндігінше дәлмедәл деректер жинауға барынша ұмтылдым, діттеген
мақсатыма жету үшін барлық ұлттардың, таптардың,партиялардың адамдарымен
таныстым, сөйтіп бәз біреуден алған мағлұматтарды екінші адамның
айтқандарымен салыстырып сараладым; оған қоса қожалар билеп-төстеген
дәуірге жататын бірнеше тарихи кітапты қолға түсіру, бағзы ақындармен,
ғалымдардың достық ықыласымен пайдалану сәті түсті.
Қашқарияда Шоқан ұйғыр тілін тәп-тәуір үйреніп алады. Ғалымның
архивінде оның Қашқарияда ұйғыр тілінде жазғандары сақталған.
1859 жылдың ақпанында Қашқариядағы саяси жағдай шиеленісе түседі. Түні
бойы шаһарда салт атты қарулы жасақтар сабылып жүрді, дуалдар мен
дарбазалардың түбінде күзет күшейтілді, шекараларды бақылаушы отрядтар
торуылдады,— деп жазды Уәлиханов, қаңтардың аяқ шенінде Қашқарияға Құлжадан
бірнеше көпестер және бізден кейін Семейден шыққан ташкенттіктер келді.
Солар арқылы біздің керуенде орыс жансызы бар деген сыбыс тарады. Сөйтіп
Қашқарияда одан әрі қалу өте қауіпті болды. Сәт-сіздікке ұшырап қалмаудың
қамын ойлаған Шоқан керуенбасы Мұсабайды тез кетуге асықтырады. 1859 жылғы
11 наурызда олар қайтар жолға шығады.
Қайтар жол Теректіден сәл оңға қарай Тұрғарт асуын басып өтетін-ді.
Тұрғарттан керуен биік таудағы Шайыркөлге бет алды, ол көл жөнінде ғалым ел
аузынан толып жатқан тарихи әңгімелер мен аңыздар естіген-ді. Шоқан осынау
бір керемет әсем көлге келген тұңғыш саяхатшы еді. Ол арадан керуен Атбашы
және Үзген өзендерінің аңғарлары арқылы Нарын өзенінің оңтүстік жағасында
орналасқан Қоқанның Құртқа бекінісіне шықты. Одан әрі керуен Нарын өзенінің
бойын өрлеп, солтүстік-шығысқа қарай шеру тартты. Содан 6 сәуірде Жетімшоқы
маңында Зәуке асуы арқылы Ыстықкөл алқабына баратын үлкен керуен жолын
кесіп өтті. Ақыры ЬІстықкөлдің шығыс жағалауы Іле алқабы арқылы 12 сәуірде
Верный қаласына оралды.
Қашқарияға саяхаттағы жолда шеккен ауыр азап Ш.Ш.Уәлихановтың
денсаулығын өте-мөте әлсіретіп ауруға душар етті. Сөйтіп оның Петербургқа
есеппен баруға шамасы келмей қалды, ал ондағы ғалымдар жас саяхатшыны тағат
таппай күткен еді. Генерал И.Ф.Бабков былай деп жазды: Сыртқы істер
министрлігіндегілер бұған дейін құлақ естіп, көз көрмеген Қашқарияға
Уәлихановтың сапары жайында толық баяндауды дегбірсіздене әрі аса ынтыға
күтті. Осы іске мұрындық болған Е.П.Ковалевский елден ала бөтен құштарлық
білдірді... Біздің жансыздың Қашқарияда болуы және Шығыс Түркістан яки Кіші
Бұқар жайында оның өте қызғылықты деректер жинағаны туралы лақаптар,
Е.П.Ковалевскийдің граф Блудовпен етене таныс болуы себепті, Петербургтің
жоғары топтарына жетіп жатты. Сондай-ақ сыртқы істер министрлігіндегілер
сол тұста Қашқарияға Үндістаннан ағылшын тыңшысы белгілі Адольф
Шлагинтвейттің жіберілгенінен кейін оның Қаш-қарияда кісі қолынан қаза
тапқанынан хабардар-ды. Міне осы жағдай Шоқан саяхатының беделі мен әсерін
одан бетер күшейте түскен-ді. .
Ш.Ш.Уәлиханов Петербургқа тек 1859 жылдың аяқ шенінде ғана келді. Орыс
ғалымдары оны ержүрек саяхатшы, Орта Азия мен Қазақстанды терең білетін
зиялы зерттеушір ретінде қарсы алды. П.П.Семенов-Тянь-Шаньский Уәлихановты
Петербургқа ғылыми жұмысқа қалдыру жөнінде үкіметке өтініш білдірді.Шоқан
Азия департаментінің штатына тіркелді.Сонымен қатар Бас штабтың Әскери-
ғылыми комитетінде, Сыртқы істер министрлігінде, Орыс География қоғамында
да қызмет атқарды. Мұнда жас ғалым өз еңбектерін География қоғамының
басылымдарында жариялауға әзірледі. Шоқанның Жоңғар очерктері,
Алтышәһардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясындағы (Кіші Бұқардағы) алты
қаланың 1858—1859 жылдардағы жай-күйі туралы және т. б. еңбектері 1861
жылы География қоғамынын жазбаларында жарық керді.
Денсаулығының нашарлауына байланысты Уәлиханов 1861 жылғы көктемде
Петербургтен кетуге мәжбүр болды. Дәрігерлердің ақыл-кеңесі бойынша ол
өзінің туған даласына аттанды. 1864 жылы Шоқанды генерал Черняев өзі
жасақтаған әскери экспедицияға шақырды. Бұл экспедиция Оңтүстік Қазақстанды
Россияға қосу мақсатын көздеген-ді. Бірақ көп кешікпей Уәлиханов одан
кетуге мәжбүр болды. Шоқанның ойы бойынша қосылу бейбіт жолмен жүзеге
асырылуы тиіс-ті. Бірақ патша өкіметінің отаршылдық саясатын қызғыштай
қорушы патша генералы Черняев жиі-жиі озбырлық жасап, бейбіт халықтың
жазықсыздан-жазықсыз қанын төкті. Мұндай бассыздыққа наразылық білдірген
Шоқан экспедицияны тастап, Верный қаласына қайтып кетті.
1865 жылғы апрельде қазақ халқының аяулы ұлы, аса көрнекті ғалымы, әрі
саяхатшысы мезгілсіз дүние салды.
Орта Азияны, Қазақстанды және Шығыс Түркістанды зерттеуші ретіндегі
Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбегін әлемдік ғылым бірауыздан мойындады. Оның
еңбектері орыс, ағылшын, неміс және француз тілдерінде басылып шықты.
Тамаша казақ ғалымының толымды туындыларына орыс ғалымдары П.П.Семенов-Тян-
Шанский, И.В.Мушкетов, Н.Н.Веселовский, Н.А.Аристов,Н.И.Березин, Г.Е.Грум-
Гржимайло, Г.Н.Потанин және басқа-лар лайықты баға берді.
1904 жылы География қоғамы Ш. Ш. Уәлихановтьщ шығармаларын жарыққа
шығарды. Басылымның алғы сөзінде академик А.И.Веселовский былай деп жазды:
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану көкжиегінде жарық жұлдыздай жарқ ете
түсті. Орыстың шығыстанушылары оның керемет ғажайы құбылыс екенін мойындады
және одан түрік халықтарының хақында ұлы да аса маңызды жаңалықтар ашады
деп күтті. Амал нешік, мезгілсіз ажал біздін бұл үмітімізді үзіп кетті.
Ш.Уәлиханов артында мол ғылыми мұра қалдырды. Ол Орта Азия мен
Қазақстанның тарихына, географиясына және этнографиясына арналған аса
маңызды кыруар еңбектер жазып үлгерді, сондай-ақ оның қаламынан қоғамдық-
саяси тақырыптарға арналған көптеген шығармалар туды. Ш.Уәлиханов бірқатар
шығыс және европа тілдерін жақсы білді. Мұның өзі оған Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының тарихы мен географиясына қатысты шығыс және
европалық көне деректер мен ескерткіштерді түпнұсқа бойынша зерттеуге
мүмкіндік берді. Сол сияқты ол парсы, араб және түрік тілдерінде жазылған
бірқатар кітаптарын (Бабыр-на-ме, Тарихи-Рашида, Тазкирян ходжаган
және т. б.) текстерімен де жұмыс істеді. Петербургта Азия департаменті
жанындағы жоғары мектепте ол Азияға қызмет істейтін адамдар үшін түрік
тілдерінен сабақ берді.
Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбектері арасында оның Жетісу, Ыстықкөл, Тянь-
Шань және Шығыс Түркістан бойынша тарихи-географиялық шолуға арналған
зерттеулері өте-мөте көңіл аударарлық. Орта Азияны зерттеп білу оның ежелгі
арманы болатын. Сондықтан да ғалым өзінің күллі өмірін осы игі іске
бағыштады.
Орта Азияның үстін күні бүгінге дейін қандайда бір тылсым күңгірттік
торлап тұрғандай көрінеді — деп жазды Шоқан Жоңғғар очерктерінде. — Аса
қуатты екі державаның — Россия мен Англияның ұрымтал орналасқанына
қарамастан, Орта Азияның көп бөлігі европа ғылымы үшін әлі де болса көп
жағдайда беймәлім болып қалуда. Біздің қоғамдас ғалым жолдасымыз
П.П.Семенов өзі аударған Epdkunde von Asien атты Риттер кітабының II томы
бастырып шығару үстінде Орта Азия Ішкі Африка мен пара-пар ғана деңгейде
зерттелген деген түжырымға келді. Расында да, Орта Азия туралы біздің
географиялық әдебиетте орын алып келген дүдәмал әрі кереғар деректер, бұл
ел, бұрынғылар айтқандай, жабулы қазандай жабулы күйінде қала берсін
дегенге саймаса да бері салғанда өлкені шешуі қиын ғылыми жұмбаққа
айналдырып отыр. Ал ортаазиялық адам жөнінде ауыз тұшырлық біз ештеңе
білмейміз.
Міне сондықтан да Ш.Уәлихановтың өзі зерттеген аймақтың табиғаты мен
физикалық-географиялық ерекшеліктерін танып-білуге ғана емес, сонымен қатар
оның адамдарына, олардың әдет-ғұрпына, салтына, тіліне, көне аңыздарына да
қызыға зер салуы өзінен-өзі түсінікті.
Жүріп өткен жерлердің зерттелу деңгейіне және олардың танып-білуге
қолайлылығына қарай Шоқан өз саяхаттарын екі кезеңге бөледі: бірінші кезең
Жоңғарды аралап, Жетісу, Іле өлкесі арқылы Ыстықкөлге барған жолды қамтиды.
Бұл жерлердін, физикалық-географиялық сипаты орыс саяхатшыларының
зерттеулері бойынша-жақсы белгілі деп есептеген Уәлиханов өз еңбектерін
олар елемей немесе аңғармай кеткен дректермен толықтырды.
Менің саяхатымның екінші кезеңі Сырдария өзенінің негізгі саласы болып
табылатын Нарын өзенінің жоғары сағасынан басталады. Бұл ара осы меридианда
Семенов сапарының ең шырқау шегі. Одан әрі менің алдымда әлі зерттемеген,
адам аяғы баспаған мүлде меңіреу өңір жатты, — деп жазды Шоқан Уәлиханов
саяхатының бұл кезеңі өте-мөте жемісті әрі географиялық жаңалықтарға толы.
Шоқан сапарда жүргенде ұдайы күнделік жазып отырды, аса зор қауіп-
қатерге қарамастан, ол тіпті Қашқарияда да осы дағдысынан әсте жаңылған
жоқ.
Өз ізденістерінде сондай-ақ күнделіктерінде Шоқан зерттеген өлкелерінің
географиясына көп көңіл бөледі. Оның жүрген жолдарын суреттеген жазбалары
саяхатшы ат ізін салған аймақтардың барынша қызғылықты географиялық
очерктері іспетті. Оларда жер бедерін тап басып нәзік түсіне білу де,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сипаттау да, өзендер мен көлдерді тамаша
суреттеу де бар. Жазбаларға схемалық карталар қоса берілген. Сонымен қоса
Шоқан өсімдіктердің, жануарлардың, тау жыныс-тарының коллекцияларын, сондай-
ақ түрліше сирек кездесетін бұйымдарды; ежелгі грамоталарды, халықтың әсем
қолөнерінің, көркем ыдыс-аяқтың және т. б. үлгілерін жинады.
Ш. Уәлиханов белгілі бір елді сипаттағанда әуелі оның географиялық
орнын анықтаған. Айталық, қырғыздар туралы жазбаларда елдің
территориясының, шекараларының толық сипаттамасы берілген. Әсіресе Тянь-
Шаньның және Ыстықкөл бассейнінің физикалық-географиялық жағдайлары
неғұрлым молырақ суреттелген. Іле өлкесінің географиялық очеркінде осы
өлкенің шекаралары, жер бедерінің ерекшеліктері туралы, Алатау таулары,
аймақтың өзендері мен көлдері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі жайында
мағлұматтар жақсы келтірілген. Сол сияқты Шығыс Түркістанның табиғат
жағдайлары жөнінде ғылым үшін мүлде соны деректер берілген.
Ш.Ш.Уәлихановтың өзі зерттеген аймақтардың географиялық шекараларын
неғұрлым дәлірек белгілеуге ұмтылған талабын ерекше атап өткен жөн.
Мәселен, ол Іле өзенінің шекараларьщ Іле мен Күнгей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мұхаммед-Қанапия деген ат қойылады. Анасы оны тым ерте көрпеге орап
отырғызып қойып, қызықтағы шоқиған серігім, Шоқанжаным деп
еміреніп сөйлеп, қасында шаруасын істеп жүреді екен. Содан былай
оның өз аты аталмай, Шоқан атанып кетеді.
Ол белгілі Абылайханның шөбересі, Уәлиханның немересі, одан туған
Шыңғыс төренің баласы. Шыңғыс орысша білім алып, қызмет бабына орай, Шоқан
бес жасқа толғанда ата мекені Сырымбетке көшіп келеді. Жеті жасқа
толғаннан кейін, әкесі оны молдаға берген. Бірақ молда талантты жас- тың ой-
өрісін кеңітерліктей білім бере алмайды.
Жас Шоқанның сана сезімін оятып, халықтың тарихын, ауыз әдебиетімен
таныстырған жыраулардың жыры, ақындар айтысы болды. Белгілі ақын-жыраулар
Шыңғыс аулына жиі келіп тұратын. Шоқан оларды әуестейтін болды. Олардың
шеберлік тәсілдері бала Шоқанды таңқалдыратынды,
Сол кездері қазақ даласын зерттеп білуге шығатын орыс оқымыстылары —
саяхатшыяар, географтар, суретшілер, топографтар Шыңғыс аулына дамылсыз
келіп, басқа жерлерге де сол ауылдан жиыльіп тарайтынды. Баланы осы
саяхатшылардың түрлі құрал-сайман, оқәлы жез киімдері қызықтырдьі.
Тегінде орысша орта дәрежелі білімі бар Шыңғыс Уәлиханов ертеден орыс
ғалымдарымен тығыз байланыста болып, Омбыда, Мәскеуде, Петерборда өтетін
көрмелерге,қыр сахарасының этнографиялық бұйымдарын жинап жіберіп
отсіратын. Сондай-ақ, қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгісін, аңыз
әңгімелерін, ертегі-фольклорын да жинап жіберетін. Кейіннен бұларды Шоқанға
жазғызатын болды. Шоқан молданың оқуына қанағаттанбай, өз бетінше сурет
салатын. Сырымбет тауының төбесіне шығып алып, айналаға көз жіберіп,
етектегі ел мен жайлау көрінісін сағымды Сарыарқа белестерін, ағынды өзен,
күміс көлдердін суретін аудармай қағазға түсіре беретін.
Шоқанның бойына туа біткен қасиеттер ең алдымен әке-шеше, туған-туыс,
ауыл-аймаққа белгілі бола бастайды. Бір күні Шоқанның әкесі Шыңғысқа бір
ауыл адамы келіп арыз айтады. Ол адамның әйелі басқа біреумен көңіл
қосыпты. Жігіт Омар Есембекулы, әйел Теңге Ахметқызы екен. Екеуі де тақыр
кедей. Шыңғыс айтыпты: ескі әдет-ғұрып бойынша мойындарына құрым киіз
байлап, қара өгізге теріс мінгізу керек деп. Аға сұлтанның бұйрығын
орындауға жиылып, айыпты екеуді масқараламақ бо-лып жатқанда Шоқан өзіне
арнап тігілген үйінен шығып, неліктен бұндай үкім жүргізіліп жатқанын
сұрайды.
— Дұрыс емес, әке. Оларды босатыңыз. Егер қазақтың ондай ескі әдет-
ғұрпын қолданар болсаңыз, алдымен өз балаңыз Жақыпты жазалаңыз. Өйткені,
Жақыптың ауыл ішінде жасайтын көп тірлігі осы жігіт пен әйелге жасаған
жазаңызға сәйкес келеді— дейді, Шоқан. Шыңғыс —Ә, Жақып сондай ма еді
дегеннен басқа ештеңе айта алмапты. Әке балаға сыншы дегендей Шоқанның
осындай оқыс мінездері ой салған Шыңғыс оның болашағынан көп үміт етіп,
онымен есептесіп отырады екен. 1847 жылы Омбыға кадет корпусына оқуға
аттандырады. Жанында тілмашы бар Шоқан Омбыға келгенде орысша білмейтін.
Оны әкесінің қаладағы достары кадет корпусына түсіреді. Бұл 1813 жылы казак-
орыс балаларын оқытуға арналып ашылған әскери училище болатын. Сол қайта
құрылып кадет корпусына айналыпты. Патша әмірі бойынша оған әскери қазақ-
орыс балаларымен қатар, Ресей патшалығына адал берілген қазақ бай-
шонжарларының да балалары алынатын болғанды. Соған қазақ сахарасынан алғаш
келген Шоқан еді. Кадетте екі бөлім болды. Бірі — таңдаулы, өте-мөте
сенімді адамдардың балалары үшін, екіншісі — жапылама бөлім. Шоқан бұратана
халықтың өкілі болғандықтан екіншісіне кабылданды. Келесі жылы осы бөлімге
Г.Н. Потанин де түсіп оқиды.
Корпус бастығы мен генерал-губернатор бұларға бірінші—әскери адамдар
дайындайтын бөлімде оқытуды қолайсыз көреді. Екі-үш ай шамасында аздап
орысша сөйлейтін болды. Бір жылға келген татар тілмашын елге қайтарып
жібереді. Шоқанды кадетте оқитын дворян, помещик, офицер балалары
менсінбей, биіктен күліп қарайды. Бірақ Шоқанның олардың тірлігімен ісі
болмай оқуға шын ынтамен кірісті. Қала жағдайын тез түсініп алды. Біраз
уақыт өткен соң ол жолдастарын қуып жетіп, басып озды. Кейіннен оны
корпустың кітапханасы қанағаттандырмай, қаланың кітапханадан кітаптар алып
оқи бастады. Сахарадан ғылымға сусап келген жасөспірім оқытушылардың көзіне
түсе бастады. Қазан университетін таяуда ғана бітірген жас мұғалім.
С.Сотников Шоқанды тікелей қамқорлыққа алды. Кейіннен екеуі Сырымбетке
келіп, Шыңғыс аулымен бірге көшіп жүріп, талай-талай тамаша жерлерді
аралайды. Ат үстінде келе жатып та Шоқан көңілін аударған нәрселерді
суретке сала береді екен. Кейіннен патша үкіметі бұратана халықпен тығыз
байланыста болды және түрлі революциялық жұмыстарға қатысты деп айыптап,
Сотниковты Шығыс Сібірге жер аударып жібереді.
Одан кейін Шоқанның суретшілік өнері Сарыарқа, Түркістан, Қашқария
саяхаттарында іске асты. Ол жүрген, болған жерлеріндегі қырғыздардың,
қазақтардың өмірлік әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін көрсететін
этнографиялық суреттер салды.
Ол өзімен түйдей құрдас, Ертіс жиегіндегі қара солдат семьясынан шыққан
Г.Н.Потанинмен дос болып кетеді. Екеуі ғылымға сыры әлі белгісіз Омбы
маңының есімдіктерін зерттеп, Азия жерінің адам айтқысыз байлығын пайдаға
асыруды мақсат етеді. Оқудан, сурет салудан, кітап оқудан бос уақыттарында
қаза даласына, Орта, Орталық Азияға кеңінен саяхат жасаудың жоспарын
кұрады. Г.Н.Потанин оған өз дәуіріндегі көрнекті ғалымдар, білгірлер туралы
айтса, Шоқан оған көшпелі өмірдің қыр-сырларын айтады. Оған аса құмартқан
Григорий бірнеше ауыз әдебиетінің үлгілерін жазып алады. Кажетті түсінік-
суреттерді Шоқан салып береді. Мұның бәрі кейіннен Потаниннің ғылыми-
зерттеу жұмыстарына,әсіресе қазақ халқының этнографиясын зерттегенде іске
асты. Потанин кейінгі естеліктерінің бірінде былай деп жазады: Шоқан он
төрт-он бес жасқа жеткен кездің өзінде-ақ бәрімізден бір саты жоғары тұрды.
Кадет бастықтары оған болашақ зерттеуші немесе ғалым деп қарай бастады. Ол
өзінің көп оқитындығымен, білімділігімен бізді таң қалдырушы еді. Ал біз
оған қарағанда үлкен бола тұрсақ та, мүлдем бала сияқты едік. Ол өзінің
бізден артық білетінін мақтаныш етіп айтпайтын. Бірақ, оның бізден
білімінің артық екені осы жерде-ақ көрініп қалатын. Басқа жолдастары үшін
де, мен үшін де Шоқан Европаға қараған терезе болды.
Кадет корпусінде Шоқанға ерекше назар аударып, қамқорлық еткендер —
революционер жазушы Чернышевскийдің досы.Сібірге оның идеясын таратушы В.
П. Лободовский,өнер мұғалімі Померанцев, қазақ даласының тұңғыш рет
географиялық очеркін жазған Е.Старков, тағы басқалар болды. Померанцев
Шоқанды үйіне әкеліп, оның сурет салу онерін шыңдайды,
Шоқанның ұстаздарының бірі орыс әдебиетінен сабақ беретін Н.Ф.
Костылецкий. Ол Шоқан арқылы қазақ фольклорының көптеген нұсқасын жинап,
Петербургтегі Н.И.Березинге жіберіп отырды. Кейіннен патша үкіметі
Н.Ф.Костылецкийді де корпустан шығарып, абақтыға жауып, Сібірге айдады.
Тарих пәнінің оқытушысы, саяси қауіпті адам ретінде Омбыға жер ауып
келген Гоксевскиймен Шоқан жақсы тіл табысады. Ол тарих саласынан көп білім
беріп, Шоқанға не қилы ресми емес кітаптарды ұсынып отырған.
Шоқанның ең алдымен өзіңді таны деген сөзінің меніңше үлкен мәні бар.
Иә, ол өзін де таныта білді. Шоқан сол кездегі Омбының ең мәдениетті
чиновниктері К.К.Гутковский, Я.С.Капустиндердің үй-іштерімен, тағы басқа
алдыңғы қатарлы білімді интеллигенттермен араласа бастады. Мүның бәрі
Шоқанға көп әсер етті. Олар Россияда және шетелде болып жатқан жаңалық-
тарды сөз ететін. Россия жағдайы туралы корпуста ести қоймайтын уытты
сөздерді ол солардың жиындарында, үйлерінде естіп білді. Петрашевшілер
үйірмесіне қатысқан С.Ф.Дуров және патшадан қуғын, қорлық көрген Ф.М.
Достоевскиймен осы қауымда танысты.
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы жақсы бітіріп шығып, Сібірдегі қазақ-
орыс әскер полкінде офицер болып қызмет атқарды.Көп ұзамай Шоқанның асқан
ақылы, терең білімі, байқампаздығы, өте мәдениеттілігі Батыс-Сібір генерал-
губернаторы Гасфортқа ұнап, генерал оны өзіне адьютант етіп алды. Оның
қарамағына келген жас офицердің негізгі міндеті алысқа шығатын әскери
барлауға, түрлі әскери экспедицияға қатысу еді. Ка-дет корпусін 18 жасында
бітірген Шоқан Россия экономикасын, тарихын, әдебиетін өте жетік білумен
қатар Руссо, Карлейля, Диккенс, Теккерей шығармаларын да беріле оқыды.
Сонымен қатар Шоқан жасынан шығыстың тілін, мәдениетін жақсы білетін
ориенталист болды. Сол үшін де Шоқанды Дуров, Семенов Тянь-Шаньнский,
Потанин, Ядринцев, тағы басқалары жоғары бағалады.
Ш.Уәлихановтың бірінші саяхаты.1855 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың
алғашқы ғылыми-зерттеу жұмысы басталып, Алатау, Сарыарқа саяхатына Омбы
генерал-губернаторы Гасфортты алып шықты. Саяхатшылар жолы Омбы, Семей,
Аягөз, Қапал, Іле, Верный, Жоңғар Алатауы, Жоңғар қақпасы, Алакөл,
Тарбағатай, Балқаш, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау арқылы өткен Шоқан
Омбыдан шыққаннан бастап күнделігіне жолшыбай көрген-білгендерін_бұлжытпай
жазып отырды. Оның пырағы көзінен, сезімтал ой-дүниесінен табиғаттың, халық
өмірінің ешбір көркісі қағыс қалған жоқ. Сөйтіп, қазақ халқының данышпан
перзенті, алғашқы ағартушы-философы, тұңғыш ғалым-саяхатшысы орыс және
шетел ғалымдарын қазақ жерінің географиялық жағдайымен, жануарлар
дүниесімен, халқының ауыз әдебиетімен, өлең-жыр,салт-санасымен кеңінен
таныстырды.
Ш.Уәлихановтың екінші саяхаты 1856 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Ыстықкөл, Құлжа саяхатына, ол кезде бүкіл Алатау алқабын, Же-тісу өлкесін
билейтін полковник Хоментовскийдің әскери-ғылыми экспедициясының құрамында
шықты.Хоментовский Ыстықкөлді топографиялық картаға түсіре бастағанда Шоқан
одан бөлініп кетіп, қырғыз халқының тарихын, ауыз әдебиетін, ән-күйін, салт-
сана, әдет-ғұрыпын беріле зерттеді.
Бұдан кейін ол Россия империясының, оның ішінде сыртқы істер
министрлігінің арнайы шығарған жарлығымен осы жылдың
Ш. Уәлихановтың Қашқар саяхаты.
Тамыз айында Қытай шекарасынан өтіп, Құлжаға елші болып барады.
Шоқанның Ыстықкөл, Құлжа саяхаты зор табыспен аяқталды. Атап айтқанда ғалым
саяхаты бұрын дүниежүзі ғылымына беймәлім қырғыз халқы туралы бай материал
берді._Бұл халықтың XVII ғасырға дейін Енисейден бастап Саян, Алтай таулары
арқылы , Тянь-Шаньға дейін кешіп жүргенін, онан соң жолды ойраттар басып
алып, өткізбеген соң сол тауда мекендеп қалғанын анықтады. Сондай-ак атақты
Манас жырын жазып алып, үзінділерін орысшаға аударып жариялады. Шоқан
зерттеуіне дейін қырғыз, қазаіқ халқын ешбір айырмай бәрін де қырғыз деп
келсе ғалым: Бұл екі халықтың тіл жағынан да, үрім-бұтак, әдет-ғұрып
жағынан да айырмасы бар деп атал көрсетті.Ш. Уәлихановтың, Ыстықкөл,Құлжа
саяхатының материалдары негізінде жазған Ыстықкөл саяхаты, Қытай
империясының батыс провинциясы Құлжа каласы, Қырғыздар туралытағы басқа
еңбектері бізге қолжазба түрінде жетіп, совет дәуірінде ғана кең
жарияланды. Ш.Уәлихановтың үшінші саяхаты.1858—1859 жылдары Шоқанның
жасырын түрде барып, европалықтарға қақпасы жабық болған Қытайдың батыс
провинциясы Алты шаһарды— алты қаланы зерттеп қайтуының дүниежүзілік
маңызы болды.Өйткені бұл өңір бұрын ғылымға беймәлім еді. Шоқанға дейін
онда тек қана кезінде Марко Поло, Иезуит Гассеи және неміс ғалымы
Шлагинвейттер болғанды. Бірақ олардың бірде-бірі Алты ша-һар туралы ешбір
елеулі ғылыми деректер бере алмады.
Шоқан аса жауапты өте қауіпті іске — Азияны зерттеуге бел байлады.
Әлімбай деген лақап атпен Семей саудагері Мұса-байға еріп, Батыс
Түркістанға жол тартты, Қашқарияда болған кезде Шоқан халық өмірімен
танысып, дүние жүзіне беймәлім болып келген алты шаһарды (Кіші Бұхараны):
Яркент пен Қашқарды, Янги-Гисар мен Қотанды, Ақсу мен Турфанды ашты.
Алты шаһардың әрқайсысының өзіндік тарихы бар. Мәселен сол кезде
Яркентте еркектерді құлдыққа, әйелдерді күңдікке сататын болған. Алты
шаһар бейне бір ғияван Сахарада суалып, тынысы тарылып бара жатқан өмір
сияқты. Ондай жағдайға ұшыратушы мұсылман дінінің салдары,— деп жазды
Шоқан.
Қашқарияда бір орыс офицері жасырынып жүр-міс деген лақап алты
шаһарға тарап кетеді. Тіпті ол лақап Орта Азия хандығының қол астындағы
әкімдердің құлағына да шалынады. Сезік тудырып алған Шоқан елге оралуға
асығады. 1859 жылы 11 наурызда Мұсабай керуеніндегі әріптестерімен
қоштасып, елге қайтады.
Шоқанның бұл сапарынан алып қайтқан өте кұнды этнографиялық,
экономикалық, географиялық, геологиялық тағы басқа материалдарының маңызы
айрьқша. Бұл жинаған ұшан-теңіз материалдардың ішінде, бұрын ешбір европа
ғылымына белгісіз сұлтан Сутек Богде ханның Тазкиран деп аталатын
шежіресі, Тоғақ Темірханның шежіресі, Хажылар тарихнамасы, Абумуслим
мауризи аттас қымбатты ескі шежірелер, тағы басқа сирек кездесетін
шығыстың мұралары, кітаптары, қисса-хикаялары көп еді. Сондай-ақ тау
жыныстарының минералды заттардың коллекциясы, ескі киім-кешек үлгісі,
жергілікті халықтың этнографиясын танытатын әртүрлі бұйымдар, бағалы заттар
да көп болды.
Сөйтіп, Шоқан 1859 жылы 12 сәуірде Верный қаласына қайтып келді. Науқас
меңдеткен ол қалада біраз тынығады. Кейін Петербургке шақырылды. Ғалымдар
алдында өз саяхаты туралы есеп берді, астана қауымын қазақ жерімен
таныстырды. Петербургте қызу қызмет атқарып, астана өміріне араласты.
Талантты жас ғалымның ғылыммен шұғылданып, қоғам жұмысына қатысуын достары
қызу қуаттады. Ол көп уақыт орыс интеллигенттерінің арасында болды.
Шоқан Петербургте Генералдық штабтың әскери ғылым комитетінде, Азия
департаментінің география Қоғамында қызмет істеді. Ал қызметтен бос кезінде
университетке барып, көрнекті ғалымдардьің лекциясын тыңдады. Гекералдық
штабта Шоқан Орта Азия мен Шығыс Түркістанның, Балқаш пен Іле Алатауы
аралығының, Ыстықкөлдің, Құлжа қаласының карталарын жаса-ды. География
қоғамында атақты неміс географы К. Риттердің еңбегін баспаға әзірледі, Орта
Азия мен қазақ жерінің геограгиясын, этнографиясын жазды, бұл жайында қоғам
мүшелеріне лекция оқыды.
П.П.Семенов-Тянь-Шанский,Г.Н.Потани н,Ф.М.Достоевскийлер Шоқанды
астанада көптеген ғалымдармен, ақындармен, жазушылармен таныстырды. Олар
талантты жас қазақ жігітінің ғылыммен шұғьлданғанын көрді. Шоқан география
қоғамында А.Н.Бекетовпен, Т.П.Ковалевскиймен, Ф. Р.Остен-
Сакенмен,И.И.Захаровпен, тағы басқа көптеген ғалымдармен танысып, олармен
бірге қызмет атқарды. Шоқанның Петербургке әкелген әр жақты материалдарын
көптеген ғалымдар: А.Ф.Голубев,Д.И.Романовский, П. П.Семенов-Тянь-
Шаньский,М.И.Венюков,Ф.Р.Остен-Саке н,Е.ПКовалевский, А.А.Татаринов,
П.И.Лерх, тағы басқалар пайдаланды.
Шоқанның жаңашыл, демократиялық көзқараста екенін білген патша
Александр II оның еңбегін бағалау былай тұрсын, оны астыртын қуғын-сүргінге
ұшыратты. Оның үстіне ауру меңдеген ғалымның қызу жүріп жатқан ғылыми-
зерттеу жұмыстарын, сүйікті достарын қалдыруына тура келді. Сөйтіп, Шоқан
астанада не бары бір жарым жыл тұрып, 1861 жылы қазақ даласына оралды.
Туған жердің таза ауасы дертке дауа болар деп ойлаған еді.
Шоқан елге келген соң науқастығына қарамастан біржола ғылыммен
шұғылданды.Омбыдағы,Петербургтегі достарына қазақ даласынан материалдар
жіберіп, үнемі хат жазысып тұрды. Әрине, мұның бәрі оның науқасын меңдете
түсті, қазақтан шыққан тұңғыш саяхатшы-ғалым 1865 жылы 25 майда Тезек төре
аулында қайтыс болды. Осы күнгі Талдықорған облысының Панфилов ауданының
Алтынемен тауының баурайына жерленді. 1958 жылы ағартушы ғалымның,
зиратының басына сәулетті ескерткіш орнатылды. Кейін осында Ш. Уәлихановтың
мемориалдық музейі ашылды.
Өткен ғасырдың алдыңғы қатарлы демократиялық идеядағы орыс
интеллигенттері Шоқанның мезгілсіз қайтыс болуына катты қайғырды. Шоқан
шығыс тану әлемінің үстінен құйрықты жарық жұлдыздай ағып өтті... деп
жазды академик Веселовский. Шоқанның өмірі қысқа болды, бірақ ол халқына,
ғылымға бағалы мол мұра қалдырды. Сондықтанда ғалым еңбегі 120 жылдан
астам уақыт зерттеліп келеді. Шоқан мұрасын зерттеу жұмысы әсіресе совет
дәуірінде мықтап қолға алынды. Ең алдымен 1958 жылы белгілі ғалым
Әлкей Хақанұлы Марғұлан Шоқанның таңдамалы шығармаларын жариялады.
Оның басшылығымен (1961-1972) жылдары Ш. Ш. Уәлихановтың 5 томдық жинағы
жарық көрді.
3. ШОҚАН ШЫҢҒЫСҰЛЫ УӘЛИХАНОВ — ГЕОГРАФ ЖӘНЕ САЯХАТШЫ
Ш. Ш. Уәлиханов
Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың (1835-1865) есімі Қазақстанның мәдениеті
мен қоғамдық-ғылыми ойының тарихында заңды түрде құрметті орын алды. Осынау
бір аса көрнекті ғалым әрі,ағартушы Шығыс халықтарының
география,тарих,этнография,фольклор салаларында айтарлықтай толымды да
жемісті ғылыми зерттеулер жүргізді және сол бір кезде сыры-қыры ашылмаған
беймәлім елдерге асқан қауіп-катерге белді буып, батылдықпен саяхат
жасады.Ол өз отандастарының арасынан алғашқылардың бірі болып суырылып
шығып, тылсым жатқан қазақ даласында прогресшіл озык идеяларды таратуға
құлшына ат салысты, орыс және қазақ халықтарның шынайы достығын шышілу-ға
игі істер тындырды. Өзінің ғылми еңбектерінде, сондай-ақ бүкіл жанқиярлық
қызметімен ол қазақтардың орыстармен қаны да, жаны да бір тарихи
туыстығын дәлелдеп берді.
Ш.Ш.Уәлихановтың география саласындағы саяхатшының, ірі творчестволық
қызметіне ерекше тұрғыдан қарауымыздың өзіндік себептері бар. Шындығында
да, біз басқа зерттеушілердің қызметін сөз еткенде олардың Қазақстан
территориясының белгілі бір бөліктерін ғана географиялық жағынан танып білу
ісіне қосқан үлесін баяндаумен шектелсек, ал Ш.Ш.Уәлихановқа жалпы
мағынасындағы аса зерделі географ-саяхатшы ретінде қараймыз.
Европаша толық білімдар тұңғыш қазақ (Ф. М. Достоевский) он тоғызыншы
ғасырдың орта шенінен бастап орыстың қоғамдық ой-пікірінің озық идеялары
кең тараған Омбыда оқып, білім алды. Мұнда ол жер аударылып келген
петрашевшіл С.Ф.Дуровпен,жазушы Ф.М. Достоевскиймен, аса көрнекті географ-
ғалым П.П.Семенов-Тянь-Шаньскиймен, Шығыс зерттеуші ғалымдар
И.Н.Березинмен, Н.М. Ядринцевпен және басқа зиялы адамдармен танысты.
Сөйтіп олар жас Шоқанның көзқарастарының қалыптасуына шешуші ықпал етті.
Шоқан Уәлихановты білімге баулыған Омбыдағы Сібір кадет корпусы сол
кездегі ен. таңдаулы оқу орындарының бірі болатын. Оның, қабырғасынан толып
жатқан қоғам қайраткерлері мен ғалымдар шықты. Кадет корпусының бұрынғы
шәкірттері В.И.Вагин, Г.Н.Потанин,Н.Ф. Анненский және т. б. тамаша ғылыми
зерттеулер жасап және географиялық жаңалықтар ашып, даңққа .. бәленді.
Кадет корпусында негізінен жалпы білімге жетік, маман оқытушылар сабақ
берді. Оның оқу программасына басқа пәндермен қатар жалпы география, Россия
географиясы, геодезия, жаратылыстану ғылымдары және т. б. пәндер кірді.
Географияға пән ретінде сол сияқты этнография мен антропология, түрліше
тәсілдерді оқып үйрену, тілдерді саралап жіктеп, оларды негізгі топтарға
бөлу, әр түрлі халықтарды діни ұғымдар мен тіршілік харакетіне қарай талдау
мәселелері де енгізілді. Россияның экономикалық географиясы үйретіліп, оған
статистика, сондай-ақ өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері
қосылды.
Азия елдерін (Қытайды, Үндістанды, Ауғанстанды, Персияны) Тұранның
(Бұқар, Қоқан, Хиуа) хандықтары болып географиялық және саяси бөлінуін оқып-
үйренуге баса назар аударылды. Бұл елдердегі халықтардың шығу тегіне,
таралуына, дініне және тұрмысына, әдет-ғұрыптарына зер салынды.
Кадет корпусында Қазақстан географиясы негізінен әскери-стратегиялық
жоспарда үйретілді. Қазақ далаларынын шекаралары, жердің, өзен-көлдердің
сипаты, қарым-қатынас жолдары, керуендер өтетін тау асулары, климат және
табиғат жағдайлары, қазактардың саны, олардың шығу тегі, тілі мен діні,
қашан және кімге бағынғаны, қазақтарды басқару ісі, далада бекініс жасау
сияқты мәселелерге көңіл бөлінді.
Ш. Ш. Уәлиханов кадет корпусына оқуға түскенде орыс тілін білмеген.
Бірақ өзінің керемет қабілеттілігі мен зеректігі арқасында ол орыс тілін
қиналмай, тез арада үйреніп алған. Шоқан білімге шапшаң жетілді,— деп
еске алады кадет корпусында бірге оқыған жолдасы әрі досы Г.Н. Потанин,ол
тіпті өзінің орыс жолдастарынан суырылып озып шықты. Оған талайлар қызыға
Шоқан Уәлихановтың Құлжа мен Қашғарияға саяхаты.
қарады... қандай қабілетті, оқу орнына түскенге дейін-ақ сурет сала
біледі екен.
Шоқанның туған өлкесіи зерттеп білуге деген құмарлығы кадет корпусының
қабырғасында пайда болған. Жазғы демалыс кездерінде ол далаға, Қөкшетау
өлкесінің керікті жерлерінің бірі-өзінің туған ауылы Сырымбетке барып
тұрған. Бұл сапарларынан ол зор қанағат тапқан, қазақ халқының өміріне
жітірек зор салып, халық өлеңдерін, аңыздарын, ертегілерін жазып алған,
елдің тұрмыс жағдайы мен табиғатын суретке салған. Табиғатты қаз қалпында
суретке түсіруді Шоқан халық өмірін көз алдына айна қатесіз елестетудін,
бірден-бір оңтайлы құралы деп есептеген. Демалыс күндерінде ауылда
салынған суреттерді (1847—1852) ол негізінен Құсмұрын мен Сырымбетте
жасаған.
Шоқан құс салып, аңшылық құрумен де құмарта айналысқан.
Кадет корпусының ақырғы курстарында,— деп жазды Г.Н.Потанин. Мен қазақ
даласының географиясы мен этнографиясына қызыға ден қойдым. Сонда Шоқан
талай-талай әңгімелерімен менің дәптерлерімді толтыруға жәрдемдесті... біз
қазақтардың сұңқармен аң аулауы туралы қызықты да мол мағлұматтарды
дәптерге түсірдік. Ол жалықпай майын тамызып айтып отырды, мен жазып
отырдым. Сосын ол менің жазып алғандарымды суреттермен көркемдеп, сұңқардың
томағасын, түғырын, дабылдатқышты, дәрі сауытын, мылтықты және т. б. салды.
Сол бір сәттен бастап екеуміз айырылмастай дос болдық, біздің ғылыми
мүдделеріміз де үнемі қабысып жатты, екеуіміз де ортақ бір мақсатты — қазақ
даласы мен Орта Азияны зерттеуді армандадық.
Г.Н.Потаниннің айтуы бойынша, Шоқан тарихи-географиялық әдебиетті өте
құмарта оқыған, ал ондай әдебиеттің сирек ұшырасатын басылымдарын Омбыда
қолға түсіру тіпті қиын болатын.
Кадет корпусы басшыларының Шоқанға қаладағы іргелі кітапханадан
кітаптар алуға рүқсат беруі,— деп сөзін сабақтайды Г.Н.Потанин, мен үшін
зор бақыт болды., Жұрттың қолы жетпейтін кітапханадан Шоқанның Палластың
саяхаты және Рычковтың күнделік жазбалары сынды тамаша шығармаларды
әкелуі біздің рухани есіп-жетілуімізде тұтас дәуір болды.Кітаптардың
қалыңдығы, олардың көлемі, және әріптері ежелгі сөз құрау мәнері, қағаздың
ескітартқан иісі бәрі-бәріне қайран қалып, ауызымыздың суы қүрушы еді.
Өткен дәуірдің әуезді әні естілгендей болатын. Біз Палластың кітабын,
әсіресе сондағы өзімізге таныс жерлер немесе оларға ұрымтал аралар
суреттелген беттерді жан-тәнімізбен қызыға оқыдық.Саяхатшы бұл төңіректе
нені керемет деп тапты, өз күнделігіне нені жазып алуды лайық көрді. Біз
Шоқан екеуіміз осыларға айрықша ден қойдық. Тіпті сол кездің өзінде-ақ,
яғни Шоқан 14-15-ке жаңа толған шақта-ақ кадет корпусының басшылары оған
болашақ зерттеуші, бәлкім ғалым ретінде қараушы еді. Ал Шоқанның өз басы
Орта Азияға саяхат шегуді армандады.
Қадет корпусын бітіргеннен кейін (1853) Батыс Сібір генерал-
губернаторының аппаратында қызмет істеп жүрген кезінде Шоқан Ұлы жүз
қазақтары мен Ыстықкөл қырғыздарының Россияға бейбіт жолмен қосылуы
жөніндегі мәселені шешуге белсене қатысады. Қоқан хандығының Жетісу мен
Қырғызстандағы ықпалын жою үшін және ол жерлерді Россияға бейбіт жолмен
қосып алу мақсатымен патша әкімшілігі жергілікті халықпен келіссөз
жүргізуге жас қазақ офицерін пайдаланды. Осы маңызды тапсырманы орындау
барысында Шоқан сонымен бірге өз сапарын қазақтар мен қырғыздардың
географиясын, тарихын, әдет-ғұрпын, тұрмысын зерттеп білуге пайдаланды.
1855 жылы Уәлиханов генерал Гасфорттың Орталық Қазакстанды, Жетісуды
және Тарбағатайды аралаған сапарына қатысты. Олар Омбы қаласынан шығып,
Семей қаласына барды, одан Аягөз бен Қапал аркылы Іле Алатауына өтті.
Қайтар жолда Шоқан Гасфортты Алтынемен асуына дейін ғана ұзатып салды да,
одан әрі өз бетімен Жоңғар қақпасына, Алакөлге және Тарбағатай тауына сапар
шекті. Содан соң ол Карқаралы, Баянауыл және Көкшетау қалалары арқылы
Орталық Қазақстанға жол тартып Омбыға қай-тып оралды. Бұл сапар жас
саяхатшыға ұмытылмастай әсер қалдырды. Сөйтіп ол Қазақстанның табиғат
жағдайларымен және халықтың өмірімен тұңғыш рет кең көлемде танысты.
1856 жылы Шоқан полковник М.М.Хоментовскийдің басшылығымен
ұйымдастырылған әскери-ғылыми экспедицияға қатысады. Экспедицияның мақсаты
— қырғыз халқымен танысу, оның территориясын географиялық жағынан зерттеу.
Ыстықкөлдің бассейнін картаға түсіру еді. Экспедиция құрамында Яновский
басқарған топографтар тобы да болды. Сондай-ақ оған жергілікті халықтың
өкілдері: қазақтар Әбілес Тазабеков, Бұлан Сасыбаев, Байғазы Тленшин,
Жайнақ Темірбеков және басқалар қатысты.
Верный қаласынан май айының басында шыққан зкспедиция Шелек, Шарын,
Үшмерке және Шырғанақты өзендерінің алкаптарын бойлай өтті. Одан Қарқара
өзенінің бойымен жоғары өрлеп, Санташ асуы арқылы Түп өзенінің алқабына
шықты. Оны бойлай жүріп Ыстықкөлге құлады.
Экспедиция мүшелері Ыстықкөлдің бассейнін топографиялык картаға
түсірді. Көлдің солтүстік-шығыс және шығыс жағаларының географиялық
жағдайын анықтап, солтүстік-шығыс беттегі көлге қүятын барлық өзендердің
бойын зерттеуге де көңіл бөлді.
Ш.Ш.Уәлиханов П.П.Семеновпен бірге көл төңірегіне бірнеше маршрут
бойынша сапар шеккен. Ал жас қазақ ғалымы П.П.Семеновпен Омбыда 1856 жылдың
көктемінде танысып, достық қарым-қатынас орнатқанды.
1856 жылғы тамызда Шоқан Қүлжа қаласына аттанады. Сапардың негізгі
мақсаты — Қытаймен сауда қатынастарын жолға қою туралы қытай өкімет
орындарымен келіссөз жүргізу еді.Өйткені ціүгішектегі орыстың сауда-саттық
орны өртеніп кеткеннен кейін екі арадағы қарым-қатынас үзіліп қалғанды.
Уәлихановтың алдында даулы шекара мәселелерін шешумен байланысты күрделі
дипломатиялық миссияны атқару міндеті тұрды. Ол осынау бір маңызды
тапсырманы ойдағыдай орындап шықты. Құлжа өлкесінде үш айға жуық болған
Шоқан аймақтың физикалық-географиялық жағдайларымен, халықтың өмірімен және
тарихымен танысты.
1857 жылы Шоқан тағы да Алатау қырғыздарына сапар шегеді. Бұл Қашқарға
экспедицияға шығар алдында күш-мүмкіншіліктерді сынап байқау тәрізді саяхат
еді. Бұл жайында Батыс Сібірдін, генерал-губернаторы Гасфорт былайша
турасын жазды: Мен мынаны мойындаймын,— деді ол,— Қашқария шекараларына,
көшпенді тағы қырғыздардың арасына сенімді чиновникті жібергенде оның
алдағы уақытта жөнелтілуге тиіс керуен барғанша Қашқариядағы және жалпы
Батыс Қытайдағы істерді қадағалау мақсаты көзделгенді.
Қырғыз Алатауында болған кезінде Уәлиханов қырғыз халқының өмірімен
және тұрмысымен жақынырақ танысып, оның тарихын, этнографиясын және
халықтық поэзиясын зерттеді. Қажымай-талмай еңбектену нәтижесінде ол аса
мол тарихи-этнографиялық материал жинады. Этнографиялық очерктер,
статистикалық деректер, тарихи мағлұматтар, үйсіндер мен тағы орданың халық
әдебиетінің ескерткіштері менің жазбаларымда бірнеше дәптер болып
текшеленді,— деп жазды Уәлиханов. Бұл орайда ерекше көңіл аударарлық бір
жәйіт: жас зерттеуші қырғыздардың атақты поэмасы Манасқа тұңғыш рет зер
салып, оны бірінші рет қағазға түсірді және орыс тіліне аударды. Ол осынау
бір фольклорлық ескерткішке түңғыш рет тарихи-әдеби талдау жасады.
Ш.Ш.Уәлихановтың 1856—1857 жылдардағы саяхаттарыньщ ғылыми нәтижелері
оның Ыстықкөлге сапар күнделіктері, Іленің арғы бетіндегі өлкенің
географиялық очеркі, Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа
қаласы, Қырғыздар туралы жазбалар және басқа еңбектерінде жүйелі түрде
баяндалған.Сол бір шығармаларының өзінде-ақ 21—22-ге жаңа толған жас Шоқан
өзін Тянь-Шань мен Жетісудың географиясын, сол ай-мақтарды мекендейтін
халықтардың тарихын бес саусағындай тамаша білетін байқампаз да дарынды
ғалым ретінде танытты.
Шоқан Уәлихановтың зерттеулері П.П.Семенов-Тянь-Шанский арқылы
Петербургтың ғылыми топтарына мәлім бола бастады. Ал көрнекті орыс
ғалымьшың өзіЕ.Ламанскиймен бірлесіп Шоқан Уәлихановтың еңбектері туралы
пікірлерін жазып, ұсыныс жасады.Сол пікірдің тұжырымды протоколдық
жазбасында былай делінген: Шоқан Уәлиханов Ыстықкөлдің шығыс жағалауына
сапар шегіп, Қырғыз даласы хақында аса бай географиялық, эткографиялық және
тарихи материалдар жинады. Жас ғалым сол деректерді мәлімдеуге әзір.
Шоқан Уәлиханов 1857 жылғы 21 ақпанда Орыс География қоғамының толық
мүшесі болып сайланды. Ал мұның өзі жас ғалымның орыс ғылымы алдындағы аса
көрнекті еңбегін бірауыздан мойындау еді.
П.П.Семеновпен пікірлесу Уәлихановқа көп әсер етті, албырт жасты
рұхтандырып, қанат бітірді, оның болашаққа деген сенімің нығайтты. Мен
Шоқанға осының алдында ғана жүріп өткен саяхаты жөнінде қуанышы қойнына
сыймай масаттанып отырған шағында кезіктім,— деп жазды Г.Н. Потанин. Бұл
Шоқанның Шығыс тарихына барған сайын терең бойлап,.. хундар, тукиулер, жуан-
жуандар мен ұйғырлар жайында жазылғандарды қайта-қайта құныға оқып жүрген
мезеті екен. Дәл осы сәтте Омбыға белгілі автор Риттердің Азия
жертануының аудармашысы П.П.Семенов келген еді. Ол осы еңбектің өзін
толғандыратын шешімдері жайлы ойды ортаға салып, аудармасын Шоқанға
оқытады.
Өзін ержүрек саяхатшы ретінде даңққа бөлеген Қашқар сапарына Шоқан
1858—1859 жылдарда шықты. Бұл мейлінше қауіп-қатерге толы сапар еді.
Өйткені Қашқария елі ол кезде европалықтар үшін жабық болатын.Өзінің
зұлымдығьмен әрі қаныпезер қаталдығымен аты әйгілі болған Қашқарияны билеп-
төстеуші Қожа Уәлихан төре европалықтарға сенімсіздік білдіріп, олардың
Қашқария жеріне аяқ аттағанын аяусыз өлтіріп отырды. Мысалы, белгілі
географ Адольф Шлагинтвайт, Уәлихан төренің әмірі бойынша басы кесіліп,
қаза тапты. Оның аянышты өлімі туралы алғашқы мағлұматты Шоқан алып қайтты.
Міне сондай қиын-қыстау жағдайда Қашқарияда жүмыс істеп, ол өлке туралы
ғылыми деректер жинау өте қауіпті еді. Осы жағдайға қанық П.П.Семенов-Тянь-
Шанский мен Е.П.Ковалевский экспедицияны үйымдастырған кезде оны сауда
керуені деп лақап таратып мұқият әзірлік жасады. Шоқан қырғыз киімін киіп,
керуен-басы Мұсабайдың туысы ретінде Әлімбай деген атпен сапар шегуге тиіс
болды
Экспедацияны жолға дайындаған шақта (1857 жылдың аяғы— 1858 жылдың
басы) Шоқан Жетісуда болды. 1858 жылғы 12 ақпанда Верныйда генерал
Гасфортқа мынадай хабар жолдады: Қыстың қатал болуына және қардың өте-мөте
көп жаууына байланысты Алатау тауларының жолдары мен асуларының бәрі
түгелдей қараша айынан бері бітеліп қалды және олардың ақпанның аяғына
дейін ашыла қоюы неғайбыл. Сөйтіп ол Жетісуда керуен-нің келуін күтті.
Керуен Қапалдан 30 шақырымдай
қашықтықтағы Қарамола жотасының бөктерінде орналасқан Сарыбас ауылынан
жолға шықпақ болып белгіленді. Шоқан бұл араға 1858 жылғы 28 маусымда
жетіп, Семей қаласынан келген керуенге қосылды. Қеруеннің құрамында 43
адам, 101 түйе, 65 салт және жүк тиелген ат, сондай-ақ 6 киіз үй бар
еді.Шоқан өзінің офицерлік киімін тастап, басына сәлде тартып, ұлттық ұзын
шапан киді және шашын ұстарамен ал-дырып тастады.
Бірінші шілдеде керуен Алтынемел жотасынан асып, Іле өзенінің алкабына
бет алды. Ол уақытта Іле өзенінен өту қиын болатынды: өзен үстінде көпір
жоқты. Сөйтіп керуен өзеннің екінші бетіне түбі тайыз көне қайықтармен
шығарылды. Керуеннің одан арғы жолы Текес, Қарқара және Көкжар өзендерінің
алқаптарына ойысты. Долай қырғыз айылдарында жергілікті халық арасында
сауда-саттық жасап жүрген қашқарлық көпестер жиі кездесті. Саудагерлермен
қоян-қолтық байланыс жасап, Шоқан олармен Қашқарияға дейін бірге баруға
келісті.
Алайда жолда бірқатар қиыншылықтар туды. Ол жөнінде генерал Гасфорт
соғыс министріне былай деп мәлімдеді: Көтеріліс шығуына байлайнысты Қытай
үкіметі қабылдаған шаралар Қашқарияға өтуге қиындық келтіруде... сөйтіп
біздің керуен оның белгіленген бағыт бойынша одан әрі жол жүруіне
жергілікті өкімет орындары келісім бермеген жағдайда товарларын өткізу үшін
Құлжаға барады. Бірақ экспедицияны ұйымдастырушылар мұндай жағдайды місе
тұтпады. Үкімет: Егер керуен Қашқарияға өте алмаса, онда оның Құлжаға
баруынан еш пайда жоқ деп есептеді.
Осы айтылғандардың бәріне қоса сауда керуендеріне әлсін-әлсін шабуыл
жасап, тонауға ұшыратқан жол азабын да қосқан жөн. Сонымен қатар қырғыздар
арасында керуенде ғалым офицер бар деген сыбыс тарап кетеді. Міне осы
қиыншылықтардың бәріне қарамастан, ержүрек саяхатшы өз сапарын әрі қарай
жалғастыруға бекем бел байлайды.
Ыстықкөл алқабынан Қашқарияға Үш Тұрфан арқылы жүретін шығыстағы жол,
Үлкен Ақсайды және Атбашы, Арпаны басып өтетін жолдары бартын-ды. Бүрынғы
сапарлары бойынша бұл өңірді жақсы білетін Шоқан Орталық Тянь-Шаньның сырты
арқылы өтетін Ақсай жолын таңдап алады.Бұл шығыстағы елдердің ежелден бәрі
бір-біріне қатынайтын үлкен керуен (Жібек жолы) жолы еді. Зәуке алабында
шатқалдағы асу өте ауыр-ды. Зәуке белесінен жол Сырдария өзенінің негізгі
саласы — Нарын өзенінің жоғары сағасына бет алып, одан әрі Тянь-Шаньның
оңтүстік сілемі болып табылатын Теректі Дауан жотасына қарай асады. Тянь-
Шаньның оңтүстік беткейінде керуен тағы да жазға кездеседі: қыркүйектің
аяғында мұнда күн жайма шуақтанып, төңірек гүлдеп кұлпырып тұрады. Осының
алдында ғана суықтан бүрсең қағып жаураған жолаушылар Тянь-Шаньның оңтүстік
беткейіне өтіп жылынып, рахатқа батады. Өз күнделігінде Шоқан ол араның
шөлейт болуына Қарамастан жердің жақсы өңделгені, сондай-ақ қолдан
суландырудың диқан өмірінде аса зор маңызы бар екені туралы жазған.
Шекарадағы тексеруінен қауіптенген Шоқан өз күнделігін Теректі Дауанның
шатқалына көміп кетеді. Үш ай жол жүріп, керуен 1858 жылғы 27 сентябрьде
Қытай шекарасынан өтеді.
III.Ш.Уәлиханов Қашқарияда 1859 жылғы наурыздың ортасына дейін жарты
жылға жуық болған. Осы мерзім ішінде ол қаламен танысып, Алтышаһар елін
зерттейді. Солтүстігінде Тянь-Шань, оңтүстігінде Кунь-Лунь таулары қоршап
тұрған Қашқар, Ақсу, Үш Турфан, Жанасар, Жәркент және Қотан қалалары сол
кезде Алты-шәһар деп жалпылама аталатын-ды. Сол дәуірде бұл қалалар Қоқан
хандығына бағынған. Сондықтан Орта Азиямен және Қазақстанмен саяси әрі
сауда-саттық қатынастары үшін ашық өлке саналған. Жат адамдардың назарын
аудармас үшін Шоқан керуен-шілердің сауда-саттық ісіне де араласуға мәжбүр
болады.
Қашқарияға келген бойда-ақ Шоқан бұл арада қоқандықтарға ерекше ілтипат
көрсетілетінін бірден байқады.Керуен басы Мұса-баймен бірге қоқандықтар оны
қүшақ жая қарсы алып, қорғап, қамқорлық жасаған. Міне осының бәрі Қашқария
елін зерттеуге қолайлы жағдай туғызады.
Шоқан Қашқария елінің саяси әрі экономикалық құрылымы, тарихы және
этнографиясы бойынша мол деректі материалдар жинақтайды. Қоқандықтар арқылы
Қашқарияның саяси және сауда қайраткерлерімен, мәдениет өкілдерімен
танысып, ол Алтышаһардың өткендегісі мен бүгінгісі туралы өте құнды
мағлұматтарды естіп құлағына құйып алады.
Ал менің іс-қарекетіме келетін болсақ,— деп жазды Шоқан Қашқарияға
бару және Алатау тауына қайту жолының суреттемесі атты еңбегінде,— мен
Қашқарияда болған кезімде өлке туралы, әсіресе Кіші Бұқардың саяси ахуалы
жайында мүмкіндігінше дәлмедәл деректер жинауға барынша ұмтылдым, діттеген
мақсатыма жету үшін барлық ұлттардың, таптардың,партиялардың адамдарымен
таныстым, сөйтіп бәз біреуден алған мағлұматтарды екінші адамның
айтқандарымен салыстырып сараладым; оған қоса қожалар билеп-төстеген
дәуірге жататын бірнеше тарихи кітапты қолға түсіру, бағзы ақындармен,
ғалымдардың достық ықыласымен пайдалану сәті түсті.
Қашқарияда Шоқан ұйғыр тілін тәп-тәуір үйреніп алады. Ғалымның
архивінде оның Қашқарияда ұйғыр тілінде жазғандары сақталған.
1859 жылдың ақпанында Қашқариядағы саяси жағдай шиеленісе түседі. Түні
бойы шаһарда салт атты қарулы жасақтар сабылып жүрді, дуалдар мен
дарбазалардың түбінде күзет күшейтілді, шекараларды бақылаушы отрядтар
торуылдады,— деп жазды Уәлиханов, қаңтардың аяқ шенінде Қашқарияға Құлжадан
бірнеше көпестер және бізден кейін Семейден шыққан ташкенттіктер келді.
Солар арқылы біздің керуенде орыс жансызы бар деген сыбыс тарады. Сөйтіп
Қашқарияда одан әрі қалу өте қауіпті болды. Сәт-сіздікке ұшырап қалмаудың
қамын ойлаған Шоқан керуенбасы Мұсабайды тез кетуге асықтырады. 1859 жылғы
11 наурызда олар қайтар жолға шығады.
Қайтар жол Теректіден сәл оңға қарай Тұрғарт асуын басып өтетін-ді.
Тұрғарттан керуен биік таудағы Шайыркөлге бет алды, ол көл жөнінде ғалым ел
аузынан толып жатқан тарихи әңгімелер мен аңыздар естіген-ді. Шоқан осынау
бір керемет әсем көлге келген тұңғыш саяхатшы еді. Ол арадан керуен Атбашы
және Үзген өзендерінің аңғарлары арқылы Нарын өзенінің оңтүстік жағасында
орналасқан Қоқанның Құртқа бекінісіне шықты. Одан әрі керуен Нарын өзенінің
бойын өрлеп, солтүстік-шығысқа қарай шеру тартты. Содан 6 сәуірде Жетімшоқы
маңында Зәуке асуы арқылы Ыстықкөл алқабына баратын үлкен керуен жолын
кесіп өтті. Ақыры ЬІстықкөлдің шығыс жағалауы Іле алқабы арқылы 12 сәуірде
Верный қаласына оралды.
Қашқарияға саяхаттағы жолда шеккен ауыр азап Ш.Ш.Уәлихановтың
денсаулығын өте-мөте әлсіретіп ауруға душар етті. Сөйтіп оның Петербургқа
есеппен баруға шамасы келмей қалды, ал ондағы ғалымдар жас саяхатшыны тағат
таппай күткен еді. Генерал И.Ф.Бабков былай деп жазды: Сыртқы істер
министрлігіндегілер бұған дейін құлақ естіп, көз көрмеген Қашқарияға
Уәлихановтың сапары жайында толық баяндауды дегбірсіздене әрі аса ынтыға
күтті. Осы іске мұрындық болған Е.П.Ковалевский елден ала бөтен құштарлық
білдірді... Біздің жансыздың Қашқарияда болуы және Шығыс Түркістан яки Кіші
Бұқар жайында оның өте қызғылықты деректер жинағаны туралы лақаптар,
Е.П.Ковалевскийдің граф Блудовпен етене таныс болуы себепті, Петербургтің
жоғары топтарына жетіп жатты. Сондай-ақ сыртқы істер министрлігіндегілер
сол тұста Қашқарияға Үндістаннан ағылшын тыңшысы белгілі Адольф
Шлагинтвейттің жіберілгенінен кейін оның Қаш-қарияда кісі қолынан қаза
тапқанынан хабардар-ды. Міне осы жағдай Шоқан саяхатының беделі мен әсерін
одан бетер күшейте түскен-ді. .
Ш.Ш.Уәлиханов Петербургқа тек 1859 жылдың аяқ шенінде ғана келді. Орыс
ғалымдары оны ержүрек саяхатшы, Орта Азия мен Қазақстанды терең білетін
зиялы зерттеушір ретінде қарсы алды. П.П.Семенов-Тянь-Шаньский Уәлихановты
Петербургқа ғылыми жұмысқа қалдыру жөнінде үкіметке өтініш білдірді.Шоқан
Азия департаментінің штатына тіркелді.Сонымен қатар Бас штабтың Әскери-
ғылыми комитетінде, Сыртқы істер министрлігінде, Орыс География қоғамында
да қызмет атқарды. Мұнда жас ғалым өз еңбектерін География қоғамының
басылымдарында жариялауға әзірледі. Шоқанның Жоңғар очерктері,
Алтышәһардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясындағы (Кіші Бұқардағы) алты
қаланың 1858—1859 жылдардағы жай-күйі туралы және т. б. еңбектері 1861
жылы География қоғамынын жазбаларында жарық керді.
Денсаулығының нашарлауына байланысты Уәлиханов 1861 жылғы көктемде
Петербургтен кетуге мәжбүр болды. Дәрігерлердің ақыл-кеңесі бойынша ол
өзінің туған даласына аттанды. 1864 жылы Шоқанды генерал Черняев өзі
жасақтаған әскери экспедицияға шақырды. Бұл экспедиция Оңтүстік Қазақстанды
Россияға қосу мақсатын көздеген-ді. Бірақ көп кешікпей Уәлиханов одан
кетуге мәжбүр болды. Шоқанның ойы бойынша қосылу бейбіт жолмен жүзеге
асырылуы тиіс-ті. Бірақ патша өкіметінің отаршылдық саясатын қызғыштай
қорушы патша генералы Черняев жиі-жиі озбырлық жасап, бейбіт халықтың
жазықсыздан-жазықсыз қанын төкті. Мұндай бассыздыққа наразылық білдірген
Шоқан экспедицияны тастап, Верный қаласына қайтып кетті.
1865 жылғы апрельде қазақ халқының аяулы ұлы, аса көрнекті ғалымы, әрі
саяхатшысы мезгілсіз дүние салды.
Орта Азияны, Қазақстанды және Шығыс Түркістанды зерттеуші ретіндегі
Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбегін әлемдік ғылым бірауыздан мойындады. Оның
еңбектері орыс, ағылшын, неміс және француз тілдерінде басылып шықты.
Тамаша казақ ғалымының толымды туындыларына орыс ғалымдары П.П.Семенов-Тян-
Шанский, И.В.Мушкетов, Н.Н.Веселовский, Н.А.Аристов,Н.И.Березин, Г.Е.Грум-
Гржимайло, Г.Н.Потанин және басқа-лар лайықты баға берді.
1904 жылы География қоғамы Ш. Ш. Уәлихановтьщ шығармаларын жарыққа
шығарды. Басылымның алғы сөзінде академик А.И.Веселовский былай деп жазды:
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану көкжиегінде жарық жұлдыздай жарқ ете
түсті. Орыстың шығыстанушылары оның керемет ғажайы құбылыс екенін мойындады
және одан түрік халықтарының хақында ұлы да аса маңызды жаңалықтар ашады
деп күтті. Амал нешік, мезгілсіз ажал біздін бұл үмітімізді үзіп кетті.
Ш.Уәлиханов артында мол ғылыми мұра қалдырды. Ол Орта Азия мен
Қазақстанның тарихына, географиясына және этнографиясына арналған аса
маңызды кыруар еңбектер жазып үлгерді, сондай-ақ оның қаламынан қоғамдық-
саяси тақырыптарға арналған көптеген шығармалар туды. Ш.Уәлиханов бірқатар
шығыс және европа тілдерін жақсы білді. Мұның өзі оған Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының тарихы мен географиясына қатысты шығыс және
европалық көне деректер мен ескерткіштерді түпнұсқа бойынша зерттеуге
мүмкіндік берді. Сол сияқты ол парсы, араб және түрік тілдерінде жазылған
бірқатар кітаптарын (Бабыр-на-ме, Тарихи-Рашида, Тазкирян ходжаган
және т. б.) текстерімен де жұмыс істеді. Петербургта Азия департаменті
жанындағы жоғары мектепте ол Азияға қызмет істейтін адамдар үшін түрік
тілдерінен сабақ берді.
Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбектері арасында оның Жетісу, Ыстықкөл, Тянь-
Шань және Шығыс Түркістан бойынша тарихи-географиялық шолуға арналған
зерттеулері өте-мөте көңіл аударарлық. Орта Азияны зерттеп білу оның ежелгі
арманы болатын. Сондықтан да ғалым өзінің күллі өмірін осы игі іске
бағыштады.
Орта Азияның үстін күні бүгінге дейін қандайда бір тылсым күңгірттік
торлап тұрғандай көрінеді — деп жазды Шоқан Жоңғғар очерктерінде. — Аса
қуатты екі державаның — Россия мен Англияның ұрымтал орналасқанына
қарамастан, Орта Азияның көп бөлігі европа ғылымы үшін әлі де болса көп
жағдайда беймәлім болып қалуда. Біздің қоғамдас ғалым жолдасымыз
П.П.Семенов өзі аударған Epdkunde von Asien атты Риттер кітабының II томы
бастырып шығару үстінде Орта Азия Ішкі Африка мен пара-пар ғана деңгейде
зерттелген деген түжырымға келді. Расында да, Орта Азия туралы біздің
географиялық әдебиетте орын алып келген дүдәмал әрі кереғар деректер, бұл
ел, бұрынғылар айтқандай, жабулы қазандай жабулы күйінде қала берсін
дегенге саймаса да бері салғанда өлкені шешуі қиын ғылыми жұмбаққа
айналдырып отыр. Ал ортаазиялық адам жөнінде ауыз тұшырлық біз ештеңе
білмейміз.
Міне сондықтан да Ш.Уәлихановтың өзі зерттеген аймақтың табиғаты мен
физикалық-географиялық ерекшеліктерін танып-білуге ғана емес, сонымен қатар
оның адамдарына, олардың әдет-ғұрпына, салтына, тіліне, көне аңыздарына да
қызыға зер салуы өзінен-өзі түсінікті.
Жүріп өткен жерлердің зерттелу деңгейіне және олардың танып-білуге
қолайлылығына қарай Шоқан өз саяхаттарын екі кезеңге бөледі: бірінші кезең
Жоңғарды аралап, Жетісу, Іле өлкесі арқылы Ыстықкөлге барған жолды қамтиды.
Бұл жерлердін, физикалық-географиялық сипаты орыс саяхатшыларының
зерттеулері бойынша-жақсы белгілі деп есептеген Уәлиханов өз еңбектерін
олар елемей немесе аңғармай кеткен дректермен толықтырды.
Менің саяхатымның екінші кезеңі Сырдария өзенінің негізгі саласы болып
табылатын Нарын өзенінің жоғары сағасынан басталады. Бұл ара осы меридианда
Семенов сапарының ең шырқау шегі. Одан әрі менің алдымда әлі зерттемеген,
адам аяғы баспаған мүлде меңіреу өңір жатты, — деп жазды Шоқан Уәлиханов
саяхатының бұл кезеңі өте-мөте жемісті әрі географиялық жаңалықтарға толы.
Шоқан сапарда жүргенде ұдайы күнделік жазып отырды, аса зор қауіп-
қатерге қарамастан, ол тіпті Қашқарияда да осы дағдысынан әсте жаңылған
жоқ.
Өз ізденістерінде сондай-ақ күнделіктерінде Шоқан зерттеген өлкелерінің
географиясына көп көңіл бөледі. Оның жүрген жолдарын суреттеген жазбалары
саяхатшы ат ізін салған аймақтардың барынша қызғылықты географиялық
очерктері іспетті. Оларда жер бедерін тап басып нәзік түсіне білу де,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сипаттау да, өзендер мен көлдерді тамаша
суреттеу де бар. Жазбаларға схемалық карталар қоса берілген. Сонымен қоса
Шоқан өсімдіктердің, жануарлардың, тау жыныс-тарының коллекцияларын, сондай-
ақ түрліше сирек кездесетін бұйымдарды; ежелгі грамоталарды, халықтың әсем
қолөнерінің, көркем ыдыс-аяқтың және т. б. үлгілерін жинады.
Ш. Уәлиханов белгілі бір елді сипаттағанда әуелі оның географиялық
орнын анықтаған. Айталық, қырғыздар туралы жазбаларда елдің
территориясының, шекараларының толық сипаттамасы берілген. Әсіресе Тянь-
Шаньның және Ыстықкөл бассейнінің физикалық-географиялық жағдайлары
неғұрлым молырақ суреттелген. Іле өлкесінің географиялық очеркінде осы
өлкенің шекаралары, жер бедерінің ерекшеліктері туралы, Алатау таулары,
аймақтың өзендері мен көлдері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі жайында
мағлұматтар жақсы келтірілген. Сол сияқты Шығыс Түркістанның табиғат
жағдайлары жөнінде ғылым үшін мүлде соны деректер берілген.
Ш.Ш.Уәлихановтың өзі зерттеген аймақтардың географиялық шекараларын
неғұрлым дәлірек белгілеуге ұмтылған талабын ерекше атап өткен жөн.
Мәселен, ол Іле өзенінің шекараларьщ Іле мен Күнгей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz