Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттары
шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық
шарттары
Мазмұны
Кіріспе_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 3
1. Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
теориялық негіздері
1. Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың
ғылыми-педагогикалық негізі_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
12
2. Шағын жинақталған ауыл мектебінің оқушыларын ұлттық кәсіпкерлікке
баулудағы халықтық еңбек дәстүрлеріне сипаттама_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37
3. Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
педагогикалық шарттары_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 48
1. Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісінде кәсіпкерлікке
баулудың әдістемелері
1. Шағын жинақталған мектептердегі оқу үрдісінде оқушыларды кәсіпкерлікке
баулу жұмыстарының мазмұны_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
2. Сабақтан тыс уақытта шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулу әдістемелері_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ 88
3. Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
106
Қорытынды _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 129
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
131
Қосымшалар_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 140
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан халқына арналған
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауы – біздің еліміздің стратегиялық
даму курсының жүзеге асуын лайықты жалғастырудың кепілі. Экономикалық
саясаттың стратегиялық жүйесін және бүкіл қазақстандықтардың өмір сүру
деңгейін көтеру мақсатын қозғады [1].
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік
қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі ғылымның
жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып берді. Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, әлемдік
білім кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің жаңа моделін құрудың,
сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген. Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесі саясатының мақсатының бірі – жан-жақты
білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны
қалыптастыру [2,3].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің балаларына
арналған бейіндік мектеп-интернаттар ашу қажеттілігі айтылып, осы
мектептерге көп көңіл бөлінген [4].
Егеменді Қазақ Республикасының өркениетті ел болуға бағытталып,
экономикасының жедел дамуы, оны кәсіпкерлік біліктілігі жоғары еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етпей, олардың бойында жастарынан дүниетанымдылық,
құзырлылық, адамгершілік, еңбексүйгіштік және азаматтық сияқты құнды
қасиеттерді қалыптастырмай және бүгінгі әлеуметтік өзгермелі өмір талабына
сай кәсіпкерлік қабілеттерді дамытпай жүзеге асыруы мүмкін емес. Бұл
маңызды міндеттерді негізгі іске асырушы факторлар-мектеп және әлеуметтік
орта болуға тиіс.
Қазіргі экономикалық реформалар әсерінен республикамызда жаппай
жекешелендіру жүріп жатқандықтан, ірі шаруашылықтар ыдырап, ұсақ меншікті
кәсіпорындар мен фермерлік кәсіпкерліктің өсуіне байланысты шағын
жинақталған мектептердің саны да қарқындай көбеюде. Және де шағын
жинақталған мектептердің санына, әсіресе ауылды жерде бұрынғыдай тек қана
бастауыш емес, сонымен қатар негізгі орталау және орта, тағы да түрлі
жекешелендірілген мектептер де кіре бастады. Ал мұндай мектептердегі
дәстүрлі оқыту мен тәрбиелеу үрдістері бүгінгі реформаларға байланысты
түпкілікті әлеуметтік өзгерістерге барынша икемделе алмай отырғаны белгілі.
Мұның өзі келешекте сапалы маман дайындауды қиындатады. Көбінесе,
шаруашылығы майдаланған ауылды жерлерде бұл жағдайлар жиірек орын алуда.
Қазіргі ауылдағы шағын және орта бизнесті барынша жандандыру үрдісіне
сәйкес кейінгі жылдардағы кәсіпкерлікті дамыту туралы қабылданған
мемлекеттік құжаттарда төмендегідей өзекті міндеттер қойылған:
а) Қазақстан қоғам құрудың өзіндік моделін негізге алып, өзіне тән
менталитетін еңбекқорлығын, қайырымдылығын, қонақжайлығын т.б. бағалы
дәстүрлерін дамыта беру:
б) ұлттық бірлікті, әлеуметтік шындықты, жеке нарық шаруашылығының
барлық түрлерін өрістетумен жоғары білікті кәсіпкер мамандарды жаңа ғылыми-
технологиялық өндірісте пайдалы еңбек етуге дайындау және болашақ кәсіпкер
ұрпақты елінің нағыз патриоты болуға, жоғары ақылы жұмыс атқаруға,
салауатты өмір сүруге баулу [5].
Ендігі Қазақстанның болашағы білікті кәсіпкерді білім жүйесін
реформалаумен дайындауға тәуелді болғандықтан, өмірді жаңашылдық,
шығармашылдық тұрғыдан пайымдайтын, ұлттық мәдениеті кемел, дүниеге
этикалық, экологиялық жауапкершілікпен қарайтын жаңа тұрпатты кадрды
қалыптастыруды көздейді.
Қазіргі шағын ауылда жеке фермерлік шаруа қожалықтарын, шағын
өндірістерді, серіктестік, делдалдық, қаржылық, т.б. әлеуметтік-
экономикалық кәсіпкерлік жүйені дамытудың өзекті міндеттері туындауда.
Мұның өзі кәсіпкерден өзінің бар ресурстарын тиімді пайдалану арқылы
үнемі жаңашылдықпен, жауапты тәуелділікпен қызмет жасай білуді талап етеді.
Және қазіргі нарыққа көшуіміздің бастапқы қиын кезеңдерінде ол өз
шаруашылығына қажет барлық бизнестік менеджерлік-басқарушылық,
маркетингалық-тауар өтімділігін зерттеу, т.б. нарыққа тән қызметтерді
көбінесе жалғыз өзі жауапкершілікпен атқаруға мәжбүр болады. Сондықтан, біз
оны біліктілігі жоғары, аса жетілген кәсіпкер тұлға болуы керек деп
санаймыз.
Бүгінгі талаптарына сай ең маңызды міндеттердің бірі – шағын
жинақталған мектептерді сақтап, оларға білікті кәсіпкер болатын нағыз
азаматты тәрбиелеулеріне мүмкіндіктер туғызып, болашақта нығая берулеріне
барынша жағдай жасау. Ал, бұл мәселелер ауылды жерде негізгі әлеуметтік-
экономикалық, аймақтық, экологиялық, демографиялық, этнопедагогикалық
т.с.с. факторларды ескере отырып шешуді қажет етеді. Соның ішінде
әлеуметтік өмірге, экономикаға басты әсер ететін факторлар – қазақ жерінің
өзіне тән территориялық (аймақтық), табиғи және экологиялық жағдайларының
ерекшеліктері. Ол – ең алдымен облыс орталығынан, темір жолдан шалғай
жатқан, ауа райы күрт өзгермелі әр түрлі рельефті, экологиялық қауіпті
өлкелер, шөлейт, жартылай шөлейт, таулы аудандар мен тың жерлер. Енді
осындай жағдайы күрделі аймақтарда шаруашылықты дамыту өте қиынға түсіп
отыр, себебі ол үшін ең алдымен ауылшаруашылық өнімдері сол жерде өңдеп
шығаратын қондырғыларды, өнімнің барынша өтімділігін қамтамасыз ететін
кәсіби бірлестіктерді салып, пайдаланумен қатар, ұсақ ұжымды өндірістерді,
жеке кешендер мен фермерлікті дереу көбейтуді қадағалау қажет. Және де бұл
стратегиялық маңызды міндеттерді шын мәнінде нәтижелі орындау үшін қазіргі
ең бір уақыт күттірмейтін қажеттілік – ауылды жерде біліктілігін, мәдени
іскерлігін үнемі арттыруға ұмтылған, қазақтың аса бай, мәдени-өнер, еңбек
дәстүрлерін бойына сіңірген, ұлт ерекшелігіміздің ұтымды әдет-ғұрпын және
тәжірибелерін меңгерген, жаңа кәсіпкер тұлғаны тәрбиелеуді жолға қою [6].
Болып жатқан білім беру үрдісін реформалау кезеңінде, ауылдағы шағын
жинақталған мектептегі оқушының, әрі сынып санының азаюына байланысты бір
мұғалім бірнеше пәндерден сабақ жүргізуге мәжбүр болып отыр, ал бұл
ұстаздардан аса білікті дайындықты қажет етеді. Осындай себептерден олар
үнемі әдістемелік көмек алуға білім берудің жаңа стандартына, тәрбиенің
жаңа тұжырымдамаларына көшуге байланысты қайта дайындықтардан мезгілінде
өтіп отыруға міндетті [7,8].
Зерттеліп отырған мәселе бойынша жасалған ғылыми әдебиеттерге талдау
мен озық тәжірибелерді ой өзегінен өткізуімізге қарағанда, ауыл
мектептерінде оқушыларды қазіргі кәсіпкерлікке баулу үшін олардың бойында
әлеуметтік жоғары тұлғалық бағалы қасиеттерді тәрбиелеу қажеттігі туады.
Бұл проблемалардың қоғамдық философиялық мәселелерін зерттегендер:
К.А.Абульханова-Славская, И.Г.Фролов, В.Н.Мясищев, Л.П.Буева. Бірақ, бұл
зерттеулер біржақты, саяси қоғамдық тұлғаны қалыптастыруға ғана назар
аударған. Қазақстанда бұл бағытта қомақты зерттеулер жасап, еліміздегі
азамат тұлғаны қалыптастыруға үлес қосқан: Ә.Нысанбаев, Т.Әбжанов,
Д.Кішікбаев, Ж.Ж.Наурызбай зиялы ғалымдарымыз бар [13-16].
Тұлғаның әлеуметтік мәнін, оның қоғамдық ролі мен психологиялық және
педагогикалық даму мәселелерін психолог-ғалымдар: Б.Г.Ананьев,
А.И.Леонтьев, С.Д.Божович, В.А.Крутецкий, Л.С.Выготский, С.Д.Рубинштейн,
И.С.Кон, К.К.Платонов, М.Титма, Б.М.Теплов, В.С.Мерлин, шет елден -
К.Роджерс, Ж.Пиаже, т.б. зерттеген. Қазақстанда аталған бағытта үлес
қосқан: М.М.Мұқанов, К.Жарықбаев, Л.К.Керимов, Ж.И.Намазбаев, АП.Сейтешев,
М.Құдайқұлов, С.Қалиев, Н.Д.Хмель, т.б. атауға болады [17-38].
Оқушыларда еңбекке, кәсіпке жүйелі бағыттаудың негізінде оларда
кәсіпке тұрақты қызығушылық пен бейімділік қалыптастырып, соның негізінде
өндірістік еңбекке сапалы дайындауға болатын жолдарын анықтаған ғалымдар:
К.К.Платонов, С.В.Батышев, К.Момынбаев, Ө.К.Күмісбаев т.б. болса, бұл
салада Қазақстанда: А.П.Сейтешев, М.Ә.Құдайқұлов, М.Н.Сарыбеков,
Ж.А.Караев, Н.Сарыбеков, Г.А.Байдельдинова, Г.Т.Хайруллин, Н.Д.Хмель,
Г.К.Нұрғалиева, т.б. айтарлықтай еңбек жасаған зерттеулер бар [39-51].
Ауыл мектептерінде оқушыларды ауылшаруашылық еңбекке, кәсіпке
өндірістік бригадалары мен еңбек бірлестіктері арқылы бағдарлау
жұмыстарының әсерлілігін дәлелдеген: В.Ф.Афанасьев, С.И.Гореславский,
К.Ш.Ахияров, А.Д.Сазонов, А.П.Калюжный, В.А.Чичков, Е.П.Госсу,
П.П.Костенков, т.б. зерттеушілердің есімдерін атау керек [52].
Алайда, олар кеңес үкіметінің әкімшілік саясатына сәйкес еңбек пен
кәсіпке бағдарлау мәселелерін бір жақты, қарастырған және де бұл
зерттеушілер (К.А.Иванович, В.Д.Пахомов, С.И.Гореславский, Е.П.Гроссу,
В.А.Чичков, К.Давлетов) оқушыларды ауылдың жетекші кәсіптеріне бағдарлаудың
бағыттары мен әдістемелерін анықтай отырып, ол жұмысты мектептің тұтас оқу-
тәрбие жүйесімен байланыстыруға мән бермеген және оқушылардың кәсіптік
бағалы қабілеттерін халықтың еңбек пен көне кәсіптік дәстүрлерінің
негізінде қалыптастыруға назар аудармаған [53].
Басқа да зерттеулерде сол кезеңдердегі біржақтылық, кәсіпке
бағдарлауды әлеуметті-психологиялық, экономикалық региондық-экологиялық,
т.б. факторлармен тұтас сәйкестендірмей, тек партия саясаты мен
нұсқауларының шектелген деңгейлерімен жүргізу сияқты орын алған. Сонымен
қатар ауыл мектептерінің, әсіресе қазіргі шағын жинақталған мектептердің
ерекшеліктерін ескерумен бүгінгі еліміздегі экономиканың қажеттілігіне
сәйкес кәсіпкерлік тұлғаны тәрбиелеудің мәселелері арнаулы қарастырылмаған.
Шағын жинақталған мектептердің республикамызда қалыптасу кезеңдері
мен кейбір даму мәселелерін әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық
тұрғыдан зерттеген: Ы.Алтынсарин, Г.З.Әбілғазинов, К.Б.Бержанов,
Қ.Б.Жарықбаев, А.Н.Ильясова, Р.Ж.Иржанова, С.Қалиев, Т.Т.Тәжібаев,
Г.А.Уманов, Ә.И.Сембаев, С.А.Ұзақбаева, Қ.Б.Сейталиев, Ә.Сытдықов,
Г.М.Храпченков, т.б. ғалымдарды атаймыз [54-61].
Біраз еңбектер оқушылардың кейбір өндірістік кәсіптерге
коммуникативтік, танымдық, ізденімпаздық, шығармашылық т.с.с. қабілеттерін
дамытуға арналған, олардың нәтижелері оқушыларды кәсіпкерлікке баулуға
көмектеседі. Бұған белгілі ғалымдар: Г.Б.Эльконин, В.В.Давыдов,
Н.Ф.Тальзина, Г.И.Шукина, В.Ф.Шаталов, И.С.Якиманская, сонымен қоса біздің
республикамызда бұл бағытта ат салысқандар: Р.Г.Лемберг, С.Қалиев,
Г.К.Нұрғалиева, М.Ә.Құдайқұлов, Т.Г.Сабиров, т.б. көлемді үлес қосты [62-
69].
Балалардың әр түрлі еңбек үрдісінде іскерліктерін дамытып,
шығармашылық дағдыларын қалыптастыру мәселелеріне көп мән берген жаңашыл
ұстаздар мен ғалымдар – И.П.Волков, Е.П.Герасимчук, Г.Кубраков, Петровская,
В.Ф.Шаталов, сонымен қатар біздің республикамызда – Г.А.Уманов,
Г.Т.Хайруллин, К.Бозжанова, К.М.Жүкібаев, Ж.И.Намазбаева, Е.Сағындықов,
т.б. жатады [70-71].
Егеменді ел болғаннан кейінгі уақыттан бері елімізде балаларды халық
педагогикасының дәстүрлерімен тәрбиелеу тәжірибелері қалыптасып, біраз
зерттелген: К.Жарықбаев, С.Қалиев, Б.Адамбаев, Ш.Әміралиев, Ж.Байжанова,
С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, А.Дайрабаева, Т.Қоңыратбаева, Ж.Наурызбайдың
ғылыми еңбектері шықты [72-76].
Ауылдағы шағын жинақталған мектептің кейінгі тәжірибелеріндегі
педагогикалық және психологиялық мәселелерін – С.Қалиев, Г.З.Әбілғазинов,
Г.Суворова, Б.А.Жильцов, В.Ш.Величкина, А.Е.Кондратенков, т.б.
қарастырған. Бірақ, бұл ғалымдардың еңбектерінде шағын ауыл мектептерінің
жұмысына әсер ететін факторлар айқындалмаған және олардың оқушыларды
кәсіпкерлікке тұтас педагогикалық жүйемен баулу мүмкіншіліктері осы уақытқа
дейін зерттелмеген. Тұлғаны жан-жақты қалыптастыруда тәлім-тәрбиелік
ортаның болу қажеттігін А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Ш.А.Амонашвили
сияқты ғалым педагогтар айтқан, ал қазақ елінде оған мән бергендер:
А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, М.А.Құдайқұлов, С.Қалиевтер демекпіз. Алайда, бұл
мәселе әлі де ауыл мектебінің практикасында өз шешімін таба алмай отыр [77-
88].
Ауылдағы оқушылардың бойында келешек кәсіпкерлікке тән хабардарлық,
іскерлік, шығармашылық т.с.с. бағалы қабілеттері қалыптасуы үшін, оларда
бір жүйелі бағытпен білуге, үйренуге Толқыныс, Күдіктену т.с.с.
ұмтылыстар туғызып (Ж.Аймауытов), соған балалардың өз беттерімен шешімдер
тауып қанағат алуларына қажетті жағдай туғызып отыру міндет. Бұл өзекті
міндеттерді ойдағыдай іске асыру үшін педагогикалық негізде іс-әрекеттердің
бір жүйемен әсерлі жұмыс істейтін оқу-тәрбиелік ортаның қажет екенін
қазіргі талап, тәжірибелер көрсете бастады [86].
Сонымен қатар, республикада шағын жинақталған ауыл мектептер мәселесін
өз еңбектерінде қарастырған Г.З.Әбілғазинов, З.А.Алдамжаров,
А.М.Мұхамбеджанова, Ж.С.Сардарова, Қ.Б.Сейталиев, Е.Б.Сақипов,
А.М.Сизоненко, Н.М.Сламбекова, Б.М.Әбдірахманов сияқты авторлардың
зерттеулерін атап өту парыз. Бұл еңбектер ауылдық мектептер тәжірибесінде
оқу-тәрбие жұмысын жетілдіруде біршама септігін тигізіп келеді. Бірақ,
зерттеу проблемамыз бойынша ғылыми педагогикалық әдебиеттер мен
диссертациялық жұмыстарға талдау көрсеткендей, шағын жинақталған ауыл
мектептерінің оқушыларын кәсіпкерлікке баулу проблемаларын идеологиялық,
теориялық- әдіснамалық тұрғыдан негізделіп қарастырылғанын аңғару қиын емес
[89].
Жалпы аталмыш мәселелерге байланысты пайда болған мынадай көп жақты
қайшылықтарды айтуға болады:
а) еліміздің ауыл шаруашылығының жаңа экономикаға көшу қажеттілігі мен
кеңестік дәуірден қалыптасқан ұжымдық меншікті шаруашылықты дамытуға әлі де
болса бөгет болып отыруы;
б) шаруашылықтың бар саласында, әсіресе ауылшаруашылықта оның негізгі
қозғаушы күші болатын кәсіпкерлерге мұқтаждықтың барынша артуымен, оларды
сапалы іс-тәжірибелермен қамтамасыз ететін оқу-тәрбиелік жүйелердің
қалыптаса қоймауы;
в) жас ұрпақты ұлттық тілде оқытып, мәдени-этикалық, отансүйгіштік
рухта, өркениетті елдердегідей талаптар деңгейінде білім беріп, тәрбиелеу
қажеттілігі мен бұл проблемалардың қазіргі мектеп практикасында шешілу
жолдарының нақтылы анықталмай жатуы;
г) келешек тұлға бойында кәсіпкерлікке тән әлеуметтік бағалы
қабілеттерді және мәдени-этикалық қасиеттерді ғылыми негізде қалыптастыру
керектігі мен оны іске асыратын, жаңа талаптарға сай педагогикалық жүйенің
толықтай жасалмауы;
д) шағын жинақталған ауыл мектептерінің жеке шаруашылықтардың өсуіне
байланысты көбейіп, өзіндік жаңа көп факторлы ерекшеліктерімен қазіргі
қалыптасып жатқан озық әдістемелер негізінде дами беру керектілігі мен сол
мектептердің бүгінгі кадрлық, материалдық қамтамасыз етулерінің
төмендеулері орын алуы арасындағы сәйкессіздіктердің болуы т.с.с
қайшылықтар туындайды.
Бұл қайшылықтарда ойдағыдай шешу ауылдағы шағын жинақталған мектеп
ұжымының өзін қоршаған ортаның кәсіпкерлік қарым-қатынасына белсенді
қатысуын талап етеді және оның қазіргі әлемдік деңгейдегі білім стандартына
көшуге бағыт алуы, жаңа мазмұнды педагогикалық жүйемен жұмыс атқаруын
міндеттейді.
Сонымен қатар, бұл мәселе бойынша республикада бүгінгі таңда өз алдына
біржүйелі талдау жасалған еңбектердің жоқтығы, осы уақытқа дейін шағын
жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулуға арналған ғылыми
еңбектерінің аздығы жұмысымыздың бүгінгі таңда өзектілігін айқындай түседі.
Міне, осыдан жарияланған ғылыми еңбектермен шағын жинақталған ауыл
мектептерінің жұмыс тәжірибелеріне жасалған талдау көрсеткендей, бүгінгі
таңдағы қоғамның қоятын талаптары мен мәселесінің даму дәрежесі, педагогика
мәселесінің толығымен жүйелі түрде қарастырылмағандығына көзіміз жетті.
Сонымен, ауылдағы мектеп оқушыларын қазіргі талаптарына сай тиімді
педагогикалық жүйемен істейтін нақтылы оқу-тәрбиелік орта арқылы тәрбиелеу
қажеттігі, шағын жинақталған ауыл мектебінің көбейе беруі мен оның жұмыс
сапасының төмендеуі, оқу жүйелерінің әлеуметтік, аймақтық өзгерістерге
икемделе алмай жатуы аралығында оқу-тәрбие үдерісінің жаңа міндеттерге
сәйкес ғылыми-теориялық тұрғыдан негізделмеуі, оған қоса жасөспірімдерді
ұлттық кәсіпкерлікке баулу қажеттігі мен оны нақтылы іске асырудан
тәжірибелердің толық көңіл бөлінбегенін дәлелдейді. Осыған байланысты
бірқатар қарама-қайшылықтарды айқындауға болады. Мәселен, шағын ауыл
мектебінің оқушыларын оқу-тәрбиелік үрдіспен байланысты мектептен тыс
мәдени-көпшілік және кәсіпкерлік еңбек қатынастарына белсенді араластырумен
оларда әлеуметтік құнды рухани қасиеттер мен кәсіби қабілеттерді
қалыптастыру қажеттілігі мен аталған мәселенің педагогикалық теория мен
тәжірибеде жеткілікті зерттелмеуінің арасында туындап отыр.
Кәсіпкерлікке баулудың мазмұны мен мәнін ашып, оны шағын жинақталған
мектептердің іс-әрекеттерінде қалыптастырудың педагогикалық жағдайларын
анықтау, біздің зерттеуміздің мәселесін айқын белгіледі. Бұл мәселенің
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі және жоғарыда қөрсетілген қарама-
қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу мәселемізді айқындауға, біздің
ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттары - деп белгіледік.
Зерттеудің мақсаты - шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулу жұмыстарын ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын
әзірлеу және олардың тиімділігін тәжірибелік-эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу нысаны - шағын жинақталған ауыл мдастырудың педагогикалық
шарттарын әзірлеу және оардың тиімділігін тәжірибелік-эксперимент арқылы
тексерумектебі оқушыларын кәсіпкерлікке баулу үдерісі.
Зерттеу пәні - шағын жинақталған ауыл мектептері оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер, ауылдық шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың теориялық негізін, педагогикалық шарттары анықталса,
онда ауыл мектептерінде оқушыларды кәсіпкерлікке баулу шараларын іс-жүзіне
асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесі әзірленсе, оның тиімділігі тәжірибелік-
эксперименттен өткізсе, онда шағын мектептердегі оқу-тәрбие жұмысының
тиімділігі арта түсіп, дамыған білімді ұрпақты тәрбиелеуге мүмкіндік
туындап, келешектегі белсенділік қабілеттілігі өмірінде өз орнын табатын
тұлға болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулуына ықпал
еткен әлеуметтік-педагогикалық алғышарттарды анықтау;
2 Шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
құрылымдық-мазмұндық нобайын және оның мазмұны мен әдістемелік кешенін
әзірлеу;
3. Шағын жинақталған мектептерде оқушыларды кәсіпкерлікке баулудың
педагогикалық шарттарының нәтижелілігін көрсету және оның тиімділігін
тәжірибелік-эксперимент арқылы тексеру, қорытындысын шығару, ғылыми
негізделген ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы: шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың құрылымын, мазмұнын теориялық тұрғыдан негіздеу және
оны қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау, шағын мектептердегі
оқу-тәрбие жұмысында кәсіпкерлікке баулудың нәтижелілігін арттыруға ықпалын
тигізеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі білім беру, тәрбие мәселелері
туралы теориялық-әдіснамалық тұжырымдамалар, тұлға және іс-әрекет
теориялары, ғылыми-тарихилық ұстанымына жүйелілік және кешендік тұрғыдан
келуге, білім беру саласындағы әлеуметтік және саяси үдерістерге сүйенеді.
Сонымен қатар, педагогикалық құбылыстарды зерттеуде жүйелілік теориясы
туралы ілім негізге алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеудің алдына қойған мақсат пен болжамды шешу
және тексеру үшін ғылыми-педагогикалық зерттеудің бір-бірімен байланысты
әдістері қолданылды: психологиялық-педагогикалық, ғылыми әдебиеттерді, оқу
әдістемелік құжаттарды зерттеу және теориялық талдау, педагогикалық
бақылау, сауалнама, тест, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, зерттеу
нәтижелерін статистикалық өңдеу әдісі.
Зерттеу көздері: зерттеу жұмысының барысында Қазақстан Республикасының
Орталық Мемлекеттік мұрағаты, Жамбыл облыстық мұрағаты және Қазақстан
Республикасының Білім Министрлігінің мұрағат материалдары пайдаланылды.
Сонымен қатар, әртүрлі статистикалық жинақтар, мектеп құжаттары, ғылыми
педагогикалық еңбектер мен диссертациялық жұмыстар талданып, пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары айқындалды;
- аталған кезеңдегі шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың құрылымы, мазмұны теориялық тұрғыдан
анықталды;
- шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
құрылымдық-мазмұндық нобайы анықталып, мазмұны мен әдістемесі
жасалды;
- шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
педагогикалық шарттары нақтыланды және олардың нәтижелілігі
тексерілді;
- шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
ғылыми-әдістемелік негізі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық құндылығы: – зерттеу проблемамыз бойынша Оқушыларды
кәсіпкерлікке баулу әдістемелік негізі тақырыбында арнайы курстың
бағдарламасы мен мазмұны даярланып, кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық
шарттар жүйесін құрып, практикада жүзеге асыруда.
Бірінші кезеңде (2001-2003ж.ж.) – зерттеу мәселесінің педагогикалық
теория мен практикадағы жағдайы анықталды, орта білім берудің теориясы мен
практикасы жөнінде отандық және шетелдік зерттеулерге талдау жасалды,
зерттеу тақырыбы анықталды, зерттеудің ғылыми аппараты құрылды, анықтаушы
эксперименті жүргізілді.
Екінші кезеңде (2004-2005ж.ж.) - шағын жинақталған ауыл мектеп
оқушыларын кәсіпкерлікке баулу материалдарды, оқу-әдістемелік құжаттарын
(оқу жоспарлары, бағдарламалары, оқулықтары) зерттеу және талдау, шағын
жинақталған ауыл мектептің әр кезеңде іс-тәжірибесін салыстыру және
жинақтау жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2006-2007 ж.ж.) - анықтаушы және қалыптастыру
эксперименттердің көрсеткіштері қорытыланды, кәсіпкерлікке баулудың
анықталған педагогикалық шарттары тәжірибелік-эксперименттік тексеруі
жүргізілді, алынған көрсеткіштердің математикалық өңдеуі жасалды, оларды
бастапқы көрсеткіштер және болжаммен салыстырдық, ұсыныстар, қорытындылар
жасалды. Педагогикалық эксперимент нәтижелері қорытындыланды, деректер
статистикалық өңдеуден өтті. Пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтірілді.
Диссертациялық жұмыс талап бойынша дайындалды.
Зерттеудің базасы:.Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы, С.Сейфуллин,
М.Әуезов орта мектептері – 111 оқушы, Байзақ ауданы С.Сейфуллин, Үлгілі,
В.И.Ленин орта мектептері – 200 оқушы қатысты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Шағын жинақталған ауыл мектептерінің оқу-тәрбие үрдісін
ұйымдастыруда оқушыларды кәсіпкерлікке баулудың мазмұны, мәні, анықтамасы,
шағын жинақталған мектепке қойылатын қазіргі кездегі талаптарды талдаудың
негізінде ғылыми-педагогикалық негіздері.
2. Алынған критерийлер мен өлшемдер, көрсеткіштердің негізінде
кәсіпкерлікке баулудың диагностикалау әдістемесі.
3. Кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттары:
- шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулуға
ынталандыратын мәдени қалыптастырушы орта;
- Оқушыларды кәсіпкерлікке баулудың әдістемелік негізі арнайы
курсы.
4. Кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттардың нәтижелілігін
эксперименттік тексерілу нәтижесі.
Зерттеудің негізгі қағидаларының мақұлдануы, тәжірибеге енгізілуі
эксперименттік жұмыс барысында жүзеге асырылды, материалдары ғылыми-
практикалық конференцияларда, ғылыми-педагогикалық журналдарда баяндалды.
Диссертация құрылымы. кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың теориялық
негіздері деп аталған бірінші бөлімде, педагогикалық алғышарттары
теориялық негізі қарастырылып, шағын жинақталған ауыл мектептерінің
кәсіпкерлікке баулу кезеңдері мен оның нобайы, көрсеткіштері, өлшемдері мен
деңгейлері айқындалды.
Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісінде кәсіпкерлікке
баулудың әдістемелері - атты екінші бөлімде тәжірибелік-педагогикалық
жұмыс баяндалды, мұнда шағын жинақталған ауыл мектептердегі оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыру мазмұны, тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері
қорытылып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар осы мектептердегі оқу-тәрбие
мәселелерін жетілдіру және оның даму болашағы қарастырылды.
Қорытындыда диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалып,
оларды қолдануға ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Қосымшада оқушыларды кәсіпкерлікке баулу деңгейін анықтауға арналған
сауалнамалар берілді.
1 Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың теориялық
негіздері.
1.1 Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың ғылыми-
педагогикалық негізі
ТМД елдеріндегі жаңашыл педагогтар – В.Ф.Шаталов, Ш.А.Амонашвили,
И.П.Волков, Е.Н.Ильин, сонымен қатар Қазақстанда өздерінің жаңашыл
тәжірибелерін көпке тарту еткен ұстаздар: Р.Б.Нұртазина, Қ.Айтқалиев,
Қ.Бітібаева, А.Ысқақов, Е.А.Очкур, Ш.Буркеева, Г.М.Кубраков болды [107].
Бұл жаңашыл – педагогтар өздерінің озық тәжірибелік идеяларында шағын
жинақталған мектеп туралы және оқушылардың еңбек тәрбиесі жөнінде терең
ойлар айтып, іс жүзінде оқу-тәрбие үрдісінің тұтас жүйе ретінде
қарастырылуы, Г.Кубраков кәсіби еңбекке бағытталып жүруі Қ.Айтқалиев
ұтымды екенін, мектептің әрбір құрылымын сабақ тәрбиелік қатынастар,
мұғалім мен оқушының, оқушы мен оқушының, оқушы мен ата-ананың
қарым–қатынасын, т.б. ізгілендіріп, теңелдіріп олардың ынтымақтастық
негізде, оқушылардың өздерін-өздері басқару прициптерімен Қ.Нұрғалиев.
А.Ысқақов, Қ.Бітібаева, Е.А.Очкур әрі тиімді, әрі шығармашылықпен істейтін
мектеп ойдағыдай өз міндеттерін атқара алатынын дәлелдеді. Тұтас
педагогикалық үрдісті тиімді ұйымдастырған Г.М.Кубраков, А.С.Макаренконың
педагогикалық жүйесінің идеяларын кеңес мектебінің кемелденген жағдайында
шығармашылықпен, оқу-тәрбие жұмысын тұтас демократияландыру және
гуманизациялау бағытында жүргізумен мол тәжірибе жинады, оның ол
тәжірибелері жеке кітаптар болып шығып, көп данамен тарады. Осындай
шығармашылықпен, өндірістік, ұлттық кәсіби еңбекке баулудан республикаға
тәжірибелерін таратқан ұстаздардың көбі ауылдағы шағын жинақталған
мектептерден білім алған азаматтар [108].
Ауыл мектебінің жұмысына шешуші әсер ететін негізгі фактор - ол ата-
ананың, ұлтымыздың әдет-ғұрпы, кәсіптік еңбек дәстүрлері, мәдениеті. Олай
болатыны, көне заманнан бері жас ұрпақтың бойында еңбек пен кәсіп дағдылар
негізінде халықтың еңбек дәстүрімен және отбасының кәсіби үлгісімен
қалыптасқан [109,35].
Негізінде, отбасындағы еңбектің көпшілік түрлері - өнімді еңбек болып
келеді. Ал ондай еңбектің баланы жан-жақты тәрбиелеуде орасан зор маңызы
бар екені педагогика ғылымы мен тәжірибеде жеткілікті дәлелденген.
Жасөспірімдер күнделікті өмірде үлкендерге көмектесу кезінде көп тәжірибе
алады, өздерінің жеке басына тән іскерлігін қалыптастырады, кәсіпке
қызығушылығын дамытады.
Сонымен, ауылдағы шағын жинақталған мектептердің үрдістерінде мынадай
өзіне тән ерекшеліктері мен олардың нәтижелі жұмыс істей алуларының кейбір
педагогикалық тұжырымдамалары анықталды:
- ауылдағы шаруашылықтардың жекешеленіп, ыдырауына сәйкес көп
мектептердің де комплектіліге айналуы ондағы оқушылардың, сынып
комплектілерінің және педкадрлардың азаюы өрістей түсуде;
- ата-аналардың көшіп-қонуының етек алуына байланысты сыныптағы
оқушылардың аздығынан бастауыш пен бірге жоғарғы сыныптарды да қосып оқыту
үрдісі орын алуда және республика бойынша бұлайша оқытудың тексерілген
тәжірибелері, бағдарламалары мен әдістемелері қалыптаспай отыр;
- қосып оқытудың қиындығына көздері жеткендіктен балалардың үй
жұмысын тұрақты орындауларына ата-аналар белсенді ат салысады, сонымен
шағын жинақталған мектептің барлық жұмыс жүйесіне олар да жиі қатыса алады;
- екі сыныпқа бір сағатта екі бағдарламаны меңгертетін мұғалім мен бір
сыныпта жұмыс істейтін мұғалім еңбегін бірдей бағалау әлеуметтік теңсіздік
іспетті қиыншылықтар туғызады; сондықтан олардың еңбекақы көлемдерінде
әділетті түрде айырмашылық болуға тиіс;
- шағын ауылда мемлекеттік мекемелердің почта, кітапхана, мәдениет
үйі, т.б. жойылуымен және энергияның тапшылығынан, теледидар жұмысының
шектелуінен барлақ мәдени-көпшілік істер мектепте жүргізіледі, сондықтан ол
бүкіл оқу-тәрбиелік, халық дәстүрлерін жандандырудың мәдени-этикалық жұмыс
жүйесінің ауылдағы негізгі ошағына айналды; сол себептен шағын жинақталған
ауыл мектебі ауыл кәсіпкерлерін сапалы дайындайтын педагогикалық тұтас
жүйемен істей алуға міндетті;
- мектеп жасындағы ауыл оқушыларын сан алуан тәрбиелік мақсатта
ұйымдастырылған өнімді еңбекке тартумен қазіргі нарық кәсіпкерлігіне
баулуға болады;
- ауыл мектебінің оқушыларының кәсіби еңбекке қызығушылылықтарын
ерекше әсер ететін басты факторлар – ата-ана кәсіптері, отбасының еңбек
дәстүрлері; жергілікті жердің шаруашылығындағы ұлттық кәсіпкерлікті
өрістету жұмыстарының нәтижелілігі;
- ауылшаруашылық еңбектің, ұлттық кәсіпкерліктің әртүрлі саласынан әр
түрлі дейгейде әрбір оқушыда дербес іскерлік тәжірибе болуының және оны
оқу-тәрбие жүйесімен дамыту қажеттігі бар екендігі айқындалды;
- жыл бойындағы ауылдағы кәсіби еңбектің маусымдылығын көктемдік,
жайлау, күздік және қыстаудан ескерумен мектептегі оқушыларды еңбекке
оқыту, кәсіпкерлікке баулу жұмыстарын және экономика, бизнес саласынан
олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім, дағды алуларына арнаулы назар
аудару шарт.
Көпшілік жағдайда оқу үрдісінде бастау алған білімге үйрену, дамыту
және тәрбиелеу міндеттері сабақтан тыс ақыл-ой, еңбекке баулу тәрбиелерінде
жалғасады. Алайда бұл үрдістердің барлығы да тек жүйелік сипат алғанда ғана
белгілі нәтиже береді Ы.Алтынсарин, М.Н.Скаткин, В.К.Дьяченко,
В.Н.Кузьмин. Ол үшін мектепте әлеуметтік мәнді бағытта жұмыс істейтін
тұтас мектеп ұжымы мен оны қоршайтын кәсіпкерлік ортаны біріктіретін
педагогикалық жүйе болу қажет. Мысалы, сондай тұтас педагогикалық жүйенің
ғылымда оны педагогикалық үрдіс дейді – Н.Д.Хмель үлгісі бола алатын
объект, ауылдағы шағын жинақталған мектеппен оны қоршаған кәсіпкерлік
шаруашылық кешендер ұжымының бірлескен жастарды ауыл кәсіпкерлігіне
баулуға бағытталған оқу-тәрбиелік жұмыс жүйесін жасауға алғашқы шарт бола
алады. Аталмыш тұтас педагогикалық жүйенің педагогикалық үрдісті тиімді
ұйымдастырып, пайдалануға болатынын зерттеген ғалымдар: Н.К.Крупская,
П.Ф.Каптерев, С.Т.Шацкий, Ю.П.Азаров, М.А.Данилов, В.С.Ильин, И.Е.Гурман,
А.П.Пинкевич, және Қазақстанда Н.Д.Хмель болып саналады [110].
Зерттеулерге қарағанда, қоғамның әлеуметтік талаптарына сай тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған педагогикалық үрдісте өз мақсатына жететіні
айқындалған. Педагогикалық үрдіс жүйе болып саналады, себебі оның жүйеге
тән құрылымдарының өзара тәуелділік байланысы, мақсаты, оны іске асыратын
міндеттері, мазмұны, құралдары мен әдіс-тәсілдері болады. Педагогикалық
үрдісте мұғалім мен оқушы іс-әрекеттің субъектісі болғандықтан, бұл үрдіс
жүйе болу үшін ол субъектілер нәтижелік бағыттағы қатынастылықта болуы
шарт. Педагогикалық үрдіс өзін-өзі жеткілікті дамытатын жүйе. Бұл жүйеде
тәрбиелеуші субъектіге тек ұстаздың және қоршаған ортаның әсері емес,
сонымен қоса мұғалім мен оқушының мақсатты ұйымдастырылған қатынастық
қызметтері нәтижелі ықпал етеді.
Кәсіпкер тұлға көп факторлардың әсерімен тұтас қалыптасады. Ал
педагогикалық жүйе – тұтас объект ретінде өзіндік ерекшелігі бар, ол өз
объектісіне тән интегративтік қасиетінен шығады. Бұл жүйенің интегретивтік
қасиеті жеке бастың тұтас қалыптасуына әсер ететін өзара қиылысында жүйелік
компоненттерінің ықпалының бірлігін көрсетеді. Педагогикалық үрдістің
әлеуметтік жүйелігін құратын фактор – мақсат. Мақсат – ол педагогикада
тұлғаның қалыптасуындағы әлеуметтік тапсырыс ретінде қарастырылады және
оның нәтижесі мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуінен тәуелді болады.
Ұстаз–оқушы жүйенің тұтастығы мақсаттың бірлігімен және ішкі
педагогикалық үрдістегі әр түрлі деңгейдегі жүйеліктердің басты жүйенің
бөлшектерінің әрекеттесу нәтижелерімен анықталады. Ол жүйеліктер қандай
формада болса да негізгі жүйенің өзіне тән қасиеттерін сақтауға тиіс.
Әлеуметтік жүйенің қасиеті туралы Болмыс көптүрліктің бірлігі және сол
бірліктің әр түрлі формада өмір сүруінің ішкі мүшеленуінің ретінде
зерттеледі деген белгілі ғалым Ж.М.Абдильдин [111].
Педагогикалық жүйенің өзіне тән сипаттары – ол адамдардың қатынасымен
әлеуметтік формада жұмыс істейді, ол тек іс-әрекет алмасумен қызмет
атқарып және жүйе ретінде бар компоненттері басқарылып, өзі көп деңгейлі,
көп құрылымды өзгерісте бола алады. Жоғарғыда сипатталған белгілер бойынша
педагогикалық жүйеде мұғалімнің басқаруымен оқушы жастарда өмірге,
кәсіпкерлік еңбекке қажет білім, дағды мен іскерлік тәжірибелер
қалыптастыру қажет. Және ол оқу мен тәрбиенің бірлігін, оқушылар мен
педагогтың, ата-аналардың өнер мен бизнес мамандарының ынтымақтастық
қатынасын талап етеді.
Педагогикалық жүйенің құрылымының элементтеріне жататын микрожүйелер:
сабақ, іс-әрекет (И.Я.Лернер), жаттығу (П.М.Эрдниев), арнаулы жеке
тапсырмалар (И.И.Шамова), педагогикалық әсер (П.Н.Левшин), педагогикалық
ситуация жасау (Н.Д.Хмель) болып табылады [112].
Педагогикалық үрдістерді зерттеудің (Н.Д.Хмель) нәтижесінде
айқындалған педагогикалық жүйенің мына айрықша принциптерін айтамыз:
1) Жүйенің жалпы мақсаты, оның іске асырылуының мақсаткерлік сипаты бар
(мысалы, оқу-тәрбие ісінің кәсіпкерлікке бағытталуы);
2) Өзара байланысқан компоненттерінің (міндеттері, мазмұны, әдістемелері,
т.б.) болуы;
3) Жүйені шектейтін қоршаған ортасы (мектеп, сынып ұжымы, т.б.) бар;
4) Өзінің функциялық ресурстары (оқу-еңбек құралдары, кадрлар,
кабинеттер, ТСО, тәжірибе үлескесі, жер, техника, т.б.) болуы;
5) Басқару органы арқылы жұмыс істеуі;
6) Жүйенің өзіндік ішкі қайшылықтарымен дами алуы [113].
Мұндағы аталған қайшылықтар дегеніміз ол объектінің ішкі мәнінен шығып
нақтылы үдерісті жаңғырту үрдісі. Кәсіпкер тұлғаны қалыптастыру көптеген
әлеуметтік ішкі және сыртқы қайшылықтарды шешпейінше іске аспайтыны
белгілі. Бұл әрине мұғалімнің білікті көмегінсіз және мектептің мол
бағыттағы жүйелі ұйымдастырған оқу-тәрбиелік пәрменді жұмысынсыз
шешілмейді. Аталған бағыттағы педагогикалық жүйенің мына даму қайшылықтарын
келтіруге болады:
а) Қоғамның білікті кәсіпкерлік кадрларға мұқтаждығының өсуі мен ол
үрдістерді әлеуметтік қамтамасыз етудің объективті мүмкіншіліктерінің
болмауы;
б) ұлттық мәдени-этикалық тәлім-тәрбиелік жоғарғы деңгейде оқушыларды
оқыту мен тәрбиелеу қажеттілігі мен тоқырау кезеңінен сақталған мектептің
дәстүрлі оқу-тәрбие жұмысының өзгеріске икемделе алмай отыруы;
в) жас ұрпақтың бойында ғылыми негізде кәсіпкерлікке тән әлеуметтік
бағалы қабілеттер мен мәдени-этникалық қасиеттерді қалыптастыруды
жеделдетіп шешу қажеттігі мен оны іске асыратын жаңа талаптарға сай жұмыс
атқаратын педагогикалық жүйенің жасалмауы;
г) ауыл оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың бағдарламасының жинақталған
тәжірибелерінің болу керектігі мен бұл бағыттағы ғылыми зерттеулер мен озық
тәжірибелердің тым жеткіліксіз деңгейде болып отыруы;
д) жеке шаруашылық кешендерінің жаппай өсуіне сәйкес ауылдағы шағын
жинақталған мектептердің көбеюін, енді олардың жаңа әлеуметтік факторлардың
әсерімен нәтижелі жұмыс істеу қажеттілігі мен жаңа ерекшеліктері мен
талаптарға сай қызмет ете алатын арнаулы дайындығы бірнеше пәндерден
сабақ жүргізе алатын кәсіпқойлық біліктілігі бар педагогикалық кадрлардың
жетіспеуі.
Аталмыш қайшылықтарды айтарлықтай шешу – ауылдағы шағын жинақталған
мектеп ұжымының өзін қоршаған кәсіпкерлік ортаның экономикалық, қауымдық
қатынасының белсенді үлес қосуын талап етеді және қазіргі әлемдік
деңгейдегі оқу-тәрбиелік қарымы бар тұтас педагогикалық жүйемен жұмыс
істеуін қажеттейді. Егер қайшылықтар педагогикалық үрдісте шешілмесе, онда
тұлғаның дамуында дағдарыстар туып, оның іс-әрекетіндегі дербестігіне,
шығармашылық қызметіне елеулі нұқсандар келетінін зерттеулер байқатады
Г.С.Костюк, Б.С.Украинцев. Ол қайшылықтар өзінің мәніне қарай әр түрлі
жүйелермен: мұғалім – оқушы, оқушы–оқушы, оқушы–ұжым, т.б.
қатынастарымен шешіледі. Іс жүзінде оқушы микрожүйе бола тұрып, өзінің
қалыптасуында өз дамуының қайшылықтарына кездеседі. Бұл субъектінің ішкі
қайшылықтары болғандықтан ол диалектикалық заңға сәйкес сыртқы
қайшылықтармен шешіледі [114].
Алайда болашақ тұлғаның, әсіресе мектептегі оқушылардың жастайынан өз
дамуындағы қайшылықтарды мұғалімнің көмегінсіз саналап, өз бетімен шешуге
ұмтылыс жасауы мүмкін емес. Сондай ұмтылысты туғызып, оқушының өзін-өзі
бағалай білуге, жетілдіре беруге қажеттілігін қалыптастыратын да шеберлігі
мол, білімді ұстаз ғана екеніне практикада көз жеткізіп жүр. Жеке бас
микрожүйе болғандықтан жүйеге тән барлық қасиеттер мен заңдылықтарды
бойында сақтайды, және ол өз-өзін басқарушылық жүйеге тән міндеттерін де
әртүрлі дәрежеде орындайды. Егер ол өз бетімен танымдық іс-әрекеттерін,
бағалы мақсаттарын орындауға жұмылдыра алса, ізденіспен еңбек етіп,
айналасындағы адамдармен қатынас жасауға өз еркімен ұмтылыс жасап отырса,
оның нағыз тұлға болып қалыптасуына сенуге болады. Жоғарыда келтірілген
педагогикалық жүйенің қайшылықтарының мектептің оқу-тәрбие жұмысында
мақсатты бағытта шешілуі ғана өсіп келе жатқан ұрпақтың қоғам талабына сай
қалыптасуын қамтамасыз ете алады. Педагогикалық жүйенің педагогикалық үрдіс
хақында тиімді функциясы мына объективті заңдылықтардың негізінде іске
асады:
1) Бұл үрдіс қоғамның әлеуметтік экономикалық қажеттілігімен
тәуелденеді;
2) Ол белгілі бір мақсаткерлік бағыттылықта жұмыс істейді;
3) Аталмыш үрдіс екі жақтылық сипатта жүреді мұғалім мен оқушының,
тәрбиеші мен тәрбиеленушінің іс-әрекеттесуі болады;
4) Оқушының бағалы қабілеттерінің тиімді, әрі сапалы ұйымдастыру
салдарынан болады;
5) Жүйенің тәрбиелік әсерлілігін арттыру үшін оқушылардың өзара
қатынасын нәтижелі ұйымдастыру керек;
6) Үрдістің жұмыс мазмұны ұйымдастыруы мен әдіс-тәсілдері оқушылардың
жас ерекшеліктерін, әр оқушының және олардың ұжымының даму деңгейлеріне
сәйкес жүргізілетін ескерумен іске асады [114;57].
Бұл заңдылықтарды саралап білудің негізінде ұйымдастырылған
педагогикалық жұмыс жүйесі қазіргі мектептің алға қойған өзекті міндеттерін
ғылыми негізінде шеше алуына қолайлы мүмкіншіліктер туғызады. Ал шағын
жинақталған ауыл мектебінде мұғалім әртүрлі сыныптарды біріктірген күрделі
педагогикалық жүйені басқаратын болғандықтан, ол негізгі әлеуметтік
тапсырма мен оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін, ортамен қатынастарын
байланыстырушының рөлін атқарады.
Осымен еліміздің экономикасының нарыққа көшу кезеңінде, жеке адам тек
қана рухани өндірісші ғана емес, сонымен қатар материалдық өндірістің
негізгі факторына айналып, қоғамның жетіле беруіне тұлға ретінде елеулі
үлес қоса алады. Бұл бағытта оңды жетістіктерге жету үшін жастарда
кәсіпкерлікке тән бағалы қабілеттерді дүниетанымдылық, шығармашылық,
құзырлылық деп біз тұлғаның нақты жағдайда пара-пар, әрі терең түсінуі мен
қабілеттерін барынша тиімді пайдалана алуын т.б. кәсіпқойлылығының
барлығын айтамыз. Бүгінгі мектептің маңызды бір міндеті оқушы жастардың
ертерек кәсіп таңдауларын іске асып, олардың жоғарғы сыныптарда жауапты іс-
әрекетке, кәсіпкерлікті меңгеру қызметіне белсенді араласуларын қамтамасыз
ету. Және де оқушылардың жалдама еңбектерге қатысуларының тәрбиелік мәніне
аса зор назар аудару керек.
Нарыққа көшу кезеңінде, соны іске асыратын шешуші тұлғаны таңдап алу
міндеті тұр. Ол тұлға ортаңғы топтан болмақ, ал оны қалыптастырудың басты
шарттарының бірі – кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыру. Соған қоса
жоғарғы білікті өндірісті-еңбекті дамыту шарт. Бұл міндеттерді орындау және
адамдарды әлеуметтік-экономикалық мінез-құлықты қалыптастыру білім беру
жүйесінде реформа жүргізуді керек етіп отыр. Ендігі Қазақстанның болашағы
оның кадрлық қарымының жалпы білім жүйесінің қандай екеніне байланысты
болмақ. Осыған орай бұл саланы реформалаудың стратегиялық бағдарларына
айналатын идеяларды таңдап алудың маңызы аса зор. Мұндай идеяның негізінде
жаңашылдық, шығармашылық тұрғыдан пайымдайтын, дүниетанымдық, мәдениеті
кемел, жаңа тұрпатты адамдарды, дүниеге этикалық жауапкершілік тұрғысынан
қарайтын жоғарғы білікті кәсіпкерлікті қалыптастыру көзделуге тиіс. Бұл
идеяны іске асыру арнаулы білімді ұдайы жаңалап отыру ғана емес, сонымен
бірге білім беру жүйесін толық ізгілеуді міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауында
(2002ж. сәуір) – Село – бұл халық өмірінің образы, мәдениеті мен
дәстүрінің, салты мен рухани өмірінің қайнар көзі. Тек қана осы факторлар
жиынтығы ғана біздің ауыл мәселелеріне өте сергек қарауымызды талап
етеді... Біз тек ауыл тұрғындары ғана кез келген халықтың генетикалық
белгісі болып табылатындығын ұмытпауымыз қажет деп көрсеткен [5].
Бүгін біз өте маңызды мәселелердің бірі – ауыл мен село мектептерінің,
әсіресе шағын жинақталған мектептердің жағдайын жақсартуға бар күш
қуатымызды біріктіре отырып, ондағы проблемаларды шешу болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның ауыл мектептерінің көбі шағын жинақталған
мектептерге айналуда. Республикада әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
қалыптасуы, қала халқының өсуі, көшіп-қонудың артуы, туудың төмендеуі шағын
жинақталған мектептердің өсуіне әсерін тигізді.
Президентіміздің Қазақстан халқына арналған дәстүрлі жолдауында 2003-
2005 жылдары Ауыл жылы деп жариялауы және Үкімет пен барлық министрлік
салалардың Ауыл бағдарламасын қабылдап сол жоспарларды орындауға ат
салысты [125].
Республиканың жан-жақты, яғни әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
көздерінің бірі – ауыл екені белгілі. Ауыл дегенміз қазақ халқының атадан
мұра болып келе жатқан тұрмыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет-
ғұрпымызбен рухани тіршілігіміздің қайнары. Олай болса, ауыл мектептері,
ауылдың жастары олардың проблемалары Республикада қазіргі уақыттағы
көкейкесті мәселесіне айналуы қажет.
Сонымен үш жылға жоспарланған Ауыл жылы да аяқталды. Орындалған іс-
шаралар да аз емес. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында ұлттың
бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалатынын және білім беру жүйесінің материалдық-техникалық базасын
елеулі түрде нығайтудың қажеттігін атап көрсетті.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің 2030
жылға дейінгі даму стратегиясынан көрініс тапқан әлеуметтік сектор құрамдас
үш мәселені халықтың денсаулығын, жоғары білім деңгейін және ұлттық рухани-
адамгершілік мәселелерін көтерген [2].
Аталған стратегияға байланысты Ел Президенті әр жылда Қазақстан
халқына үндеу жолдап, стратегияны орындауға бағыт-бағдар беруде. Әсіресе
білім саласына байланысты көп айтылып жүр. Мәселен, 2006 жылға наурыз
айындағы жолдауының төртінші басылымдағы да білім саласына арналған. Онда
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы айтылған
[4]. Ал біздің ұрпағымыз алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттің ортасынан орын алар
ма екен? Әсіресе ауыл мектептері осы талапты орындауға сай келе ме? Сондай
ұрпақтарға қажетті тәлім-тәрбие беруге біз-ұстаздар дайынбыз ба? Болашақта
сол жастарға тәлім-тәрбие беретін ұстаздар қандай болу керек?
Біздің зерттеу жұмысымызда ауыл мектептері, оның ішінде шағын
жинақталған мектеп мәселесі бойынша бірнеше ұғымдарға түсінік береміз.
Шағын жинақталған мектеп туралы елімізде бірнеше анықтамалар қатар
берілген. Біз төменде оларға салыстырмалы түсініктер беріп, шағын
жинақталған мектеп анықтамасын ауыл мектебі жағдайында қайта беруге ұсыныс
жасап отырмыз.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында шағын комплектілі
мектепке сынып жинақтамалары аралас және оқу сабақтарын ұйымдастырудың
өзіндік нысаны бар, оқушылар саны шағын жалпы білім беретін мекеме деген
анықтама беріледі [98].
Шағын жинақталған мектеп – бастауыш мектептің толық сынып жұмысын
ұйымдастыруға сынып комплектісі жетіспейтін шағын елді мекендерде
орналасқан шағын оқу мекемесі. Шағын жинақталған мектеп білім берумен қатар
ауыл тұрғындарының мәдени деңгейін көтеруге, демографиялық мәселелерін
шешуге, экономиканың аграрлық секторының дамуына көмектеседі.
Шағын жинақталған мектептің негізгі белгісі - бір сынып бөлмесінде,
мұғалімнің басшылығымен, бірнеше сыныптардың қатар оқуы. Ендеше, шағын
жинақталған мектепте оқытудың ерекше көңіл аударылатын саласы-оқушылардың
өздігінен орындайтын жұмыстары болуы тиіс.
Шағын жинақталған мектептің ерекшелігі мұғалім қызметіндегі
көппәнділік, мектеп басшыларының әкімшілік міндеттерді қоса атқаруы болып
табылады. Соған қарамастан, шағын жинақталған мектептер Қазақстан
Республикасының жалпы білім беретін мекемелер туралы нормативті
құжаттарында белгіленген шараларды толық атқаруға міндетті.
Шағын жинақталған мектептердегі оқу үрдісінің тиімділігі төмендегі
жағдайларға байланысты:
- сыныптарды біріктірудің педагогикалық ұтымдылығы мен дұрыстығы;
- сабақтың белгіленген мақсатқа сай неғұрлым тиімді құрылымын анықтау;
- оқушылардың өзіндік жұмысы мен мұғалімнің басшылығымен атқарылатын
жұмысты ұтымды алмастырылуы;
- оқытудың техникалық құралдарын қолдану;
- оқу-тәрбие үрдісін тұлғалық-бағдарлық ұстаным негізінде құру.
Шағын жинақталған мектептердегі оқу-тәрбиені нарықтық экономика
жағдайына бейімдеу мақсатында әлемдік өркениеттің озық үлгілерін ұлттық
тәрбие беру үрдісінде пайдалану, ата-ананың жауапкершілігін күшейту, оқу-
тәрбие ісіне жаңа технологияларды енгізу негізгі өзекті мәселелер қатарына
жатады.
Ауыл мектебі – қазіргі кезеңдегі ауыл дамуының негізі болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделері мен қажеттіліктерін есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани-адамгершілік құндылықтарын, дәстүрін,
әдет-ғұрпын және тұрмыстарын сақтап, дамытатын білім беру жүйесі.
Ауылдық шағын жинақталған мектептің негізгі қызметі-оқушыларға жалпы
білім берудің Мемлекеттік стандарттары талаптарына сәйкес білім беруді,
мектеп түлегінің функционалдық сауаттылығын қалыптастыру, алған білімін
өмірде пайдалана білуді қалыптастыруға бағытталады.
Қазіргі ауыл мектептері – ұлт мектебінің негізін қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық білім саясатын жүзеге асыратын мекемелер болып
табылады. Ауыл мектептері құрылымына қарай орта, негізгі, бастауыш
мектептерге бөлінеді.
Ауыл мектептеріндегі білім беру қызметін ұйымдастырудың ең өзекті
жағы – білім сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиімді
тәсілдерін анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен
жабдықтау, оқу-әдістемелік қызметті жетілдіру арқылы оқу-тәрбие жұмысындағы
кемшіліктерді анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын іздестіріп, түйінді
мәселелерді сараптау болып табылады.
Ауыл мектебінің тәрбиелік мүмкіндігі зор, олар халық
менталитеттерінде: туған жерге, елге деген сүйіспеншілік, табиғатты ерекше
қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кішіні сыйлау, меймандостық, көңілдің
ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелері мен ағайын-туыстарға
қайырымдылық, өнерді қастерлеу, ар-ұятты ұстау, т.б. қасиеттерден көрінеді.
Ауыл мектебінің даму моделінде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетімізде халықтар арасындағы өзара түсіністік пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегі елжандылық тәрбиесінің дәрежесі өте
маңызды орын алады.
Ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбиені экономика жағдайына бейімдеу
мақсатында әлемдік өркениеттің озық үлгілерін ұлттық тәрбие беру үрдісінде
пайдалану, ата-ананың ролін күшейту, оқу-тәрбие ісіне жаңа технологияларды
енгізу негізгі өзекті мәселелер қатарына жатады. Алайда ауыл мектебінің
экономика жағдайындағы нақтылы жобасы жасалынбаған.
Ауыл мектептері – елді мекендегі білім ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады. Қазір көпшілік ауылдарда мәдениет үйлері, кітапхана, радио,
телеарналар жоқ екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Бар болса да бір ғана
телеарна бар. Міне, сондықтан ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтік өмірі де көрініс табуы – заңды құбылыс.
Ауыл мектептерінің басты міндеті – балаға қарындаштан бастап,
үстіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
шарттары
Мазмұны
Кіріспе_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 3
1. Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
теориялық негіздері
1. Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың
ғылыми-педагогикалық негізі_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
12
2. Шағын жинақталған ауыл мектебінің оқушыларын ұлттық кәсіпкерлікке
баулудағы халықтық еңбек дәстүрлеріне сипаттама_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37
3. Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
педагогикалық шарттары_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 48
1. Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісінде кәсіпкерлікке
баулудың әдістемелері
1. Шағын жинақталған мектептердегі оқу үрдісінде оқушыларды кәсіпкерлікке
баулу жұмыстарының мазмұны_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
2. Сабақтан тыс уақытта шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулу әдістемелері_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ 88
3. Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелері_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
106
Қорытынды _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 129
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
131
Қосымшалар_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
_ _ 140
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан халқына арналған
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауы – біздің еліміздің стратегиялық
даму курсының жүзеге асуын лайықты жалғастырудың кепілі. Экономикалық
саясаттың стратегиялық жүйесін және бүкіл қазақстандықтардың өмір сүру
деңгейін көтеру мақсатын қозғады [1].
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік
қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі ғылымның
жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып берді. Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, әлемдік
білім кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің жаңа моделін құрудың,
сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген. Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесі саясатының мақсатының бірі – жан-жақты
білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны
қалыптастыру [2,3].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында ауылдық жерде шағын жинақталған мектептердің балаларына
арналған бейіндік мектеп-интернаттар ашу қажеттілігі айтылып, осы
мектептерге көп көңіл бөлінген [4].
Егеменді Қазақ Республикасының өркениетті ел болуға бағытталып,
экономикасының жедел дамуы, оны кәсіпкерлік біліктілігі жоғары еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етпей, олардың бойында жастарынан дүниетанымдылық,
құзырлылық, адамгершілік, еңбексүйгіштік және азаматтық сияқты құнды
қасиеттерді қалыптастырмай және бүгінгі әлеуметтік өзгермелі өмір талабына
сай кәсіпкерлік қабілеттерді дамытпай жүзеге асыруы мүмкін емес. Бұл
маңызды міндеттерді негізгі іске асырушы факторлар-мектеп және әлеуметтік
орта болуға тиіс.
Қазіргі экономикалық реформалар әсерінен республикамызда жаппай
жекешелендіру жүріп жатқандықтан, ірі шаруашылықтар ыдырап, ұсақ меншікті
кәсіпорындар мен фермерлік кәсіпкерліктің өсуіне байланысты шағын
жинақталған мектептердің саны да қарқындай көбеюде. Және де шағын
жинақталған мектептердің санына, әсіресе ауылды жерде бұрынғыдай тек қана
бастауыш емес, сонымен қатар негізгі орталау және орта, тағы да түрлі
жекешелендірілген мектептер де кіре бастады. Ал мұндай мектептердегі
дәстүрлі оқыту мен тәрбиелеу үрдістері бүгінгі реформаларға байланысты
түпкілікті әлеуметтік өзгерістерге барынша икемделе алмай отырғаны белгілі.
Мұның өзі келешекте сапалы маман дайындауды қиындатады. Көбінесе,
шаруашылығы майдаланған ауылды жерлерде бұл жағдайлар жиірек орын алуда.
Қазіргі ауылдағы шағын және орта бизнесті барынша жандандыру үрдісіне
сәйкес кейінгі жылдардағы кәсіпкерлікті дамыту туралы қабылданған
мемлекеттік құжаттарда төмендегідей өзекті міндеттер қойылған:
а) Қазақстан қоғам құрудың өзіндік моделін негізге алып, өзіне тән
менталитетін еңбекқорлығын, қайырымдылығын, қонақжайлығын т.б. бағалы
дәстүрлерін дамыта беру:
б) ұлттық бірлікті, әлеуметтік шындықты, жеке нарық шаруашылығының
барлық түрлерін өрістетумен жоғары білікті кәсіпкер мамандарды жаңа ғылыми-
технологиялық өндірісте пайдалы еңбек етуге дайындау және болашақ кәсіпкер
ұрпақты елінің нағыз патриоты болуға, жоғары ақылы жұмыс атқаруға,
салауатты өмір сүруге баулу [5].
Ендігі Қазақстанның болашағы білікті кәсіпкерді білім жүйесін
реформалаумен дайындауға тәуелді болғандықтан, өмірді жаңашылдық,
шығармашылдық тұрғыдан пайымдайтын, ұлттық мәдениеті кемел, дүниеге
этикалық, экологиялық жауапкершілікпен қарайтын жаңа тұрпатты кадрды
қалыптастыруды көздейді.
Қазіргі шағын ауылда жеке фермерлік шаруа қожалықтарын, шағын
өндірістерді, серіктестік, делдалдық, қаржылық, т.б. әлеуметтік-
экономикалық кәсіпкерлік жүйені дамытудың өзекті міндеттері туындауда.
Мұның өзі кәсіпкерден өзінің бар ресурстарын тиімді пайдалану арқылы
үнемі жаңашылдықпен, жауапты тәуелділікпен қызмет жасай білуді талап етеді.
Және қазіргі нарыққа көшуіміздің бастапқы қиын кезеңдерінде ол өз
шаруашылығына қажет барлық бизнестік менеджерлік-басқарушылық,
маркетингалық-тауар өтімділігін зерттеу, т.б. нарыққа тән қызметтерді
көбінесе жалғыз өзі жауапкершілікпен атқаруға мәжбүр болады. Сондықтан, біз
оны біліктілігі жоғары, аса жетілген кәсіпкер тұлға болуы керек деп
санаймыз.
Бүгінгі талаптарына сай ең маңызды міндеттердің бірі – шағын
жинақталған мектептерді сақтап, оларға білікті кәсіпкер болатын нағыз
азаматты тәрбиелеулеріне мүмкіндіктер туғызып, болашақта нығая берулеріне
барынша жағдай жасау. Ал, бұл мәселелер ауылды жерде негізгі әлеуметтік-
экономикалық, аймақтық, экологиялық, демографиялық, этнопедагогикалық
т.с.с. факторларды ескере отырып шешуді қажет етеді. Соның ішінде
әлеуметтік өмірге, экономикаға басты әсер ететін факторлар – қазақ жерінің
өзіне тән территориялық (аймақтық), табиғи және экологиялық жағдайларының
ерекшеліктері. Ол – ең алдымен облыс орталығынан, темір жолдан шалғай
жатқан, ауа райы күрт өзгермелі әр түрлі рельефті, экологиялық қауіпті
өлкелер, шөлейт, жартылай шөлейт, таулы аудандар мен тың жерлер. Енді
осындай жағдайы күрделі аймақтарда шаруашылықты дамыту өте қиынға түсіп
отыр, себебі ол үшін ең алдымен ауылшаруашылық өнімдері сол жерде өңдеп
шығаратын қондырғыларды, өнімнің барынша өтімділігін қамтамасыз ететін
кәсіби бірлестіктерді салып, пайдаланумен қатар, ұсақ ұжымды өндірістерді,
жеке кешендер мен фермерлікті дереу көбейтуді қадағалау қажет. Және де бұл
стратегиялық маңызды міндеттерді шын мәнінде нәтижелі орындау үшін қазіргі
ең бір уақыт күттірмейтін қажеттілік – ауылды жерде біліктілігін, мәдени
іскерлігін үнемі арттыруға ұмтылған, қазақтың аса бай, мәдени-өнер, еңбек
дәстүрлерін бойына сіңірген, ұлт ерекшелігіміздің ұтымды әдет-ғұрпын және
тәжірибелерін меңгерген, жаңа кәсіпкер тұлғаны тәрбиелеуді жолға қою [6].
Болып жатқан білім беру үрдісін реформалау кезеңінде, ауылдағы шағын
жинақталған мектептегі оқушының, әрі сынып санының азаюына байланысты бір
мұғалім бірнеше пәндерден сабақ жүргізуге мәжбүр болып отыр, ал бұл
ұстаздардан аса білікті дайындықты қажет етеді. Осындай себептерден олар
үнемі әдістемелік көмек алуға білім берудің жаңа стандартына, тәрбиенің
жаңа тұжырымдамаларына көшуге байланысты қайта дайындықтардан мезгілінде
өтіп отыруға міндетті [7,8].
Зерттеліп отырған мәселе бойынша жасалған ғылыми әдебиеттерге талдау
мен озық тәжірибелерді ой өзегінен өткізуімізге қарағанда, ауыл
мектептерінде оқушыларды қазіргі кәсіпкерлікке баулу үшін олардың бойында
әлеуметтік жоғары тұлғалық бағалы қасиеттерді тәрбиелеу қажеттігі туады.
Бұл проблемалардың қоғамдық философиялық мәселелерін зерттегендер:
К.А.Абульханова-Славская, И.Г.Фролов, В.Н.Мясищев, Л.П.Буева. Бірақ, бұл
зерттеулер біржақты, саяси қоғамдық тұлғаны қалыптастыруға ғана назар
аударған. Қазақстанда бұл бағытта қомақты зерттеулер жасап, еліміздегі
азамат тұлғаны қалыптастыруға үлес қосқан: Ә.Нысанбаев, Т.Әбжанов,
Д.Кішікбаев, Ж.Ж.Наурызбай зиялы ғалымдарымыз бар [13-16].
Тұлғаның әлеуметтік мәнін, оның қоғамдық ролі мен психологиялық және
педагогикалық даму мәселелерін психолог-ғалымдар: Б.Г.Ананьев,
А.И.Леонтьев, С.Д.Божович, В.А.Крутецкий, Л.С.Выготский, С.Д.Рубинштейн,
И.С.Кон, К.К.Платонов, М.Титма, Б.М.Теплов, В.С.Мерлин, шет елден -
К.Роджерс, Ж.Пиаже, т.б. зерттеген. Қазақстанда аталған бағытта үлес
қосқан: М.М.Мұқанов, К.Жарықбаев, Л.К.Керимов, Ж.И.Намазбаев, АП.Сейтешев,
М.Құдайқұлов, С.Қалиев, Н.Д.Хмель, т.б. атауға болады [17-38].
Оқушыларда еңбекке, кәсіпке жүйелі бағыттаудың негізінде оларда
кәсіпке тұрақты қызығушылық пен бейімділік қалыптастырып, соның негізінде
өндірістік еңбекке сапалы дайындауға болатын жолдарын анықтаған ғалымдар:
К.К.Платонов, С.В.Батышев, К.Момынбаев, Ө.К.Күмісбаев т.б. болса, бұл
салада Қазақстанда: А.П.Сейтешев, М.Ә.Құдайқұлов, М.Н.Сарыбеков,
Ж.А.Караев, Н.Сарыбеков, Г.А.Байдельдинова, Г.Т.Хайруллин, Н.Д.Хмель,
Г.К.Нұрғалиева, т.б. айтарлықтай еңбек жасаған зерттеулер бар [39-51].
Ауыл мектептерінде оқушыларды ауылшаруашылық еңбекке, кәсіпке
өндірістік бригадалары мен еңбек бірлестіктері арқылы бағдарлау
жұмыстарының әсерлілігін дәлелдеген: В.Ф.Афанасьев, С.И.Гореславский,
К.Ш.Ахияров, А.Д.Сазонов, А.П.Калюжный, В.А.Чичков, Е.П.Госсу,
П.П.Костенков, т.б. зерттеушілердің есімдерін атау керек [52].
Алайда, олар кеңес үкіметінің әкімшілік саясатына сәйкес еңбек пен
кәсіпке бағдарлау мәселелерін бір жақты, қарастырған және де бұл
зерттеушілер (К.А.Иванович, В.Д.Пахомов, С.И.Гореславский, Е.П.Гроссу,
В.А.Чичков, К.Давлетов) оқушыларды ауылдың жетекші кәсіптеріне бағдарлаудың
бағыттары мен әдістемелерін анықтай отырып, ол жұмысты мектептің тұтас оқу-
тәрбие жүйесімен байланыстыруға мән бермеген және оқушылардың кәсіптік
бағалы қабілеттерін халықтың еңбек пен көне кәсіптік дәстүрлерінің
негізінде қалыптастыруға назар аудармаған [53].
Басқа да зерттеулерде сол кезеңдердегі біржақтылық, кәсіпке
бағдарлауды әлеуметті-психологиялық, экономикалық региондық-экологиялық,
т.б. факторлармен тұтас сәйкестендірмей, тек партия саясаты мен
нұсқауларының шектелген деңгейлерімен жүргізу сияқты орын алған. Сонымен
қатар ауыл мектептерінің, әсіресе қазіргі шағын жинақталған мектептердің
ерекшеліктерін ескерумен бүгінгі еліміздегі экономиканың қажеттілігіне
сәйкес кәсіпкерлік тұлғаны тәрбиелеудің мәселелері арнаулы қарастырылмаған.
Шағын жинақталған мектептердің республикамызда қалыптасу кезеңдері
мен кейбір даму мәселелерін әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық
тұрғыдан зерттеген: Ы.Алтынсарин, Г.З.Әбілғазинов, К.Б.Бержанов,
Қ.Б.Жарықбаев, А.Н.Ильясова, Р.Ж.Иржанова, С.Қалиев, Т.Т.Тәжібаев,
Г.А.Уманов, Ә.И.Сембаев, С.А.Ұзақбаева, Қ.Б.Сейталиев, Ә.Сытдықов,
Г.М.Храпченков, т.б. ғалымдарды атаймыз [54-61].
Біраз еңбектер оқушылардың кейбір өндірістік кәсіптерге
коммуникативтік, танымдық, ізденімпаздық, шығармашылық т.с.с. қабілеттерін
дамытуға арналған, олардың нәтижелері оқушыларды кәсіпкерлікке баулуға
көмектеседі. Бұған белгілі ғалымдар: Г.Б.Эльконин, В.В.Давыдов,
Н.Ф.Тальзина, Г.И.Шукина, В.Ф.Шаталов, И.С.Якиманская, сонымен қоса біздің
республикамызда бұл бағытта ат салысқандар: Р.Г.Лемберг, С.Қалиев,
Г.К.Нұрғалиева, М.Ә.Құдайқұлов, Т.Г.Сабиров, т.б. көлемді үлес қосты [62-
69].
Балалардың әр түрлі еңбек үрдісінде іскерліктерін дамытып,
шығармашылық дағдыларын қалыптастыру мәселелеріне көп мән берген жаңашыл
ұстаздар мен ғалымдар – И.П.Волков, Е.П.Герасимчук, Г.Кубраков, Петровская,
В.Ф.Шаталов, сонымен қатар біздің республикамызда – Г.А.Уманов,
Г.Т.Хайруллин, К.Бозжанова, К.М.Жүкібаев, Ж.И.Намазбаева, Е.Сағындықов,
т.б. жатады [70-71].
Егеменді ел болғаннан кейінгі уақыттан бері елімізде балаларды халық
педагогикасының дәстүрлерімен тәрбиелеу тәжірибелері қалыптасып, біраз
зерттелген: К.Жарықбаев, С.Қалиев, Б.Адамбаев, Ш.Әміралиев, Ж.Байжанова,
С.Ұзақбаева, М.Балтабаев, А.Дайрабаева, Т.Қоңыратбаева, Ж.Наурызбайдың
ғылыми еңбектері шықты [72-76].
Ауылдағы шағын жинақталған мектептің кейінгі тәжірибелеріндегі
педагогикалық және психологиялық мәселелерін – С.Қалиев, Г.З.Әбілғазинов,
Г.Суворова, Б.А.Жильцов, В.Ш.Величкина, А.Е.Кондратенков, т.б.
қарастырған. Бірақ, бұл ғалымдардың еңбектерінде шағын ауыл мектептерінің
жұмысына әсер ететін факторлар айқындалмаған және олардың оқушыларды
кәсіпкерлікке тұтас педагогикалық жүйемен баулу мүмкіншіліктері осы уақытқа
дейін зерттелмеген. Тұлғаны жан-жақты қалыптастыруда тәлім-тәрбиелік
ортаның болу қажеттігін А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Ш.А.Амонашвили
сияқты ғалым педагогтар айтқан, ал қазақ елінде оған мән бергендер:
А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, М.А.Құдайқұлов, С.Қалиевтер демекпіз. Алайда, бұл
мәселе әлі де ауыл мектебінің практикасында өз шешімін таба алмай отыр [77-
88].
Ауылдағы оқушылардың бойында келешек кәсіпкерлікке тән хабардарлық,
іскерлік, шығармашылық т.с.с. бағалы қабілеттері қалыптасуы үшін, оларда
бір жүйелі бағытпен білуге, үйренуге Толқыныс, Күдіктену т.с.с.
ұмтылыстар туғызып (Ж.Аймауытов), соған балалардың өз беттерімен шешімдер
тауып қанағат алуларына қажетті жағдай туғызып отыру міндет. Бұл өзекті
міндеттерді ойдағыдай іске асыру үшін педагогикалық негізде іс-әрекеттердің
бір жүйемен әсерлі жұмыс істейтін оқу-тәрбиелік ортаның қажет екенін
қазіргі талап, тәжірибелер көрсете бастады [86].
Сонымен қатар, республикада шағын жинақталған ауыл мектептер мәселесін
өз еңбектерінде қарастырған Г.З.Әбілғазинов, З.А.Алдамжаров,
А.М.Мұхамбеджанова, Ж.С.Сардарова, Қ.Б.Сейталиев, Е.Б.Сақипов,
А.М.Сизоненко, Н.М.Сламбекова, Б.М.Әбдірахманов сияқты авторлардың
зерттеулерін атап өту парыз. Бұл еңбектер ауылдық мектептер тәжірибесінде
оқу-тәрбие жұмысын жетілдіруде біршама септігін тигізіп келеді. Бірақ,
зерттеу проблемамыз бойынша ғылыми педагогикалық әдебиеттер мен
диссертациялық жұмыстарға талдау көрсеткендей, шағын жинақталған ауыл
мектептерінің оқушыларын кәсіпкерлікке баулу проблемаларын идеологиялық,
теориялық- әдіснамалық тұрғыдан негізделіп қарастырылғанын аңғару қиын емес
[89].
Жалпы аталмыш мәселелерге байланысты пайда болған мынадай көп жақты
қайшылықтарды айтуға болады:
а) еліміздің ауыл шаруашылығының жаңа экономикаға көшу қажеттілігі мен
кеңестік дәуірден қалыптасқан ұжымдық меншікті шаруашылықты дамытуға әлі де
болса бөгет болып отыруы;
б) шаруашылықтың бар саласында, әсіресе ауылшаруашылықта оның негізгі
қозғаушы күші болатын кәсіпкерлерге мұқтаждықтың барынша артуымен, оларды
сапалы іс-тәжірибелермен қамтамасыз ететін оқу-тәрбиелік жүйелердің
қалыптаса қоймауы;
в) жас ұрпақты ұлттық тілде оқытып, мәдени-этикалық, отансүйгіштік
рухта, өркениетті елдердегідей талаптар деңгейінде білім беріп, тәрбиелеу
қажеттілігі мен бұл проблемалардың қазіргі мектеп практикасында шешілу
жолдарының нақтылы анықталмай жатуы;
г) келешек тұлға бойында кәсіпкерлікке тән әлеуметтік бағалы
қабілеттерді және мәдени-этикалық қасиеттерді ғылыми негізде қалыптастыру
керектігі мен оны іске асыратын, жаңа талаптарға сай педагогикалық жүйенің
толықтай жасалмауы;
д) шағын жинақталған ауыл мектептерінің жеке шаруашылықтардың өсуіне
байланысты көбейіп, өзіндік жаңа көп факторлы ерекшеліктерімен қазіргі
қалыптасып жатқан озық әдістемелер негізінде дами беру керектілігі мен сол
мектептердің бүгінгі кадрлық, материалдық қамтамасыз етулерінің
төмендеулері орын алуы арасындағы сәйкессіздіктердің болуы т.с.с
қайшылықтар туындайды.
Бұл қайшылықтарда ойдағыдай шешу ауылдағы шағын жинақталған мектеп
ұжымының өзін қоршаған ортаның кәсіпкерлік қарым-қатынасына белсенді
қатысуын талап етеді және оның қазіргі әлемдік деңгейдегі білім стандартына
көшуге бағыт алуы, жаңа мазмұнды педагогикалық жүйемен жұмыс атқаруын
міндеттейді.
Сонымен қатар, бұл мәселе бойынша республикада бүгінгі таңда өз алдына
біржүйелі талдау жасалған еңбектердің жоқтығы, осы уақытқа дейін шағын
жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулуға арналған ғылыми
еңбектерінің аздығы жұмысымыздың бүгінгі таңда өзектілігін айқындай түседі.
Міне, осыдан жарияланған ғылыми еңбектермен шағын жинақталған ауыл
мектептерінің жұмыс тәжірибелеріне жасалған талдау көрсеткендей, бүгінгі
таңдағы қоғамның қоятын талаптары мен мәселесінің даму дәрежесі, педагогика
мәселесінің толығымен жүйелі түрде қарастырылмағандығына көзіміз жетті.
Сонымен, ауылдағы мектеп оқушыларын қазіргі талаптарына сай тиімді
педагогикалық жүйемен істейтін нақтылы оқу-тәрбиелік орта арқылы тәрбиелеу
қажеттігі, шағын жинақталған ауыл мектебінің көбейе беруі мен оның жұмыс
сапасының төмендеуі, оқу жүйелерінің әлеуметтік, аймақтық өзгерістерге
икемделе алмай жатуы аралығында оқу-тәрбие үдерісінің жаңа міндеттерге
сәйкес ғылыми-теориялық тұрғыдан негізделмеуі, оған қоса жасөспірімдерді
ұлттық кәсіпкерлікке баулу қажеттігі мен оны нақтылы іске асырудан
тәжірибелердің толық көңіл бөлінбегенін дәлелдейді. Осыған байланысты
бірқатар қарама-қайшылықтарды айқындауға болады. Мәселен, шағын ауыл
мектебінің оқушыларын оқу-тәрбиелік үрдіспен байланысты мектептен тыс
мәдени-көпшілік және кәсіпкерлік еңбек қатынастарына белсенді араластырумен
оларда әлеуметтік құнды рухани қасиеттер мен кәсіби қабілеттерді
қалыптастыру қажеттілігі мен аталған мәселенің педагогикалық теория мен
тәжірибеде жеткілікті зерттелмеуінің арасында туындап отыр.
Кәсіпкерлікке баулудың мазмұны мен мәнін ашып, оны шағын жинақталған
мектептердің іс-әрекеттерінде қалыптастырудың педагогикалық жағдайларын
анықтау, біздің зерттеуміздің мәселесін айқын белгіледі. Бұл мәселенің
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі және жоғарыда қөрсетілген қарама-
қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу мәселемізді айқындауға, біздің
ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттары - деп белгіледік.
Зерттеудің мақсаты - шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулу жұмыстарын ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын
әзірлеу және олардың тиімділігін тәжірибелік-эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу нысаны - шағын жинақталған ауыл мдастырудың педагогикалық
шарттарын әзірлеу және оардың тиімділігін тәжірибелік-эксперимент арқылы
тексерумектебі оқушыларын кәсіпкерлікке баулу үдерісі.
Зерттеу пәні - шағын жинақталған ауыл мектептері оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер, ауылдық шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың теориялық негізін, педагогикалық шарттары анықталса,
онда ауыл мектептерінде оқушыларды кәсіпкерлікке баулу шараларын іс-жүзіне
асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесі әзірленсе, оның тиімділігі тәжірибелік-
эксперименттен өткізсе, онда шағын мектептердегі оқу-тәрбие жұмысының
тиімділігі арта түсіп, дамыған білімді ұрпақты тәрбиелеуге мүмкіндік
туындап, келешектегі белсенділік қабілеттілігі өмірінде өз орнын табатын
тұлға болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулуына ықпал
еткен әлеуметтік-педагогикалық алғышарттарды анықтау;
2 Шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
құрылымдық-мазмұндық нобайын және оның мазмұны мен әдістемелік кешенін
әзірлеу;
3. Шағын жинақталған мектептерде оқушыларды кәсіпкерлікке баулудың
педагогикалық шарттарының нәтижелілігін көрсету және оның тиімділігін
тәжірибелік-эксперимент арқылы тексеру, қорытындысын шығару, ғылыми
негізделген ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы: шағын жинақталған мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың құрылымын, мазмұнын теориялық тұрғыдан негіздеу және
оны қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау, шағын мектептердегі
оқу-тәрбие жұмысында кәсіпкерлікке баулудың нәтижелілігін арттыруға ықпалын
тигізеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі білім беру, тәрбие мәселелері
туралы теориялық-әдіснамалық тұжырымдамалар, тұлға және іс-әрекет
теориялары, ғылыми-тарихилық ұстанымына жүйелілік және кешендік тұрғыдан
келуге, білім беру саласындағы әлеуметтік және саяси үдерістерге сүйенеді.
Сонымен қатар, педагогикалық құбылыстарды зерттеуде жүйелілік теориясы
туралы ілім негізге алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеудің алдына қойған мақсат пен болжамды шешу
және тексеру үшін ғылыми-педагогикалық зерттеудің бір-бірімен байланысты
әдістері қолданылды: психологиялық-педагогикалық, ғылыми әдебиеттерді, оқу
әдістемелік құжаттарды зерттеу және теориялық талдау, педагогикалық
бақылау, сауалнама, тест, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, зерттеу
нәтижелерін статистикалық өңдеу әдісі.
Зерттеу көздері: зерттеу жұмысының барысында Қазақстан Республикасының
Орталық Мемлекеттік мұрағаты, Жамбыл облыстық мұрағаты және Қазақстан
Республикасының Білім Министрлігінің мұрағат материалдары пайдаланылды.
Сонымен қатар, әртүрлі статистикалық жинақтар, мектеп құжаттары, ғылыми
педагогикалық еңбектер мен диссертациялық жұмыстар талданып, пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары айқындалды;
- аталған кезеңдегі шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын
кәсіпкерлікке баулудың құрылымы, мазмұны теориялық тұрғыдан
анықталды;
- шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
құрылымдық-мазмұндық нобайы анықталып, мазмұны мен әдістемесі
жасалды;
- шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
педагогикалық шарттары нақтыланды және олардың нәтижелілігі
тексерілді;
- шағын жинақталған ауыл мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың
ғылыми-әдістемелік негізі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық құндылығы: – зерттеу проблемамыз бойынша Оқушыларды
кәсіпкерлікке баулу әдістемелік негізі тақырыбында арнайы курстың
бағдарламасы мен мазмұны даярланып, кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық
шарттар жүйесін құрып, практикада жүзеге асыруда.
Бірінші кезеңде (2001-2003ж.ж.) – зерттеу мәселесінің педагогикалық
теория мен практикадағы жағдайы анықталды, орта білім берудің теориясы мен
практикасы жөнінде отандық және шетелдік зерттеулерге талдау жасалды,
зерттеу тақырыбы анықталды, зерттеудің ғылыми аппараты құрылды, анықтаушы
эксперименті жүргізілді.
Екінші кезеңде (2004-2005ж.ж.) - шағын жинақталған ауыл мектеп
оқушыларын кәсіпкерлікке баулу материалдарды, оқу-әдістемелік құжаттарын
(оқу жоспарлары, бағдарламалары, оқулықтары) зерттеу және талдау, шағын
жинақталған ауыл мектептің әр кезеңде іс-тәжірибесін салыстыру және
жинақтау жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2006-2007 ж.ж.) - анықтаушы және қалыптастыру
эксперименттердің көрсеткіштері қорытыланды, кәсіпкерлікке баулудың
анықталған педагогикалық шарттары тәжірибелік-эксперименттік тексеруі
жүргізілді, алынған көрсеткіштердің математикалық өңдеуі жасалды, оларды
бастапқы көрсеткіштер және болжаммен салыстырдық, ұсыныстар, қорытындылар
жасалды. Педагогикалық эксперимент нәтижелері қорытындыланды, деректер
статистикалық өңдеуден өтті. Пайдаланылған әдебиеттер жүйеге келтірілді.
Диссертациялық жұмыс талап бойынша дайындалды.
Зерттеудің базасы:.Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы, С.Сейфуллин,
М.Әуезов орта мектептері – 111 оқушы, Байзақ ауданы С.Сейфуллин, Үлгілі,
В.И.Ленин орта мектептері – 200 оқушы қатысты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Шағын жинақталған ауыл мектептерінің оқу-тәрбие үрдісін
ұйымдастыруда оқушыларды кәсіпкерлікке баулудың мазмұны, мәні, анықтамасы,
шағын жинақталған мектепке қойылатын қазіргі кездегі талаптарды талдаудың
негізінде ғылыми-педагогикалық негіздері.
2. Алынған критерийлер мен өлшемдер, көрсеткіштердің негізінде
кәсіпкерлікке баулудың диагностикалау әдістемесі.
3. Кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттары:
- шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулуға
ынталандыратын мәдени қалыптастырушы орта;
- Оқушыларды кәсіпкерлікке баулудың әдістемелік негізі арнайы
курсы.
4. Кәсіпкерлікке баулудың педагогикалық шарттардың нәтижелілігін
эксперименттік тексерілу нәтижесі.
Зерттеудің негізгі қағидаларының мақұлдануы, тәжірибеге енгізілуі
эксперименттік жұмыс барысында жүзеге асырылды, материалдары ғылыми-
практикалық конференцияларда, ғылыми-педагогикалық журналдарда баяндалды.
Диссертация құрылымы. кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың теориялық
негіздері деп аталған бірінші бөлімде, педагогикалық алғышарттары
теориялық негізі қарастырылып, шағын жинақталған ауыл мектептерінің
кәсіпкерлікке баулу кезеңдері мен оның нобайы, көрсеткіштері, өлшемдері мен
деңгейлері айқындалды.
Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісінде кәсіпкерлікке
баулудың әдістемелері - атты екінші бөлімде тәжірибелік-педагогикалық
жұмыс баяндалды, мұнда шағын жинақталған ауыл мектептердегі оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыру мазмұны, тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелері
қорытылып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар осы мектептердегі оқу-тәрбие
мәселелерін жетілдіру және оның даму болашағы қарастырылды.
Қорытындыда диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалып,
оларды қолдануға ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Қосымшада оқушыларды кәсіпкерлікке баулу деңгейін анықтауға арналған
сауалнамалар берілді.
1 Шағын жинақталған мектеп оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың теориялық
негіздері.
1.1 Шағын жинақталған мектептерде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың ғылыми-
педагогикалық негізі
ТМД елдеріндегі жаңашыл педагогтар – В.Ф.Шаталов, Ш.А.Амонашвили,
И.П.Волков, Е.Н.Ильин, сонымен қатар Қазақстанда өздерінің жаңашыл
тәжірибелерін көпке тарту еткен ұстаздар: Р.Б.Нұртазина, Қ.Айтқалиев,
Қ.Бітібаева, А.Ысқақов, Е.А.Очкур, Ш.Буркеева, Г.М.Кубраков болды [107].
Бұл жаңашыл – педагогтар өздерінің озық тәжірибелік идеяларында шағын
жинақталған мектеп туралы және оқушылардың еңбек тәрбиесі жөнінде терең
ойлар айтып, іс жүзінде оқу-тәрбие үрдісінің тұтас жүйе ретінде
қарастырылуы, Г.Кубраков кәсіби еңбекке бағытталып жүруі Қ.Айтқалиев
ұтымды екенін, мектептің әрбір құрылымын сабақ тәрбиелік қатынастар,
мұғалім мен оқушының, оқушы мен оқушының, оқушы мен ата-ананың
қарым–қатынасын, т.б. ізгілендіріп, теңелдіріп олардың ынтымақтастық
негізде, оқушылардың өздерін-өздері басқару прициптерімен Қ.Нұрғалиев.
А.Ысқақов, Қ.Бітібаева, Е.А.Очкур әрі тиімді, әрі шығармашылықпен істейтін
мектеп ойдағыдай өз міндеттерін атқара алатынын дәлелдеді. Тұтас
педагогикалық үрдісті тиімді ұйымдастырған Г.М.Кубраков, А.С.Макаренконың
педагогикалық жүйесінің идеяларын кеңес мектебінің кемелденген жағдайында
шығармашылықпен, оқу-тәрбие жұмысын тұтас демократияландыру және
гуманизациялау бағытында жүргізумен мол тәжірибе жинады, оның ол
тәжірибелері жеке кітаптар болып шығып, көп данамен тарады. Осындай
шығармашылықпен, өндірістік, ұлттық кәсіби еңбекке баулудан республикаға
тәжірибелерін таратқан ұстаздардың көбі ауылдағы шағын жинақталған
мектептерден білім алған азаматтар [108].
Ауыл мектебінің жұмысына шешуші әсер ететін негізгі фактор - ол ата-
ананың, ұлтымыздың әдет-ғұрпы, кәсіптік еңбек дәстүрлері, мәдениеті. Олай
болатыны, көне заманнан бері жас ұрпақтың бойында еңбек пен кәсіп дағдылар
негізінде халықтың еңбек дәстүрімен және отбасының кәсіби үлгісімен
қалыптасқан [109,35].
Негізінде, отбасындағы еңбектің көпшілік түрлері - өнімді еңбек болып
келеді. Ал ондай еңбектің баланы жан-жақты тәрбиелеуде орасан зор маңызы
бар екені педагогика ғылымы мен тәжірибеде жеткілікті дәлелденген.
Жасөспірімдер күнделікті өмірде үлкендерге көмектесу кезінде көп тәжірибе
алады, өздерінің жеке басына тән іскерлігін қалыптастырады, кәсіпке
қызығушылығын дамытады.
Сонымен, ауылдағы шағын жинақталған мектептердің үрдістерінде мынадай
өзіне тән ерекшеліктері мен олардың нәтижелі жұмыс істей алуларының кейбір
педагогикалық тұжырымдамалары анықталды:
- ауылдағы шаруашылықтардың жекешеленіп, ыдырауына сәйкес көп
мектептердің де комплектіліге айналуы ондағы оқушылардың, сынып
комплектілерінің және педкадрлардың азаюы өрістей түсуде;
- ата-аналардың көшіп-қонуының етек алуына байланысты сыныптағы
оқушылардың аздығынан бастауыш пен бірге жоғарғы сыныптарды да қосып оқыту
үрдісі орын алуда және республика бойынша бұлайша оқытудың тексерілген
тәжірибелері, бағдарламалары мен әдістемелері қалыптаспай отыр;
- қосып оқытудың қиындығына көздері жеткендіктен балалардың үй
жұмысын тұрақты орындауларына ата-аналар белсенді ат салысады, сонымен
шағын жинақталған мектептің барлық жұмыс жүйесіне олар да жиі қатыса алады;
- екі сыныпқа бір сағатта екі бағдарламаны меңгертетін мұғалім мен бір
сыныпта жұмыс істейтін мұғалім еңбегін бірдей бағалау әлеуметтік теңсіздік
іспетті қиыншылықтар туғызады; сондықтан олардың еңбекақы көлемдерінде
әділетті түрде айырмашылық болуға тиіс;
- шағын ауылда мемлекеттік мекемелердің почта, кітапхана, мәдениет
үйі, т.б. жойылуымен және энергияның тапшылығынан, теледидар жұмысының
шектелуінен барлақ мәдени-көпшілік істер мектепте жүргізіледі, сондықтан ол
бүкіл оқу-тәрбиелік, халық дәстүрлерін жандандырудың мәдени-этикалық жұмыс
жүйесінің ауылдағы негізгі ошағына айналды; сол себептен шағын жинақталған
ауыл мектебі ауыл кәсіпкерлерін сапалы дайындайтын педагогикалық тұтас
жүйемен істей алуға міндетті;
- мектеп жасындағы ауыл оқушыларын сан алуан тәрбиелік мақсатта
ұйымдастырылған өнімді еңбекке тартумен қазіргі нарық кәсіпкерлігіне
баулуға болады;
- ауыл мектебінің оқушыларының кәсіби еңбекке қызығушылылықтарын
ерекше әсер ететін басты факторлар – ата-ана кәсіптері, отбасының еңбек
дәстүрлері; жергілікті жердің шаруашылығындағы ұлттық кәсіпкерлікті
өрістету жұмыстарының нәтижелілігі;
- ауылшаруашылық еңбектің, ұлттық кәсіпкерліктің әртүрлі саласынан әр
түрлі дейгейде әрбір оқушыда дербес іскерлік тәжірибе болуының және оны
оқу-тәрбие жүйесімен дамыту қажеттігі бар екендігі айқындалды;
- жыл бойындағы ауылдағы кәсіби еңбектің маусымдылығын көктемдік,
жайлау, күздік және қыстаудан ескерумен мектептегі оқушыларды еңбекке
оқыту, кәсіпкерлікке баулу жұмыстарын және экономика, бизнес саласынан
олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім, дағды алуларына арнаулы назар
аудару шарт.
Көпшілік жағдайда оқу үрдісінде бастау алған білімге үйрену, дамыту
және тәрбиелеу міндеттері сабақтан тыс ақыл-ой, еңбекке баулу тәрбиелерінде
жалғасады. Алайда бұл үрдістердің барлығы да тек жүйелік сипат алғанда ғана
белгілі нәтиже береді Ы.Алтынсарин, М.Н.Скаткин, В.К.Дьяченко,
В.Н.Кузьмин. Ол үшін мектепте әлеуметтік мәнді бағытта жұмыс істейтін
тұтас мектеп ұжымы мен оны қоршайтын кәсіпкерлік ортаны біріктіретін
педагогикалық жүйе болу қажет. Мысалы, сондай тұтас педагогикалық жүйенің
ғылымда оны педагогикалық үрдіс дейді – Н.Д.Хмель үлгісі бола алатын
объект, ауылдағы шағын жинақталған мектеппен оны қоршаған кәсіпкерлік
шаруашылық кешендер ұжымының бірлескен жастарды ауыл кәсіпкерлігіне
баулуға бағытталған оқу-тәрбиелік жұмыс жүйесін жасауға алғашқы шарт бола
алады. Аталмыш тұтас педагогикалық жүйенің педагогикалық үрдісті тиімді
ұйымдастырып, пайдалануға болатынын зерттеген ғалымдар: Н.К.Крупская,
П.Ф.Каптерев, С.Т.Шацкий, Ю.П.Азаров, М.А.Данилов, В.С.Ильин, И.Е.Гурман,
А.П.Пинкевич, және Қазақстанда Н.Д.Хмель болып саналады [110].
Зерттеулерге қарағанда, қоғамның әлеуметтік талаптарына сай тұлғаны
қалыптастыруға бағытталған педагогикалық үрдісте өз мақсатына жететіні
айқындалған. Педагогикалық үрдіс жүйе болып саналады, себебі оның жүйеге
тән құрылымдарының өзара тәуелділік байланысы, мақсаты, оны іске асыратын
міндеттері, мазмұны, құралдары мен әдіс-тәсілдері болады. Педагогикалық
үрдісте мұғалім мен оқушы іс-әрекеттің субъектісі болғандықтан, бұл үрдіс
жүйе болу үшін ол субъектілер нәтижелік бағыттағы қатынастылықта болуы
шарт. Педагогикалық үрдіс өзін-өзі жеткілікті дамытатын жүйе. Бұл жүйеде
тәрбиелеуші субъектіге тек ұстаздың және қоршаған ортаның әсері емес,
сонымен қоса мұғалім мен оқушының мақсатты ұйымдастырылған қатынастық
қызметтері нәтижелі ықпал етеді.
Кәсіпкер тұлға көп факторлардың әсерімен тұтас қалыптасады. Ал
педагогикалық жүйе – тұтас объект ретінде өзіндік ерекшелігі бар, ол өз
объектісіне тән интегративтік қасиетінен шығады. Бұл жүйенің интегретивтік
қасиеті жеке бастың тұтас қалыптасуына әсер ететін өзара қиылысында жүйелік
компоненттерінің ықпалының бірлігін көрсетеді. Педагогикалық үрдістің
әлеуметтік жүйелігін құратын фактор – мақсат. Мақсат – ол педагогикада
тұлғаның қалыптасуындағы әлеуметтік тапсырыс ретінде қарастырылады және
оның нәтижесі мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуінен тәуелді болады.
Ұстаз–оқушы жүйенің тұтастығы мақсаттың бірлігімен және ішкі
педагогикалық үрдістегі әр түрлі деңгейдегі жүйеліктердің басты жүйенің
бөлшектерінің әрекеттесу нәтижелерімен анықталады. Ол жүйеліктер қандай
формада болса да негізгі жүйенің өзіне тән қасиеттерін сақтауға тиіс.
Әлеуметтік жүйенің қасиеті туралы Болмыс көптүрліктің бірлігі және сол
бірліктің әр түрлі формада өмір сүруінің ішкі мүшеленуінің ретінде
зерттеледі деген белгілі ғалым Ж.М.Абдильдин [111].
Педагогикалық жүйенің өзіне тән сипаттары – ол адамдардың қатынасымен
әлеуметтік формада жұмыс істейді, ол тек іс-әрекет алмасумен қызмет
атқарып және жүйе ретінде бар компоненттері басқарылып, өзі көп деңгейлі,
көп құрылымды өзгерісте бола алады. Жоғарғыда сипатталған белгілер бойынша
педагогикалық жүйеде мұғалімнің басқаруымен оқушы жастарда өмірге,
кәсіпкерлік еңбекке қажет білім, дағды мен іскерлік тәжірибелер
қалыптастыру қажет. Және ол оқу мен тәрбиенің бірлігін, оқушылар мен
педагогтың, ата-аналардың өнер мен бизнес мамандарының ынтымақтастық
қатынасын талап етеді.
Педагогикалық жүйенің құрылымының элементтеріне жататын микрожүйелер:
сабақ, іс-әрекет (И.Я.Лернер), жаттығу (П.М.Эрдниев), арнаулы жеке
тапсырмалар (И.И.Шамова), педагогикалық әсер (П.Н.Левшин), педагогикалық
ситуация жасау (Н.Д.Хмель) болып табылады [112].
Педагогикалық үрдістерді зерттеудің (Н.Д.Хмель) нәтижесінде
айқындалған педагогикалық жүйенің мына айрықша принциптерін айтамыз:
1) Жүйенің жалпы мақсаты, оның іске асырылуының мақсаткерлік сипаты бар
(мысалы, оқу-тәрбие ісінің кәсіпкерлікке бағытталуы);
2) Өзара байланысқан компоненттерінің (міндеттері, мазмұны, әдістемелері,
т.б.) болуы;
3) Жүйені шектейтін қоршаған ортасы (мектеп, сынып ұжымы, т.б.) бар;
4) Өзінің функциялық ресурстары (оқу-еңбек құралдары, кадрлар,
кабинеттер, ТСО, тәжірибе үлескесі, жер, техника, т.б.) болуы;
5) Басқару органы арқылы жұмыс істеуі;
6) Жүйенің өзіндік ішкі қайшылықтарымен дами алуы [113].
Мұндағы аталған қайшылықтар дегеніміз ол объектінің ішкі мәнінен шығып
нақтылы үдерісті жаңғырту үрдісі. Кәсіпкер тұлғаны қалыптастыру көптеген
әлеуметтік ішкі және сыртқы қайшылықтарды шешпейінше іске аспайтыны
белгілі. Бұл әрине мұғалімнің білікті көмегінсіз және мектептің мол
бағыттағы жүйелі ұйымдастырған оқу-тәрбиелік пәрменді жұмысынсыз
шешілмейді. Аталған бағыттағы педагогикалық жүйенің мына даму қайшылықтарын
келтіруге болады:
а) Қоғамның білікті кәсіпкерлік кадрларға мұқтаждығының өсуі мен ол
үрдістерді әлеуметтік қамтамасыз етудің объективті мүмкіншіліктерінің
болмауы;
б) ұлттық мәдени-этикалық тәлім-тәрбиелік жоғарғы деңгейде оқушыларды
оқыту мен тәрбиелеу қажеттілігі мен тоқырау кезеңінен сақталған мектептің
дәстүрлі оқу-тәрбие жұмысының өзгеріске икемделе алмай отыруы;
в) жас ұрпақтың бойында ғылыми негізде кәсіпкерлікке тән әлеуметтік
бағалы қабілеттер мен мәдени-этникалық қасиеттерді қалыптастыруды
жеделдетіп шешу қажеттігі мен оны іске асыратын жаңа талаптарға сай жұмыс
атқаратын педагогикалық жүйенің жасалмауы;
г) ауыл оқушыларын кәсіпкерлікке баулудың бағдарламасының жинақталған
тәжірибелерінің болу керектігі мен бұл бағыттағы ғылыми зерттеулер мен озық
тәжірибелердің тым жеткіліксіз деңгейде болып отыруы;
д) жеке шаруашылық кешендерінің жаппай өсуіне сәйкес ауылдағы шағын
жинақталған мектептердің көбеюін, енді олардың жаңа әлеуметтік факторлардың
әсерімен нәтижелі жұмыс істеу қажеттілігі мен жаңа ерекшеліктері мен
талаптарға сай қызмет ете алатын арнаулы дайындығы бірнеше пәндерден
сабақ жүргізе алатын кәсіпқойлық біліктілігі бар педагогикалық кадрлардың
жетіспеуі.
Аталмыш қайшылықтарды айтарлықтай шешу – ауылдағы шағын жинақталған
мектеп ұжымының өзін қоршаған кәсіпкерлік ортаның экономикалық, қауымдық
қатынасының белсенді үлес қосуын талап етеді және қазіргі әлемдік
деңгейдегі оқу-тәрбиелік қарымы бар тұтас педагогикалық жүйемен жұмыс
істеуін қажеттейді. Егер қайшылықтар педагогикалық үрдісте шешілмесе, онда
тұлғаның дамуында дағдарыстар туып, оның іс-әрекетіндегі дербестігіне,
шығармашылық қызметіне елеулі нұқсандар келетінін зерттеулер байқатады
Г.С.Костюк, Б.С.Украинцев. Ол қайшылықтар өзінің мәніне қарай әр түрлі
жүйелермен: мұғалім – оқушы, оқушы–оқушы, оқушы–ұжым, т.б.
қатынастарымен шешіледі. Іс жүзінде оқушы микрожүйе бола тұрып, өзінің
қалыптасуында өз дамуының қайшылықтарына кездеседі. Бұл субъектінің ішкі
қайшылықтары болғандықтан ол диалектикалық заңға сәйкес сыртқы
қайшылықтармен шешіледі [114].
Алайда болашақ тұлғаның, әсіресе мектептегі оқушылардың жастайынан өз
дамуындағы қайшылықтарды мұғалімнің көмегінсіз саналап, өз бетімен шешуге
ұмтылыс жасауы мүмкін емес. Сондай ұмтылысты туғызып, оқушының өзін-өзі
бағалай білуге, жетілдіре беруге қажеттілігін қалыптастыратын да шеберлігі
мол, білімді ұстаз ғана екеніне практикада көз жеткізіп жүр. Жеке бас
микрожүйе болғандықтан жүйеге тән барлық қасиеттер мен заңдылықтарды
бойында сақтайды, және ол өз-өзін басқарушылық жүйеге тән міндеттерін де
әртүрлі дәрежеде орындайды. Егер ол өз бетімен танымдық іс-әрекеттерін,
бағалы мақсаттарын орындауға жұмылдыра алса, ізденіспен еңбек етіп,
айналасындағы адамдармен қатынас жасауға өз еркімен ұмтылыс жасап отырса,
оның нағыз тұлға болып қалыптасуына сенуге болады. Жоғарыда келтірілген
педагогикалық жүйенің қайшылықтарының мектептің оқу-тәрбие жұмысында
мақсатты бағытта шешілуі ғана өсіп келе жатқан ұрпақтың қоғам талабына сай
қалыптасуын қамтамасыз ете алады. Педагогикалық жүйенің педагогикалық үрдіс
хақында тиімді функциясы мына объективті заңдылықтардың негізінде іске
асады:
1) Бұл үрдіс қоғамның әлеуметтік экономикалық қажеттілігімен
тәуелденеді;
2) Ол белгілі бір мақсаткерлік бағыттылықта жұмыс істейді;
3) Аталмыш үрдіс екі жақтылық сипатта жүреді мұғалім мен оқушының,
тәрбиеші мен тәрбиеленушінің іс-әрекеттесуі болады;
4) Оқушының бағалы қабілеттерінің тиімді, әрі сапалы ұйымдастыру
салдарынан болады;
5) Жүйенің тәрбиелік әсерлілігін арттыру үшін оқушылардың өзара
қатынасын нәтижелі ұйымдастыру керек;
6) Үрдістің жұмыс мазмұны ұйымдастыруы мен әдіс-тәсілдері оқушылардың
жас ерекшеліктерін, әр оқушының және олардың ұжымының даму деңгейлеріне
сәйкес жүргізілетін ескерумен іске асады [114;57].
Бұл заңдылықтарды саралап білудің негізінде ұйымдастырылған
педагогикалық жұмыс жүйесі қазіргі мектептің алға қойған өзекті міндеттерін
ғылыми негізінде шеше алуына қолайлы мүмкіншіліктер туғызады. Ал шағын
жинақталған ауыл мектебінде мұғалім әртүрлі сыныптарды біріктірген күрделі
педагогикалық жүйені басқаратын болғандықтан, ол негізгі әлеуметтік
тапсырма мен оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін, ортамен қатынастарын
байланыстырушының рөлін атқарады.
Осымен еліміздің экономикасының нарыққа көшу кезеңінде, жеке адам тек
қана рухани өндірісші ғана емес, сонымен қатар материалдық өндірістің
негізгі факторына айналып, қоғамның жетіле беруіне тұлға ретінде елеулі
үлес қоса алады. Бұл бағытта оңды жетістіктерге жету үшін жастарда
кәсіпкерлікке тән бағалы қабілеттерді дүниетанымдылық, шығармашылық,
құзырлылық деп біз тұлғаның нақты жағдайда пара-пар, әрі терең түсінуі мен
қабілеттерін барынша тиімді пайдалана алуын т.б. кәсіпқойлылығының
барлығын айтамыз. Бүгінгі мектептің маңызды бір міндеті оқушы жастардың
ертерек кәсіп таңдауларын іске асып, олардың жоғарғы сыныптарда жауапты іс-
әрекетке, кәсіпкерлікті меңгеру қызметіне белсенді араласуларын қамтамасыз
ету. Және де оқушылардың жалдама еңбектерге қатысуларының тәрбиелік мәніне
аса зор назар аудару керек.
Нарыққа көшу кезеңінде, соны іске асыратын шешуші тұлғаны таңдап алу
міндеті тұр. Ол тұлға ортаңғы топтан болмақ, ал оны қалыптастырудың басты
шарттарының бірі – кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыру. Соған қоса
жоғарғы білікті өндірісті-еңбекті дамыту шарт. Бұл міндеттерді орындау және
адамдарды әлеуметтік-экономикалық мінез-құлықты қалыптастыру білім беру
жүйесінде реформа жүргізуді керек етіп отыр. Ендігі Қазақстанның болашағы
оның кадрлық қарымының жалпы білім жүйесінің қандай екеніне байланысты
болмақ. Осыған орай бұл саланы реформалаудың стратегиялық бағдарларына
айналатын идеяларды таңдап алудың маңызы аса зор. Мұндай идеяның негізінде
жаңашылдық, шығармашылық тұрғыдан пайымдайтын, дүниетанымдық, мәдениеті
кемел, жаңа тұрпатты адамдарды, дүниеге этикалық жауапкершілік тұрғысынан
қарайтын жоғарғы білікті кәсіпкерлікті қалыптастыру көзделуге тиіс. Бұл
идеяны іске асыру арнаулы білімді ұдайы жаңалап отыру ғана емес, сонымен
бірге білім беру жүйесін толық ізгілеуді міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауында
(2002ж. сәуір) – Село – бұл халық өмірінің образы, мәдениеті мен
дәстүрінің, салты мен рухани өмірінің қайнар көзі. Тек қана осы факторлар
жиынтығы ғана біздің ауыл мәселелеріне өте сергек қарауымызды талап
етеді... Біз тек ауыл тұрғындары ғана кез келген халықтың генетикалық
белгісі болып табылатындығын ұмытпауымыз қажет деп көрсеткен [5].
Бүгін біз өте маңызды мәселелердің бірі – ауыл мен село мектептерінің,
әсіресе шағын жинақталған мектептердің жағдайын жақсартуға бар күш
қуатымызды біріктіре отырып, ондағы проблемаларды шешу болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның ауыл мектептерінің көбі шағын жинақталған
мектептерге айналуда. Республикада әлеуметтік-экономикалық жағдайдың
қалыптасуы, қала халқының өсуі, көшіп-қонудың артуы, туудың төмендеуі шағын
жинақталған мектептердің өсуіне әсерін тигізді.
Президентіміздің Қазақстан халқына арналған дәстүрлі жолдауында 2003-
2005 жылдары Ауыл жылы деп жариялауы және Үкімет пен барлық министрлік
салалардың Ауыл бағдарламасын қабылдап сол жоспарларды орындауға ат
салысты [125].
Республиканың жан-жақты, яғни әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі
көздерінің бірі – ауыл екені белгілі. Ауыл дегенміз қазақ халқының атадан
мұра болып келе жатқан тұрмыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет-
ғұрпымызбен рухани тіршілігіміздің қайнары. Олай болса, ауыл мектептері,
ауылдың жастары олардың проблемалары Республикада қазіргі уақыттағы
көкейкесті мәселесіне айналуы қажет.
Сонымен үш жылға жоспарланған Ауыл жылы да аяқталды. Орындалған іс-
шаралар да аз емес. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында ұлттың
бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалатынын және білім беру жүйесінің материалдық-техникалық базасын
елеулі түрде нығайтудың қажеттігін атап көрсетті.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің 2030
жылға дейінгі даму стратегиясынан көрініс тапқан әлеуметтік сектор құрамдас
үш мәселені халықтың денсаулығын, жоғары білім деңгейін және ұлттық рухани-
адамгершілік мәселелерін көтерген [2].
Аталған стратегияға байланысты Ел Президенті әр жылда Қазақстан
халқына үндеу жолдап, стратегияны орындауға бағыт-бағдар беруде. Әсіресе
білім саласына байланысты көп айтылып жүр. Мәселен, 2006 жылға наурыз
айындағы жолдауының төртінші басылымдағы да білім саласына арналған. Онда
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы айтылған
[4]. Ал біздің ұрпағымыз алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттің ортасынан орын алар
ма екен? Әсіресе ауыл мектептері осы талапты орындауға сай келе ме? Сондай
ұрпақтарға қажетті тәлім-тәрбие беруге біз-ұстаздар дайынбыз ба? Болашақта
сол жастарға тәлім-тәрбие беретін ұстаздар қандай болу керек?
Біздің зерттеу жұмысымызда ауыл мектептері, оның ішінде шағын
жинақталған мектеп мәселесі бойынша бірнеше ұғымдарға түсінік береміз.
Шағын жинақталған мектеп туралы елімізде бірнеше анықтамалар қатар
берілген. Біз төменде оларға салыстырмалы түсініктер беріп, шағын
жинақталған мектеп анықтамасын ауыл мектебі жағдайында қайта беруге ұсыныс
жасап отырмыз.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында шағын комплектілі
мектепке сынып жинақтамалары аралас және оқу сабақтарын ұйымдастырудың
өзіндік нысаны бар, оқушылар саны шағын жалпы білім беретін мекеме деген
анықтама беріледі [98].
Шағын жинақталған мектеп – бастауыш мектептің толық сынып жұмысын
ұйымдастыруға сынып комплектісі жетіспейтін шағын елді мекендерде
орналасқан шағын оқу мекемесі. Шағын жинақталған мектеп білім берумен қатар
ауыл тұрғындарының мәдени деңгейін көтеруге, демографиялық мәселелерін
шешуге, экономиканың аграрлық секторының дамуына көмектеседі.
Шағын жинақталған мектептің негізгі белгісі - бір сынып бөлмесінде,
мұғалімнің басшылығымен, бірнеше сыныптардың қатар оқуы. Ендеше, шағын
жинақталған мектепте оқытудың ерекше көңіл аударылатын саласы-оқушылардың
өздігінен орындайтын жұмыстары болуы тиіс.
Шағын жинақталған мектептің ерекшелігі мұғалім қызметіндегі
көппәнділік, мектеп басшыларының әкімшілік міндеттерді қоса атқаруы болып
табылады. Соған қарамастан, шағын жинақталған мектептер Қазақстан
Республикасының жалпы білім беретін мекемелер туралы нормативті
құжаттарында белгіленген шараларды толық атқаруға міндетті.
Шағын жинақталған мектептердегі оқу үрдісінің тиімділігі төмендегі
жағдайларға байланысты:
- сыныптарды біріктірудің педагогикалық ұтымдылығы мен дұрыстығы;
- сабақтың белгіленген мақсатқа сай неғұрлым тиімді құрылымын анықтау;
- оқушылардың өзіндік жұмысы мен мұғалімнің басшылығымен атқарылатын
жұмысты ұтымды алмастырылуы;
- оқытудың техникалық құралдарын қолдану;
- оқу-тәрбие үрдісін тұлғалық-бағдарлық ұстаным негізінде құру.
Шағын жинақталған мектептердегі оқу-тәрбиені нарықтық экономика
жағдайына бейімдеу мақсатында әлемдік өркениеттің озық үлгілерін ұлттық
тәрбие беру үрдісінде пайдалану, ата-ананың жауапкершілігін күшейту, оқу-
тәрбие ісіне жаңа технологияларды енгізу негізгі өзекті мәселелер қатарына
жатады.
Ауыл мектебі – қазіргі кезеңдегі ауыл дамуының негізі болып табылатын
оқушылар мен ауыл тұрғындарының мүдделері мен қажеттіліктерін есепке
алатын, ауыл тұрғындарының рухани-адамгершілік құндылықтарын, дәстүрін,
әдет-ғұрпын және тұрмыстарын сақтап, дамытатын білім беру жүйесі.
Ауылдық шағын жинақталған мектептің негізгі қызметі-оқушыларға жалпы
білім берудің Мемлекеттік стандарттары талаптарына сәйкес білім беруді,
мектеп түлегінің функционалдық сауаттылығын қалыптастыру, алған білімін
өмірде пайдалана білуді қалыптастыруға бағытталады.
Қазіргі ауыл мектептері – ұлт мектебінің негізін қалаушы, Қазақстан
Республикасының ұлттық білім саясатын жүзеге асыратын мекемелер болып
табылады. Ауыл мектептері құрылымына қарай орта, негізгі, бастауыш
мектептерге бөлінеді.
Ауыл мектептеріндегі білім беру қызметін ұйымдастырудың ең өзекті
жағы – білім сапасын жоғары деңгейге көтеру, оны дамытудың тиімді
тәсілдерін анықтау, мектепке практикалық көмек көрсету, маман кадрлармен
жабдықтау, оқу-әдістемелік қызметті жетілдіру арқылы оқу-тәрбие жұмысындағы
кемшіліктерді анықтау, оларды болдырмаудың жолдарын іздестіріп, түйінді
мәселелерді сараптау болып табылады.
Ауыл мектебінің тәрбиелік мүмкіндігі зор, олар халық
менталитеттерінде: туған жерге, елге деген сүйіспеншілік, табиғатты ерекше
қастерлеу, қорғау, аялау, үлкен-кішіні сыйлау, меймандостық, көңілдің
ашықтығы, адами қатынастар, отбасы мүшелері мен ағайын-туыстарға
қайырымдылық, өнерді қастерлеу, ар-ұятты ұстау, т.б. қасиеттерден көрінеді.
Ауыл мектебінің даму моделінде жас ұрпақты қазақстандық патриотизмге
тәрбиелеу, көпұлтты мемлекетімізде халықтар арасындағы өзара түсіністік пен
ынтымақтастықты нығайтуда мектептегі елжандылық тәрбиесінің дәрежесі өте
маңызды орын алады.
Ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбиені экономика жағдайына бейімдеу
мақсатында әлемдік өркениеттің озық үлгілерін ұлттық тәрбие беру үрдісінде
пайдалану, ата-ананың ролін күшейту, оқу-тәрбие ісіне жаңа технологияларды
енгізу негізгі өзекті мәселелер қатарына жатады. Алайда ауыл мектебінің
экономика жағдайындағы нақтылы жобасы жасалынбаған.
Ауыл мектептері – елді мекендегі білім ошағы ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік-педагогикалық жұмысты ұйымдастыратын орталық міндетін де
атқарады. Қазір көпшілік ауылдарда мәдениет үйлері, кітапхана, радио,
телеарналар жоқ екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Бар болса да бір ғана
телеарна бар. Міне, сондықтан ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жоспарында
ауылдың әлеуметтік өмірі де көрініс табуы – заңды құбылыс.
Ауыл мектептерінің басты міндеті – балаға қарындаштан бастап,
үстіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz