Қылмыс жасаушылардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасынан босатылу мәселелері

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Бұл курстық жұмыста қылмыс жасаушылардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасынан босатылу мәселелері кешенді зерттеледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады. Осы Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала отырып, 2002 жылы 20 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен мақұлдаған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей, қылмыстық заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар мен ажырамастығын тану негізін алынуы тиіс. Қазақстан Республикасы Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын қарастыра келіп: Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама - қайшы іс - әрекет жасайтындарға заңның қатаң тұрі қолданылсын - деп атап өткен болатын.
Зерттеу пәні. Сотталушының әрекеттерін саралау және оларға жауаптылық белгілеуге байланысты қылмыстық құқықтық ережелерді жетілдіру және оны қолдану тәжірибесін көтеру үшін осы тақырыпқа байланысты пайдаболған даулы мәселелерді зерттей отырып, ұтымды әрі дұрыс бағыттағы шешім көрсету болып табылады.
Курстық жұмыстың негізгі және басты мақсаты. Жазаның басты мақсаты - жаза тағайындау, оны қолдану және іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже. Жазаның мақсаты ҚР ҚК-тің 39 - бабында былай көрсетілген: Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады.
Яғни, жазаның негізгі мақсаты:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) сотталғанды түзеу;
в) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау (арнайы, жеке сақтандырудың мақсаты);
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау (жалпы сақтандырудың мақсаты).
Бұл тақырыппен жұмыс істеу барысында осы сұрақты реттеуші Қазақстан Республикасы қылмыстық заңнамалары мен басқа да нормативтік құқықтық актілері қолданылады.
Ізденуші заң, ғылым саласындағы белгілі ғалымдар Д.Б. Бұғыбай, И.И.Карпец, Н.А.Беляев, А.И.Марцев, С.В.Полубинская, М.Д.Шаргородский, А.Н. Таргабаев және т.б. қоғамдағы құқықтық жүйелер туралы сөз еткен болатын. Олардың еңбектерінде, құқықтық жүйе ерекше құқық ретінде қарастырылған. Осы ғалымдардың еңбектері және басқада әдебиеттер осы жұмыстың тереториялық негізі ретінде қолданылады.

1. ЖАЗАНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН ЖҮЙЕСІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Жаза ұғымының түсінігі
Күнделікті өміріміз қылмысқа қарсы күресте қылмыскерлерге қылмыстық жаза шараларын, соның ішінде олардың қатал түрлерін қолданып қоюмен ғана көзделген мақсатқа жету мүмкін еместігін дәлелдеп келеді. Бұл күресте қылмысты ескерту шараларының, сондай - ақ, қылмыстың алдын алу шараларының да көзделген нәтижеге жетудегі үлесі қомақты болып отыр. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрестегі қолданатын шаралары сан түрлі. Мемлекет қолданатын осы шаралар ішіндегі ең негізгісі де ықпалдысы да - жаза, яғни жазалау шарасы болып табылады. Заң тұрғысынан алып қарағанда, жаза қылмыстың құқықтық салдары болып табылады. Қылмыс пен жаза - өзара тығыз байланысқан құқықтық ұғымдар. Мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде жаза - қылмыс болып табылатын құқық бұзушылыққа ғана қолданылады. Қылмыстық жаза мемлекеттік күшейту шараларының бірі болып табылады және ол мемелекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарның бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен экономикалық, ұйымдастыру, тәрбие, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана - сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде, тек арнаулы заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық - құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекетттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматттық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады:
Біріншіден, қылмыстық шара - мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза тағайындайды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңілірек жаза тағайындауға құқылы.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық кодекстің 39- бабында жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы делінген. Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу шаралары мемлекеттік органдар немесе лауазымды органдар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамы салықтан бұлтартушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік құқық бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың бірде - біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес. Қылмыстық жазаны қолдану- тек қана соттың құзыреті.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату, сондай - ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады. Бұл да қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді өзгешілігін көрсетеді.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан - ашық тағайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет арқылы жария, ашықтан - ашық түрде белгіленеді. Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің қылмыстық - құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық заңда адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс, - делінген. Сондай - ақ әрбір істелген қылмысқа жаза тағайындау міндетті емес. Мұның мәні мұнада: егер тергеу жүргізген немесе істі сотта қараған кезде жағдайдың өзгеруімен байланысты кінәлінің істеген қылмысының қоғамға қауіпті мәні жойылса немесе оның өзі қоғамға енді қауіпті емес деп танылса, қылмыс нышандары бар іс - әрекет жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босатады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін. Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс - әрекеттер үшін кінәлінің кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс құқылық баға болып табылады. Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің жеке тұлғасына және оның қылмысты іс - әрекетті істеудегі мінез - құлқына тікелей байланысты болады.
Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті - жазалау. Жазаны - жазалаудың күшпен қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көзделгендей құқықтары мен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жарғы деп түсіну керек. Жаза қылмыскерге қашанда белгілі бір айырылу, қайғы - қасірет шектіреді. Олар тән азабы, рухани сипатта, қаражатқа қатысты немесе басқадай сиппатта болуы мүмкін. Мысалы, бостандығынан айырылған, бірқатар құқығынан айырылады. Ең алдымен, ол бостандығынан айырылады оның өзінің отбасымен, достарымен, туған - туыстарымен қарым - қатынасы үзіледі. Мүлкі тәркіленгенде немесе айыппұл салғанда сотталушының қаражатының жағдайы нашарлап кеттеді. Ал жазаның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан сияқты шарасы - лауазым, мамандық таңдау пайдалану құқығын шектеуге ұласады. Жазаның жазалаушы элементтері оның қорқыныш тудыру сияқты қасиетті алға тартады. Жазалау - жазаның ауырлық деңгейін білдіреді. Жазаның мәжбүрлеу, жазалаушы жақтары неғұрлым үдемелі болса, жазада соғұрлым ауыр болады. Тағайындалатын жазаның ауырлығы, өз кезегінде, жасалған қылмыстың ауырлық деңгейі мен сипаттына, қылмыскердің жеке басына және іс бойынша кездесетін басқа да жағдайларға байланысты болып келеді.
Жазалау туралы айтқанда оның жазаның өзіне тән, міндетті белгісі екендігін айта отырып, жазалау қылмыстық кодексте жазаның мақсаты ретінде қарастырылмайтынын (ҚР - 39 - бабының екінші бөлігі ) ескеру қажет. Жазалау бұған дейінгі болған Қылмыстық Кодекстерде жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған. Алайда, жазалауды жазаның мақсаты деп қарастырылған бірталай ғалымдарда болған. Атап айтқанда, Н.А.Беляев былай деп жазған: жазаның мақсаты болып табылатын жазалауды біз жасаған қылмысының құнын қайтару үшін құқық бұзушыға айырылу мен қайға - қасірет шектіру деп түсінеміз. Дәл осындай пікірлер И.И.Карпецтің, А.Н. Таргабаевтың жұмыстарында кездеседі.
Жазаның мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы ретінде өзіне тән сипатты белгісі бар. Ол - жағымсыз құқықтық салдарға ұшырататын - соттылық. Егерде тұлға қайтадан қылмыс жасаса, оның алғашқы жасаған қылмыс үшін сотталғаны қылмыстық жауаптылықты ауырлатушы жағдай болып саналады.
Бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығы бар тұлғаның жаңадан қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады (ҚК - тің 33-бабы). Қылмыстың қайталануы тағайындалатын жазаның түрі мен мөлшеріне, сол сияқты бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау кезінде жіберілетін колонияның түріне де әсер етеді (ҚК - тің 48 -бабы).
Сот арқылы жазалау кезінде қылмыскермен оның жасаған ісіне жағымсыз баға тек құқықтық тұрғыдан емес, моральдық тұрғыданда беріледі.
Жаза сот алған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда кінәліге заңда көрсетілген негізде ерекше жаза - өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар, ол сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән - жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай - ақ жазаны өтейтін колонияның түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады. Қылмыстық жазаның әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылатын жазадан айырмашылығы мынадай: Біріншіден, қылмыстық жаза бұл істелген қылмыстың зардабы, ал әкімшілік шара болса, ол қылмыс болып табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін ғана тағайындалады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады. Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым адамдар немесе судья тағайындайды. Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшілік жазадан ерекшелігі сол сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ береді, ол әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндайда құқылық зардап болмайды.
Сондықтан да жаза - қылмыс жасаған тұлғаның атына оның жоғарыды аталған белгісі үшін мемлекеттің тарапынан көрсетілген жағымсыз баға болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жаза - бұл соттың үкімінде қылмыс жасаған кінәлі тұлғаға істегн қылмысы үшін қолданылатын, жазалаушы күші бар және қылмыс жасаған тұлғаның атына (және қылмысқа) мемлекет тарапынан бетке басуды яғни, жағымсыз бағаны білдіретін, мемлекеттік мәжбүрлеудің қылмыстық заң арқылы орнықтырылған шарасы.

1.2. Жаза мақсаты
Мемлекттік мәжбүрлеудің әр шарасының өз міндетті, өзінің ерекше мақсаттары бар. Жазаның мақсаттары деп мемлекеттің жаза тағайындау, оны қолдану мен іске асыру арқылы қол жеткезуге ұмтылатын ең шегіне жеткен, ақтық әлеуметтік нәтижелерін айтамыз.
Жазаның мақсаттарын анықтаудың, ең алдымен, соттың құқық қолдану қызметіндегі маңызы зор. Нақты тұлғаға қатысты жазаның түрі мен мерзімін анықтау барысында сот жазаның заңда көрсетілген мақсаттарын басшылыққа алу керек. Бұл талапты елемеушілік заңсыз, негізсіз, әділетсіз жаза тағайындап, әділетсіз сот үкімін шығаруға әкеліп соқтырады.
Заңдағы жазаның мақсатының айқындалуы жаза қолданудың тиімділігі туралы ғылыми зерттеулер үшін де қажет. Мысалы, алғаш рет жасалып отырған қылмыстардың санының кемуі немесе арты түсуі жалпы ескертудің мақсатына жету дәрежесінің көрсеткіші болуы мүмкін. Ал арнайы ескерту мен сотталушының түзелуінің дәл осындай көрсеткіші - қайталанушы қылмыс деңгейі болып саналады.
Қылмыстық кодекстің 39 - бабы жазаның мақсатын анықтай келе былай дейді : Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай - ақ, сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады .
Олай болса, жазаның төмендегідей мақсаттары болады:
a) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
b) сотталушының түзеу;
c) сотталған тұлғаны жаңа қылмыстар жасаудан сақтандыру (арнайы, жеке сақтандырудың мақсаты);
d) басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан сақтандыру (жалпы сақтандырудың мақсаты).
Жаза қолданылатын әр оқиға көрсетілген мақсаттарды тұтас көздеуге тиіс.
Сонымен, әлеуметтік әділеттілекті қалпына келтіру - жазаның мақсаттарының бірі екен. Кез келген қылмыстың әлеуметтік әділеттілікті бұзатыны белгілі. Мысалы, күші басымдау адам өзінен әлсіз адамды ұрып кетеді. Еркек, күш көрсете отырып, әйелді зорлайды. Лауазымды тұлға өзінің қызмет бабын пайдалана отырып, азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарының елеулі түрде бұзылуына жол береді. Бұл аталған жағдайлардың әр қайсысында да осы қылмыстардан зәбір көруші тұлғаларға қатысты әлеуметтік әділеттілік сақталмаған, яғни бұзылған. Сот кінәліге жаза тағайындай отырып, әлеуметтік әділеттілікті тек жәбірленушілер үшін ғана емес, жалпы қоғам үшін, қалпына келтіруге (жартылай болса да) ұмтылуы тиіс. Қылмысекерге белгілі бір айрылу әкелу, қайғы - қасірет шектіру - жәбірленушінің, әрине оның жұбайының да бойына осы қылмыс арқылы бұзылған өзінің заңды мүдделері мен құқықтарының белгілі бір дәрежеде қайта қалпына келетіні туралы сенім ұялатуы тиіс. Мысалы, мүлкі ұрланған кезде жәбір көруші жоғалған затын қайтарып алуы немесе осы қылмыс арқылы өзіне тиген залалдың орнын ақшалай толтыруы мүмкін.
Әлеуметтік әділеттілік, жалпы қоғамға қатысты қалпына келтіру былайша іске асады: сот әділ жазаны ашық түрде тағайындай отыра (сот ісі негізінен, ашық отырыстарда қаралады), мемлекеттің қылмыстық заңда бұзған тұлғаны жазалай алатыны, осы шара арқылы қоғамдық тәртіпті, қоғамдық қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, азаматтардың денсаулығын, тұтастай алғанда басқа да неғұрлым маңызды игіліктерді, қорғай алатыны қоғамның әр мүшесінің көзін жеткізеді. Қылмыскерді жазалаудың әрбір ісі туралы жан - жақтан естіп - білген сайын, жұрттың моральдық ризашылығы арта түседі.
Әлеуметтік әділеттілік заң арқылы жазаның мақсаты болып жарияланғандықтан, сот дәл, әділетті жаза тағайындау мәселесіне неғұрлым терең мән беріп, байыппен қарауға міндетті. Әйтпесе, жазаның әлеуметтік әділеттік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына қол жеткізу мүмкін болмайды.
Жаза адамдардың әділеттілік сезімін, ал кейбір кездер де, қылмыскердің жасаған жауыздығына қарсы наразылық сезімін де қанғаттандыру үшін қолданылады. Сондықтан, көпшілік жұрт қаншалықты қатал болғанымен, бірақ әділетті тағайындалған жазаны көбінесе оң қабылдайды. Керсінше, әділетсіз, сәйкес емес жаза тағайындау жазаның мұндай маңызды мақсатына жетуіне жол бермейді.
Жазаның басқа бір маңызды мақсаты - сотталушының түзелуі болып табылады. Мұндай мақсаттың болуы - Қазақстан Республикасы қылмыстық заңнамасының адамгершілік бағытты қолдайтындығының куәсі. Мемлекет, қылмыс жасаған тұлғаға заңды қолдана отырып, бұл тұлғаны жазасын өтеп болған соң қоғамға ол енді қайтадан жаңа қылмыстар жасамайтындай етіп қайтаруға ұмтылуы тиіс. Түзелуді екіжақты тұрғыдан қарастырған орынды: біріншіден, сотталушыға ықпал етуші тәрбиелеу процесінің өзі ретінде және, екіншіден, бұл ықпалдың нәтижесі ретінде.
Түзету дегеніміз - бұл сотталған тұлғаның психикасынан (санасынан) оны қылмыс жасауға жеткізген теріс әдеттерді аластату.
Түзету - сотталушының тәртібі мен психикасын жақсы жаққа қарай өзгертіп, оған жаңадан басқа қылмыстар жасамауға себеп болуы мүмкін, және де түзету оның мінезінде кездесетін қоғамға жат қылықтар мен көзқарастардан арылу мүмкіндігін беруден тұрады. Түзету кезінде сотталушы тұлғаға бұрын оның бойында болмаған әлеуметтік - пайдалы қасиеттер дарытылып, сонымен қатар, бір кездері өзі ие болған, бірақ уақыт өте айырылып қалған жағымды қасиеттерін баянды етуден тұрады. Олардың қатарына жеке басқа, оның құқықтары мен мүдделеріне, қоғамда орнатылған құқықтық тәртіпке ибадаттылықпен қарау жатады. Тұтас алғанда түзетудің міндетінің орындалуы жазаны өтеу кезінде сотталушы тұлғаның көзқарастарының, сенімдерінің, қылықтары мен әдеттерінің сапалы түрде өзгеруіне қол жеткендігін білдіреді. Түзетілген сотталушы жазадан қорыққанынан емес, жазаны өтеу кезінде оған дарытылған белгілі бір адамгершілік қағидаттары әсерінен жаңадан қылмыс жасамайды.
Түзету кезең алдын - ала тергеу барысында басталып, сот отырысы кезінде одан сайын тереңдей түседі. Содан соң жазаның нақты бір түрі тағайындалған кезде түзету кезеңі сол тағайындалған жазаны өтеу барысында жалғасады.
Жазалаудың түрлері шараларынан түзетудің де түрлі тәсілдері, әдістері мен жолдары туындайды. Жазаның шаралары сияқты, түзету, қайта тәрбиелеу тәсілдері де сотталушының жеке басы, жасалған қылмыстың ауырлығы ескеріліп қолданылуы тиіс.
Бас бостандығынан айырылу жазасын өтеу кезінде бас бостандығынан айрылуды өтеу режимі, қоғамдық пайдалы еңбек, тәрбие жұмысы - түзетудің негізгі тәсілдері болып табылады. Түзетуге ықпал етуші басқа да тәсілдер қолданылады, атап айтқанда: сотталғандардың көркемөнер ұйымдары, мәдени - ағарту жұмысы және басқа да әрекеттер.
Аталған мақсатқа әрқашан қол жете бермейтінін атап өткен жөн. Ал, жазалаудың өлім жазасы сияқты шарасын тағайындаған кезде ол тіпті де орындалмайды.
Сотталушыны түзету мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза шектен тыс қатал немесе орынсыз жұмсақ болса, ол әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне бөгет болып қана қоймай, сотталған тұлғаның түзелу процесіне де зиянын келтіреді. Себебі, жөнсіз қатал жазадан ол мейрімсіздене түссе, шектен тыс жұмсақ жазадан оның бойында бұдан кейін де қылмыстар жасап, тиісті қатал жазаны айналып өтуге болатыны жөнінде сенім ұялап, ол беки түседі.
Арнайы (жеке) саақтандыру мақсаты жазаның жеке (дербес) мақсаты болып табылады. Оның мәні мен маңызы - сотталған тұлғаны жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тікелей бағытталған.
Әдеби оқулықтарда арнайы сақтандырудың мазмұны мен мақсаты және оған жетудің тәсілдері туралы бірегей пікір қалыптаспаған. А.И.Марцев арнайы сақтандырудың мәні қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғаның жаңа қылмыс (немесе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеуінде және бұл мақсатқа жазалау мен тәрбиелеуді қолдану арқылы жетуге болады деп пайымдайды1.
И.И.Карпец нақты тұлғағ жаза тағайындау кезінде арнайы сақтандыру мақсатын қамтамасыз етудің төмендегідей тәсілдерін атап өтеді: қылмыскерді қылмыс жасай алатын күш мүмкіндігінен айыру; қылмыскерге психикалық ықпал жасау; үрейлендіру.
Арнайы сақтандырудың мақсатына мынадай тәсілдермен жетеді. Біріншіден, соттталған тұлғаның жаңа қылмыс жасау дәрменінен айрылуы арқылы. Қылмыстық заң белгілеген жаза жүйесінде соттвлған тұлғаны жаңа қылмыстар жасау дәрменінен айыратындары да аз емес. Тереңірек айтсақ, бас бостандығынан айыру, қамауға алу - тұрақты бақылау мен күзету бар белгілі режиммен; туыстар, достар мен таныстардан оқшауланумен; тәртіпті бұзу және қылмыс жасау құралы мен тәсілі болуы мүмкін заттар мен ақшаны жанында ұстауға тыйым салумен қоса жүреді. Белгілі бір лауазымды атқару құқығынан айрылғанда тұлға бұрынғы лауазымынды қызмет ету және оны жаңа қылмыс жасау үшін пайдалану мүмкіндігінен айрылады.
Еіншіден, арнайы сақтандырудың мақсатына жазасын өтеу кезінде сотталушының психикасына түзелу бағытында әсер етіп, осы арқылы оны жаңадан қылмыс жасаудан алып қалып жетуге болады.
Үшіншіден, арнайы сақтандыру мақсатына жазамен қорқытып, үрейлендіру арқылы да жетуге болады. Жазамен қорқыту жазаның сөзсіз болатындығына байланысты. Жаңа қылмыс жасағаны үшін жаңа жазадан қашып құтылу мүмкін емес екендігін сезіну - адамды қылмыс жасаудан бас тартқыза алады. Кез - келген жаза сотталған тұлғаны белгілі бір айрылуға, қайғы - қасіретке ұшыратады. Сондықтан да ол кінәліні жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр етеді, оның үстіне, қайта жасаған қылмыс үшін заң бойынша жазаның күшейту мүмкіндігі қарастырылған. Анағұрлым қатал қасірет пен шектеулерді қайта бастан өткізуден қорқу тұлғаның жаңа қылмыс жасаудан бас тартуына әсер етеді. Сонымен, арнайы сақтандырудың да мақсаты сотталған тұлғаны түзетудің мақсатымен тығыз байланысты.
Жалпы сақтандыру мақсаты - сотталған тұлғаны емес, негізінен санасында заң талаптарын орындау туралы тұрақтылық қалыптаспаған басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан жазалау арқылы сақтандырудан тұрады. Арнайы, жеке сақтандыруға қарағанда бұл мақсаттың айырмашылғы - ол қылмыс жасаған жеке тұлға емес, басқа, сенімсіз тұлғаларға, сол сияқты, заңдар мен басқа да номативті актілерді бұзуға бейім тұратын тұлғаларға арналған. Жазамен, оны қылмыс жасаған кезде қолданумен қорқыту мұндай тұлғалардың санасы мен тәртібіне ұстамдылық пен сақтана білушілік әсерін тигізіп, оларды қылмыс жасау туралы ойдан арылуға көндіреді. Қылмыс жасағаны үшін жаза қолданылатындығында қорқып, үрейлену тұрақсыз тұлғаларды қылмыс жасаудан тежеп қалады. Жазаның жалпы сақтандыратын әсері, деп жазады М.Д.Шаргородский, біріншіден, қылмыстық заңның жариялануының өзі және онда нақты қоғамдық қауіпті іс үшін берілетін жаза түрінің тағайындалуы; екіншіден, қылмыс жасаған нақты кінәлі тұлғаға жаза шарасын соттың тағайындауы; үшіншіден, тағайындалған жазаның оны өтеу барысында іске асуы1.
С.В.Полубинская жалпы сақтандырудың мақсатын екі түрге бөледі: қылмыстардың жасауға бейім тұлғаларға ең кем дегенде тәрбиелік әсер, ал ең көп дегенде қорқытушы әсер тудырудан тұратын, тар мағынада түсінілетін - жалпы сақтандыру; кең мағынада - түсінілетін және жазаның қоғамның барлық мүшелеріне тәрбиелік ықпалынан тұратын жалпы сақтандыру1.
Жазаның ҚК - тің 39 - бабында аталған мақсаттары, бір жағынан, дербес сипатта болып келсе, екінші жағынан, ажырамас құрамда жүзеге асады.
Жазаны қолдану кезінде жазаның барлық мақсаттары бір мезгілде көзделеді. Алайда, бұл - қайткен күнде де ол мақсаттарға жетуге болады дегенді білдірмесе керек. Айталық, жазаны өтеудің кез келген кезеңінде де коллнияға аластату арқылы сотталған тұлғаның жаңадан қылмыс жасауын тыюға болады (бұл арада арнайы сақтандырудың мақсаты орындалады), бірақ бұл жағдайда түзетудің мақсатына әрқашан қол жете бермейді. Белгілі бір қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу кезінде де, нақты бір қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде де, нақты қылмыскерге байланысты да, арнайы және жалпы сақтандыру мақсаттарының түрлі ара қатынасы болуы мүмкін. Сот нақты қылмыс үшін жаза белгілеу кезінде жазаның барлық мақсаттарының дұрыс ара қатынасына мән беруі тиіс.

1.3. Жазалау жүйесі
Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен бекітілген, салыстырмалы ауырлығы ескеріле отырып, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар үшін міндетті және толық тізімі айтылады.
Жаза жүйесін белгілеудің сот әділдігі міндеттерін іске асыру үшін әдістемелік және тәжірибелік тұрғыдан айтарлықтай мәні бар. Әдістемелік мәні - әрбір жазаның қолданылу тәртібі, нақты шегі, жағдайлары белгіленген толық тізімнің қылмысқа қарсы жазалау саясатының бірлігіне, соттың қызметінде заңдылық қағидаттарының сақталуына ықпал ететіндігінде. Қарастырылып отырған жүйенің тәжиірибелік мәні - жаза түрлерінің бірізді орналасуында (жазаның неғұрлым жеңілдеуінен бастап қатаң түріне қарай). Бұл - сотқа бұған дейінгі сот жұмысының тәжірибесін, қоғамдық - құқықтық сана мен ғылыми ұсыныстарды ескере отырып, сотталушыға заң негізінде ықпал ету шараларын орынды әрі мүмкіндігінше тиімді қолдануға жол ашады.
Заң жүзінде бекітілген жазалар жүйесінің мәні - осы жүйеге сүйене отырып, жазаның қайсысы - ең қаталы, ал қайсысы - жұмсақтау екендігін анықтап білуге болатындығында. Ал оның жазаны тағайындау үшін ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңілдеу жаза түріне ауыстырған кезде де пайдасы бар.
Жаза түрлерінің тұтас жүйесі де, жеке алғандағы әрқайсысы да, сотталушыға ықпал жасаушы тәсілдер кешенінен тұрады. Бұл - сотқа қылмысқа қарсы күрес жүргізу үшін ең ұтымды шаралдарды таңдап алуға мүмкіндік жасайды. Осы жүйеге сәйкес соттар әртүрлі ауырлықтағы жазаларды қауіпті және өте қауіпті қылмыс жасаушыларымен қатар, аса қауіпті емес қылмыстық құқық бұзушылық жасаған тұлғаларға да қолдануларына болады.
Сонымен, жаза түрлерінің салыстырмалы көптігі - жасалған қылмыспен қатар, оны жасаған қылмыскердің де қоғамдық қауіптілігін ескере отырып, оның алдында тұрған мақсаттарына жетуіне әсер ететіндей әділ жаза тағайындауға мүмкіндік береді1.
Жазаның жүйесі мен түрлері сонымен қатар қылмыстылыққа және қылмыскерге қарсы күрес тәсілдеріне қатысты қоғамда қалыптасқан көзқарастарды да білдіреді. Тарих - жаза түрлері мен тәртібінің сан - алуан болғандығының куәсі. Адамның өмірі, денесі, бойындағы ары, абыройы және оның мүлкі - жазалау обьектісі болып келсе, - өлім, мертіктіру, күш көрсетіп қорлап - зорлап, қамау, қудалау, мүлкін айыру, масқаралау - мұның барлығы жаза қолданудың салдары болды. Айта кетерлік жайт - жазаның әрқашанда қылмыскерді мемлекет атынан айыптаумен қоса жүретіндігі.
Қылмыстық жаза қоғамда көпшілік қолдайтын, яғни қоғамда үстем саналатын және қоғамның өмір сүруінің негізгі шарттарымен үйлесетін көзқарастарға сәйкес келіп отырды және қазіргі кезде солай болып отыр. Қазіргі заңнамаға ескірген жазаларды кіргізу қоғам үшін тарихи анахронизм ( кертартушылық) болып қабылданып, олардың еш ықпал ету күші болмас еді. Бұған керісінше, қоғамдық, саяси, не адамгершілік тұрғыдан қабылдауға әлі пісіп - жетілмеген жазаларды заңға кіргізу де осындай ахуалға ұшыраған болар еді. Қылмыстық заң мен жаза адамдардың өмір сүру салтына, қоғамдық қатынастарға, қоғамның таптық құрылымы мен идеологиясына, мемлекет экономикасының күйіне және осының барлығының негізінде орныққан этикалық әрі құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі керек.
Егер де жаза түрлерінің қоғамдық қатынастар мен қоғамның дамуының деңгейіне байланыстылығын зерттеп көрсек, мынадай заңдылықты байқаған болар едік: өндірістік күштердің дамуының төмен деңгейіне мәдениеттің де төмендеңгейі сәйкес болғанын; қоғамдық тұрмыстың қатал жағдайларынан туындаған дөрекі әдет - ғұрыптар сол қоғамға тиісті идеология мен этикалық көзқарастарға байланысты болғанын; жазаның түрлері өте қатыгез түрде болған екендігін: ашықтан - ашық қорқытып, үрейін ұшыру; небір зымияндық тәсілдермен адамның өмірін қию; мертіктіру және т.б. болғанын; қоғам ішіндегі қарама - қайшылықтардың шиеленісуі жазаның да қаталдана түсуіне әкеліпсоқтырғанын байқаған болар едік. Аса қатал жазалар соңғы феодализм дәуірінің ерекше белгілері болды. Қылмысқа қарсы күрестің тәсілдері мен түрлері тек жазаға және де, өте қатал жазаға тіреліп отырды. Ең бастысы - зиянды адамды жойып жіберу немесе оны қатардағы адам ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.