Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті несиелеу проблемаларын талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы
алатын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы-несиелік қолдау
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..16
1.3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
II. Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеу тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .33
. 2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
. 2.2. “БТА Банк” АҚ тәжірибесі бойынша шағын және орта бизнесті
несиелеу тәжірибесін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1
III. Шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық несиелік
әдістерді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік
несие есебінен
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .59
3.2. Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..71
Кіріспе
Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті
дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін
салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен
компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы
ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа
көрсеткіштерінің шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі
жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл
бөліне бастағаны байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі
болып - банктік несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты
секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың
өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын
өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі.
Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі
тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді
бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын
бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу,
Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру
бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының
экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы
экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық
салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта
бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк
бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі
жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде
қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай
мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға
иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып,
жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды
өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке
инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi
несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті
несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және
практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен
банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және
зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма мынадай міндеттемелерді
қойдым:
- шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
туралы жалпылама түсінік беру және оның мазмұнын көрсету;
- шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан жүргізетін қаржы-
несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
- шағын және орта бизнесті несиелеудің практикалық мәселелерін
қарастыру;
- “БТА Банк” АҚ-ның практикалық мәліметтеріне негізделе отырып шағын
және орта бизнесті несиелеудің тәжірибесіне зерттеулер жүргізу;
- шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарына
қатысты өз ойымды қорытындылау.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүргізу
тәжірибелері қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – “БТА Банк” Акционерлік
Қоғамының шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу деректері бойынша
есептік көрсеткіштер мен практикалық тәжірибелер алынды.
Осы жұмыстың методологиялық негізі – шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық
практик-экономистерінің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал
нормативтік негізі - Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу
жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары.
Диплом жұмысында шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің
ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан Батыс елдерінің, Ресейдің экономист-
ғалымдары мен Е.Байғожаұлы, Ғ.С.Сейітқасымов, С.Б.Мақыш, А.Ә. Ілияс,
А.С.Баймұхаметова сынды танымал қазақстандық экономист ғалымдардың
зерттеулері мен ғылыми еңбектері зерделеніп, пайдаланылды. Отандық және
шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің қазіргі кездегі еңбектерінде
негізделген және ұсынылған тұжырымдамалары мен теориялары қарастырылды.
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуы
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі – орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын
жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның
бірі - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық
мәселесін шешуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес
шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске
қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді,
жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта бизнес
негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, кейінрек
И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист - ғалымдар негiзiн
қалаған. [8]
Кәсіпкерлік қызмет – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының, белгілі
бір мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі.Ол сондай- ақ, адамдардың
өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке
талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой - пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен
терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр
ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай
аталғанына қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Экономикалық мағынада
кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк -
экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды
қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық, психологиялық және тарихи
тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi
адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын
және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен
қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес
түрi - ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң
потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн
номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк
қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге
асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Кәсiпкерлiктiң объектiсi - адамның белгiлi қызметi. кәсiпкерлiктiң
соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ ең бастысы -
әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы
себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз кәсiпорынының пайдасын
барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал,
кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына тiкелей байланысты.
Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан
шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi,
яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.[9]
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Басқаша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту,
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр-алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн ұйымдастыру немесе
ескiлерiн жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты өмiрде
кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше
өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын жүйелеу болып табылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 15 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық,
әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек.
Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк кызметтi
төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
1. Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға
сай тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
2. Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары
және т.б.
3. Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары
және т.б.
4. Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және т.б. [8]
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға белсендi қатысушылары -
шағын және орта бизнес субъектiлерi - кәсiпкерлер, жеке адамдар,
бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын және орта бизнестiң
дамуына жан-жақты жағдайлар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал, оларға
жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол өз
кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын және орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс-әрекетi әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi - шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалдық ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұларды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбiр қызметшi өзi
iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр
сипат - шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында
болашақ бұлдыр қиялдарды болжап бiлу және оны шеше алуы. Шаруашылықтың
қауiп - қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн болатын және шын мәнiдегi
шығындар мен нәтижелердiң ара қатынасы жатады.
шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы
мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең ауқымға құлаш
жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетiмiздiң тәуелсiздiкке қол
жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде кәсiпкерлiк пен шағын
және орта бизнеспен айналысуға мiндет едi. Бастапқы кезең ретiнде көрiнген
мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретiнде жүзеге асты. Ал
одан кейінгі 5-6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн азаматтар, заңды тұлғалар
әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кiлтi - өндiрiс
екендiгiн түсiндi. Республикамыз табиғи жер қойнауындағы ресурстарға бай,
жер ауқымы кең болғандықтан, ауыл шаруашылығында - фермерлiк iс, шаруашылық
қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт тағамдарының көптеген түрлерін молынан
нарыққа шығару соңғы кезде кең дамып келеді. [15]
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа
ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және субъективтi
қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде. объективтi
қиындықтары:
Салықтық және кедендік саясаттың қатаңдығы, әкімшілік кедергілер, қаржы
көздеріне қол жетпеуі, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң кең
көлемде қарқын алуына кедергi етуде. Мемлекет өз тарапынан бизнестi
дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк актiлердi жолға қоюы,
шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта бизнестi дамыту
жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi қолдау мен дамыту
бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауы қажет.
Субъективтi негiздегi қиындықтарға, негiзiнен былайша түсiндіруге
болады. Қоғамның сана-сезiмiнде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу,
бай болу әрекеттерiн әлi де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ.
кәсiпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрi
тиiмдi реакциясы толық әдетке енбеген. кәсiпкерлер менеджмент, маркетинг
салаларының қыр мен сырын әлi де түсiнбеген. шағын кәсiпорындардың
жұмысының тиiмдiлiгi - өнiм өндiрудегi тар мамандану ғана емес, еңбек
құралдарына да мамандануында. Мұндай өндiрiстер шектеулi тауар
ассортиментiн шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкiн.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар - негiзiнде алып
инфрақұрылымдық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуника-циялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi. [23]
Кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың бұрынғы мемлекеттік
бағдарламаларын (1992-1994 жж., 1994-1996 жж., 1999-2000 жж., 2001-2002
жж.2003-2005жж.) талдау оларды іске асыру республикада кәсіпкерлік секторды
қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті.[2] Тауарлар мен
қызметтер көрсетудің бәсекелі нарығы құрылды және шағын кәсіпкерлікті
қолдаудың және дамытудың институтционалдық шаралары айқындалды.
Нарықтық реформалар жылдарында кәсіпкерлік сектор қоғамда елеулі орынға
ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігі
республика азаматтарының конститутциялық құқықтарының шынайы және ажырамас
бөлігіне айналуына қол жеткізілді, ол үшін мемлекет қажетті жағдайларды
жасады.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының оң
серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі 2007 жылы 670
мыңға жуық шағын кәсіпкерлік субъектілері есепке алынған, оларда шамамен
1,6 миллион адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің
үлес салмағы жұмыс істейтіндердің жалпы санының 19.7% -ін құрайды. [26]
1 - кесте. 2005-2007 жж. Қазақстан Республикасында тiркелген шағын және
орта кәсiпкерлік субъектілердің саны мен құрылымы
Атауы ҚР-да тiркелген шағын және орта кәсiпкерлік субъектілердің
саны
2005ж. 2006ж. 2007ж.
Шағын және орта бизнестегі кәсіпкер тұлғалардың қызмет түрлері бойынша
құрамын талдау барысында шағын және орта бизнесте тіркелген кәсіпкер
тұлғалардың қалыпты даму тенденциясы сақталғаны байқалды (1-кесте).
1-суретте келтірілгендей, 2007 жылы 2006 жылдың көрсеткішімен
салыстырғанда өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкер тұлғалардың санының 1,4
есеге артқаны анықталып, 2005-2007ж.ж. басқа кәсіп түрлеріне қарағанда
саудадағы кәсіпкерлердің үлес салмағының басымдығы байқалды. Бұл көрсеткіш
2007 жылы 40,36 пайызды құрады.
1-сурет. Қызмет түрлері бойынша шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлердің құрамы 2005-2007 ж.ж.
Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшiн орта және шағын бизнестi
жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жолы болып отыр. Шағын және орта
бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты секторы. Оның аясында жалпы iшкi
өнiмнiң үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды
тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды, дамыған
экономикасы бар және өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған елдер
экономикасы үшiн тым жағымды көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр маңызды
элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-
ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген
жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын ұсына отырып шағын бизнес
ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол бәсекелестiкке сай келе алатын
динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз
етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты
экономикаға жол ашады.
2006 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарлар сату мен қызметтер
көрсетуден 725,5 млрд. теңгеге жуық сомада кіріс алды. Шағын және орта
кәсіпкерлік өндірген өнімдер мен қызметтер елдің ІЖӨ құрылымында қазірдің
өзінде 30 пайыздан асады. Шағын кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік
құқықтық негізі құрылды. [26]
Елбасының Қазақстан халқына арнаған “Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында Елбасы
Үкіметке жаңа Салық кодексін әзірлеуін талап еткен болатын осыған
байланысты, қазіргі таңда Салық кодексіне шағын бизнес субъектілері үшін
салық ауыртпалығын одан әрі төмендетуге байланысты өзгерістер мен
толықтырулар енгізілуде.
шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті және олар
терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта бизнестің дамуына кері
әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады
2 - кесте. Шағын кәсіпорындардың жұмыс істеуі кезінде
туындайтын кедергілер
Кедергілер 2005 2006 - 2007
1) салық саясаты 2 1
2) несие саясаты 1 2
3) өнімді өткізу мәселесі 4 3
4) мемлекеттік органдармен өзара іс- қимыл 3 4
5) жалпы экономикалық жағдайдың 6 5
тұрақсыздығы
6) шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі 5 6
Ескерту – автормен құрастырылған: Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті
мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі Ақиқат-№3, 2007ж.
Келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай Қазақстан нарығында
шағын кәсіпорындардың тиімді қызмет етуіне кедергі болып отырған
мәселелердің бірі – салық саясатының жетілмегендігі. Бұл проблема есеп-
қисап жүйесінің үйлесімсіздігі, жоғары ставкадағы салықтар мен алымдар және
оларды жинаудың күрделі жүйесі ретінде көрініс табады. Аталған мәселелерді
салық заңнамасында шешу үшін мыналар қажетті болып келеді:
- жаңа өндірістік – инновациялық кәсіпорындарға салық салудың
жеңілдетілген режимін енгізу;
- өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық
салу процедурасын қайта қарау;
- ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама
қаржылық талдау көрсету;
- салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін
ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.
Екінші орында кәсіпкерлер несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар
мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған бұл мәселе
кәсіперлердің өзінің инвестициялық және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз
ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының жоқтығы болып табылады. Республика
бойынша шағын және орта бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді
анкеталық сұраудың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең
негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолы. Яғни, жоғары проценттік
ставкалар, қысқа мерзімде несиелеу және кепілге алынған мүліктің болмауы.
Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда -саттық операциялармен
айналысушыларды немесе тауар өндірушілерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын
айта кетуге болады. Банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге
мұқтаж. Себебі несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені
қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін қаржылық базаның аздығы көңілді
алаңдатады.
Шағын бизнес субъектілерінің жұмысына кедергі болатын мәселелердің тағы
бір түрі – жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни : АҚШ доллары
бағамының тез қалқымалылығы, макроэкономикалық негативті өзгерістерге
байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер.
Алтыншы мәселе - шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі.
Өнімді өткізу кезінде қиыншылықтардың пайда болуының бірде - бір себебі –
бәсекелестік ортаның жоғарлылығы. Ал шикізатпен қамтамасыз етілуі кезінде
пайда болуының себебі – тауар сапасының төмен болуы, қымбат баға және
отандық шикізаттың болмауы есебінен туындайды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар шағын
кәсіпкерліктің қызметін реттейтін қолданыстағы заңнамадағы нормалардың
жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы болып табылады,
бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі. [15]
Көп өңірлерде кәсіпкерлердің біліктілігі мен оларды оқыту проблемасы
шешілмеген күйде қалуда. Жүргізілген талдау шағын кәсіпкерлікті қолдау
жұмыстары өткен жылдардың тәжірибесі негізінде жүйелеу жолымен
экономикалық, құқықтық және институтционалдық – құрылымдық реформаларды
тереңдету қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі
мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу үшін мынадай факторларды бөліп
көрсетуге болады. Ал бұл факторлар өз кезегінде шағын бизнестің дамуын
тежеуге және бірінші кезектегі міндеттерді анықтауға мүмкіншілік береді.
Оны мына 2-суреттен көре аламыз.
2 –сурет. Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту бағыттары
2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы - несиелік қолдау саясаты
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту ол – кез келген ел экономикасының
негізі. Дамыған елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, шағын және орта
бизнесті қалыптастыру мен дамыту экономиканы нығайту үшін қолайлы
алғышарттар жасайды. Атап айтқанда, салалық және өңірлік монополизм
жойылады, рынокта тауарлар мен қызметтер көбейеді, жаңа жұмыс орындары
ашылады, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктері өмірге енгізіледі, қоғам
тұрақтылығының кепілі болып табылатын орта тап қалыптасады. Нәтижесінде
шағын және орта кәсіпкерлік жүздеген мың адамдар үшін тартымды сипатқа ие
болып, нарық экономикасының қажетті элементіне айналады.
Шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттен ішкі қолайлы жағдайлар
туғызуды талап етеді. Мәселен, дамыған елдерде шағын бизнес үлесіне 50-80%
жұмысбастылар, 70-80% жаңа жұмыс орындары және ЖІӨ -нің жартысынан көп
үлесі келеді. Мұндай жетістіктерге Шығыс Еуропа мен ТМД–ның бірнеше
мемлекеттері қол жеткізді. Мысалға, Латвияда шағын және орта бизнеске ЖІӨ
-нің 50% -дан астамы келеді. Венгрияда шағын және орта кәсіпорындарға ЖІӨ-
нің 50%, жұмысбастылардың 67%, 20% экспорт және барлық кәсіпорындардың 99%
тиесілі. Бұл жетістіктерге тек мемлекеттің мақсатты бюджеттік субсидиялар
арқылы ғана емес, сонымен қатар салық салуда айтарлықтай жеңілдіктер
жасалуы арқылы да жетті. Және де, Венгрияда, басқа да көптеген
елдердегідей, заңнамаға өзгертулер енгізілер алдында олардың шағын және
орта бизнеске қандай әсері болатындығы бірінші кезекте талқыланады. Бұл
нәтижелерді Қазақстандағы мәліметтермен салыстырғанда елде өзекті мәселелер
аз еместігі туралы ойлануға себеп туындайды. Тек шикізат пен банктік
сектордың дамуын ғана емес, шағын бизнесті дамыту үшін нәтижелік шараларды
қолдануға уақыт келді. Сонымен қатар шағын кәсіпкерліктің біздегі жағдайын
өзге мемлекеттермен салыстырсақ, басқа мемлекеттерде арнайы шағын
кәсіпкерлікті дамытумен айналысатын үкіметтік органдар, агенттіктер, тіпті
министрлік бар. Ал бізде бұрын комитет болған, қазір ол да жоқ. Қазір
мұнымен бір департаменттің басқармасы ғана айналысуда. Осыны Үкімет
ескерсе, үлкен қолдау болар еді. Мысалы, Қытайда шағын кәсіпкерлік қарқынды
дамыған. Өйткені оларда жұмыс күші өте көп және арзан. Ал бізде мұнай
саласының қарқынды дамуының нәтижесінде жұмыс күші қымбат болып тұр. Елде
шағын кәсіпкерлікті дамыту қиынға соғып тұрғаны да осыдан. [27]
Дамыған кәсіпкерлік сектор – кез келген ел экономикасының негізі.
Осыған байланысты әкімшілік реформа аясында Үкіметке бизнеске түсетін
әкімшілік салмақты азайтуды, рұқсат беру жүйесін, ең алдымен лицензиялауды,
сертификаттауды, аккредиттеуді одан әрі оңайлатудың жолдарын қарастыру
керек. Мысалға, Дүниежүзілік банктің “Бизнесті жүргізу” туралы соңғы есебі
бойынша барлық экспорттық рәсімдерден өту үшін Қазақстанға 89 күн, мәселен,
Эстонияға бұл үшін небәрі 5 күн керек екен. Кәсіпкер үшін нағыз кесапат –
50-ден астам заңда көзделген түрлі-түрлі тексерулер болып отыр. Кейбір
тексеруші органдар заңнаманы бұза отырып, түрлі сылтаулармен кәсіпорынды
бірнеше рет “тексеруге” мүмкіндіктер іздейді. Бұл бизнесті өз ісінен едәуір
алаңдатады. Құқық қорғау және басқа да тексеруші органдардың тексерулерінің
санын едәуір қысқартып, ретке келтіру қажет. [21]
Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік
саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Ел басшылығы ол істі
табысты жүзеге асырудың мемлекеттің одан әрі экономикалық және саяси дамуын
айқындайтынын жақсы түсінеді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Президентінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Қазақстан халқына 2007
жылдың 28 наурызындағы Жолдауында шағын және орта бизнеске қолдау
көрсетудің жүйелі іс-қимылдары баяндала отырып, кәсіпкерлік ортаны одан әрі
нығайтуға айрықша көңіл бөлінген.
Елде қазірдің өзінде шағын және орта бизнесті дамыту үшін негіз
қалыптасқанын мойындау қажет. Тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
саны жылдан жылға өсіп келеді. Мәселен, соңғы 5 жылда олардың саны 2 есе
артты. Жұмыс істеп тұрған бүкіл шаруашылық субъектілері құрылымындағы
олардың үлесінің 91,4 пайыз құрауы да осыны нақты айғақтайды.
Осылайша, мемлекет бүгінгі күні кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің
нарық экономикасының толыққанды қатысушысы ретінде өз қызметтерін жүзеге
асыруларына қажетті жағдайды қамтамасыз етіп отыр. Шағын және орта
кәсіпорындармен жұмыс істетуді көздейтін жалпыұлттық институттар құрылуда.
Шағын және орта бизнеске атаулы қолдау көрсетуді жүзеге асыратын арнаулы
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры құрылып, табысты жұмыс
жүргізуде. Кәсіпкерлікке қолдау көрсету үшін бес мемлекеттік бағдарлама
қабылданып, жүзеге асырылуда. Кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдайлар
жасауға және бизнестің билікпен арадағы іс-қимылдарының жаңа моделін құруға
бағытталған “Жеке кәсіпкерлік туралы” Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Кәсіпкерлердің белсенділігін ынталандыруды көздейтін
айтарлықтай салықтық жеңілдіктер заңдық деңгейде қарастырылды. Оның
сыртында, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және салық салуды жақсарту
жөнінен үлкен жұмыстар атқарылып жатыр.
Бизнесті құру жолындағы көптеген бюрократтық кедергілер біртіндеп
алынып тасталуда. Соңғы жылдардың өзінде ғана лицензияланатын 350-ге тарта
сан-алуан қызмет түрлері қысқартылды. Кейбір лицензияларды беру ісі өңірлік
деңгейге ауыстырылып, процедуралар айтарлықтай оңайлатылды. [27]
Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қолға алынған
шараның бірі ол осы жылдың ақпанның 21-інен бастап орта және шағын бизнеске
тексеру жүргізуге жарияланған мораторий өз күшіне енді. Бұл мораторий осы
жылдың 31-желтоқсанына дейін жалғасатын болады. Қазақстанда шағын және орта
кәсіпкерлікті тексеруге алғашқы мораторий 2003-жылы 9 айға жарияланған еді.
Бұл мерзімді шектеу республикамыздағы шаруашылық субьектілерінің дамуына оң
ықпал бергені сөзсіз. Статистикаға жүгінсек, мораторий күшінде болған 9 ай
ішінде жаңа 2000 кәсіпкерлік нысан тіркеліпті. Биылғы бұл шара да соның
жалғасы іспеттес. Қалай болғанда да мемлекет шағын бизнестің өркендеуіне
жол ашып жатыр.Себебі тексерістерге шектеу қойылғалы бері қадағалаушы
органдар тарапынан шағын және орта бизнес қызметіне жүргізілген тексерулер
саны 73 % кеміген. Егер өткен жылдың ақпанының екінші жартысы мен наурыз
айында бақылаушы органдармен шаруашылық субьектілеріне 488 тексеру
жүргізілсе, биыл шектеу қойылуына байланысты бұл сан 104-ке дейін
төмендеді. [31]
Мемлекетке елдегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуды одан әрі
ынталандыру үшін алда бірқатар міндеттерді шешуге тура келеді. Жоспарлы
түрде, заң жүзіндегі бастамалар арқылы және қазірде күшінде тұрған
мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде шағын және орта кәсіпкерліктің ІЖӨ
құрылымындағы үлесінің айтарлықтай артуына қол жеткізіп, сол арқылы
мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығының берік іргетасы – орта
тапты нығайту қажет.
Осы жылы қаңтардың 31-інде Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңына
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген болатын. Индустрия және сауда
министрлігінің айтуынша, жаңа заң кәсіпкерлікті артық әкімшілік кедергілер
мен қысымдардан қорғауға бағытталған. Бұл елдегі бизнес құрылымдарының
барынша белсенді дамуына әсер етуі тиіс. Жаңа заң қабылдау барысында
кәсіпкерлікке қадағалау жүргізетін құзырлы органдардың жұмысын реттеу
мақсатында 66 заңға толықтырулар мен өзгерістер енгізіліпті. [5] Биылғы
жылы Кәсіпкерлікті қолдау қоры арқылы екінші қатардағы банкілерден несие
алуды кепілдендіру мақсатына республикалық бюджеттен 10 миллиард теңге
қарастырылып отыр. Индустрия және сауда министрлігінің кәсіпкерлікті дамыту
департаментінің Қазақстанның статистикалық агенттігінің мәліметіне
қарағанда, бүгінгі таңда республикамызда 670961 шағын кәсіпкерлік
субъектісі тіркелген. Бір жыл ішінде ғана кәсіпкерлік нысандары 14,2
пайызға артқанымен, олардың 76,6 пайызы тұрақты жұмыс істеп, бюджетке
тиесілі салығын төлеуде. Ал қалған 24 пайызы әкімшілік кедергілердің
салдарынан көлеңкелі бизнестің көсегесін көгертіп отыр деген сөз.
Мемлекеттік қолдаудың төмендігі салдарынан орта және шағын бизнес өкілдері
жылдам табыс келтіретін салаларға ғана бейімделген. Сауда, автокөлік және
тұрмыстық техникаларды жөндеу саласында 334139 субъектісі бар. Ол жалпы
көлемінің 49,8 % құрайды. Ал қайтарымы жуық арада бола қоймайтын және көп
инвестициялық қаржы құюды талап ететін өнеркәсіп саласында кәсіпкерліктің
17 мың субъектісі ғана айналысады, яғни 3,3% бағын сынауда. [35]
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылы
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы бағдарламасын баяндау барысында шағын және орта бизнеске
байланысты бірнеше басымдық атап өткен болатын: Кәсіпкерлікті дамытуға,
шағын және орта бизнесті, ішкі сұранысты кеңейту мен нығайтуға қолдау
білдірудегі мемлекеттік саясаттың жаңа, рынокқа бағынған тетіктерін ұсына
отырып, мемлекет салық режимін индустриялық саясаттың көптеген құралдарының
бірі ретінде ғана пайдалануға тиіс екенін ескерген жөн. Бәсекелестікті
дамыту кәсіпкерлікті дамыту үшін басымдыққа айналуы тиіс.
Мемлекеттік саясат шағын және орта бизнестің жұмыстың айқын
жағдайларында шағын бизнес үшін тапсырыс беруші және “локомотив” рөлінде
бола алатын әртараптандырылған, қаржы жағынан тұрлаулы ірі кәсіпорындармен
ынтымақтастық үшін әкімшілік және нормативтік алғышарттар туғызуды көздеуі
тиіс. Қоғамдық мүдделер мен пайда табатын қызметті үйлестіретін бірнеше ірі
өңірлік холдингтер құруға болады. Мемлекеттің қатысуымен құрылатын мұндай
жекеменшік корпорациялар – өңірдің Әлеуметтік дамуы мен кәсіпкерлігінің
қоры немесе корпорациясы – өңірдің даму мүдделері тұрғысынан активтерді
басқара алады, жобаларға бастамашы болып, қосымша инвестициялар тарта
алады. Олардың қызметінің басты бағыты – өңірде пайда табатын ұзақ мерзімді
негізде шағын және орта кәсіпорындардың тауарлары мен қызметтеріне деген
сұранысты туғызу.
Мемлекет басшысы шағын кәсіпкерлікті одан әрі дамыту мақсатында жеке
секторды қосылған құны жоғары өндірістерді құруға ынталандыратын шағын
бизнесті қолдаудың таяу перспективаға арналған, оның ішінде кәсіпкерлік
ахуалды, бәсекелі ортаны қалыптастыруға, жоғары қосылған құны бар жеке
секторды ынталандыратын қоғамдық институттар жүйесін қалыптастыру жөніндегі
негізгі бағыттарды айқындады.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікке Шағын кәсіпкерлікті
дамыту қорынан басқа оннан аса халықаралық ұйым қаржылық көмек көрсетуде.
Халықаралық ұйымдар әр түрлі жобаларды қаржыландырумен қатар кәсіпкерлерге
техникалық, консультациялық көмектер көрсетеді. Бұл халықаралық ұйымдар
ішінен мынадай ұйымдарды ерекше атап өтуге болады: Еуропалық Даму және
Қайта Құру банкi, Азия Даму банкі, Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-
Американдық қоры. Еуропалық Даму және Қайта Құру банкi Қазақстанда екі қор
құрды:
- Жарғылық қоры 122 миллион доллар болатын Амекс-Юнит қоры;
- Постприватизационный фонд акционерлік қоғамы, бұл қордың жарғылық
қоры 45 миллион доллар;
Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-Американдық қоры 50 миллион доллар
көлемінде әр түрлі жобаларды қаржыландырады. [29]
2006 жылы Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қолдауға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасының Индустрия және
сауда министірлігімен бірлесіп әзірленген болатын. Бұл бағдарламаның
мақсаты мен міндеттерін атап өтетін болсақ:
Мақсаты – неғұрлым көп қосылған құны бар жоғары жаңа технологиялық
өндірістерді құруға бағдарланған шағын кәсіпкерлікті дамыту есебінен орташа
топты қалыптастыруға бағытталған институтционалдық жағдайларды жетілдіру
болып табылады.
Алған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. Шағын кәсіпкерлікке салық әкімшілігін жүргізу жүйесін жетілдіру;
2. Шағын кәсіпкерліктің несие ресурстарына қол жетімділігін жеңілдету;
шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және мемлекеттік емес
институттарының тиімділігін арттыру;
3. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді оңтайландыру;
4. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың біріңғай білім беру және кәсіпкерлікті
тиімді ақпараттық - әдістемелік қолдау жүйесін құру;
5. Кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті-құқықтық базаны жетілдіру.
[19]
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі – мемлекеттің
қаржы-несиелік және инвестициялық климат жасау және несиелеу жүйесін
жетілдіру басты мәселелер болып саналады. Шағын кәсіпкерлікті қаржы-
несиелік және инвестициялық тұрғыдан қолдау мынадай жолдармен жүзеге
асырылады:
- Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторына
жергілікті және республикалық бюджеттің, сондай-ақ мемлекет кепілдік
берген, мемлекеттік емес сыртқы қарыздардың есебінен, заңдарда
белгіленген тәртіппен несие беруі;
- Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие беруді, сондай-ақ несие алған
кәсіпкерлердің міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету үшін,
аймақтарда қалыптасатын кепілдік қорлар есебінен екінші
деңгейдегі банктерді ынталандыру тетігін әзірлеу;
- Тиісті жылдарға арналған республикалық бюджетте аталған мақсатқа
қаражат көзделген жағдайда жобаларды екінші деңгейдегі банктермен
қоса, бюджеттен қаржыландыру;
- Қоғамдардың өзара несие беру және өзара сақтандыру қызметін
ұйымдастыру тетіктерін әзірлеу.
Шетелдің дамыған мемлекеттерінде шағын бизнесті қаржылық қолдау
негізінен мемлекет желісі арқалы жүрсе, ал Қазақстанда мемлекеттік бюджет
арқылы қаржыландыру мүмкіндігі шектеулі. Себебі, мемлекеттің кәсіпкерлікті
қаржылық қолдау көп шығынды қажет етеді.Осы жағдайда бюджет қаражатын
қолданудың қайтарымдылық механизміне көшу маңызды. Потенциалды
инвесторлардың қаржыларын кеңінен тарту мақсатында Қазақстанға тікелей
инвестициялар үшін қолайлы климат жасау жұмыстарын жүргізу қарастырылуда.
шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк қолдау саясаты бойынша
мақсатты несиелiк ресурстардың шағын бизнестi дамыту үшiн квотасын бекiту:
отандық инвесторлар үшiн 10-20 %, ал шетелдiк инвесторлар үшiн 15-25 %.
Және де болашақтағы экономикаға келетiн инвестициалардың жалпы көлемiнен
басымдырақ, табысты бағыттарға орналастыру осындай үлгiде болса, салалық
бөлiну арқылы шағын және орта бизнес әжептеуiр дамыр едi.
- ауыл шаруашылығы - 20 %
- азық-түлiк, өнеркәсiптiк тауарлар, халық тұтынатын тауарлар өндiрiсi,
дәрiлiк препараттар, медициналық техника - 20 %
- иновациялық iс-әрекеттер - 20 %
- көлiк, байланыс, құрылыс, құрылыстық материалдар өндiру-15%
- тұрмыс қызметтерiн көрсету, коммуналдық қызмет - 15 %. [18]
Қазіргі кезде Республикада жаңа ашылған кәсіпорындарды несиелеудің
құралдары мен обьектілері әлі де дамымай келеді. Бұл лизингтің, кейстық
несие, франчайзинг, факторинг және басқалары. Шағын бизнес әлі күнге шейін
банктердің қызығушылық сферасынан тыс қалуда. Осыған байланысты оларды
лизингтік несиелер, сақтандыру, франчайзинг пен факторингті дамыту және
қолдаудың басқа дәстүрлі түрлерінің маңызы зор.
Шағын бизнесті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдауды қамтамасыз
ету мамандандырылған институттарды дамыту мен шағын кәсіпкерлік
субъектілері үшін қолайлы несие беру шарттары мен рәсімдерін белгілей
отырып, олардың мақсатты топтарын қаржы-несиелік қамтамасыз етудің деңгейлі
схемасын енгізуді көздейді.
Айналым қаражаты мен өтімді кепілдің жетіспеушілігімен ұштасқан
бизнестің неғұрлым күрделі және жауапты кезеңінде тұрған кәсіпкерлерді
қолдау мақсатында шағын кәсіпкерлікке несие берудің кепілді жүйесін жасау
үшін жағдай жасалады. Осы жүйе несиені өтеу қабілетсіздігі жағдайында
шығындардың орнын толтыру жолымен несиелік мекемелермен тәуекелдерді
бөлісуге және өміршең жобаларды жүзеге асыруға ниет білдірген, бірақ
жеткілікті қамтамасыз етілмеген немесе несие беруші банктің талаптарын
қанағаттандыра алатын несие тарихы жоқ кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған.
Бұл мәселе шағын кәсіпкерлерліктің салалық құрылымын жетілдіру, бастапқы
капиталды қаржыландыру арқылы перспективалы қайта өңдеуші өндірістерді
дамыту қажеттігіне байланысты ерекше маңызды.
Белгілі бір тәжірибесі бар және қызметтің жаңа бағыттарын игеру үшін
жоғары технологиялы жабдықтар мен қосымша капиталға мұқтаж кәсіпкерлер
үшін қаржылық қолдаудың жаңа құралдары (лизинг, венчурлық қаржыландыру және
басқалары) іске қосылады. Лизингтік құрылымдарды дамыту мен венчурлық
құрылымдарды құру жаңа өндірістердің пайда болуына және дәстүрлі
қаржыландыру көздерін тарта алатын кезеңге дейін өндірістерді қалпына
келтіруге ықпал етеді.
Бұдан басқа, екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне:
- несиелер беру рәсімдерін және онымен байланысты шығыстарды;
- шағын бизнес субъектілері үшін несиелерге қызметтер көрсету
төлемдерін азайту жөніндегі тетіктерді әзірлеу және енгізу;
- шағын бизнес кәсіпорындарын оларды жеңілдетілген нысан бойынша
жобаның техника-экономикалық негіздемесімен ауыстыра отырып, несие
берілетін іс-шара бойынша бизнес жоспарларды міндетті түрде ұсынудан
босату;
- қарыз алушы – шағын бизнес кәсіпорындарының қаржы жағдайын бағалау
өлшемдерін, сондай-ақ несиелерді қамтамасыз ету түрлеріне қойылатын
талаптарды жеңілдету жолымен оңтайландыру қажет болады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несие ресурстарына қол жетімділігін
кеңейтуге байланысты мәселелердің шешілуі, қарыз алушылардың тізілімдерін
жасау мен жүргізу оларға несие тарихын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді,
бұл шағын кәсіпорындар саны мен өнімділігінің тұрақты өсуіне ықпал ететін
болады.
Осылардан көріп отырғанымыздай, шағын бизнестің тиімді әрі ырғақты
дамуы үшін мемлекет тұрғысынан қаржы-несиелік және инвестициялық қолдаудың
қолайлы саясаты алдыңғы орынға шығады. Шағын бизнестің гүлденуіне
еліміздегі инвестициялық климаттың жағдайы тікелей әсер етеді. Соңғы кезде
тәжірибеге енгізілген тура инвестициялар тартудың рөлі зор. Мәселен,
Астана, Алматы, Шымкент, қалаларында жүзеге асырылған тура инвестициялар
тартудың тәжірибесі – бұл әдістің өміршеңдігін көрсетті. Кәсіпкерлер форумы
кезінде ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп атап өтті: Кәсіпкерлердің
қаржы-несие ресурстарына қол жеткізуіндегі шектеушілік проблемасы біз қажет
еткендей қарқынмен шешіліп отырған жоқ. Несие алудағы негізгі кедергілер
жоғары қарыз пайызы және несиені қайтарудың қысқа мерзімі болып отыр.
Бүгінгі күні коммерциялық банктердің шағын бизнеске берілетін несиелер
бойынша пайыздық ставкалар мөлшері шетел валютасында 16-18% және теңгеде 20-
24%–ға дейінді құрайды. Алынған несие ресурстарын игерудің орташа мерзімі
шамамен 11-12 ай. Меніңше мұнда қосымша жеңілдіктер жасауға болар еді.
Сондықтан да Елбасы Ұлттық Банк пен Үкіметке жыл аяғына дейін шағын бизнес
секторын дамытудың арзан халықаралық бағдарламалық заемдарына қызмет
көрсету кезінде банк маржасының төмен ставкаларын белгілейтін шараларды,
сондай-ақ екінші деңгейдегі банктерді басқа көздерден несиелеу ставкаларын
төмендетуге ынталандыру жөніндегі шараларды талдап жасауды тапсырды. [19]
Кәсіпкерлерді мемлекет қылмыстық құрылымдардан қорғауы тиіс. Құқық
қорғау органдары мен кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерінің арасындағы
тығыз қарым-қатынасты жан-жақты қолдап қорғаған дұрыс. Әкімшілік кедергілер
мөлшері осы уақытқа дейін біршама азайғанымен, әлі де қажетсіз әрекеттер
жетерлік, айталық, шағын бизнес нысанын тіркеуде заңды тұлғалардың
жалпымемлекеттік реестріне тиісті мәліметтерді түсірудің біріңғай әрі өте
ықшам жүйесін қалыптастыру керек. Кәсіпкерлердің тауар өткізу нарығын
кеңейту үшін мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға оларды тікелей қатыстыру
керек. Мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға шағын бизнес нысандары үшін
міндетті түрдегі кіші квота енгізу – тауар өткізу нарығындағы шағын
кәсіпорындардың тұрақтылығын нығайта түседі.
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау саясаты жоқ деуге
болмайды. Қайта мемлекет тарапынан көптеген заң жүзiндегi қолдаулар
көбеюде. Осы ретте шағын бизнестi тәуелсiз түрде жұмыс жасауға ықпал ететiн
шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерiнiң ассоциацияларға бiрiгуi орын алады.
Осы ассоциациялар нарықтық экономиканың қатаң бұрылыстары мен толқуларын
бiрiгіп жеңу мақсатында құрылады. Мысал ретiнде, Алматы қаласында құрылған
Алматы Кәсiпкерлерiнiң ассоциациясының АКА жұмысын, “Атамекен” одағын
атап өтуге болады. Бұл ұйымдар шағын және әлсiз кәсiпорындарды
интеграциялау мәселесiн алдына қойып отыр. Айта кету керек, АКА бизнес
жоспар құрып, құқықтық, қаржылық, салықтық мәселелер бойынша көмекке келуге
әзiр. Қазақстан үшiн кәсiпкерлiктiң өмiршең формасы франчайзингтi дамыту
қолға алынуда. Мұның түбiрiнде шағын кәсiпорындардың бәсекелестiкке сай
тауар, өнiм өндiруi жолындағы күштерiн iрi де тәжiрибелi донор жанында
жүзеге асыру жеңiлдiрек болып келедi. АҚШ-та және тағы да басқа экономикасы
дамыған елдердегi еншiлес кәсiпорындардың мұндай формаларда бiрiгуi, бұл
iстiң Қазақстан жағдайы үшiн де дәл келуiн көрсетiп отыр.
Сондықтан кәсіпкерлік секторды қаржылық қолдау үшін мыналар қажет:
- аймақаралық банктер (оның ішінде шағын бизнесті қолдау бойынша
мамандандырылған) желілерін одан ары дамыту;
- өндірісті қолдауға қарыздары бойынша коммерциялық банктермен кепілді
қамтамасыз ету;
- несиелік ресурстарды бюджеттен тыс жұмылдырудың басқа формаларын
қолдану;
- дәстүрлі емес қаржыландыру қызметін дамыту (лизинг, факторинг,
венчурлық қаржыландыру, франчайзинг және басқалары);
- мемлекеттік, қоғамдық және донорлық ұйымдардың қызметін үйлестіру;
- шағын кәсіпкерлік несие ассоциациясының өзін-өзі басқаруы үшін жағдай
жасау.
Осы көрсетілген қажеттіліктерді орындай отырып, шағын және орта
бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа схемаларына көшу қажет,
инвестициялық климатты дамыту керек. Яғни шағын және орта бизнеспен тікелей
жұмыс істейтін, оның мұқтаждықтарын түсінетін қаржылық институт құру
мәселесі туындап отыр.
Қорытындылай келгенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы
алатын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы-несиелік қолдау
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..16
1.3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
II. Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеу тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .33
. 2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
. 2.2. “БТА Банк” АҚ тәжірибесі бойынша шағын және орта бизнесті
несиелеу тәжірибесін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1
III. Шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық несиелік
әдістерді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік
несие есебінен
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .59
3.2. Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..71
Кіріспе
Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті
дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін
салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен
компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы
ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа
көрсеткіштерінің шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі
жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл
бөліне бастағаны байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі
болып - банктік несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты
секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың
өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын
өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі.
Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі
тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді
бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын
бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу,
Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру
бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының
экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы
экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық
салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта
бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк
бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі
жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде
қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай
мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға
иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып,
жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды
өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке
инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi
несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті
несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және
практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен
банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және
зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма мынадай міндеттемелерді
қойдым:
- шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
туралы жалпылама түсінік беру және оның мазмұнын көрсету;
- шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан жүргізетін қаржы-
несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
- шағын және орта бизнесті несиелеудің практикалық мәселелерін
қарастыру;
- “БТА Банк” АҚ-ның практикалық мәліметтеріне негізделе отырып шағын
және орта бизнесті несиелеудің тәжірибесіне зерттеулер жүргізу;
- шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарына
қатысты өз ойымды қорытындылау.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүргізу
тәжірибелері қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – “БТА Банк” Акционерлік
Қоғамының шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу деректері бойынша
есептік көрсеткіштер мен практикалық тәжірибелер алынды.
Осы жұмыстың методологиялық негізі – шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық
практик-экономистерінің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал
нормативтік негізі - Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу
жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары.
Диплом жұмысында шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің
ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан Батыс елдерінің, Ресейдің экономист-
ғалымдары мен Е.Байғожаұлы, Ғ.С.Сейітқасымов, С.Б.Мақыш, А.Ә. Ілияс,
А.С.Баймұхаметова сынды танымал қазақстандық экономист ғалымдардың
зерттеулері мен ғылыми еңбектері зерделеніп, пайдаланылды. Отандық және
шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің қазіргі кездегі еңбектерінде
негізделген және ұсынылған тұжырымдамалары мен теориялары қарастырылды.
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуы
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі – орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын
жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның
бірі - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық
мәселесін шешуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес
шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске
қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді,
жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта бизнес
негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, кейінрек
И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист - ғалымдар негiзiн
қалаған. [8]
Кәсіпкерлік қызмет – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының, белгілі
бір мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі.Ол сондай- ақ, адамдардың
өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке
талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой - пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен
терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр
ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай
аталғанына қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Экономикалық мағынада
кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк -
экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды
қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық, психологиялық және тарихи
тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi
адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын
және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен
қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес
түрi - ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң
потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн
номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк
қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге
асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Кәсiпкерлiктiң объектiсi - адамның белгiлi қызметi. кәсiпкерлiктiң
соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ ең бастысы -
әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы
себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз кәсiпорынының пайдасын
барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал,
кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына тiкелей байланысты.
Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан
шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi,
яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.[9]
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Басқаша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту,
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр-алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн ұйымдастыру немесе
ескiлерiн жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты өмiрде
кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше
өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын жүйелеу болып табылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 15 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық,
әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек.
Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк кызметтi
төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
1. Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға
сай тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
2. Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары
және т.б.
3. Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары
және т.б.
4. Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және т.б. [8]
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға белсендi қатысушылары -
шағын және орта бизнес субъектiлерi - кәсiпкерлер, жеке адамдар,
бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын және орта бизнестiң
дамуына жан-жақты жағдайлар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал, оларға
жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол өз
кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын және орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс-әрекетi әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi - шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалдық ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұларды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбiр қызметшi өзi
iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр
сипат - шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында
болашақ бұлдыр қиялдарды болжап бiлу және оны шеше алуы. Шаруашылықтың
қауiп - қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн болатын және шын мәнiдегi
шығындар мен нәтижелердiң ара қатынасы жатады.
шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы
мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең ауқымға құлаш
жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетiмiздiң тәуелсiздiкке қол
жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде кәсiпкерлiк пен шағын
және орта бизнеспен айналысуға мiндет едi. Бастапқы кезең ретiнде көрiнген
мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретiнде жүзеге асты. Ал
одан кейінгі 5-6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн азаматтар, заңды тұлғалар
әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кiлтi - өндiрiс
екендiгiн түсiндi. Республикамыз табиғи жер қойнауындағы ресурстарға бай,
жер ауқымы кең болғандықтан, ауыл шаруашылығында - фермерлiк iс, шаруашылық
қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт тағамдарының көптеген түрлерін молынан
нарыққа шығару соңғы кезде кең дамып келеді. [15]
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа
ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және субъективтi
қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде. объективтi
қиындықтары:
Салықтық және кедендік саясаттың қатаңдығы, әкімшілік кедергілер, қаржы
көздеріне қол жетпеуі, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң кең
көлемде қарқын алуына кедергi етуде. Мемлекет өз тарапынан бизнестi
дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк актiлердi жолға қоюы,
шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта бизнестi дамыту
жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi қолдау мен дамыту
бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауы қажет.
Субъективтi негiздегi қиындықтарға, негiзiнен былайша түсiндіруге
болады. Қоғамның сана-сезiмiнде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу,
бай болу әрекеттерiн әлi де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ.
кәсiпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрi
тиiмдi реакциясы толық әдетке енбеген. кәсiпкерлер менеджмент, маркетинг
салаларының қыр мен сырын әлi де түсiнбеген. шағын кәсiпорындардың
жұмысының тиiмдiлiгi - өнiм өндiрудегi тар мамандану ғана емес, еңбек
құралдарына да мамандануында. Мұндай өндiрiстер шектеулi тауар
ассортиментiн шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкiн.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар - негiзiнде алып
инфрақұрылымдық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуника-циялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi. [23]
Кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың бұрынғы мемлекеттік
бағдарламаларын (1992-1994 жж., 1994-1996 жж., 1999-2000 жж., 2001-2002
жж.2003-2005жж.) талдау оларды іске асыру республикада кәсіпкерлік секторды
қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті.[2] Тауарлар мен
қызметтер көрсетудің бәсекелі нарығы құрылды және шағын кәсіпкерлікті
қолдаудың және дамытудың институтционалдық шаралары айқындалды.
Нарықтық реформалар жылдарында кәсіпкерлік сектор қоғамда елеулі орынға
ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігі
республика азаматтарының конститутциялық құқықтарының шынайы және ажырамас
бөлігіне айналуына қол жеткізілді, ол үшін мемлекет қажетті жағдайларды
жасады.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының оң
серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі 2007 жылы 670
мыңға жуық шағын кәсіпкерлік субъектілері есепке алынған, оларда шамамен
1,6 миллион адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің
үлес салмағы жұмыс істейтіндердің жалпы санының 19.7% -ін құрайды. [26]
1 - кесте. 2005-2007 жж. Қазақстан Республикасында тiркелген шағын және
орта кәсiпкерлік субъектілердің саны мен құрылымы
Атауы ҚР-да тiркелген шағын және орта кәсiпкерлік субъектілердің
саны
2005ж. 2006ж. 2007ж.
Шағын және орта бизнестегі кәсіпкер тұлғалардың қызмет түрлері бойынша
құрамын талдау барысында шағын және орта бизнесте тіркелген кәсіпкер
тұлғалардың қалыпты даму тенденциясы сақталғаны байқалды (1-кесте).
1-суретте келтірілгендей, 2007 жылы 2006 жылдың көрсеткішімен
салыстырғанда өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкер тұлғалардың санының 1,4
есеге артқаны анықталып, 2005-2007ж.ж. басқа кәсіп түрлеріне қарағанда
саудадағы кәсіпкерлердің үлес салмағының басымдығы байқалды. Бұл көрсеткіш
2007 жылы 40,36 пайызды құрады.
1-сурет. Қызмет түрлері бойынша шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлердің құрамы 2005-2007 ж.ж.
Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшiн орта және шағын бизнестi
жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жолы болып отыр. Шағын және орта
бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты секторы. Оның аясында жалпы iшкi
өнiмнiң үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды
тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды, дамыған
экономикасы бар және өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған елдер
экономикасы үшiн тым жағымды көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр маңызды
элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-
ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген
жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын ұсына отырып шағын бизнес
ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол бәсекелестiкке сай келе алатын
динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз
етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты
экономикаға жол ашады.
2006 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарлар сату мен қызметтер
көрсетуден 725,5 млрд. теңгеге жуық сомада кіріс алды. Шағын және орта
кәсіпкерлік өндірген өнімдер мен қызметтер елдің ІЖӨ құрылымында қазірдің
өзінде 30 пайыздан асады. Шағын кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік
құқықтық негізі құрылды. [26]
Елбасының Қазақстан халқына арнаған “Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында Елбасы
Үкіметке жаңа Салық кодексін әзірлеуін талап еткен болатын осыған
байланысты, қазіргі таңда Салық кодексіне шағын бизнес субъектілері үшін
салық ауыртпалығын одан әрі төмендетуге байланысты өзгерістер мен
толықтырулар енгізілуде.
шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті және олар
терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта бизнестің дамуына кері
әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады
2 - кесте. Шағын кәсіпорындардың жұмыс істеуі кезінде
туындайтын кедергілер
Кедергілер 2005 2006 - 2007
1) салық саясаты 2 1
2) несие саясаты 1 2
3) өнімді өткізу мәселесі 4 3
4) мемлекеттік органдармен өзара іс- қимыл 3 4
5) жалпы экономикалық жағдайдың 6 5
тұрақсыздығы
6) шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі 5 6
Ескерту – автормен құрастырылған: Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті
мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі Ақиқат-№3, 2007ж.
Келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай Қазақстан нарығында
шағын кәсіпорындардың тиімді қызмет етуіне кедергі болып отырған
мәселелердің бірі – салық саясатының жетілмегендігі. Бұл проблема есеп-
қисап жүйесінің үйлесімсіздігі, жоғары ставкадағы салықтар мен алымдар және
оларды жинаудың күрделі жүйесі ретінде көрініс табады. Аталған мәселелерді
салық заңнамасында шешу үшін мыналар қажетті болып келеді:
- жаңа өндірістік – инновациялық кәсіпорындарға салық салудың
жеңілдетілген режимін енгізу;
- өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық
салу процедурасын қайта қарау;
- ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама
қаржылық талдау көрсету;
- салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін
ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.
Екінші орында кәсіпкерлер несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар
мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған бұл мәселе
кәсіперлердің өзінің инвестициялық және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз
ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының жоқтығы болып табылады. Республика
бойынша шағын және орта бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді
анкеталық сұраудың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең
негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолы. Яғни, жоғары проценттік
ставкалар, қысқа мерзімде несиелеу және кепілге алынған мүліктің болмауы.
Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда -саттық операциялармен
айналысушыларды немесе тауар өндірушілерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын
айта кетуге болады. Банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге
мұқтаж. Себебі несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені
қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін қаржылық базаның аздығы көңілді
алаңдатады.
Шағын бизнес субъектілерінің жұмысына кедергі болатын мәселелердің тағы
бір түрі – жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни : АҚШ доллары
бағамының тез қалқымалылығы, макроэкономикалық негативті өзгерістерге
байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер.
Алтыншы мәселе - шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі.
Өнімді өткізу кезінде қиыншылықтардың пайда болуының бірде - бір себебі –
бәсекелестік ортаның жоғарлылығы. Ал шикізатпен қамтамасыз етілуі кезінде
пайда болуының себебі – тауар сапасының төмен болуы, қымбат баға және
отандық шикізаттың болмауы есебінен туындайды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар шағын
кәсіпкерліктің қызметін реттейтін қолданыстағы заңнамадағы нормалардың
жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы болып табылады,
бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі. [15]
Көп өңірлерде кәсіпкерлердің біліктілігі мен оларды оқыту проблемасы
шешілмеген күйде қалуда. Жүргізілген талдау шағын кәсіпкерлікті қолдау
жұмыстары өткен жылдардың тәжірибесі негізінде жүйелеу жолымен
экономикалық, құқықтық және институтционалдық – құрылымдық реформаларды
тереңдету қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі
мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу үшін мынадай факторларды бөліп
көрсетуге болады. Ал бұл факторлар өз кезегінде шағын бизнестің дамуын
тежеуге және бірінші кезектегі міндеттерді анықтауға мүмкіншілік береді.
Оны мына 2-суреттен көре аламыз.
2 –сурет. Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту бағыттары
2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы - несиелік қолдау саясаты
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту ол – кез келген ел экономикасының
негізі. Дамыған елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, шағын және орта
бизнесті қалыптастыру мен дамыту экономиканы нығайту үшін қолайлы
алғышарттар жасайды. Атап айтқанда, салалық және өңірлік монополизм
жойылады, рынокта тауарлар мен қызметтер көбейеді, жаңа жұмыс орындары
ашылады, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктері өмірге енгізіледі, қоғам
тұрақтылығының кепілі болып табылатын орта тап қалыптасады. Нәтижесінде
шағын және орта кәсіпкерлік жүздеген мың адамдар үшін тартымды сипатқа ие
болып, нарық экономикасының қажетті элементіне айналады.
Шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттен ішкі қолайлы жағдайлар
туғызуды талап етеді. Мәселен, дамыған елдерде шағын бизнес үлесіне 50-80%
жұмысбастылар, 70-80% жаңа жұмыс орындары және ЖІӨ -нің жартысынан көп
үлесі келеді. Мұндай жетістіктерге Шығыс Еуропа мен ТМД–ның бірнеше
мемлекеттері қол жеткізді. Мысалға, Латвияда шағын және орта бизнеске ЖІӨ
-нің 50% -дан астамы келеді. Венгрияда шағын және орта кәсіпорындарға ЖІӨ-
нің 50%, жұмысбастылардың 67%, 20% экспорт және барлық кәсіпорындардың 99%
тиесілі. Бұл жетістіктерге тек мемлекеттің мақсатты бюджеттік субсидиялар
арқылы ғана емес, сонымен қатар салық салуда айтарлықтай жеңілдіктер
жасалуы арқылы да жетті. Және де, Венгрияда, басқа да көптеген
елдердегідей, заңнамаға өзгертулер енгізілер алдында олардың шағын және
орта бизнеске қандай әсері болатындығы бірінші кезекте талқыланады. Бұл
нәтижелерді Қазақстандағы мәліметтермен салыстырғанда елде өзекті мәселелер
аз еместігі туралы ойлануға себеп туындайды. Тек шикізат пен банктік
сектордың дамуын ғана емес, шағын бизнесті дамыту үшін нәтижелік шараларды
қолдануға уақыт келді. Сонымен қатар шағын кәсіпкерліктің біздегі жағдайын
өзге мемлекеттермен салыстырсақ, басқа мемлекеттерде арнайы шағын
кәсіпкерлікті дамытумен айналысатын үкіметтік органдар, агенттіктер, тіпті
министрлік бар. Ал бізде бұрын комитет болған, қазір ол да жоқ. Қазір
мұнымен бір департаменттің басқармасы ғана айналысуда. Осыны Үкімет
ескерсе, үлкен қолдау болар еді. Мысалы, Қытайда шағын кәсіпкерлік қарқынды
дамыған. Өйткені оларда жұмыс күші өте көп және арзан. Ал бізде мұнай
саласының қарқынды дамуының нәтижесінде жұмыс күші қымбат болып тұр. Елде
шағын кәсіпкерлікті дамыту қиынға соғып тұрғаны да осыдан. [27]
Дамыған кәсіпкерлік сектор – кез келген ел экономикасының негізі.
Осыған байланысты әкімшілік реформа аясында Үкіметке бизнеске түсетін
әкімшілік салмақты азайтуды, рұқсат беру жүйесін, ең алдымен лицензиялауды,
сертификаттауды, аккредиттеуді одан әрі оңайлатудың жолдарын қарастыру
керек. Мысалға, Дүниежүзілік банктің “Бизнесті жүргізу” туралы соңғы есебі
бойынша барлық экспорттық рәсімдерден өту үшін Қазақстанға 89 күн, мәселен,
Эстонияға бұл үшін небәрі 5 күн керек екен. Кәсіпкер үшін нағыз кесапат –
50-ден астам заңда көзделген түрлі-түрлі тексерулер болып отыр. Кейбір
тексеруші органдар заңнаманы бұза отырып, түрлі сылтаулармен кәсіпорынды
бірнеше рет “тексеруге” мүмкіндіктер іздейді. Бұл бизнесті өз ісінен едәуір
алаңдатады. Құқық қорғау және басқа да тексеруші органдардың тексерулерінің
санын едәуір қысқартып, ретке келтіру қажет. [21]
Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік
саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Ел басшылығы ол істі
табысты жүзеге асырудың мемлекеттің одан әрі экономикалық және саяси дамуын
айқындайтынын жақсы түсінеді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Президентінің “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Қазақстан халқына 2007
жылдың 28 наурызындағы Жолдауында шағын және орта бизнеске қолдау
көрсетудің жүйелі іс-қимылдары баяндала отырып, кәсіпкерлік ортаны одан әрі
нығайтуға айрықша көңіл бөлінген.
Елде қазірдің өзінде шағын және орта бизнесті дамыту үшін негіз
қалыптасқанын мойындау қажет. Тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
саны жылдан жылға өсіп келеді. Мәселен, соңғы 5 жылда олардың саны 2 есе
артты. Жұмыс істеп тұрған бүкіл шаруашылық субъектілері құрылымындағы
олардың үлесінің 91,4 пайыз құрауы да осыны нақты айғақтайды.
Осылайша, мемлекет бүгінгі күні кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің
нарық экономикасының толыққанды қатысушысы ретінде өз қызметтерін жүзеге
асыруларына қажетті жағдайды қамтамасыз етіп отыр. Шағын және орта
кәсіпорындармен жұмыс істетуді көздейтін жалпыұлттық институттар құрылуда.
Шағын және орта бизнеске атаулы қолдау көрсетуді жүзеге асыратын арнаулы
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры құрылып, табысты жұмыс
жүргізуде. Кәсіпкерлікке қолдау көрсету үшін бес мемлекеттік бағдарлама
қабылданып, жүзеге асырылуда. Кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдайлар
жасауға және бизнестің билікпен арадағы іс-қимылдарының жаңа моделін құруға
бағытталған “Жеке кәсіпкерлік туралы” Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Кәсіпкерлердің белсенділігін ынталандыруды көздейтін
айтарлықтай салықтық жеңілдіктер заңдық деңгейде қарастырылды. Оның
сыртында, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және салық салуды жақсарту
жөнінен үлкен жұмыстар атқарылып жатыр.
Бизнесті құру жолындағы көптеген бюрократтық кедергілер біртіндеп
алынып тасталуда. Соңғы жылдардың өзінде ғана лицензияланатын 350-ге тарта
сан-алуан қызмет түрлері қысқартылды. Кейбір лицензияларды беру ісі өңірлік
деңгейге ауыстырылып, процедуралар айтарлықтай оңайлатылды. [27]
Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қолға алынған
шараның бірі ол осы жылдың ақпанның 21-інен бастап орта және шағын бизнеске
тексеру жүргізуге жарияланған мораторий өз күшіне енді. Бұл мораторий осы
жылдың 31-желтоқсанына дейін жалғасатын болады. Қазақстанда шағын және орта
кәсіпкерлікті тексеруге алғашқы мораторий 2003-жылы 9 айға жарияланған еді.
Бұл мерзімді шектеу республикамыздағы шаруашылық субьектілерінің дамуына оң
ықпал бергені сөзсіз. Статистикаға жүгінсек, мораторий күшінде болған 9 ай
ішінде жаңа 2000 кәсіпкерлік нысан тіркеліпті. Биылғы бұл шара да соның
жалғасы іспеттес. Қалай болғанда да мемлекет шағын бизнестің өркендеуіне
жол ашып жатыр.Себебі тексерістерге шектеу қойылғалы бері қадағалаушы
органдар тарапынан шағын және орта бизнес қызметіне жүргізілген тексерулер
саны 73 % кеміген. Егер өткен жылдың ақпанының екінші жартысы мен наурыз
айында бақылаушы органдармен шаруашылық субьектілеріне 488 тексеру
жүргізілсе, биыл шектеу қойылуына байланысты бұл сан 104-ке дейін
төмендеді. [31]
Мемлекетке елдегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуды одан әрі
ынталандыру үшін алда бірқатар міндеттерді шешуге тура келеді. Жоспарлы
түрде, заң жүзіндегі бастамалар арқылы және қазірде күшінде тұрған
мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде шағын және орта кәсіпкерліктің ІЖӨ
құрылымындағы үлесінің айтарлықтай артуына қол жеткізіп, сол арқылы
мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығының берік іргетасы – орта
тапты нығайту қажет.
Осы жылы қаңтардың 31-інде Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңына
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген болатын. Индустрия және сауда
министрлігінің айтуынша, жаңа заң кәсіпкерлікті артық әкімшілік кедергілер
мен қысымдардан қорғауға бағытталған. Бұл елдегі бизнес құрылымдарының
барынша белсенді дамуына әсер етуі тиіс. Жаңа заң қабылдау барысында
кәсіпкерлікке қадағалау жүргізетін құзырлы органдардың жұмысын реттеу
мақсатында 66 заңға толықтырулар мен өзгерістер енгізіліпті. [5] Биылғы
жылы Кәсіпкерлікті қолдау қоры арқылы екінші қатардағы банкілерден несие
алуды кепілдендіру мақсатына республикалық бюджеттен 10 миллиард теңге
қарастырылып отыр. Индустрия және сауда министрлігінің кәсіпкерлікті дамыту
департаментінің Қазақстанның статистикалық агенттігінің мәліметіне
қарағанда, бүгінгі таңда республикамызда 670961 шағын кәсіпкерлік
субъектісі тіркелген. Бір жыл ішінде ғана кәсіпкерлік нысандары 14,2
пайызға артқанымен, олардың 76,6 пайызы тұрақты жұмыс істеп, бюджетке
тиесілі салығын төлеуде. Ал қалған 24 пайызы әкімшілік кедергілердің
салдарынан көлеңкелі бизнестің көсегесін көгертіп отыр деген сөз.
Мемлекеттік қолдаудың төмендігі салдарынан орта және шағын бизнес өкілдері
жылдам табыс келтіретін салаларға ғана бейімделген. Сауда, автокөлік және
тұрмыстық техникаларды жөндеу саласында 334139 субъектісі бар. Ол жалпы
көлемінің 49,8 % құрайды. Ал қайтарымы жуық арада бола қоймайтын және көп
инвестициялық қаржы құюды талап ететін өнеркәсіп саласында кәсіпкерліктің
17 мың субъектісі ғана айналысады, яғни 3,3% бағын сынауда. [35]
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылы
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы бағдарламасын баяндау барысында шағын және орта бизнеске
байланысты бірнеше басымдық атап өткен болатын: Кәсіпкерлікті дамытуға,
шағын және орта бизнесті, ішкі сұранысты кеңейту мен нығайтуға қолдау
білдірудегі мемлекеттік саясаттың жаңа, рынокқа бағынған тетіктерін ұсына
отырып, мемлекет салық режимін индустриялық саясаттың көптеген құралдарының
бірі ретінде ғана пайдалануға тиіс екенін ескерген жөн. Бәсекелестікті
дамыту кәсіпкерлікті дамыту үшін басымдыққа айналуы тиіс.
Мемлекеттік саясат шағын және орта бизнестің жұмыстың айқын
жағдайларында шағын бизнес үшін тапсырыс беруші және “локомотив” рөлінде
бола алатын әртараптандырылған, қаржы жағынан тұрлаулы ірі кәсіпорындармен
ынтымақтастық үшін әкімшілік және нормативтік алғышарттар туғызуды көздеуі
тиіс. Қоғамдық мүдделер мен пайда табатын қызметті үйлестіретін бірнеше ірі
өңірлік холдингтер құруға болады. Мемлекеттің қатысуымен құрылатын мұндай
жекеменшік корпорациялар – өңірдің Әлеуметтік дамуы мен кәсіпкерлігінің
қоры немесе корпорациясы – өңірдің даму мүдделері тұрғысынан активтерді
басқара алады, жобаларға бастамашы болып, қосымша инвестициялар тарта
алады. Олардың қызметінің басты бағыты – өңірде пайда табатын ұзақ мерзімді
негізде шағын және орта кәсіпорындардың тауарлары мен қызметтеріне деген
сұранысты туғызу.
Мемлекет басшысы шағын кәсіпкерлікті одан әрі дамыту мақсатында жеке
секторды қосылған құны жоғары өндірістерді құруға ынталандыратын шағын
бизнесті қолдаудың таяу перспективаға арналған, оның ішінде кәсіпкерлік
ахуалды, бәсекелі ортаны қалыптастыруға, жоғары қосылған құны бар жеке
секторды ынталандыратын қоғамдық институттар жүйесін қалыптастыру жөніндегі
негізгі бағыттарды айқындады.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікке Шағын кәсіпкерлікті
дамыту қорынан басқа оннан аса халықаралық ұйым қаржылық көмек көрсетуде.
Халықаралық ұйымдар әр түрлі жобаларды қаржыландырумен қатар кәсіпкерлерге
техникалық, консультациялық көмектер көрсетеді. Бұл халықаралық ұйымдар
ішінен мынадай ұйымдарды ерекше атап өтуге болады: Еуропалық Даму және
Қайта Құру банкi, Азия Даму банкі, Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-
Американдық қоры. Еуропалық Даму және Қайта Құру банкi Қазақстанда екі қор
құрды:
- Жарғылық қоры 122 миллион доллар болатын Амекс-Юнит қоры;
- Постприватизационный фонд акционерлік қоғамы, бұл қордың жарғылық
қоры 45 миллион доллар;
Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-Американдық қоры 50 миллион доллар
көлемінде әр түрлі жобаларды қаржыландырады. [29]
2006 жылы Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту және
қолдауға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасының Индустрия және
сауда министірлігімен бірлесіп әзірленген болатын. Бұл бағдарламаның
мақсаты мен міндеттерін атап өтетін болсақ:
Мақсаты – неғұрлым көп қосылған құны бар жоғары жаңа технологиялық
өндірістерді құруға бағдарланған шағын кәсіпкерлікті дамыту есебінен орташа
топты қалыптастыруға бағытталған институтционалдық жағдайларды жетілдіру
болып табылады.
Алған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. Шағын кәсіпкерлікке салық әкімшілігін жүргізу жүйесін жетілдіру;
2. Шағын кәсіпкерліктің несие ресурстарына қол жетімділігін жеңілдету;
шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және мемлекеттік емес
институттарының тиімділігін арттыру;
3. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді оңтайландыру;
4. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың біріңғай білім беру және кәсіпкерлікті
тиімді ақпараттық - әдістемелік қолдау жүйесін құру;
5. Кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті-құқықтық базаны жетілдіру.
[19]
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі – мемлекеттің
қаржы-несиелік және инвестициялық климат жасау және несиелеу жүйесін
жетілдіру басты мәселелер болып саналады. Шағын кәсіпкерлікті қаржы-
несиелік және инвестициялық тұрғыдан қолдау мынадай жолдармен жүзеге
асырылады:
- Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторына
жергілікті және республикалық бюджеттің, сондай-ақ мемлекет кепілдік
берген, мемлекеттік емес сыртқы қарыздардың есебінен, заңдарда
белгіленген тәртіппен несие беруі;
- Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие беруді, сондай-ақ несие алған
кәсіпкерлердің міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету үшін,
аймақтарда қалыптасатын кепілдік қорлар есебінен екінші
деңгейдегі банктерді ынталандыру тетігін әзірлеу;
- Тиісті жылдарға арналған республикалық бюджетте аталған мақсатқа
қаражат көзделген жағдайда жобаларды екінші деңгейдегі банктермен
қоса, бюджеттен қаржыландыру;
- Қоғамдардың өзара несие беру және өзара сақтандыру қызметін
ұйымдастыру тетіктерін әзірлеу.
Шетелдің дамыған мемлекеттерінде шағын бизнесті қаржылық қолдау
негізінен мемлекет желісі арқалы жүрсе, ал Қазақстанда мемлекеттік бюджет
арқылы қаржыландыру мүмкіндігі шектеулі. Себебі, мемлекеттің кәсіпкерлікті
қаржылық қолдау көп шығынды қажет етеді.Осы жағдайда бюджет қаражатын
қолданудың қайтарымдылық механизміне көшу маңызды. Потенциалды
инвесторлардың қаржыларын кеңінен тарту мақсатында Қазақстанға тікелей
инвестициялар үшін қолайлы климат жасау жұмыстарын жүргізу қарастырылуда.
шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк қолдау саясаты бойынша
мақсатты несиелiк ресурстардың шағын бизнестi дамыту үшiн квотасын бекiту:
отандық инвесторлар үшiн 10-20 %, ал шетелдiк инвесторлар үшiн 15-25 %.
Және де болашақтағы экономикаға келетiн инвестициалардың жалпы көлемiнен
басымдырақ, табысты бағыттарға орналастыру осындай үлгiде болса, салалық
бөлiну арқылы шағын және орта бизнес әжептеуiр дамыр едi.
- ауыл шаруашылығы - 20 %
- азық-түлiк, өнеркәсiптiк тауарлар, халық тұтынатын тауарлар өндiрiсi,
дәрiлiк препараттар, медициналық техника - 20 %
- иновациялық iс-әрекеттер - 20 %
- көлiк, байланыс, құрылыс, құрылыстық материалдар өндiру-15%
- тұрмыс қызметтерiн көрсету, коммуналдық қызмет - 15 %. [18]
Қазіргі кезде Республикада жаңа ашылған кәсіпорындарды несиелеудің
құралдары мен обьектілері әлі де дамымай келеді. Бұл лизингтің, кейстық
несие, франчайзинг, факторинг және басқалары. Шағын бизнес әлі күнге шейін
банктердің қызығушылық сферасынан тыс қалуда. Осыған байланысты оларды
лизингтік несиелер, сақтандыру, франчайзинг пен факторингті дамыту және
қолдаудың басқа дәстүрлі түрлерінің маңызы зор.
Шағын бизнесті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдауды қамтамасыз
ету мамандандырылған институттарды дамыту мен шағын кәсіпкерлік
субъектілері үшін қолайлы несие беру шарттары мен рәсімдерін белгілей
отырып, олардың мақсатты топтарын қаржы-несиелік қамтамасыз етудің деңгейлі
схемасын енгізуді көздейді.
Айналым қаражаты мен өтімді кепілдің жетіспеушілігімен ұштасқан
бизнестің неғұрлым күрделі және жауапты кезеңінде тұрған кәсіпкерлерді
қолдау мақсатында шағын кәсіпкерлікке несие берудің кепілді жүйесін жасау
үшін жағдай жасалады. Осы жүйе несиені өтеу қабілетсіздігі жағдайында
шығындардың орнын толтыру жолымен несиелік мекемелермен тәуекелдерді
бөлісуге және өміршең жобаларды жүзеге асыруға ниет білдірген, бірақ
жеткілікті қамтамасыз етілмеген немесе несие беруші банктің талаптарын
қанағаттандыра алатын несие тарихы жоқ кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған.
Бұл мәселе шағын кәсіпкерлерліктің салалық құрылымын жетілдіру, бастапқы
капиталды қаржыландыру арқылы перспективалы қайта өңдеуші өндірістерді
дамыту қажеттігіне байланысты ерекше маңызды.
Белгілі бір тәжірибесі бар және қызметтің жаңа бағыттарын игеру үшін
жоғары технологиялы жабдықтар мен қосымша капиталға мұқтаж кәсіпкерлер
үшін қаржылық қолдаудың жаңа құралдары (лизинг, венчурлық қаржыландыру және
басқалары) іске қосылады. Лизингтік құрылымдарды дамыту мен венчурлық
құрылымдарды құру жаңа өндірістердің пайда болуына және дәстүрлі
қаржыландыру көздерін тарта алатын кезеңге дейін өндірістерді қалпына
келтіруге ықпал етеді.
Бұдан басқа, екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне:
- несиелер беру рәсімдерін және онымен байланысты шығыстарды;
- шағын бизнес субъектілері үшін несиелерге қызметтер көрсету
төлемдерін азайту жөніндегі тетіктерді әзірлеу және енгізу;
- шағын бизнес кәсіпорындарын оларды жеңілдетілген нысан бойынша
жобаның техника-экономикалық негіздемесімен ауыстыра отырып, несие
берілетін іс-шара бойынша бизнес жоспарларды міндетті түрде ұсынудан
босату;
- қарыз алушы – шағын бизнес кәсіпорындарының қаржы жағдайын бағалау
өлшемдерін, сондай-ақ несиелерді қамтамасыз ету түрлеріне қойылатын
талаптарды жеңілдету жолымен оңтайландыру қажет болады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несие ресурстарына қол жетімділігін
кеңейтуге байланысты мәселелердің шешілуі, қарыз алушылардың тізілімдерін
жасау мен жүргізу оларға несие тарихын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді,
бұл шағын кәсіпорындар саны мен өнімділігінің тұрақты өсуіне ықпал ететін
болады.
Осылардан көріп отырғанымыздай, шағын бизнестің тиімді әрі ырғақты
дамуы үшін мемлекет тұрғысынан қаржы-несиелік және инвестициялық қолдаудың
қолайлы саясаты алдыңғы орынға шығады. Шағын бизнестің гүлденуіне
еліміздегі инвестициялық климаттың жағдайы тікелей әсер етеді. Соңғы кезде
тәжірибеге енгізілген тура инвестициялар тартудың рөлі зор. Мәселен,
Астана, Алматы, Шымкент, қалаларында жүзеге асырылған тура инвестициялар
тартудың тәжірибесі – бұл әдістің өміршеңдігін көрсетті. Кәсіпкерлер форумы
кезінде ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп атап өтті: Кәсіпкерлердің
қаржы-несие ресурстарына қол жеткізуіндегі шектеушілік проблемасы біз қажет
еткендей қарқынмен шешіліп отырған жоқ. Несие алудағы негізгі кедергілер
жоғары қарыз пайызы және несиені қайтарудың қысқа мерзімі болып отыр.
Бүгінгі күні коммерциялық банктердің шағын бизнеске берілетін несиелер
бойынша пайыздық ставкалар мөлшері шетел валютасында 16-18% және теңгеде 20-
24%–ға дейінді құрайды. Алынған несие ресурстарын игерудің орташа мерзімі
шамамен 11-12 ай. Меніңше мұнда қосымша жеңілдіктер жасауға болар еді.
Сондықтан да Елбасы Ұлттық Банк пен Үкіметке жыл аяғына дейін шағын бизнес
секторын дамытудың арзан халықаралық бағдарламалық заемдарына қызмет
көрсету кезінде банк маржасының төмен ставкаларын белгілейтін шараларды,
сондай-ақ екінші деңгейдегі банктерді басқа көздерден несиелеу ставкаларын
төмендетуге ынталандыру жөніндегі шараларды талдап жасауды тапсырды. [19]
Кәсіпкерлерді мемлекет қылмыстық құрылымдардан қорғауы тиіс. Құқық
қорғау органдары мен кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерінің арасындағы
тығыз қарым-қатынасты жан-жақты қолдап қорғаған дұрыс. Әкімшілік кедергілер
мөлшері осы уақытқа дейін біршама азайғанымен, әлі де қажетсіз әрекеттер
жетерлік, айталық, шағын бизнес нысанын тіркеуде заңды тұлғалардың
жалпымемлекеттік реестріне тиісті мәліметтерді түсірудің біріңғай әрі өте
ықшам жүйесін қалыптастыру керек. Кәсіпкерлердің тауар өткізу нарығын
кеңейту үшін мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға оларды тікелей қатыстыру
керек. Мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға шағын бизнес нысандары үшін
міндетті түрдегі кіші квота енгізу – тауар өткізу нарығындағы шағын
кәсіпорындардың тұрақтылығын нығайта түседі.
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау саясаты жоқ деуге
болмайды. Қайта мемлекет тарапынан көптеген заң жүзiндегi қолдаулар
көбеюде. Осы ретте шағын бизнестi тәуелсiз түрде жұмыс жасауға ықпал ететiн
шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерiнiң ассоциацияларға бiрiгуi орын алады.
Осы ассоциациялар нарықтық экономиканың қатаң бұрылыстары мен толқуларын
бiрiгіп жеңу мақсатында құрылады. Мысал ретiнде, Алматы қаласында құрылған
Алматы Кәсiпкерлерiнiң ассоциациясының АКА жұмысын, “Атамекен” одағын
атап өтуге болады. Бұл ұйымдар шағын және әлсiз кәсiпорындарды
интеграциялау мәселесiн алдына қойып отыр. Айта кету керек, АКА бизнес
жоспар құрып, құқықтық, қаржылық, салықтық мәселелер бойынша көмекке келуге
әзiр. Қазақстан үшiн кәсiпкерлiктiң өмiршең формасы франчайзингтi дамыту
қолға алынуда. Мұның түбiрiнде шағын кәсiпорындардың бәсекелестiкке сай
тауар, өнiм өндiруi жолындағы күштерiн iрi де тәжiрибелi донор жанында
жүзеге асыру жеңiлдiрек болып келедi. АҚШ-та және тағы да басқа экономикасы
дамыған елдердегi еншiлес кәсiпорындардың мұндай формаларда бiрiгуi, бұл
iстiң Қазақстан жағдайы үшiн де дәл келуiн көрсетiп отыр.
Сондықтан кәсіпкерлік секторды қаржылық қолдау үшін мыналар қажет:
- аймақаралық банктер (оның ішінде шағын бизнесті қолдау бойынша
мамандандырылған) желілерін одан ары дамыту;
- өндірісті қолдауға қарыздары бойынша коммерциялық банктермен кепілді
қамтамасыз ету;
- несиелік ресурстарды бюджеттен тыс жұмылдырудың басқа формаларын
қолдану;
- дәстүрлі емес қаржыландыру қызметін дамыту (лизинг, факторинг,
венчурлық қаржыландыру, франчайзинг және басқалары);
- мемлекеттік, қоғамдық және донорлық ұйымдардың қызметін үйлестіру;
- шағын кәсіпкерлік несие ассоциациясының өзін-өзі басқаруы үшін жағдай
жасау.
Осы көрсетілген қажеттіліктерді орындай отырып, шағын және орта
бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа схемаларына көшу қажет,
инвестициялық климатты дамыту керек. Яғни шағын және орта бизнеспен тікелей
жұмыс істейтін, оның мұқтаждықтарын түсінетін қаржылық институт құру
мәселесі туындап отыр.
Қорытындылай келгенде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz