Шағын және орта бизнестің теориялық аспектісі. Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен экономикадағы алатын орны
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Шағын және орта бизнестің теориялық аспектісі 5
Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен экономикадағы алатын орны ... 5
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің даму ерекшеліктері
... 15
Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың шетел тәжірибесі. 25
2. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
мемлекеттік қолдау...34
Қазақстан Республикасында шағын бизнесті дамыту үрдістері 34
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау
шаралары 42
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті мемлекеттің қаржылық
реттеу...51
3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті мемлекеттік
қолдаудың проблемалары мен оны шешу жолдары 83
Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау проблемалары мен оларды шешу
жолдары.. 83
Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында шағын және орта бизнеесті дамыту жолдары
93
Қорытынды 104
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 108
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: әлемдік тәжірибені есепке ала отырып
Қазақстанда қалыптасып отырған нарықтық экономика, орталығында пайда,
табыс, бәсеке болатын, коммерциялық есептілік мүддесіне негізделген еркін
кәсіпкерлер, меншік иелері, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Нарықтық экономиканың қызмет етуіндегі
шешуші рөлді бизнес, кәсіпкерлік ойнайды, кәсіпкерлік -шаруашылықтандырудың
нарықтық жүйесінің тәжірибелік негізі, нарықты қозғаушы, тірілтуші фермент,
катализатор.
2030 жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегилық жоспары шегінде
жақын жылдарағы маңызды тапсырмалардың бірі жұмыссыздық пен кедейшілікпен
күресу және неғұрлым қатаң ауыл мәселерін шешу, сонымен қатар шағын және
орта бизнесті дамыту арқылы кәсіпкерлік қызметке Қазақстанның ауыл
тұрғындарының көп бөлігін тарту болып табылады [1].
Шағын және орта бизнес әр салаларда әртүрлі тауарлар мен қызметтерді
өндіру және өткізу түрінде көрсетілген.
Шағын бизнестің көптеген кәсіпорындары өндірісті дамытуға экономикалық
мүмкінділіктерінің болмауынан, жоғары салықтық ставкалардан, қаржылық
қорлар мен басқа да ресурстардың жоқтығынан, сонымен қатар мемлекет жағынан
әрекет етпейтін қолдаулардан өз қызметтерін кеңейте алмай отыр.
Дамыған елдерде шағын және орта бизнеске экономикада жұмыспен
қамтылғандардың негізгі саны келеді, біздің еліміздегі өте өзекті мәселе
болып отырған, жұмыспен қамтылмаған халықты жұмысқа тұрғызу мәселесін
шешеді. Біздің елімізде шағын жіне орта бизнесте жұмыспен қамтылғандардың
үлесі жоғары жұмыссыздық санына қарамастан 23,7 пайызды (2 млн. адам), осы
уақытта Шығыс Еуропа елдерінде ол 40-60 пайызға жуық, ал дамыған елдерде -
90 пайыздан жоғары, оның ішінде шағын бизнес үлесіне экономикадағы жұмыспен
қамтылғандардың 50-60 пайызы келеді.
Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлік Қазақстан Республикасының
экономикасында мәнді орын алады.
Бірақта қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамуына шағын
кәсіпорындардың санының өсу қарқынымен, олардың өндірістік аймақтарда
көрнікті жеткіліксіз таратылуымен, импорттық тауарларға қарағанда олардың
тауарларының төмен бәсеке қабілеттілігімен, шағын кәсіпорындардың
көлеңкелі нарық сферасына кетуімен байланысты бірқатар жағымсыз
тенденциялар байқалады.
Осы мәселелер шағын бизнестің дамуына жалпы көзқарастардың шығарылу
қажеттілігін, шағын бизнес үшін кадрларды дайындау жүйесін құру, оларды
қолдау стратегиясында басымдылық бағыттарды бағалауға шарттап отыр. өз
алдына шағын бизнесті күрделі масштабты дамыту өркениетті нарықтық
қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын тиімді шешуге мүмкіндік береді:
олардың айналымсыздығына кепілдікті қамтамасыз ету, шағын және орта
бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру, барлық ресурстарды неғұрлым тиімді
және икемді қолдану.
Қазақстанда шағын бизнес сұрақтары келесідей заңдылық актілермен
реттеледі: Кәсіпкерлікті дамыту мен шаруашылық қызмет еркіндігі туралы,
Лицензиялау туралы, Банкроттық туралы, Шаруашылық серіктестіктер
туралы, Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы, Кооперациялау туралы, Шағын
бизнес пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы [2].
Шағын бизнестің нақты артықшылықтарын қолдану кезінде кез келген елдің
жағдайы тұрақтанады, өндіріс құлдырауы тоқтатылады, тапшылық жойылады.
Шағын бизнесте әрбір адам өзінің іскерлік ерекшеліктерін қолдана отырып, өз
жағдайын жақсартуға, өз мүмкіндіктері мен қаржылық құралдарын өткізуге
мүмкіндігі бар.
Осыған орай, Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және
ұйымдастыру үлкен ғылыми-тәжірибелік мәнге ие болады.
Жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың қызмет ету жағдайында шағын
және орта бизнестің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік негіздерін
зерттей отырып, оның Қазақстанда дамуының қазіргі жағдайына талдау жүргізу
және перспективаларын анықтау. Осы мақсатқа сай, жұмыста келесідей
тапсырмалар қойылған:
шағын және орта бизнестің экономикалық мәнін, мақсаттары мен дамуының
негізгі бағыттарын негіздеу;
нарықтық экономиканың қызмет етуінде шағын кәсіпкерліктің маңызды рөлін
ашу;
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес субъектілері санының
өзгеруін талдау;
Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес кәсіпорындарының негізгі
көрсеткіштерін аймақтар және экономикалық қызмет түрлері бойынша бағалау;
Қазақстанда шағын бизнесті мемлекет тарапынан қаржылық қолдау мен
ынталандыруын талдау;
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру мен дамытудың кейбір
мәселелерін анықтау және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Жұмыста нарыққа көшу жағдайында экономикалық қатынастарды реттйтін
Қазақстан Республикасының заңдылық және нормативтік актілерін, сонымен
қатар халықаралық және мемлекетаралық құжаттар мен келісім-шарттарды,
Қазақстан Республикасы дамуы мен статистикасы бойынша мемлекеттік
комитеттің ресми статистикалық деректері, қазақстандық және ресейлік ғылыми
басылымдары мен арнайы басылымдарында шығарылған аналитикалық материалдар
кеңінен қолданылған.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Шағын және орта бизнестің теориялық аспектісі
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен экономикадағы алатын орны
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры Йозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 жж.) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзін эпиграф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу -
басқаның істегенін істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер -алдымен
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан
Батист Сәй (1767-1832 жж.) былай деген: Кәсіпкер -адамдарды өндірістік
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам [3].
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон
(1650-1734 жж.) ендірді. Бұл ұғымға ол нарықтық тәуекелділік жағдайында
табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін
жатқызады.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс әкелетін кез-келген
қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік - новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер - ол өнертапқыш. Сондықтанда
бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер
бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш-
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көзқараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес - бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік - бұлда адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтанда экономикалық
әдебиеттерде олар пара пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің
новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині
қолданылады [4].
Шағын бизнес үшін бірінші кезекте меншік иесі мен кәсіпкер, қожайын
ұғымдары сәйкес келеді.
Бизнестің бес түрін бөліп көрсетуге болады: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық, делдалдық және сақтандырушылық. Өндірістік бизнес негізінен
тауарлар мен қызметтерді өндіру аясында таратылады. Коммерциялық бизнес
тауарлы-ақшалай, тауарлы-айырбастық операцияларда анықтаушы рөлді
мінездейді. Қаржылық бизнес сату-сатып алу объектісі ретінде арнайы тауар -
ақша, валюта, бағалы қағаздарболатын коммерциялық бизнестің түрлілігін
көрсетеді. Делдалдық бизнес тауар айналымы процесінде байланыстырушы буын
ретінде, делдал рөлін атқаратын, өзі тауар өндірмейтін және тауар сатпайтын
бизнесмен-делдал. Сақтандырушы бизнес бірден қалыптасатын жағдайлардан адам
өмірін, құндылықтарды, мүліктің мүмкін болатын жоғалымын өтеуіне белгілі
бір төлемге кепілдеме беретін бизнес түрі. Бизнестің эр түрінің өзіншік
ерекшеліктегі қоршаған ортасы бар. 1-ші суретте қоршаған ортаның
негізгі элементтері бөлініп көрсетілген.
Нарыққа жанама немесе біртіндеп
енгізілген қоршаған орта элементтері
Экономика толығымен
Технологиялық даму
Жалпылама ақпарат құралдары
Әлеуметтік қозғалыстар
Мемлекеттік басқару органдары
1 - сурет. Бизнестің қоршаған ортасы
Ескертпе: Экономика предприятия В.Я. Горфинкеля, В.А.Швандара. Третье
издание. Москва, 2004 г. - 56 бет
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктесі жайлы және
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық
серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі
жүктеледі;
командитті - аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және басқаның
салынған салымымен);
қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен
қосымша жауапкершілік мойынына алады;
өндіріс және тұтыну кооперативтері;
консорциумдар;
акционерлік қоғамдар.
Кесте 1.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен
олқылығы
Кәсіпкерліктің Артықшылығы Олқылығы
түрлері
1. Бір тұлғалы Ұйымдастырудағы Капиталды көптеп тартудағы
жекеленген қарапайымдылығы. Қызмет қиындықтары. Болған
шаруашылықтар жасауының толық еркіндігі. зардаптарға жауапкершіліктің
Нарықтық саладағы мінез- шексіздігі. Барлық ұйымдық
және
құлқының икемділігі. басқарушылық іс-әрекеттің
Қызметінің құпиялығын біріктірілу қажеттілігі.
сақтау мүмкіндігі. Барлық
табыс табудағы максималды
мүдделілігі.
2. Серіктестіктер Басқару бойынша міндеттердіӘріптестердің өзара
бөлу. Қаржы тартудағы үлкенөнімсіздігінің ықтималдылығы.
мүмкіндіктер. Еркін және Сенімсіздік арқасындағы
оперативтік іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық
әріптестермен келісу комфортсыздық. Әріптестердің
кезіндегі
шектеулілігі. өзара келіспеушілігінің
арқасындағы бұл түрдің
тұрақсыздығы.
3. Акционерлік Қосымша капиталды тезірек Басқарудың тым күрделілігі
және
қоғамдар. және кеңірек тарту оперативтілігінің
төменділігі.
Корпорация қызметі әртүрлі Акционерлердің басқаруға
сала шеңберіндегі капитал қатысуы мен бақылау
деңгейінің
қозғалысының еркіндігі. жоғары еместігі. Кәсіби
Акционерлердің құпияның ашылу мүмкіндігі.
жауапкершілігі.
Ескертпе: Бондаренко В. Подержка малого и среднего бизнеса Малое
предприятие, №69, 2003г.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты
жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі - оперативті басқару құқығына
негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады:
таза мемлекеттік - толық шаруашылық есеп, қазыналық -толық емес шаруашылық
есеп.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі
болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма
ұғымын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар:
фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс
енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті
жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын
өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ал барлық
халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық
тұрғыдан дараланған. Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен
айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы
мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшалайға емес, жеке тұлғаның пайлық
негіздегі мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне
негізделеді:
- акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционер меншігінің
негізінде қызмет жасайды;
- мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді
шешу үшін құрылады;
- құрылтайшылар мүлігінің қосылуы негізінде біріккен кәсіпорындар
құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтары да енеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық қызмет
еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен
қолдау туралы республика заңдарында кәсіпорын кез-келген меншік түрлерінде
және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.
Бір қолға біріккен фирмалар саны мейлінше көп. Тек қана АҚШ-тың өзінде
олардың саны 7 млн. құрайды. Қолдағы қаржы қорының шектеулілігі оларды
бірігуге итермелейді. Сөйтіп санның салдарынан әртүрлі серіктестіктер
құрылады.
Монополды мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет тек
мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды
тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке де
мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тұйнақтай етіп, ҒТП
талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай
жасатады. Өтпелі экономика кезіндегі мемлекеттің алдындағы басты
міндеттердің бірі - кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша
шартты түрде майда, орташа және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпкерлік
субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісіне - әртүрлі
экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және
жалпы экономикалық мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген
адамдар тобы жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестіктер, кооператив,
акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкерлікті айта аламыз.
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде бірнеше
миллиондаған әртүрлі фирмалар қызмет атқаруда. Осы қаптаған көптүрлі
белгісі бойынша сыныптау қажет (кесте 2).
Кесте 2.
Кәсіпкерлік қызметті белгісіне, нысаны мен түрінің сыныптамасы*
Ұйымдық-құқық- Шаруашылық Салалық қызметі Меншік нысаны
тық нысаны қызметінің бойынша бойынша
сипатына
бойынша қарай
Картелдер Өндірістік Өнеркәсіп Мелекеттік
Синдикаттар Саудалық Ауыл шаруашылығы Қазыналық
(консорциумдар) Делдалдық Сауда Үжымдық
Трестер Банктік Байланыс Жалгерлік
Синдикаттар Сақтандырулық Көлік Кооперативтік
Концерн- Инвестициялық Қаржы - несиелік Акционерлік
конгломераттар Инновациялық Мэдениет Жекелеген
Холдинг - Инжинирингтік Өнер Аралас (біріккен)
компаниялар Венчурлік Білім Мемлккеттік
Акционерлік (тэуекелділік) Ғылым кооперативпен
бірге
қоғамдар консалтингтік Денсаулық Ұжымдық жекемен
(корпорациялар) Аудиторлық сақтау бірге
Кооперативтер Трестілік Тұрғын үй Мемлекет аралық
Серіктестіктер шаруашылығы (біріккен
кәсіпорын)
Дереккөз: Сабденов О.С., Муканова3. Малое предприятие опыт и перспективы
развития. Алматы: Казахстан, 2006.
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950 жж.)
ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа
игілікті жасауға бағытталғын. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар
көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады [8].
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті
жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру рөлі қажет.
ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экономикалық
саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның рөлі
әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алады. Бірінші кезекте осы
салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамның
тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау
керек.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиеттерінде шағын бизнесті өсу
үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес - бұл
өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала
алмайды. Ол үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел
шешіп айналасуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен капитал
тезірек айналатын салаларда, атап айтқанда сдудада, қоғамдық тамақтану және
қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы реформалау бойынша
жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды ырқына жіберуден
және осымен байланысты өскелең инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімінің
күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын бизнестің қаржы
базасының жойылуына әкеледі, бұл өз кезегінде шағын бизнестің қалыптасуының
және оның инвестициялық қызметінің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын
кәсіпкерлік көп қатарлы жануарлар мен үлкен салықтардың астында қалды [9].
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке
ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың қарқынды даму жағдайында, ірі
компаниялардың айбынының артуы ғылыми-техникалық революцияның
болуымен, шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса
жүреді. Жаңа өнімдердің көптеген түрлерінің өндірісі атап айтқанда, шағын
және орта компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн
астындағы орын үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал
болуға, өндіріспен әлі қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге
мәжбүр. Сондықтан шағын фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі,
ғылыми-
зерттеу мен конструкторлық жұмыстарға шығындары, ірі компаниялардың осындай
шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа ендірілген
жаңа, өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды кеңейтуде
айтарлықтай рөлі бар. АҚШ-та соңғы 10 жылда жаңа жұмыс орындарының 60
пайызы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-ші жылдардың
басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар,
экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі
компаниялардағы жұмыс орындары қысқаруының орнын, толықтыруға қабілетті
жаңа жұмыс орындарын құратын құрал деп санады. Сондықтан капиталистік
елдердің үкіметтері тарапынан шағын бизнеске әртүрлі көмек көрсетіледі
[10].
Шағын және орта бизнестің болуы және ірі компаниялардың (монополияның)
мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін мыңдағын әртүрлі
детальдар қажет етеді. Олардың өндірісіне концеріндер мен келісім шарт
жүйелерімен байланысқан көптеген шағын және орташа фирмалар маманданады.
Электротехника, автомобиль және басқа салалардың кейбір ірі
монополияларында 20-30 мыңға дейін шағын компаниялар жұмыс істейді. Атап
көрсету керек, шағын және орташа фирмалардың басым көпшілігі ірі
компаниялармен келісім қатынастары арқасында жұмыс істейді. Францияда,
мысалы, шағын және орташа кәсіпорындардың 40 пайызы ірі монополиялармен
байланысты. АҚШ-та осындай келісім шарттар жүйесімен 400 мың шамасында
немесе 25 пайыз шағын кәсіпорындар қамтылған, оларда 4,5 млн. адам жұмыспен
қамтылған. Жапонияда да осындай жағдай кездеседі.
Шағын бизнес кәсіпорындарды ашу ісі аз мөлшерде капитал қажет етеді.
Техникалық қызмет көрсету саласында кең өріс алады. Өте жиі жағдайда өз
ісін өндірістен шығып қалған немесе жұмыс таба алмағандар ашады. 80-ші
жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз жанұяларындағы
адамдарының еңбектерін қолдануы Жапониядағы барлық жұмыспен қамтылғандардың
32 пайызды, Италияда -29 пайызды, Францияда - 21 пайызды құрады.
Монополистік емес фирмалар жаңа салалар қатарында, әсіресе ақпарат
кешенінде өздерінің жағдайларын әжептеуір нығайтады, ҒТП негізінде іскер
қызметтер (электронды есептеу машинасы базасында ақпаратты өңдеу,
бағдарламаны қамтамасыз ету, инженеринг, кеңес беру бизнесі және осы
тәріздес) спектрі қалыптасқан. Осындай қызмет ресурстардың айтарлықтай
жинақталуын қажет етпейді және де шағын компания шеңберінде де табысты
жүзеге асыруы мүмкін. Жеке айтқанда, Германияда бағдарламаны қамтамасыз ету
саласында 3700 фирмалар жұмыс істейді, олардың көпшілігі (70 пайызы
шамасында) жұмыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан құрылған.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, тәуекелділікке салына отырып
және меншіктік жауапкершілігімен іске асырылады. Мемлекет кәсіпкерлік
қызмет бостандығын кепілдендіреді және оның қорғанысы мен қолдауын
қамтамасыз етеді.
Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жатпайды:
- акционерлік қоғам немесе жауапкершілігі щектелген серіктестік ұйымды
- құқықтық формадасын иемденетін кәсіпорындар, егер де оның жарғылық
капиталының 35 пайыздан жоғары үлесі 1000-нан астам жұмыс істейтін
адамдары бар бір немесе бірнеше кәсіпорындарға, не мемлекеттің басқару
органдарына тиесілі болатын болса;
- акционерлік қоғам немесе серіктестік формадағы кәсіпорындар, егер де
оның жарғылық капиталындағы шағын кәсіпорын категориясына жатпайтын бір
немесе бірнеше кәсіпорындарға тиесілі үлесі 75 пайыздан көп болса;
- ойын-сауық және шоу бизнесі аясында қызмет ететін коммерциялық
ұйымдар.
Сонымен қатар, шаруашылқ қызмет түрлеріне байланысты, шағын бизнесте
және жекешеленген кәсіпкерлікте жұмыс істейтін адамдардың санын шектеу
қарастырылады:
- өндірістік сфера мен құрылыста - 50 адам;
- ауыл шаруашылығында, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу кәсіпорындарында -
50 адам;
- көлік пен байланыс сферасында - 25 адам;
- ғылым мен инновациялық қызметте, венчурлық фирмаларда қоса - 20 адам;
- бөлшек сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетуде -30 адам;
- басқа да салалар мен басқа қызмет түрлерін іске асыру кезінде - 50 адам.
Келтірілген норма шағын бизнес субъектілерінің критерияларын мәнді
өзгертеді - ертеректе ондай кәсіпорындарға келесідей орташа тізімдік
жұмысшылары бар кәсіпорындар жататындар:
- өнеркәсіп пен құрылыста - 200 адам;
- өндірістік емес сферада- 15 адамға дейін;
- ғылымда - 100 адамға дейін;
- өндірістің басқа салаларында - 50 адамға дейін.
Орта бизнесте жұмыс істейтіндер саны шағын бизнес үшін шектелген
деңгейден кем болмауы керек, бірақ 500 адамнан аспайды. Шағын бизнес
субъектілеріне заң бойынша білімі жоқ, кәсіпкерлік қызметпен айналысушы
жеке тұлғалар және заңды тұлғалар жатады. Шағын бизнесте жұмыс істейтіндер
саны барлық жұмысшыларын, соның ішінде контракт және подрядтық келісім
бойынша жұмыс істейтіндер, филиалдары мен осы заңды тұлғалардың оқшауланған
бөлімшелерінде араласып жұмыс істейтіндерді есепке алумен анықталады.
Фермерлік шаруашылық - шаруа және фермерлік шаруашылықтары туралы
заңдылықпен сәйкес анықталады. Бірнеше шаруашылық қызмет түрін атқарып
жүрген субъектілердің жиынтық жылдық табыста немесе жылдық айналым
көлемінде шаруашылқ қызметтің үлес салмағы қай түрі бойынша жоғары болатын
болса, шаруашылық қызметтің сол түріне жатады [11].
Ірі, орта және шағын компаниялардың арасындағы икемді үйлесімділігін
табу маңызды. Бұл кәсіпорындардың иелерін жеке меншікті сақтау, дамыту және
қорғаудың біртұтас корпоративті мүддесі біріктіреді. Сонымен бірге, бизнес
толығыменен алғанда, осы топтардың әрқайсысының өздерінің ішкі мүдделері,
олардың экономикалық тәртібін анықтайтын спецификакалық белгілері,
мемлекеттік саясатты жүргізуге, әлеуметтік-экономикалық саясаттарға
қатынастары біртекті емес.
Әрине, кез келген елдің өзегі ғылыми-техникалық революцияның
нәтижелерін қолдана алатын, әлемдік нарықта елдің мүддесін лайықты көрсете
алатын және жүйенің тұрақтылығын сақтап отыратын ірі корпорациялар болып
табылады. Ірі бизнес елдің экономикалық қуатын анықтайды. Өзін-өзі сақтау
және дамыту мақсатында ол бір жағынан, өзінің кішігірім серіктестерін
бақылай немесе жұта отыра интеграциялануға ұмтылады, басқа жағынан,
неғұрлым күшті серіктестіктерінің әсерімен өз бостандығын біртіндеп жоғалта
отырып, халықаралық құрылымдарға бірігеді.
Кесте 3.
Шағын, орта және ірі бизнестің салыстырмалы ерекшеліктері*
Атаулары Шағын Шағын-орта Орта-ірі Ірі
мақсаттары Нарықпен, Сезімдікпен, Таңдамалы Жүйелі
сезімдікпен арнайы стратегиятүрде және
анықталады және стратегиямен стратегиялы
нарықпен
(негізінен түзетіледі. және нарықпеннарықта
сауда, түзетіледі билік етеді
дедалдық)
Менеджмент Жеке, Жеке Жеке, Командалы,
кішігірім
авторитарлы, менеджмент, мамандардың мамандар-
тура бастапқы командасы, дың үлкен
серіктестерімен сыртқы тобы,
функ-
кеңес эксперттерді ционалдық
қолдану құрылым
Өнім Жоспарлау Маркетингті Маркетингтік Стратегия-
мен зерттеусіз зерттеулер лық
маркетингтік қысқамерзімді жүйелендірілме жоспарлау,
зертеудің жоспарлау ген, тұрақты
тұрақсыз
болмауы және маркетинг-
қысқа мерзімді тік
жоспарлау зерттеулер
Персонал Жеке Жалдаушы- Ынтымақтастық Қатаң
қаты- иер-
настар қызметкелер қатынасы, архиялық
босс-
қызметкер, ұжымы ұйымдастырыл- қатынастар,
иерар-
ынталандырудыңхиялы ған орта, күшті
қатынас- кәсіп- кәсіп-
жоғарғы тары, одақтар одақтар,
ынталан- эсерінің
деңгейі, кә- дырудың күшеюі жұмысшы-
кейбір
сіподақтардың дәрежесі, лар ұжымы-
кәсіп-
элсіз әсері одақтардың ның кеңесі
кішігірім эсері
Қаржылар Жанұя, Жанұя, банк Жанұя, Банк,
банк,
таныстар, банк акциялар акциялар
Дереккөз: Колесников В., Малый и средний бизнес: эволюция понятий и
проблемы определений. \\ Вопросы экономиқи, 2006, №7 - 21 бет
Шағын бизнес іріге қарағанда өте икемді, бас компаниямен құрылған
процедуралары жағынан өз қызметтерінде шектеулі. Бұл артықшылығының
ерекшелігі жұмыстың маусымдылығында және арнайы жағдайларда айқын көрініс
алады. Сондай-ақ, ол барлық деңгейдегі бюджеттерді толықтыра, кәсіпкерлер
мен меншік иелерінің белсенді тобын қалыптастыра және жаңа жұмыс орындарын
құра отырып, тұтынушылық сұраныстың өзгеруіне тез бейімделеді, бәсекелі
нарықтық қатынастардың қалыптасуына белсенді әсер етеді, экономиканың
кұрылымдық, қайта құрылуына жағдай жасайды, инновацияны қозғалысқа
келтіреді.
Ірі өнеркәсіптермен салыстырғанда белгілі бір артықшылықтарға ие бола
отырып, шағын және орта бизнес экономиканың оқшауланған секторы ретінде
бірқатар қиындықтарды бастарынан кешіреді. Оларға келесілер жатады:
- капиталдың жетіспеушілігі;
- экспорттық операцияларды іске асырумен мәселелер;
- басқару процесінің ерекшеліктері;
- квалификациялық жұмысшы күшінің жетіспеушілігі;
- сыртқы экономикалық орта жағдайына ерекше сезімталдылығы;
- қызметтерін жоспарлау процесінің қиындылығы [13].
Демек, шағын және орта бизнестің рөлі мына көрсетілген алты
қызметтерден көрінеді.
Біріншіден, шағын өндіріс нарық конъюктурасының өзгерісін икемді
сезінеді, бұл нарық экономикасына да ірі кәсіпорын алыптарға мүмкін емес.
Екіншіден, шағын бизнес әлі іске жаратылмаған әжептеуір қаржы
қаражаттарын тиімді жұмылдырады. Осындай бизнестің болмауынан осы ресурстар
пайдаланылмаған болар еді.
Үшіншіден, шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес
қосады, бұл кез-келген мемлекеттің жоғары деңгейде монополия экономикасы
жағдайында бірінші кезекте маңызды.
Төртіншіден, шағын бизнесті халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде
үлкен рөл атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен
қамтамасыз етілгендердің 50-60 пайызы және жаңа жұмыс орындарының 70-80
пайызы келеді.
Бесіншіден, атап көрсеткендей шағын өндірістің ғылыми-техникалық
жаңалықтардың 50 пайызы келеді (жеке компьютер, көбейткіш ақпараттар,
Палароид типті фотоаппараттар).
Алтыншыдан, шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын
таптырмас ролі бар. Ауыр дағдарыс кезінде халық осыдан жұмыс тауып және
өздерінің қабілеттерін жүзеге асыра алады.
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, өтпелі экономикада
мемлекет, ережеге сәйкес, тек жаңа басталған сауда кәсіпкерлігі көтеріледі,
бұл өндіріс саласындағы қызметті тиімсіз қалдырды.
Өтпелі экономика үшін нарықтық инфрақұрылымының дамымағандығы тән, бұл
шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейді.
Қазақстан Республикасындағы 1998 жылға дейін тоқтамаған өндірістің
құлдырауы, инфляциялық процестер кезіндегі бағалардың өсуі, тұрғындардың
номиналды табыстарының өсуін анық басып озды, бұл өндіріс саласында оның
ішінде шағын бизнес негізінде кәсіпекерлік қызметтің дамуын айтарлықтай
тежеді.
Соңында шағын кәсіпкерліктің дамуының тежеуші факторына өндірістік
саладағы шағын бизнестің маңыздылығын әлі бағаламағандығын жатқызуға
болады.
Өтпелі экономикада жаңа өркен жайған шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қолдау үшін мынадай жағдайлар қажет:
- еркін бәсекені құру негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың
кешенді мемлекеттік ғылыми негізделген бағдарламасын жасау;
- оның дамуы мен қаржылық жеңілдіктер үшін қаржы базасын қалыптастыру
(жеңілдетілғен несиелер, жеңілдетілген салықтар, ақысыз сипатты жәрдем
ақы);
- бағдарламада ғылыми-техникалық прогрестің басымдық бағыттарында шағын
кәсіпкерліктің орны ерекше анықталуы керек;
- шағын бизнесті ұйымдастыруда, елдің әртүрлі аймақтарында (облыс
орталықтарында) шағын кәсіпорындардың арнайы орталықтары басты рөлде
болуы керек;
- ірі және шағын бизнес ынтымақтастығының жүйесі негізінде, әсіресе
сауда мен қызметтер саласында шағын бизнесті дамыту мақсатында ірі
кәсіпорындардың ресурстарын тарту.
Сондықтан да, өтпелі экономикада шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
көп деңгейде мемлекет меншігін жекешелендірумен байланысты, себебі жоспарлы
экономикада барлық орта және ірі кәсіпорындар мемлекет меншігінде болады
және тек жекешелендіру оларды дербес және тәуелсіз етеді. Өтпелі
экономикада орта және ірі кәсіпкерліктің жұмыс істеуі ең қиын және ең өткір
мәселе болып қалады, себебі оның өркен жаюы қоғамдық сананың стериотиптерін
жоюмен тікелей байланысты. Барлық мемлекеттік кәсіпорындар қайта құрудың
басталу жылынан бастап, толық қаржыландыруда, бірақ, тек жоспардың
орындалуы үшін күресті, өнімді өткізу мен өзінің сатып алушысын табу
мәселелері берілген кәсіпорындар қамқорлығына кірмеді.
Осындай құнды бағдарлар бірнеше ұрпақтар өмірлері бойына қалыптасқан
бір сағатта өзгере алған жоқ және нарықтық сипаттағы түсінік пен
құндылықтар қалыптаса алған жоқ.
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің даму
ерекшеліктері
Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерлік Қазақстан Республикасның
экономикасында мәнді орынды алады.
Бірақ қазіргі кезде шағын және орта бизнестің дамуында бірнеше
жағымсыз тенденциялар байқалуда, шағын кәсіпорындар санының өсу қарқынының
төмендеуімен, олардың өндірістік аймақтарда таралуының анық
жетіспеушілігімен, импортпен салыстырғанда олардың өнімінің аз бәсеке
қабілеттілігімен, шағын кәсіпорындардың көлеңкелі экономика сферасына
кетуімен байланысты. Өкінішке орай, салалық және территориялық басқару
органдары қызметтерінде қажетті үйлесімділік деңгейіне әлі жеткеніміз жоқ.
Қалалық деңгейде салық салу, жекешелендіру, тұрғын емес үйлер мен жер
учаскілерін жалдау, өндірістік куаттылық пен құрылыстық аяқталмаған
объектілерді пайдалану, шаруашылық субъектілер қызметі үшін жеңілдетілген
жағдай мен мемлекеттік кепілдемелер беру сұрақтарын реттеу мен дайындау
кезінде кәсіпкерлердің мүддесін толық есепке алмайды. Бұл жағдайлар
болашақта мемлекеттік және муниципалдық органдар жағынан әрі қарай күштеуді
қажет етеді. Бірақта бұл мәселелер бойынша жүйелендірілген, басқарушылық
және әдістемелік материалдар әлі күнге дейін жоқ.
Бұл мәселелер шағын бизнесті дамытуға, шағын бизнес үшін кадрларды
дайындау жүйесін кұруға, оны қолдау стратегиясында приоритетті бағыттарды
бағалауға жалпы көзқарасты жасау қажеттілігін шарттайды. Өз алдына шағын
және орта бизнесті күрделі масштабта дамыту өркениетті нарықтық
қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын неғұрлым тиімді шешуге мүмкіндік
береді: олардың айналымсыздығына кепілдемені қамтамасыз ету; шағын және
орта бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру; барлық ресурстарды неғұрлым
тиімді қолданылуы мен мобилділігі.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті аяқтандырудың неғұрлым маңызды
мәселерінің құрамына келесілерді жатқызуға болады:
мемлекеттік деңгейде шағын кәсіпкерлікті дамытудың нақты концепциясының
және сәйкесінше, оны мемлекеттік қорғаудың тиімді шараларының болмауы;
әсіресе, ірі қалаларда шағын кәсіпкерлік секторы үшін физикалық қауіп мен
тәуекелділікктің жоғары деңгейі;
жер учаскілерін, бөлмелерді беруде, шағын кәсіпкерлік құрылымдарын
безендіру және тіркеудегі бюрократиялық кедергілер, билік органдарымен
дұрыс қарым-қатынастың болмауы;
шағын кәсіпкерлік сферасы мен ірі қаржылық кәсіпкерлік бизнес арасындағы
мүмкінді қайшылықтар;
шағын кәсіпкерлік секторының қызметінде төменгі деңгейлі нормативті-
құқықтық қамтамасыз ету жүйесінің болмауы [15].
Жасалған талдаулардың негізінде анықталған Қазақстан шағын бизнес
секторындағы дамыту қиындықтары, экономиканың маңызды секторының
қалыптасуында хаостық мінездемесі, республика кәсіпкерлігінің қызмет
етуінің жағымсыз ортасының қалыптасқаны туралы шешімдер жасау үшін
негіздемелер береді. Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуы мен сәтті құрылуына
мүмкіндік бермейтін объективті факторлардың ішінде, келесілерді бөліп
көрсетуге болады: тиімді қызмет пен активті құндылықтардың үстінен
теңестірілімділік құндылықтардың арттықшылығы; нақты көріністегі ұлттық,
аймақтық және ведомствалық эгоизм және т.б. Қоғам мен мемлекеттік
құрылымдардың ресми емес, әлсіз әрекеттері шағын бизнес субъектілері үшін
шағын кәсіпорындар санының тұрақсыз динамикасына және ондағы жұмыс
істейтін адамдардың санының қысқаруына; шағын бизнестің салалық
құрылымының рационалды емес қалыптасуына; өндірістен кәсіпкерлердің қашуына
алып келеді.
Себептер тек қана тактикалық жіберілген қателіктер мен шағын және орта
бизнес дамуындағы иілімде емес. Неғұрлым күрделі себептердің негізделуі
шағын бизнес дамуының ұзаққа құрылмағандығында, сәйкестендірілген салалық
аймақтық приоритеттердің анықталмауында, кері байланыстың болмауы мен
кезекті мониторингтің жүргізілмеуінде болып отыр.
Бірінші кезекте шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесін түпкілікті
жетілдірудегі шегіне жеткен мәселелерді шешу Қазақстанда шағын
кәсіпкерліктің экономикалы-құқықтық жағымды ортасын құру концепциясын
өткізу құралымен іске асырылады.
Шағын кәсіпкерлікті жағымды экономикалық-құқықтық ортамен қалыптастыру
концепциясының мәні еркін кәсіпкерліктің кешенді аймағындағы шарттарға
максималды жақындатылған шағын кәсіпорындардың қызмет етуіне жағдайлар
жасаумен нәтижеленеді. Бұл кезде режимдік көзқарасты өткізу керек,
территориялыққа қарағанда. Бұл барлық шағын бизнес ортасын экономиканың
баламалы секторына бөліп шығару және олар үшін неғұрлым жағымды режимдерді
құру, бөліп алғанда:
кәсіпкерлердің жолында пайда болатын әкімшілдік және экономикалық шектеулер
ағымын минимизациялау;
мақсаттылығы мен қажеттілігіне байланысты шағын бизнестің экономикалық және
ұйымды-құқықтық жеңілдіктерін қайта қарау;
шағын және орта бизнесті қаржылық, ақпараттық, құқықтық қолдаудың неғұрлым
тиімді, жаңа әдістерін іздестіру;
- бизнес-кадрларды дайындау жүйесін жетілдіру және т.с.с.
Ұсынылып отырған концепцияның басты принципі мемлекет пен
кәсіпкерлердің экономикалық мүдделерін міндетті келістіру кезінде
кәсіпкерлік қызметті экономикалық реттеу болып табылады, ол келесілерді
көрсетеді:
басқарудың командалық әдістерін қолдануға аз сезімталды және
шаруашылықтандырудың нарықтық әдістеріне бағытталған шағын кәсіпкерлік
спецификасын есепке алу;
мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы келіспеушілік жағдайларда олардың
экономикалық мүдделері арасында шешімді табу;
кәсіпкерлік қызметті реттеудің экономикалық әдістеріне бағытталу;
басқарудың әкімшілдік-командалық әдістерінен бас тарту;
салынған капитал табыстылығы деңгейін реттеу жолыменен шағын кәсіпкерлікті
экономикалық ынталандыру [16].
Бұл концепцияны өткізу, біріншіден, бәсекелік күресті күшейту үшін
кәсіпкерлерге қауіпті массаны құру, екіншіден, республикада нарықтық
қатынастарды дамытудың сапалы жаңа стадиясына көшу үшін капиталды бірінші
кезекті жинау қажеттілігімен шартталған.
Әлемдік тәжірибе іскерлік белсенділікті ынталандырудың көптеген
тәсілдерін қолданады, территорияны бөліп көрсету арқылы, сондай-ақ
шаруашылық қызметті жүргізудің жеңілдетілген ерекше режимдерін белгілеу.
Әртүрлі елдерде еркін кәсіпкерлікті құрудың әртүрлі мақсаттарын
іздестірді. Шығыс және Орталық Еуропаның (Болгария, Венгрия, Польша)
постсоциалистік елдерінде шағын бизнесті күшті дамыту көмегі кезінде
экономиканың ашық секторын қалыптастыру, шетелдік инвесторлар үшін жағымды
инвестициялық ахуалды құру, нарықтық қатынастарды тездетіп қалыптастыру
жоспарланды.
Германия, Франция, АҚШ, Ұлыбритания сияқты өнеркәсіптік дамыған
елдерде кәсіпкерлік аймақтар дағдарыстық аймақтар мен мемлекеттік
салаларды дамыту үшін қалыптастырылған. Ол үшін ұлттық кәсіпкерлерге
жағымды экономикалық, әкімшілдік, құқықтық жағдайлар жасалып жатыр [17].
Қазақстанның нарықтық даму жағдайында, кәсіпкерлік қызметтің
мотивациялық аспектілері жеткілікті жасалмаған кезде, шаруашылықтандырудың
мемлекеттік емес субъектілеріне ақшалай-несиелік және бюджетті-салықтық
әсер ету әдістерінің тиімділігі төмен болғанда шағын кәсіпкерліктің жағымды
экономикалық-құқықтық ортасын қалыптастыру концепциясы елдің экономикасы
үшін өмірлік мәнділікке және ерекше өзектілікке ие болады. Қазіргі кезде,
шағын бизнесті жағымдылықтың жеке секторында бөліп көрсету, олардың
экономикалық және әлеуметтік рөлімен түсіндіріледі.
Қазақстанда шағын және орта бизнестің жағымды экономикалық-құқықтық
ортасын құру концепциясы келесідей негізгі бағыттардағы бірнеше блоктардан
тұрады (4-сурет).
Құқықтық негіздерін рационализациялау. Құқықтық блок республика шағын
және орта бизнесінің жағымды ортасын құрудың бірінші дәрежелі құрамдас
бөлігі болып табылады. Құқықтық актілердегі шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің ерекшеліктерін бейнелеу ірі кәсіпорындармен салыстырғанда
экономикада бәсекелік жағдайдың оларға аз тиімділігін ығыстыруға, олардың
әлеуметті-экономикалық артықшылықтарын анықтау және дамытуға көмек
көрсетуге, енді бастаған кәсіпкерлік құрылымдардың нарыққа шығуына жағымды
құқықтық жағдайларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
4-сурет. Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерліктің жағымды ортасын
қалыптастыру концепциясы
* Дереккөз: Бусыгин А.В. Предпринимательство. Основной курс: Учебник
для вузов. -М.:ИНФРА-М,2003.-71 бет
Бұл бағыттың бірінші дәрежелігі заңдылықтардың қарама-қайшылығы мен
тұрақсыздығы жақын араға шағын бизнес субъектілерінің өз қызметтерін
жоспарлау мүмкін еместігі мен сенімсіздігіне, сондай-ақ кәсіпкерлер мен
бюрократиялық әртүрлі құрылымдар арасындағы шексіз түсінбеушіліктерге ғана
әкеліп қоймайтындығымен байланысты.
Қазақстан Республикасының барлық құқықтық базасының тиімділігі мен
мақсаттылығын жоғарлату үшін Қазақстанның шағын және орта бизнесті
мемлекеттік қолдауды заңды-құқықтық қамтамасыз етудің екі деңгейлі
құрылымын қалыптастыру көзделуде (4 -сурет).
Шағын кәсіпкерлікті құқықтық қамтамасыз етудің екідеңгейлі көзқарасының
негізінде басқарудың мемлекеттік (республикалық) және аймақтық деңгейін
кіргізетін кәсіпкерлікпен иерархиялық басқару жүйесін қалыптастыру жатыр.
Мұндай көзқарас биліктің жоғарғы эшалонында қабылданылған шешімдерін
аймақтық деңгейлерге жеткізіп қана қоймай, оның орындалуын қамтамасыз ету
және өткізу үшін мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда республикада кәсіпкерліктің дамуына жекелеген
аймақтардың салымындарын оқып-үйрену мәселесі ерекше қатаң қойылуда,
өйткені бұл сұраққа ел үкіметінің назары аз бөлініп отыр, және де ол
байқаусыз қалуда. Соған қарамастан, нарықтық қатынтастарға өту кезеңінде
аймақтар экономиканың жандануында басты рөлді атқаруға шақырылған, шағын
бизнесті көтеруге кеңінен тартылған. Кәсіпкерлік потенциалдың кеңеюі
республиканың көптеген дағдарыстық аймақтарының экономикалық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді.
5-сурет. Қазақстанның шағын және орта бизнесін мемлекеттік қолдауын заңды-
құқықтық қамтамасыз етудің екі деңгейлі жүйесі.
Дереккөз: Орлова Е.Р. Бизнес-план: основные проблемы и ошибки,
возникающие при его написании. - М.: Омега-Л, 2004 - 118 бет
Осыған орай, қазіргі жағдайда елдің аймақтық саясаты Қазақстанның
шағын кәсіпкерлікті белсенді қолдау саясатымен тығыз байланыста, ол шағын
және орта бизнесті заңды-құқықтық қамтамасыз ету екідеңгейлі құрылымында
үйлесімділік тапқан.
5-суретте республиканың заңдық қамтамасыз етуінің екі деңгейі
көрсетілген: мемлекеттік және аймақтық. Ұсынылып отырған әрбір деңгейдің өз
мақсаттары мен тапсырмалары бар. Құқықтық қамтамасыз етудің республикалық
органдары заңдылық актілердің өзектілігіне, өз уақытында шығуына, сапасына
жауап береді. Аймақтық деңгей қызмет етіп отырған заңдардағы жағымсыз
жақтарын анықтауға және оны жоюға көмек көрсетуі, орындарында кәсіпкерлік
құрылымдардың қызметтік нормаларын сақтау мен оптималды өткізуге жағдай
жасаулары қажет. Сонымен қатар, 3-ші суретте шағын және орта бизнесті заңды
қамтамысз етудің мемлекеттік және аймақтық деңгейлерінде қосымша
бағдарламалардың іс-әрекетін көрсетеді, біздің көзқарасымыз бойынша,
олардың мағынасы басты тапсырмалармен салыстырғанда төмен еместігін
көрсетеді.
Мемлекеттік деңгейде заңды-құқықтық қамтамасыз ету табиғи монополияны
реттеу және бәсекені қорғау, шағын бизнесі қолдау бойынша ҚР-ның
республикалық агенттіліктері, әртүрлі министрліктер, ведомствалар,
мемлекеттік комитеттердің (Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры, Қаржы
министрлігі, Заң министрлігі, ҚР-сы ұлттық банкі, Госкоминвест, Ғылым
министрлігі, Ауыл шаруашылығы министрлігі, Іскер әйелдер ассоциациясы,
Қалалық және облыстық әкімшіліктер және басқалары) белсенді біріккен
күшімен өткізу қарастырылып отыр.
Аймақтық деңгейде шағын бизнес ауданында заңдар мен актілерді өткізу
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бойынша аймақтық басқармаға (ШКМҚАБ)
жүктелмекші мүндай органның құрылуы шағын кәсіпкерлік құрылымдарға көмек
көрсетуде мақсатты - бағдарламалық көзқарасты өткізуге мүмкіндік берер еді.
Оның жұмысында келесідей ұйымдар қатысар еді: Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
облыстық қоры, Табиғи монополияны реттеу және бәсекені қорғау бойынша
территориялық комитет, Өнеркәсіп департаменті, Қалалар мен аудандардың
әкімдері, Экономика басқармасы, екінші деңгейдегі банктер, облыстық
қаржылық басқармалар, жер ресурстарын басқару бойынша облыстық комитеттер,
Кәсіпорындардың жабылуы мен қайта құрылуы бойынша агенттілік АҚ.
Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау мемлекеттік
бағдарламасын үйлестіретін және ұйымдастыратын мемлекеттік орган (ҚР-сы
экономика және сауда министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау
департаменті) бар. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың нақты
шараларының ішінен келесілерді бөліп көрсетуге болады:
өндірумен айналысатын шағын кәсіпкерлік субъектілерін бірінші үш жылда
қозғалмайтын мүлікке құқығын тіркеуден алынатын төлемнен босату;
өндірістік қызметпен айналысатын шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жер
учаскілерін беру кезінде жерді қолдану актісін бергенде алымдар алмау;
келесі төлемдерден босату: электрэнергия, жылу, су тораптарына және
канализацияға қуаттылықты қосу бойынша; мемлекеттің қатысуымен екінші
деңгейлі банктерде шот ашу бойынша;
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қаржы-шаруашылық қызметтерін тексеру
жылына бір реттен жиі болмауы керек.
Соныменен, шағын бизнесті қамтамасыз етудің ұсынылған құқықтық
базасының екідеңгейлі құрылымы республика үкіметінің заңдылық кызметінің
тиімділігін жоғарлатады және барлық басқару деңгейлерінде кәсіпкерлікті
қолдаудың мақсатты бағыттарымен қамтамасыз етеді.
Шағын және орта бизнесті қаржылық-несиелік қолдау. Өзіндік және
карызға алынған қаражаттардың жетіспеушілігі Қазақстанда қызмет етіп
отырған шағын кәсіпорындардың дамуы мен жаңаларының құрылу үшін негізгі
тосқауылдардың бірі болып табылады.
Қаржылық ресурстардың тапшылығы мен несиелік қаражаттардың
жетіспеушілігі себебінен шағын кәсіпорындар өзіндік дамуы, жаңа тауарлық
нарықтарды игеру, өндірісті жетілдіру, өнім сапасын жоғарлату үшін ішкі
ынталары жоқ. Нәтижесінде кәсіпкерлер өндіріс сферасынан сауда және қаржы
сферасына ауысады, көлеңкелі нарықты дамытады, есептелмеген нақты
құралдардың айналымын өсіреді.
Белгілі, кәсіпкерде капиталдың екі түрі болуы мүмкін: өзіндік және
карызға алынған. Өзіндік және қарызға алынған капиталдың арақатынасы
қажетті ақша қаражаттарының көлеміне байланысты болады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кез-келген кәсіпкерге жаңа кәсіпорынды
артықшылықты өз қаражатымен қаржыландырған қауіпсіз болып табылады, өйткені
банктік несие алу кезінде кепілдемелік мүлік ұсынылуы керек және ай сайын
оған пайызын қайтарып отыру қажет. Іс жүзінде ол солай жүргізіліп жатыр:
шағын кәсіпкерлермен қолданылып отырған құралдардың 75 пайызы өзіндік
жинақтар, туыстары мен жолдастарының қаражаттары, 15 пайызы қаржыландырудың
сыртқы көздері, ал 10 пайызы ғана банктікі [20].
Дамыған нарықтық экономикалы елдерде өзіндік капиталды басқа көздермен
мәнді кеңейтуге болады. Біріншіден, кәсіпкер акция шығару жолыменен қажетті
құралды мобилизациялауы мүмкін. Екіншіден, капиталды тәуекелдік салым
бойынша, жанұялық қаражаттардың бір бөлігін агрессивті қолдану мақсатымен
бай жанұялармен құрылған қаржы компаниялардың болуы. Үшіншіден, акционерлік
капиталдың көзі болып шағын кәсіпорындарға инвестициялау бойынша
компаниялар (ІПКИК) саналады. Төртіншіден, ірі корпорациялармен салынатын
өзіндік құралдар, сондай-ақ шағын бизнесті қаржыландырудың өзіндік көзі
болуы мүмкін.
Республикада шағын кәсіпкерлерді қаржылық-несиелік қолдау үш бағытта
жүзеге асырылады: тікелей қаржыландыру, салықтық жеңілдіктер беру, жағымды
инвестициялық ахуалдың құрылуы.
Бұл кезде шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру олардың мемлекеттік
инвестициялық бағдарламаларға қатысу, шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
бюджеттік емес мамандандырылған институттары мен қорлары қызметі, шағын
және орта кәсіпорындарымен қызметтес коммерциялық банктер үшін жеңілдіктер
жүйесін дамыту, өзара несиелеу, өзара сақтандыру қоғамдар жүйесін дамыту
есебінен мүмкін болады.
Сәйкесінше, ұлттық кәсіпкерлер үшін қаржылық мәселелерді шешуде
банктердің рөлі үлкен. Сондықтанда Қазақстанда шағын бизнесті қаржылық-
несиелік қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар банктер мен қорлардың қызметтерін
жетілдіру призмасы, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Шағын және орта бизнестің теориялық аспектісі 5
Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен экономикадағы алатын орны ... 5
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің даму ерекшеліктері
... 15
Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың шетел тәжірибесі. 25
2. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
мемлекеттік қолдау...34
Қазақстан Республикасында шағын бизнесті дамыту үрдістері 34
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау
шаралары 42
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті мемлекеттің қаржылық
реттеу...51
3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті мемлекеттік
қолдаудың проблемалары мен оны шешу жолдары 83
Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау проблемалары мен оларды шешу
жолдары.. 83
Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында шағын және орта бизнеесті дамыту жолдары
93
Қорытынды 104
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 108
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: әлемдік тәжірибені есепке ала отырып
Қазақстанда қалыптасып отырған нарықтық экономика, орталығында пайда,
табыс, бәсеке болатын, коммерциялық есептілік мүддесіне негізделген еркін
кәсіпкерлер, меншік иелері, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Нарықтық экономиканың қызмет етуіндегі
шешуші рөлді бизнес, кәсіпкерлік ойнайды, кәсіпкерлік -шаруашылықтандырудың
нарықтық жүйесінің тәжірибелік негізі, нарықты қозғаушы, тірілтуші фермент,
катализатор.
2030 жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегилық жоспары шегінде
жақын жылдарағы маңызды тапсырмалардың бірі жұмыссыздық пен кедейшілікпен
күресу және неғұрлым қатаң ауыл мәселерін шешу, сонымен қатар шағын және
орта бизнесті дамыту арқылы кәсіпкерлік қызметке Қазақстанның ауыл
тұрғындарының көп бөлігін тарту болып табылады [1].
Шағын және орта бизнес әр салаларда әртүрлі тауарлар мен қызметтерді
өндіру және өткізу түрінде көрсетілген.
Шағын бизнестің көптеген кәсіпорындары өндірісті дамытуға экономикалық
мүмкінділіктерінің болмауынан, жоғары салықтық ставкалардан, қаржылық
қорлар мен басқа да ресурстардың жоқтығынан, сонымен қатар мемлекет жағынан
әрекет етпейтін қолдаулардан өз қызметтерін кеңейте алмай отыр.
Дамыған елдерде шағын және орта бизнеске экономикада жұмыспен
қамтылғандардың негізгі саны келеді, біздің еліміздегі өте өзекті мәселе
болып отырған, жұмыспен қамтылмаған халықты жұмысқа тұрғызу мәселесін
шешеді. Біздің елімізде шағын жіне орта бизнесте жұмыспен қамтылғандардың
үлесі жоғары жұмыссыздық санына қарамастан 23,7 пайызды (2 млн. адам), осы
уақытта Шығыс Еуропа елдерінде ол 40-60 пайызға жуық, ал дамыған елдерде -
90 пайыздан жоғары, оның ішінде шағын бизнес үлесіне экономикадағы жұмыспен
қамтылғандардың 50-60 пайызы келеді.
Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлік Қазақстан Республикасының
экономикасында мәнді орын алады.
Бірақта қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамуына шағын
кәсіпорындардың санының өсу қарқынымен, олардың өндірістік аймақтарда
көрнікті жеткіліксіз таратылуымен, импорттық тауарларға қарағанда олардың
тауарларының төмен бәсеке қабілеттілігімен, шағын кәсіпорындардың
көлеңкелі нарық сферасына кетуімен байланысты бірқатар жағымсыз
тенденциялар байқалады.
Осы мәселелер шағын бизнестің дамуына жалпы көзқарастардың шығарылу
қажеттілігін, шағын бизнес үшін кадрларды дайындау жүйесін құру, оларды
қолдау стратегиясында басымдылық бағыттарды бағалауға шарттап отыр. өз
алдына шағын бизнесті күрделі масштабты дамыту өркениетті нарықтық
қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын тиімді шешуге мүмкіндік береді:
олардың айналымсыздығына кепілдікті қамтамасыз ету, шағын және орта
бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру, барлық ресурстарды неғұрлым тиімді
және икемді қолдану.
Қазақстанда шағын бизнес сұрақтары келесідей заңдылық актілермен
реттеледі: Кәсіпкерлікті дамыту мен шаруашылық қызмет еркіндігі туралы,
Лицензиялау туралы, Банкроттық туралы, Шаруашылық серіктестіктер
туралы, Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы, Кооперациялау туралы, Шағын
бизнес пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы [2].
Шағын бизнестің нақты артықшылықтарын қолдану кезінде кез келген елдің
жағдайы тұрақтанады, өндіріс құлдырауы тоқтатылады, тапшылық жойылады.
Шағын бизнесте әрбір адам өзінің іскерлік ерекшеліктерін қолдана отырып, өз
жағдайын жақсартуға, өз мүмкіндіктері мен қаржылық құралдарын өткізуге
мүмкіндігі бар.
Осыған орай, Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және
ұйымдастыру үлкен ғылыми-тәжірибелік мәнге ие болады.
Жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың қызмет ету жағдайында шағын
және орта бизнестің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік негіздерін
зерттей отырып, оның Қазақстанда дамуының қазіргі жағдайына талдау жүргізу
және перспективаларын анықтау. Осы мақсатқа сай, жұмыста келесідей
тапсырмалар қойылған:
шағын және орта бизнестің экономикалық мәнін, мақсаттары мен дамуының
негізгі бағыттарын негіздеу;
нарықтық экономиканың қызмет етуінде шағын кәсіпкерліктің маңызды рөлін
ашу;
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес субъектілері санының
өзгеруін талдау;
Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес кәсіпорындарының негізгі
көрсеткіштерін аймақтар және экономикалық қызмет түрлері бойынша бағалау;
Қазақстанда шағын бизнесті мемлекет тарапынан қаржылық қолдау мен
ынталандыруын талдау;
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру мен дамытудың кейбір
мәселелерін анықтау және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Жұмыста нарыққа көшу жағдайында экономикалық қатынастарды реттйтін
Қазақстан Республикасының заңдылық және нормативтік актілерін, сонымен
қатар халықаралық және мемлекетаралық құжаттар мен келісім-шарттарды,
Қазақстан Республикасы дамуы мен статистикасы бойынша мемлекеттік
комитеттің ресми статистикалық деректері, қазақстандық және ресейлік ғылыми
басылымдары мен арнайы басылымдарында шығарылған аналитикалық материалдар
кеңінен қолданылған.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Шағын және орта бизнестің теориялық аспектісі
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен экономикадағы алатын орны
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры Йозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 жж.) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзін эпиграф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу -
басқаның істегенін істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер -алдымен
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан
Батист Сәй (1767-1832 жж.) былай деген: Кәсіпкер -адамдарды өндірістік
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам [3].
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон
(1650-1734 жж.) ендірді. Бұл ұғымға ол нарықтық тәуекелділік жағдайында
табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін
жатқызады.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс әкелетін кез-келген
қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік - новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер - ол өнертапқыш. Сондықтанда
бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер
бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш-
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көзқараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес - бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік - бұлда адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтанда экономикалық
әдебиеттерде олар пара пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің
новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині
қолданылады [4].
Шағын бизнес үшін бірінші кезекте меншік иесі мен кәсіпкер, қожайын
ұғымдары сәйкес келеді.
Бизнестің бес түрін бөліп көрсетуге болады: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық, делдалдық және сақтандырушылық. Өндірістік бизнес негізінен
тауарлар мен қызметтерді өндіру аясында таратылады. Коммерциялық бизнес
тауарлы-ақшалай, тауарлы-айырбастық операцияларда анықтаушы рөлді
мінездейді. Қаржылық бизнес сату-сатып алу объектісі ретінде арнайы тауар -
ақша, валюта, бағалы қағаздарболатын коммерциялық бизнестің түрлілігін
көрсетеді. Делдалдық бизнес тауар айналымы процесінде байланыстырушы буын
ретінде, делдал рөлін атқаратын, өзі тауар өндірмейтін және тауар сатпайтын
бизнесмен-делдал. Сақтандырушы бизнес бірден қалыптасатын жағдайлардан адам
өмірін, құндылықтарды, мүліктің мүмкін болатын жоғалымын өтеуіне белгілі
бір төлемге кепілдеме беретін бизнес түрі. Бизнестің эр түрінің өзіншік
ерекшеліктегі қоршаған ортасы бар. 1-ші суретте қоршаған ортаның
негізгі элементтері бөлініп көрсетілген.
Нарыққа жанама немесе біртіндеп
енгізілген қоршаған орта элементтері
Экономика толығымен
Технологиялық даму
Жалпылама ақпарат құралдары
Әлеуметтік қозғалыстар
Мемлекеттік басқару органдары
1 - сурет. Бизнестің қоршаған ортасы
Ескертпе: Экономика предприятия В.Я. Горфинкеля, В.А.Швандара. Третье
издание. Москва, 2004 г. - 56 бет
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктесі жайлы және
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық
серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі
жүктеледі;
командитті - аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және басқаның
салынған салымымен);
қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен
қосымша жауапкершілік мойынына алады;
өндіріс және тұтыну кооперативтері;
консорциумдар;
акционерлік қоғамдар.
Кесте 1.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен
олқылығы
Кәсіпкерліктің Артықшылығы Олқылығы
түрлері
1. Бір тұлғалы Ұйымдастырудағы Капиталды көптеп тартудағы
жекеленген қарапайымдылығы. Қызмет қиындықтары. Болған
шаруашылықтар жасауының толық еркіндігі. зардаптарға жауапкершіліктің
Нарықтық саладағы мінез- шексіздігі. Барлық ұйымдық
және
құлқының икемділігі. басқарушылық іс-әрекеттің
Қызметінің құпиялығын біріктірілу қажеттілігі.
сақтау мүмкіндігі. Барлық
табыс табудағы максималды
мүдделілігі.
2. Серіктестіктер Басқару бойынша міндеттердіӘріптестердің өзара
бөлу. Қаржы тартудағы үлкенөнімсіздігінің ықтималдылығы.
мүмкіндіктер. Еркін және Сенімсіздік арқасындағы
оперативтік іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық
әріптестермен келісу комфортсыздық. Әріптестердің
кезіндегі
шектеулілігі. өзара келіспеушілігінің
арқасындағы бұл түрдің
тұрақсыздығы.
3. Акционерлік Қосымша капиталды тезірек Басқарудың тым күрделілігі
және
қоғамдар. және кеңірек тарту оперативтілігінің
төменділігі.
Корпорация қызметі әртүрлі Акционерлердің басқаруға
сала шеңберіндегі капитал қатысуы мен бақылау
деңгейінің
қозғалысының еркіндігі. жоғары еместігі. Кәсіби
Акционерлердің құпияның ашылу мүмкіндігі.
жауапкершілігі.
Ескертпе: Бондаренко В. Подержка малого и среднего бизнеса Малое
предприятие, №69, 2003г.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты
жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі - оперативті басқару құқығына
негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады:
таза мемлекеттік - толық шаруашылық есеп, қазыналық -толық емес шаруашылық
есеп.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі
болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма
ұғымын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар:
фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс
енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті
жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын
өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ал барлық
халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық
тұрғыдан дараланған. Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен
айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы
мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшалайға емес, жеке тұлғаның пайлық
негіздегі мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне
негізделеді:
- акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционер меншігінің
негізінде қызмет жасайды;
- мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді
шешу үшін құрылады;
- құрылтайшылар мүлігінің қосылуы негізінде біріккен кәсіпорындар
құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтары да енеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық қызмет
еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен
қолдау туралы республика заңдарында кәсіпорын кез-келген меншік түрлерінде
және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.
Бір қолға біріккен фирмалар саны мейлінше көп. Тек қана АҚШ-тың өзінде
олардың саны 7 млн. құрайды. Қолдағы қаржы қорының шектеулілігі оларды
бірігуге итермелейді. Сөйтіп санның салдарынан әртүрлі серіктестіктер
құрылады.
Монополды мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет тек
мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды
тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке де
мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тұйнақтай етіп, ҒТП
талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай
жасатады. Өтпелі экономика кезіндегі мемлекеттің алдындағы басты
міндеттердің бірі - кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша
шартты түрде майда, орташа және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпкерлік
субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісіне - әртүрлі
экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және
жалпы экономикалық мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген
адамдар тобы жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестіктер, кооператив,
акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкерлікті айта аламыз.
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде бірнеше
миллиондаған әртүрлі фирмалар қызмет атқаруда. Осы қаптаған көптүрлі
белгісі бойынша сыныптау қажет (кесте 2).
Кесте 2.
Кәсіпкерлік қызметті белгісіне, нысаны мен түрінің сыныптамасы*
Ұйымдық-құқық- Шаруашылық Салалық қызметі Меншік нысаны
тық нысаны қызметінің бойынша бойынша
сипатына
бойынша қарай
Картелдер Өндірістік Өнеркәсіп Мелекеттік
Синдикаттар Саудалық Ауыл шаруашылығы Қазыналық
(консорциумдар) Делдалдық Сауда Үжымдық
Трестер Банктік Байланыс Жалгерлік
Синдикаттар Сақтандырулық Көлік Кооперативтік
Концерн- Инвестициялық Қаржы - несиелік Акционерлік
конгломераттар Инновациялық Мэдениет Жекелеген
Холдинг - Инжинирингтік Өнер Аралас (біріккен)
компаниялар Венчурлік Білім Мемлккеттік
Акционерлік (тэуекелділік) Ғылым кооперативпен
бірге
қоғамдар консалтингтік Денсаулық Ұжымдық жекемен
(корпорациялар) Аудиторлық сақтау бірге
Кооперативтер Трестілік Тұрғын үй Мемлекет аралық
Серіктестіктер шаруашылығы (біріккен
кәсіпорын)
Дереккөз: Сабденов О.С., Муканова3. Малое предприятие опыт и перспективы
развития. Алматы: Казахстан, 2006.
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950 жж.)
ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа
игілікті жасауға бағытталғын. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар
көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады [8].
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті
жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру рөлі қажет.
ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экономикалық
саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның рөлі
әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алады. Бірінші кезекте осы
салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамның
тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау
керек.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиеттерінде шағын бизнесті өсу
үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес - бұл
өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала
алмайды. Ол үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел
шешіп айналасуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен капитал
тезірек айналатын салаларда, атап айтқанда сдудада, қоғамдық тамақтану және
қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы реформалау бойынша
жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды ырқына жіберуден
және осымен байланысты өскелең инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімінің
күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын бизнестің қаржы
базасының жойылуына әкеледі, бұл өз кезегінде шағын бизнестің қалыптасуының
және оның инвестициялық қызметінің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын
кәсіпкерлік көп қатарлы жануарлар мен үлкен салықтардың астында қалды [9].
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке
ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың қарқынды даму жағдайында, ірі
компаниялардың айбынының артуы ғылыми-техникалық революцияның
болуымен, шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса
жүреді. Жаңа өнімдердің көптеген түрлерінің өндірісі атап айтқанда, шағын
және орта компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн
астындағы орын үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал
болуға, өндіріспен әлі қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге
мәжбүр. Сондықтан шағын фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі,
ғылыми-
зерттеу мен конструкторлық жұмыстарға шығындары, ірі компаниялардың осындай
шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа ендірілген
жаңа, өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды кеңейтуде
айтарлықтай рөлі бар. АҚШ-та соңғы 10 жылда жаңа жұмыс орындарының 60
пайызы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-ші жылдардың
басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар,
экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі
компаниялардағы жұмыс орындары қысқаруының орнын, толықтыруға қабілетті
жаңа жұмыс орындарын құратын құрал деп санады. Сондықтан капиталистік
елдердің үкіметтері тарапынан шағын бизнеске әртүрлі көмек көрсетіледі
[10].
Шағын және орта бизнестің болуы және ірі компаниялардың (монополияның)
мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін мыңдағын әртүрлі
детальдар қажет етеді. Олардың өндірісіне концеріндер мен келісім шарт
жүйелерімен байланысқан көптеген шағын және орташа фирмалар маманданады.
Электротехника, автомобиль және басқа салалардың кейбір ірі
монополияларында 20-30 мыңға дейін шағын компаниялар жұмыс істейді. Атап
көрсету керек, шағын және орташа фирмалардың басым көпшілігі ірі
компаниялармен келісім қатынастары арқасында жұмыс істейді. Францияда,
мысалы, шағын және орташа кәсіпорындардың 40 пайызы ірі монополиялармен
байланысты. АҚШ-та осындай келісім шарттар жүйесімен 400 мың шамасында
немесе 25 пайыз шағын кәсіпорындар қамтылған, оларда 4,5 млн. адам жұмыспен
қамтылған. Жапонияда да осындай жағдай кездеседі.
Шағын бизнес кәсіпорындарды ашу ісі аз мөлшерде капитал қажет етеді.
Техникалық қызмет көрсету саласында кең өріс алады. Өте жиі жағдайда өз
ісін өндірістен шығып қалған немесе жұмыс таба алмағандар ашады. 80-ші
жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз жанұяларындағы
адамдарының еңбектерін қолдануы Жапониядағы барлық жұмыспен қамтылғандардың
32 пайызды, Италияда -29 пайызды, Францияда - 21 пайызды құрады.
Монополистік емес фирмалар жаңа салалар қатарында, әсіресе ақпарат
кешенінде өздерінің жағдайларын әжептеуір нығайтады, ҒТП негізінде іскер
қызметтер (электронды есептеу машинасы базасында ақпаратты өңдеу,
бағдарламаны қамтамасыз ету, инженеринг, кеңес беру бизнесі және осы
тәріздес) спектрі қалыптасқан. Осындай қызмет ресурстардың айтарлықтай
жинақталуын қажет етпейді және де шағын компания шеңберінде де табысты
жүзеге асыруы мүмкін. Жеке айтқанда, Германияда бағдарламаны қамтамасыз ету
саласында 3700 фирмалар жұмыс істейді, олардың көпшілігі (70 пайызы
шамасында) жұмыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан құрылған.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, тәуекелділікке салына отырып
және меншіктік жауапкершілігімен іске асырылады. Мемлекет кәсіпкерлік
қызмет бостандығын кепілдендіреді және оның қорғанысы мен қолдауын
қамтамасыз етеді.
Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жатпайды:
- акционерлік қоғам немесе жауапкершілігі щектелген серіктестік ұйымды
- құқықтық формадасын иемденетін кәсіпорындар, егер де оның жарғылық
капиталының 35 пайыздан жоғары үлесі 1000-нан астам жұмыс істейтін
адамдары бар бір немесе бірнеше кәсіпорындарға, не мемлекеттің басқару
органдарына тиесілі болатын болса;
- акционерлік қоғам немесе серіктестік формадағы кәсіпорындар, егер де
оның жарғылық капиталындағы шағын кәсіпорын категориясына жатпайтын бір
немесе бірнеше кәсіпорындарға тиесілі үлесі 75 пайыздан көп болса;
- ойын-сауық және шоу бизнесі аясында қызмет ететін коммерциялық
ұйымдар.
Сонымен қатар, шаруашылқ қызмет түрлеріне байланысты, шағын бизнесте
және жекешеленген кәсіпкерлікте жұмыс істейтін адамдардың санын шектеу
қарастырылады:
- өндірістік сфера мен құрылыста - 50 адам;
- ауыл шаруашылығында, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу кәсіпорындарында -
50 адам;
- көлік пен байланыс сферасында - 25 адам;
- ғылым мен инновациялық қызметте, венчурлық фирмаларда қоса - 20 адам;
- бөлшек сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетуде -30 адам;
- басқа да салалар мен басқа қызмет түрлерін іске асыру кезінде - 50 адам.
Келтірілген норма шағын бизнес субъектілерінің критерияларын мәнді
өзгертеді - ертеректе ондай кәсіпорындарға келесідей орташа тізімдік
жұмысшылары бар кәсіпорындар жататындар:
- өнеркәсіп пен құрылыста - 200 адам;
- өндірістік емес сферада- 15 адамға дейін;
- ғылымда - 100 адамға дейін;
- өндірістің басқа салаларында - 50 адамға дейін.
Орта бизнесте жұмыс істейтіндер саны шағын бизнес үшін шектелген
деңгейден кем болмауы керек, бірақ 500 адамнан аспайды. Шағын бизнес
субъектілеріне заң бойынша білімі жоқ, кәсіпкерлік қызметпен айналысушы
жеке тұлғалар және заңды тұлғалар жатады. Шағын бизнесте жұмыс істейтіндер
саны барлық жұмысшыларын, соның ішінде контракт және подрядтық келісім
бойынша жұмыс істейтіндер, филиалдары мен осы заңды тұлғалардың оқшауланған
бөлімшелерінде араласып жұмыс істейтіндерді есепке алумен анықталады.
Фермерлік шаруашылық - шаруа және фермерлік шаруашылықтары туралы
заңдылықпен сәйкес анықталады. Бірнеше шаруашылық қызмет түрін атқарып
жүрген субъектілердің жиынтық жылдық табыста немесе жылдық айналым
көлемінде шаруашылқ қызметтің үлес салмағы қай түрі бойынша жоғары болатын
болса, шаруашылық қызметтің сол түріне жатады [11].
Ірі, орта және шағын компаниялардың арасындағы икемді үйлесімділігін
табу маңызды. Бұл кәсіпорындардың иелерін жеке меншікті сақтау, дамыту және
қорғаудың біртұтас корпоративті мүддесі біріктіреді. Сонымен бірге, бизнес
толығыменен алғанда, осы топтардың әрқайсысының өздерінің ішкі мүдделері,
олардың экономикалық тәртібін анықтайтын спецификакалық белгілері,
мемлекеттік саясатты жүргізуге, әлеуметтік-экономикалық саясаттарға
қатынастары біртекті емес.
Әрине, кез келген елдің өзегі ғылыми-техникалық революцияның
нәтижелерін қолдана алатын, әлемдік нарықта елдің мүддесін лайықты көрсете
алатын және жүйенің тұрақтылығын сақтап отыратын ірі корпорациялар болып
табылады. Ірі бизнес елдің экономикалық қуатын анықтайды. Өзін-өзі сақтау
және дамыту мақсатында ол бір жағынан, өзінің кішігірім серіктестерін
бақылай немесе жұта отыра интеграциялануға ұмтылады, басқа жағынан,
неғұрлым күшті серіктестіктерінің әсерімен өз бостандығын біртіндеп жоғалта
отырып, халықаралық құрылымдарға бірігеді.
Кесте 3.
Шағын, орта және ірі бизнестің салыстырмалы ерекшеліктері*
Атаулары Шағын Шағын-орта Орта-ірі Ірі
мақсаттары Нарықпен, Сезімдікпен, Таңдамалы Жүйелі
сезімдікпен арнайы стратегиятүрде және
анықталады және стратегиямен стратегиялы
нарықпен
(негізінен түзетіледі. және нарықпеннарықта
сауда, түзетіледі билік етеді
дедалдық)
Менеджмент Жеке, Жеке Жеке, Командалы,
кішігірім
авторитарлы, менеджмент, мамандардың мамандар-
тура бастапқы командасы, дың үлкен
серіктестерімен сыртқы тобы,
функ-
кеңес эксперттерді ционалдық
қолдану құрылым
Өнім Жоспарлау Маркетингті Маркетингтік Стратегия-
мен зерттеусіз зерттеулер лық
маркетингтік қысқамерзімді жүйелендірілме жоспарлау,
зертеудің жоспарлау ген, тұрақты
тұрақсыз
болмауы және маркетинг-
қысқа мерзімді тік
жоспарлау зерттеулер
Персонал Жеке Жалдаушы- Ынтымақтастық Қатаң
қаты- иер-
настар қызметкелер қатынасы, архиялық
босс-
қызметкер, ұжымы ұйымдастырыл- қатынастар,
иерар-
ынталандырудыңхиялы ған орта, күшті
қатынас- кәсіп- кәсіп-
жоғарғы тары, одақтар одақтар,
ынталан- эсерінің
деңгейі, кә- дырудың күшеюі жұмысшы-
кейбір
сіподақтардың дәрежесі, лар ұжымы-
кәсіп-
элсіз әсері одақтардың ның кеңесі
кішігірім эсері
Қаржылар Жанұя, Жанұя, банк Жанұя, Банк,
банк,
таныстар, банк акциялар акциялар
Дереккөз: Колесников В., Малый и средний бизнес: эволюция понятий и
проблемы определений. \\ Вопросы экономиқи, 2006, №7 - 21 бет
Шағын бизнес іріге қарағанда өте икемді, бас компаниямен құрылған
процедуралары жағынан өз қызметтерінде шектеулі. Бұл артықшылығының
ерекшелігі жұмыстың маусымдылығында және арнайы жағдайларда айқын көрініс
алады. Сондай-ақ, ол барлық деңгейдегі бюджеттерді толықтыра, кәсіпкерлер
мен меншік иелерінің белсенді тобын қалыптастыра және жаңа жұмыс орындарын
құра отырып, тұтынушылық сұраныстың өзгеруіне тез бейімделеді, бәсекелі
нарықтық қатынастардың қалыптасуына белсенді әсер етеді, экономиканың
кұрылымдық, қайта құрылуына жағдай жасайды, инновацияны қозғалысқа
келтіреді.
Ірі өнеркәсіптермен салыстырғанда белгілі бір артықшылықтарға ие бола
отырып, шағын және орта бизнес экономиканың оқшауланған секторы ретінде
бірқатар қиындықтарды бастарынан кешіреді. Оларға келесілер жатады:
- капиталдың жетіспеушілігі;
- экспорттық операцияларды іске асырумен мәселелер;
- басқару процесінің ерекшеліктері;
- квалификациялық жұмысшы күшінің жетіспеушілігі;
- сыртқы экономикалық орта жағдайына ерекше сезімталдылығы;
- қызметтерін жоспарлау процесінің қиындылығы [13].
Демек, шағын және орта бизнестің рөлі мына көрсетілген алты
қызметтерден көрінеді.
Біріншіден, шағын өндіріс нарық конъюктурасының өзгерісін икемді
сезінеді, бұл нарық экономикасына да ірі кәсіпорын алыптарға мүмкін емес.
Екіншіден, шағын бизнес әлі іске жаратылмаған әжептеуір қаржы
қаражаттарын тиімді жұмылдырады. Осындай бизнестің болмауынан осы ресурстар
пайдаланылмаған болар еді.
Үшіншіден, шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес
қосады, бұл кез-келген мемлекеттің жоғары деңгейде монополия экономикасы
жағдайында бірінші кезекте маңызды.
Төртіншіден, шағын бизнесті халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде
үлкен рөл атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен
қамтамасыз етілгендердің 50-60 пайызы және жаңа жұмыс орындарының 70-80
пайызы келеді.
Бесіншіден, атап көрсеткендей шағын өндірістің ғылыми-техникалық
жаңалықтардың 50 пайызы келеді (жеке компьютер, көбейткіш ақпараттар,
Палароид типті фотоаппараттар).
Алтыншыдан, шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын
таптырмас ролі бар. Ауыр дағдарыс кезінде халық осыдан жұмыс тауып және
өздерінің қабілеттерін жүзеге асыра алады.
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, өтпелі экономикада
мемлекет, ережеге сәйкес, тек жаңа басталған сауда кәсіпкерлігі көтеріледі,
бұл өндіріс саласындағы қызметті тиімсіз қалдырды.
Өтпелі экономика үшін нарықтық инфрақұрылымының дамымағандығы тән, бұл
шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейді.
Қазақстан Республикасындағы 1998 жылға дейін тоқтамаған өндірістің
құлдырауы, инфляциялық процестер кезіндегі бағалардың өсуі, тұрғындардың
номиналды табыстарының өсуін анық басып озды, бұл өндіріс саласында оның
ішінде шағын бизнес негізінде кәсіпекерлік қызметтің дамуын айтарлықтай
тежеді.
Соңында шағын кәсіпкерліктің дамуының тежеуші факторына өндірістік
саладағы шағын бизнестің маңыздылығын әлі бағаламағандығын жатқызуға
болады.
Өтпелі экономикада жаңа өркен жайған шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қолдау үшін мынадай жағдайлар қажет:
- еркін бәсекені құру негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың
кешенді мемлекеттік ғылыми негізделген бағдарламасын жасау;
- оның дамуы мен қаржылық жеңілдіктер үшін қаржы базасын қалыптастыру
(жеңілдетілғен несиелер, жеңілдетілген салықтар, ақысыз сипатты жәрдем
ақы);
- бағдарламада ғылыми-техникалық прогрестің басымдық бағыттарында шағын
кәсіпкерліктің орны ерекше анықталуы керек;
- шағын бизнесті ұйымдастыруда, елдің әртүрлі аймақтарында (облыс
орталықтарында) шағын кәсіпорындардың арнайы орталықтары басты рөлде
болуы керек;
- ірі және шағын бизнес ынтымақтастығының жүйесі негізінде, әсіресе
сауда мен қызметтер саласында шағын бизнесті дамыту мақсатында ірі
кәсіпорындардың ресурстарын тарту.
Сондықтан да, өтпелі экономикада шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
көп деңгейде мемлекет меншігін жекешелендірумен байланысты, себебі жоспарлы
экономикада барлық орта және ірі кәсіпорындар мемлекет меншігінде болады
және тек жекешелендіру оларды дербес және тәуелсіз етеді. Өтпелі
экономикада орта және ірі кәсіпкерліктің жұмыс істеуі ең қиын және ең өткір
мәселе болып қалады, себебі оның өркен жаюы қоғамдық сананың стериотиптерін
жоюмен тікелей байланысты. Барлық мемлекеттік кәсіпорындар қайта құрудың
басталу жылынан бастап, толық қаржыландыруда, бірақ, тек жоспардың
орындалуы үшін күресті, өнімді өткізу мен өзінің сатып алушысын табу
мәселелері берілген кәсіпорындар қамқорлығына кірмеді.
Осындай құнды бағдарлар бірнеше ұрпақтар өмірлері бойына қалыптасқан
бір сағатта өзгере алған жоқ және нарықтық сипаттағы түсінік пен
құндылықтар қалыптаса алған жоқ.
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің даму
ерекшеліктері
Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерлік Қазақстан Республикасның
экономикасында мәнді орынды алады.
Бірақ қазіргі кезде шағын және орта бизнестің дамуында бірнеше
жағымсыз тенденциялар байқалуда, шағын кәсіпорындар санының өсу қарқынының
төмендеуімен, олардың өндірістік аймақтарда таралуының анық
жетіспеушілігімен, импортпен салыстырғанда олардың өнімінің аз бәсеке
қабілеттілігімен, шағын кәсіпорындардың көлеңкелі экономика сферасына
кетуімен байланысты. Өкінішке орай, салалық және территориялық басқару
органдары қызметтерінде қажетті үйлесімділік деңгейіне әлі жеткеніміз жоқ.
Қалалық деңгейде салық салу, жекешелендіру, тұрғын емес үйлер мен жер
учаскілерін жалдау, өндірістік куаттылық пен құрылыстық аяқталмаған
объектілерді пайдалану, шаруашылық субъектілер қызметі үшін жеңілдетілген
жағдай мен мемлекеттік кепілдемелер беру сұрақтарын реттеу мен дайындау
кезінде кәсіпкерлердің мүддесін толық есепке алмайды. Бұл жағдайлар
болашақта мемлекеттік және муниципалдық органдар жағынан әрі қарай күштеуді
қажет етеді. Бірақта бұл мәселелер бойынша жүйелендірілген, басқарушылық
және әдістемелік материалдар әлі күнге дейін жоқ.
Бұл мәселелер шағын бизнесті дамытуға, шағын бизнес үшін кадрларды
дайындау жүйесін кұруға, оны қолдау стратегиясында приоритетті бағыттарды
бағалауға жалпы көзқарасты жасау қажеттілігін шарттайды. Өз алдына шағын
және орта бизнесті күрделі масштабта дамыту өркениетті нарықтық
қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын неғұрлым тиімді шешуге мүмкіндік
береді: олардың айналымсыздығына кепілдемені қамтамасыз ету; шағын және
орта бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру; барлық ресурстарды неғұрлым
тиімді қолданылуы мен мобилділігі.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті аяқтандырудың неғұрлым маңызды
мәселерінің құрамына келесілерді жатқызуға болады:
мемлекеттік деңгейде шағын кәсіпкерлікті дамытудың нақты концепциясының
және сәйкесінше, оны мемлекеттік қорғаудың тиімді шараларының болмауы;
әсіресе, ірі қалаларда шағын кәсіпкерлік секторы үшін физикалық қауіп мен
тәуекелділікктің жоғары деңгейі;
жер учаскілерін, бөлмелерді беруде, шағын кәсіпкерлік құрылымдарын
безендіру және тіркеудегі бюрократиялық кедергілер, билік органдарымен
дұрыс қарым-қатынастың болмауы;
шағын кәсіпкерлік сферасы мен ірі қаржылық кәсіпкерлік бизнес арасындағы
мүмкінді қайшылықтар;
шағын кәсіпкерлік секторының қызметінде төменгі деңгейлі нормативті-
құқықтық қамтамасыз ету жүйесінің болмауы [15].
Жасалған талдаулардың негізінде анықталған Қазақстан шағын бизнес
секторындағы дамыту қиындықтары, экономиканың маңызды секторының
қалыптасуында хаостық мінездемесі, республика кәсіпкерлігінің қызмет
етуінің жағымсыз ортасының қалыптасқаны туралы шешімдер жасау үшін
негіздемелер береді. Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуы мен сәтті құрылуына
мүмкіндік бермейтін объективті факторлардың ішінде, келесілерді бөліп
көрсетуге болады: тиімді қызмет пен активті құндылықтардың үстінен
теңестірілімділік құндылықтардың арттықшылығы; нақты көріністегі ұлттық,
аймақтық және ведомствалық эгоизм және т.б. Қоғам мен мемлекеттік
құрылымдардың ресми емес, әлсіз әрекеттері шағын бизнес субъектілері үшін
шағын кәсіпорындар санының тұрақсыз динамикасына және ондағы жұмыс
істейтін адамдардың санының қысқаруына; шағын бизнестің салалық
құрылымының рационалды емес қалыптасуына; өндірістен кәсіпкерлердің қашуына
алып келеді.
Себептер тек қана тактикалық жіберілген қателіктер мен шағын және орта
бизнес дамуындағы иілімде емес. Неғұрлым күрделі себептердің негізделуі
шағын бизнес дамуының ұзаққа құрылмағандығында, сәйкестендірілген салалық
аймақтық приоритеттердің анықталмауында, кері байланыстың болмауы мен
кезекті мониторингтің жүргізілмеуінде болып отыр.
Бірінші кезекте шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесін түпкілікті
жетілдірудегі шегіне жеткен мәселелерді шешу Қазақстанда шағын
кәсіпкерліктің экономикалы-құқықтық жағымды ортасын құру концепциясын
өткізу құралымен іске асырылады.
Шағын кәсіпкерлікті жағымды экономикалық-құқықтық ортамен қалыптастыру
концепциясының мәні еркін кәсіпкерліктің кешенді аймағындағы шарттарға
максималды жақындатылған шағын кәсіпорындардың қызмет етуіне жағдайлар
жасаумен нәтижеленеді. Бұл кезде режимдік көзқарасты өткізу керек,
территориялыққа қарағанда. Бұл барлық шағын бизнес ортасын экономиканың
баламалы секторына бөліп шығару және олар үшін неғұрлым жағымды режимдерді
құру, бөліп алғанда:
кәсіпкерлердің жолында пайда болатын әкімшілдік және экономикалық шектеулер
ағымын минимизациялау;
мақсаттылығы мен қажеттілігіне байланысты шағын бизнестің экономикалық және
ұйымды-құқықтық жеңілдіктерін қайта қарау;
шағын және орта бизнесті қаржылық, ақпараттық, құқықтық қолдаудың неғұрлым
тиімді, жаңа әдістерін іздестіру;
- бизнес-кадрларды дайындау жүйесін жетілдіру және т.с.с.
Ұсынылып отырған концепцияның басты принципі мемлекет пен
кәсіпкерлердің экономикалық мүдделерін міндетті келістіру кезінде
кәсіпкерлік қызметті экономикалық реттеу болып табылады, ол келесілерді
көрсетеді:
басқарудың командалық әдістерін қолдануға аз сезімталды және
шаруашылықтандырудың нарықтық әдістеріне бағытталған шағын кәсіпкерлік
спецификасын есепке алу;
мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы келіспеушілік жағдайларда олардың
экономикалық мүдделері арасында шешімді табу;
кәсіпкерлік қызметті реттеудің экономикалық әдістеріне бағытталу;
басқарудың әкімшілдік-командалық әдістерінен бас тарту;
салынған капитал табыстылығы деңгейін реттеу жолыменен шағын кәсіпкерлікті
экономикалық ынталандыру [16].
Бұл концепцияны өткізу, біріншіден, бәсекелік күресті күшейту үшін
кәсіпкерлерге қауіпті массаны құру, екіншіден, республикада нарықтық
қатынастарды дамытудың сапалы жаңа стадиясына көшу үшін капиталды бірінші
кезекті жинау қажеттілігімен шартталған.
Әлемдік тәжірибе іскерлік белсенділікті ынталандырудың көптеген
тәсілдерін қолданады, территорияны бөліп көрсету арқылы, сондай-ақ
шаруашылық қызметті жүргізудің жеңілдетілген ерекше режимдерін белгілеу.
Әртүрлі елдерде еркін кәсіпкерлікті құрудың әртүрлі мақсаттарын
іздестірді. Шығыс және Орталық Еуропаның (Болгария, Венгрия, Польша)
постсоциалистік елдерінде шағын бизнесті күшті дамыту көмегі кезінде
экономиканың ашық секторын қалыптастыру, шетелдік инвесторлар үшін жағымды
инвестициялық ахуалды құру, нарықтық қатынастарды тездетіп қалыптастыру
жоспарланды.
Германия, Франция, АҚШ, Ұлыбритания сияқты өнеркәсіптік дамыған
елдерде кәсіпкерлік аймақтар дағдарыстық аймақтар мен мемлекеттік
салаларды дамыту үшін қалыптастырылған. Ол үшін ұлттық кәсіпкерлерге
жағымды экономикалық, әкімшілдік, құқықтық жағдайлар жасалып жатыр [17].
Қазақстанның нарықтық даму жағдайында, кәсіпкерлік қызметтің
мотивациялық аспектілері жеткілікті жасалмаған кезде, шаруашылықтандырудың
мемлекеттік емес субъектілеріне ақшалай-несиелік және бюджетті-салықтық
әсер ету әдістерінің тиімділігі төмен болғанда шағын кәсіпкерліктің жағымды
экономикалық-құқықтық ортасын қалыптастыру концепциясы елдің экономикасы
үшін өмірлік мәнділікке және ерекше өзектілікке ие болады. Қазіргі кезде,
шағын бизнесті жағымдылықтың жеке секторында бөліп көрсету, олардың
экономикалық және әлеуметтік рөлімен түсіндіріледі.
Қазақстанда шағын және орта бизнестің жағымды экономикалық-құқықтық
ортасын құру концепциясы келесідей негізгі бағыттардағы бірнеше блоктардан
тұрады (4-сурет).
Құқықтық негіздерін рационализациялау. Құқықтық блок республика шағын
және орта бизнесінің жағымды ортасын құрудың бірінші дәрежелі құрамдас
бөлігі болып табылады. Құқықтық актілердегі шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің ерекшеліктерін бейнелеу ірі кәсіпорындармен салыстырғанда
экономикада бәсекелік жағдайдың оларға аз тиімділігін ығыстыруға, олардың
әлеуметті-экономикалық артықшылықтарын анықтау және дамытуға көмек
көрсетуге, енді бастаған кәсіпкерлік құрылымдардың нарыққа шығуына жағымды
құқықтық жағдайларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
4-сурет. Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерліктің жағымды ортасын
қалыптастыру концепциясы
* Дереккөз: Бусыгин А.В. Предпринимательство. Основной курс: Учебник
для вузов. -М.:ИНФРА-М,2003.-71 бет
Бұл бағыттың бірінші дәрежелігі заңдылықтардың қарама-қайшылығы мен
тұрақсыздығы жақын араға шағын бизнес субъектілерінің өз қызметтерін
жоспарлау мүмкін еместігі мен сенімсіздігіне, сондай-ақ кәсіпкерлер мен
бюрократиялық әртүрлі құрылымдар арасындағы шексіз түсінбеушіліктерге ғана
әкеліп қоймайтындығымен байланысты.
Қазақстан Республикасының барлық құқықтық базасының тиімділігі мен
мақсаттылығын жоғарлату үшін Қазақстанның шағын және орта бизнесті
мемлекеттік қолдауды заңды-құқықтық қамтамасыз етудің екі деңгейлі
құрылымын қалыптастыру көзделуде (4 -сурет).
Шағын кәсіпкерлікті құқықтық қамтамасыз етудің екідеңгейлі көзқарасының
негізінде басқарудың мемлекеттік (республикалық) және аймақтық деңгейін
кіргізетін кәсіпкерлікпен иерархиялық басқару жүйесін қалыптастыру жатыр.
Мұндай көзқарас биліктің жоғарғы эшалонында қабылданылған шешімдерін
аймақтық деңгейлерге жеткізіп қана қоймай, оның орындалуын қамтамасыз ету
және өткізу үшін мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда республикада кәсіпкерліктің дамуына жекелеген
аймақтардың салымындарын оқып-үйрену мәселесі ерекше қатаң қойылуда,
өйткені бұл сұраққа ел үкіметінің назары аз бөлініп отыр, және де ол
байқаусыз қалуда. Соған қарамастан, нарықтық қатынтастарға өту кезеңінде
аймақтар экономиканың жандануында басты рөлді атқаруға шақырылған, шағын
бизнесті көтеруге кеңінен тартылған. Кәсіпкерлік потенциалдың кеңеюі
республиканың көптеген дағдарыстық аймақтарының экономикалық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді.
5-сурет. Қазақстанның шағын және орта бизнесін мемлекеттік қолдауын заңды-
құқықтық қамтамасыз етудің екі деңгейлі жүйесі.
Дереккөз: Орлова Е.Р. Бизнес-план: основные проблемы и ошибки,
возникающие при его написании. - М.: Омега-Л, 2004 - 118 бет
Осыған орай, қазіргі жағдайда елдің аймақтық саясаты Қазақстанның
шағын кәсіпкерлікті белсенді қолдау саясатымен тығыз байланыста, ол шағын
және орта бизнесті заңды-құқықтық қамтамасыз ету екідеңгейлі құрылымында
үйлесімділік тапқан.
5-суретте республиканың заңдық қамтамасыз етуінің екі деңгейі
көрсетілген: мемлекеттік және аймақтық. Ұсынылып отырған әрбір деңгейдің өз
мақсаттары мен тапсырмалары бар. Құқықтық қамтамасыз етудің республикалық
органдары заңдылық актілердің өзектілігіне, өз уақытында шығуына, сапасына
жауап береді. Аймақтық деңгей қызмет етіп отырған заңдардағы жағымсыз
жақтарын анықтауға және оны жоюға көмек көрсетуі, орындарында кәсіпкерлік
құрылымдардың қызметтік нормаларын сақтау мен оптималды өткізуге жағдай
жасаулары қажет. Сонымен қатар, 3-ші суретте шағын және орта бизнесті заңды
қамтамысз етудің мемлекеттік және аймақтық деңгейлерінде қосымша
бағдарламалардың іс-әрекетін көрсетеді, біздің көзқарасымыз бойынша,
олардың мағынасы басты тапсырмалармен салыстырғанда төмен еместігін
көрсетеді.
Мемлекеттік деңгейде заңды-құқықтық қамтамасыз ету табиғи монополияны
реттеу және бәсекені қорғау, шағын бизнесі қолдау бойынша ҚР-ның
республикалық агенттіліктері, әртүрлі министрліктер, ведомствалар,
мемлекеттік комитеттердің (Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры, Қаржы
министрлігі, Заң министрлігі, ҚР-сы ұлттық банкі, Госкоминвест, Ғылым
министрлігі, Ауыл шаруашылығы министрлігі, Іскер әйелдер ассоциациясы,
Қалалық және облыстық әкімшіліктер және басқалары) белсенді біріккен
күшімен өткізу қарастырылып отыр.
Аймақтық деңгейде шағын бизнес ауданында заңдар мен актілерді өткізу
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бойынша аймақтық басқармаға (ШКМҚАБ)
жүктелмекші мүндай органның құрылуы шағын кәсіпкерлік құрылымдарға көмек
көрсетуде мақсатты - бағдарламалық көзқарасты өткізуге мүмкіндік берер еді.
Оның жұмысында келесідей ұйымдар қатысар еді: Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
облыстық қоры, Табиғи монополияны реттеу және бәсекені қорғау бойынша
территориялық комитет, Өнеркәсіп департаменті, Қалалар мен аудандардың
әкімдері, Экономика басқармасы, екінші деңгейдегі банктер, облыстық
қаржылық басқармалар, жер ресурстарын басқару бойынша облыстық комитеттер,
Кәсіпорындардың жабылуы мен қайта құрылуы бойынша агенттілік АҚ.
Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау мемлекеттік
бағдарламасын үйлестіретін және ұйымдастыратын мемлекеттік орган (ҚР-сы
экономика және сауда министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау
департаменті) бар. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың нақты
шараларының ішінен келесілерді бөліп көрсетуге болады:
өндірумен айналысатын шағын кәсіпкерлік субъектілерін бірінші үш жылда
қозғалмайтын мүлікке құқығын тіркеуден алынатын төлемнен босату;
өндірістік қызметпен айналысатын шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жер
учаскілерін беру кезінде жерді қолдану актісін бергенде алымдар алмау;
келесі төлемдерден босату: электрэнергия, жылу, су тораптарына және
канализацияға қуаттылықты қосу бойынша; мемлекеттің қатысуымен екінші
деңгейлі банктерде шот ашу бойынша;
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қаржы-шаруашылық қызметтерін тексеру
жылына бір реттен жиі болмауы керек.
Соныменен, шағын бизнесті қамтамасыз етудің ұсынылған құқықтық
базасының екідеңгейлі құрылымы республика үкіметінің заңдылық кызметінің
тиімділігін жоғарлатады және барлық басқару деңгейлерінде кәсіпкерлікті
қолдаудың мақсатты бағыттарымен қамтамасыз етеді.
Шағын және орта бизнесті қаржылық-несиелік қолдау. Өзіндік және
карызға алынған қаражаттардың жетіспеушілігі Қазақстанда қызмет етіп
отырған шағын кәсіпорындардың дамуы мен жаңаларының құрылу үшін негізгі
тосқауылдардың бірі болып табылады.
Қаржылық ресурстардың тапшылығы мен несиелік қаражаттардың
жетіспеушілігі себебінен шағын кәсіпорындар өзіндік дамуы, жаңа тауарлық
нарықтарды игеру, өндірісті жетілдіру, өнім сапасын жоғарлату үшін ішкі
ынталары жоқ. Нәтижесінде кәсіпкерлер өндіріс сферасынан сауда және қаржы
сферасына ауысады, көлеңкелі нарықты дамытады, есептелмеген нақты
құралдардың айналымын өсіреді.
Белгілі, кәсіпкерде капиталдың екі түрі болуы мүмкін: өзіндік және
карызға алынған. Өзіндік және қарызға алынған капиталдың арақатынасы
қажетті ақша қаражаттарының көлеміне байланысты болады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кез-келген кәсіпкерге жаңа кәсіпорынды
артықшылықты өз қаражатымен қаржыландырған қауіпсіз болып табылады, өйткені
банктік несие алу кезінде кепілдемелік мүлік ұсынылуы керек және ай сайын
оған пайызын қайтарып отыру қажет. Іс жүзінде ол солай жүргізіліп жатыр:
шағын кәсіпкерлермен қолданылып отырған құралдардың 75 пайызы өзіндік
жинақтар, туыстары мен жолдастарының қаражаттары, 15 пайызы қаржыландырудың
сыртқы көздері, ал 10 пайызы ғана банктікі [20].
Дамыған нарықтық экономикалы елдерде өзіндік капиталды басқа көздермен
мәнді кеңейтуге болады. Біріншіден, кәсіпкер акция шығару жолыменен қажетті
құралды мобилизациялауы мүмкін. Екіншіден, капиталды тәуекелдік салым
бойынша, жанұялық қаражаттардың бір бөлігін агрессивті қолдану мақсатымен
бай жанұялармен құрылған қаржы компаниялардың болуы. Үшіншіден, акционерлік
капиталдың көзі болып шағын кәсіпорындарға инвестициялау бойынша
компаниялар (ІПКИК) саналады. Төртіншіден, ірі корпорациялармен салынатын
өзіндік құралдар, сондай-ақ шағын бизнесті қаржыландырудың өзіндік көзі
болуы мүмкін.
Республикада шағын кәсіпкерлерді қаржылық-несиелік қолдау үш бағытта
жүзеге асырылады: тікелей қаржыландыру, салықтық жеңілдіктер беру, жағымды
инвестициялық ахуалдың құрылуы.
Бұл кезде шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру олардың мемлекеттік
инвестициялық бағдарламаларға қатысу, шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
бюджеттік емес мамандандырылған институттары мен қорлары қызметі, шағын
және орта кәсіпорындарымен қызметтес коммерциялық банктер үшін жеңілдіктер
жүйесін дамыту, өзара несиелеу, өзара сақтандыру қоғамдар жүйесін дамыту
есебінен мүмкін болады.
Сәйкесінше, ұлттық кәсіпкерлер үшін қаржылық мәселелерді шешуде
банктердің рөлі үлкен. Сондықтанда Қазақстанда шағын бизнесті қаржылық-
несиелік қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар банктер мен қорлардың қызметтерін
жетілдіру призмасы, олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz