Шәкәрімнің музыкалық эстетикасы мен әндері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Шәкәрімнің музыкалық эстетикасы мен әндері

Шәкәрім - ХІХғасырдың 2-ші жартысында Арқа ән мектебінде Абайдан бастау
алған жаңашыл бетбұрыстың шыңына жетуін айқындаған көрнекті өнер
қайраткері.
Шәкәрімнің музыкалық мұрасы 15 ән, 2 күй (Алабайрақ, Бозторғай), 8
әуенмен орындалатын 4 эпикалық шығармадан (Еңлік-Кебек, Ләйлі-Мәжнүн,
Қалқаман-Мамыр, Дубровский) құралады.
Әндерінің жиналуы XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан басталған болатын.
Голландиялық Альвин Бимбоэс 1926 жылы Музыкалық этнография жинағында
№1 Шакарим, №2 Шакарим (частушка) деген атпен алгаш баспа бетін көрген
әндері, өлеңсіз жарық көрді (өлеңнің жалпы мазмұны орыс тілінде жазылды).
Бұдан соң атақты орыс сазгері А.К. Глазуновтың Ленинградтағы жеке архивінен
зерттеуші А.Визель №2 Шәкәрім әнін тауып, оны 1967 жылы Қазақстанның
халық музыкасы жинағында жариялады. А.Бимбоэс түсірген №1 Шакарим әнінің
енді бір түрін А.Затаевич Қазақ халқының 1000 әні жинағына 1925 жылы
Тілек-батам деген атпен енгізген. Әннің тек әуені (өлеңсіз) нотаға
түсірілді. 1931 жылы А.Затаевич Қазақ халқының 500 әні мен күйі жинағында
Шәкәрім Құдайбердин әні деген атпен алғаш рет ақынның Бұл ән бұрынғы
әннен өзгерек атты шыгармасын жариялайды. Бұл еңбекте А.Затаевич Шәкәрім
әндеріне тұңғыш рет баға беріп, №156 анықтамасында: Шәкәрим Құдайбердин-
Семей уезінің қарт ақыны, қазір тірі, жасы жетпістер шамасында. Жинақта
келтірілген әні орыс әндерінің үлгісіне еліктеп шығарса керек, - деп
жазды.
Шәкәрімнің әншілік мұрасының жиналып зерттелуіне көп еңбек сіңірген өз
баласы Ахат Құдайбердиев еді. Ол 1959 жылы алғаш рет Жаңа ойдан шығарған
бір бөлек бұл ән, Анадан алғаш туғанымда, Ойладым бір сөз жазайында,
Қорқыттың сарымы, Қорқыт, Хожа Хафиз түсіме енді де, Сен ғылымға
болсаң ынтық, Көңіл атты әндерін консерваторияның фольклорлық
зертханасының қорына, магнитафон таспасына жазғызып, зерттеуші Асқан
Серікбаевамен нотаға түсірді. Әндердің екінші легі 1965 жылы Қабыш
Керімқұловтың орындауымен жазылып алынды. Олар Жылым- қой, жұлдызым-июль,
Бұл ән бұрынғы әннен езгерек, Жаңа ойдан шығарған бір бөлек бұл ән,
Қорқыт, Хожа Хафиз түсіме енді де, Сүраған жанга сәлем айт, Ойладым
бір сез жазайында, Мұтылғанның өмірі, Байғазы. 1966 жылы Ахат
Құдайбердиев М.О.Әуезов атындағы Әдебиет жоне өнер институтының музыкатану
бөліміне Шәкәрімнің 14 әні мен 8 жыр мақамын айтып, музыкатанушы Талиға
Бекхожинаға жаздырды. Жыр әуендерін әр жылдары Қарағанды, Павлодар, Шығыс
Қазақстан, Семей облыстарына барған экспедициялық сапарларда ел ауызынан
жиналып, Ғылым Академиясының зертханасында сақталған болатын. Оларды
айтушылар Қимамиден Нығыманов, Бажай Ахметов, Зейнеп Егеубаева, Бақытжамал
Оспанова, Нығыман Әбішев ақын поэмаларын батырлар жырының дәстүрлі әуенімен
немесе жыраулардың өздері шығарған әуенмен орындады. Мысалы, Шәкәрім
қиссалары Ырсайдың Ысқағы елде Ысқақ сарыны деп аталатын әуенімен
танылды.
Ахат Құдайбердиевтен соң бұл мұра 1989 жылы Аманат атты музыкалық-
этнографиялық жинақ болып жарыққа шықты. Бұл басылым Шәкәрім әндерінің
ғылыми зерттелуіне жол ашты.
1966 жылы Абайдың ән мұрасын арнайы зерттеген Ғ.Н.Бисенова диссертациялық
қолжазбасында Шәкәрімнің жекелеген әндеріне тоқталды. Ғалым Бұл ән бұрынғы
әннен өзгерек, Жаңа ойдан шығарған бір бөлек бұл әндері арқылы
Шәкәрімнің Абайдың әншілік жолын қуған ізбасары болғандығын дәлелдеді.
Шәкәрім ән мұрасын зерттеуде басты дереккөздер: ақынның Мұтылғанның
өмірі атты өмірбаяндық поэмасы мен Б.Сапаралы, Т.Бекхожина,
А.Ахметжановтың баспасөз беттеріне жариялаған Ахат Құдайбердиннің ауызша
естелік-әңгімелері. Аманат жинағындағы Т.Бекхожинаның мақаласы,
Шәкәрімнің музыкалық шығармашылығы жайлы жалғыз өмірбаяндық очерк. Мұнда
баланың талабы 3-4 жасында оянып, 5 жаста ауыл молдасынан араб, парсыдан
хат тани бастағаны баяндалады. Дуалы ауыз шешендердің орағытқан қисса,
ертегілері мен сал, серілердің шырқаған асқақ әндері, топтан озған айтыс
ақыңдарының өнегесін естіп, өсуі өнерге құштарлығын оятып, жеті жасында
алғаш өлең шығаруына, ағасы Абайдың араласуымен керей Біткенбайдың
тәлімімен күй әлеміне қадам басып, домбыра тарту мен күй тарихын меңгеруі,
баланың бір жылдан соң Азамат қожа, Қорқыт, Асан Қайғы, Алшағырдың
ащы күйі, Кертолғау, Терісқақпай, Бозінген, Бозайғыр, Саймақтың
сары өзені, т.б. шығармаларды бабына келтіре орындауы жан-жақты
әңгімеленеді. Осыдан соң, Шәкәрім өзі жазғандай:
Он жасыма кірген соң, Домбыра, гармонь білген соң, Мылтық атып жүрген соң,
Аңшы боп түстім азапқа. (Мұтылғанның өмірі), - деп, қаладан скрипка,
шарманка сатып алып, скрипка тартуды үйренеді.
М.Әуезов Абай қырықтан асқан шағында оның өз ақындық ортасы қалыптасып,
жас ақындарға ақыл-кеңес бергендігіне назар аударады. Мұны Тұрағұл естелігі
де растайды: Осы жылдар мәжілісінде ілім сөзінен басқа сөз жоқ болды. Бар
талапкер жастар болып, сөзін тыңдап, медреседегі шәкірттерше ақиқат олай
емес, бұлай деп бір-бірімізбен дауласып жатушы едік, - деп жазды. Мұны
арнайы ғылыми бағыт ретінде жалғастырған К. Мұхамедханов,
(Литературная школа Абая А.,1954ж, автореферат дисс.) Абай айналасындағы
өнерпаздардың тәрбиесін көрген ақындардың Шәкәрімге де әсер еткеніне дау
туғызбайды.
Шәкәрім ән шығармашылығын шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады.
І-кезеңде (1872 (1879)-1904ж.ж.) алғашқы әндері шығарылса, І-кезең (1912-
1931ж.ж.)- хажыдан оралып, шығармашылық жолға түсуі, жаңа, бетбұрысты
кезеңнің басталуымен ерекшеленеді.
І-ші кезең шығармашылығына үш әнімен қоса, баласы Ахаттың мәліметіне
сәйкес, ұмыт болған 14-15 жасында шығарылған Қозыкөш әні де жатады. Тұсау
кесер әндерінен-ақ (Жастық, Шын сырым, Ажалсыз әскер) сазгер
жаңашылдығын танытады. Ахаттың мәліметінше Шәкәрім: Жастық әнін 1879 жылы
21 жасын-да жаңа формада- Абайдың Сегізаяқ әнінің үлгісінде шығарған.
Ахаттың айтуынша, Сегізаяқ үлгісін алғаш Шәкәрім шығарған көрінеді
(Аманат А.,1989, 6-6.)
Тырнақалды туындыларында Шәкәрім жаңа өлең өлшемдерін батыл қолданады.
Жастық әнінде Абайдың өлең өлшеміне (Сегізаяқ) дәл келетін (558 558 88)
сегіз тармақты ән болса, 1881жылы шығарылған 11-12 буынды Шын сырым әні,
Ажалсыз әскерде 10 буынды өлең боп жалғасады. Музыкалық құралдар
тарапынан да үш мелотолқынды даму (Жастық), қос тараулы репризалы құрылым
(Шын сырым) және
дәстүрде сирек құбылыс модуляциялы ауытқу (V- сатыдан - І-сатыға Жастық)
орын алады.
Соңғы он тоғыз жыл ішінде Шәкәрімнің қалған 12 әні шығарылды.
Абайдың аманатымен 1906 жылы хажыға барған сапарында Стамбулда 26 күн
тоқтап, сонда шығыс нота жазуын, 1907 жылдан бастап араб, шағатай, парсы,
түрік, орыс тілдерін меңгерген ғұлама Кеңқоныстағы жер үйде
шығармашылықпен айналысқан. Қоңыр ат жылқысымен, қыран бүркіт пен құмай
тазысы бар ол аңшы боп, сегіз қырлы өнерді - тасқа бедер салуды, киім
пішуді, ою қашап, домбыра, скрипка секілді музыкалық аспаптар жасауды
игерді. Өз домбырасының жоғарғы тұсына тағы бір перне тағып, үш ішекті
аспапта ойнау ерекшеліктерін жетілдірген әрі өзі де талғампаз тыңдаушы
болғандығын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.