Шетел тіл біліміндегі психолингвистикалық зерттеулер
Тіл білімі қазіргі уақыт пен ғылым тынысына сәйкес дамып,
лингвистикада жаңа бағыттар мен салалардың қалыптасуына ықпал етті. Бұл
ғылымдағы жаңа бағыттар мен ағымдар тың ізденістерге жол ашты.
Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен түрлі қырынан
зерттеліп келеді деуге болады. Олар гендерлік лингвистика,
лингвомәдениеттаным, этнолингвистика, когнитивті лингвистика,
прагмалингвистика, лингвопсихология, паралингвистика, психолингвистика
сияқты жаңа салалардың ғылыми негізін зерделеп тануға ықпал етті.
Қазіргі қазақ тіл білімінде адамның сөйлеу әрекетін, оның механизмін
зерттейтін психолингвистиканың қалыптасып дамуы – арнайы сөз етуді қажет
ететін маңызды мәселе. Демек, психолингвистиканың аясы кеңіп түрлі салада
қызмет атқаруы байқалады. Ол – мәтін психолингвистикасы, яғни қазақ
тіліндегі мәтіндердің психологиялық және лингвистикалық тұрғыда зерттелуі.
Бұл зерттеу жұмыстары соңғы ғасыр ширегінде ғана қарастырыла бастады.
Алайда, адамзатқа тән табиғи, физикалық, биологиялық, психологиялық т.б.
құбылыстарды зерттеу көне дәуір философтары мен психологтарынан бастау
алады. Атап айтсақ, Жан туралы трактаттың авторы Аристотель (б.э.б. 384-
322) әлемдік әдебиетте теориялық психологияның негізін салса, Ф.Бэкон (1561-
1626) жанның атқаратын әрбір қызметін ашып берді.
Пифогор (б.э.д. VІ ғасырда өмір сүрген ойшыл, әрі матиматик) психология
тарихында бірінші болып сезім мен көңіл – күйдің физикалық өзгеруін тапты.
Ал, адамның ойы мен сезіміндегі психологиялық процестерді атақты ғалым
А.Потебня (1835-1891) тіл мен сананың бірлігі тұрғысанан қарастырып, тың
жаңалықтар ашты.
Сондай–ақ, Г.Ф.Гегель, К.Н. Юнг, З.Фрейд, М.Монтень, А.Шопенгауэр,
Сократ, Платон, Ф.Ницше т.б. секілді ойшылдар өз еңбектерінде адамның жан
жүйесі жайлы әр деңгейде өз пікірлерін білдіріп отырған.
А.Н. Веселовский, Л.Н. Выгодский, О.М. Фрейденберг, В.Я. Пропп,
М.М Бахтин, Л.Линзбург, И.ВСтахов секілді белгілі ғалымдар көркем өнер
туындыларының поэтикасы, олардағы психологиялық құбылыстар мен көркемдік
бейнелеу құралдары, олардың шығу тектері, өзге де өнер туындыларының
поэтикасы секілді т.б. теориялық мәселелерді қозғады. Демек, ғылымында
психологизмді лингвистикамен ұштастырып зерттеудің тұсауын кесіп берді.
Психолингвистика ғылымы сөйлеу қабілетінің механизмдерін, оның
құрылысын, сондай–ақ, сөйлем құрамындағы ойдың, логиканың қатысуын
қарастырады. Оның негізгі қызметі – ойлау мен танымды, сезімді
байланыстыру; жарыққа шыққан әрбір сөйлемді лингвистикалық және
психологиялық тұрғыда бағалау; психологиялық үйлесімділікті грамматикалық
заңдылықтармен өзгертудің формальді моделі; сондай-ақ, санада қортылып,
сигнал арқылы түйсікке әсер еткен информацияның мида сарапталу нәтижесі.
Соның негізінде, психолингвистика адам тарапынан қабылданған ақпарлардың
миға құйылу, кодтау және декодтау процесін қарастыру ғылымы болып
саналады.
Психолингвистикадағы мәтін жай ғана сигнал емес, ол сегменттеуге
келетін, әрі сезім мүшелеріне тікелей әсер ете алатын күрделі факторлар
жиынтығынан құралады. Себебі, мәтін – тілдегі ең негізгі, әрі көп
компонентті құрылым. Ондағы психолингвистикалық зерттеулер адамның сөйлеу
механизімінің құрылысы мен әрекетіне белгілі бір мөлшерде физиологиялық
және тілдік тұрғыда талдаулар жасай алады. Сөйлеу кезіндегі артикуляциялық
мүшелердің қызметі процесіндегі функционалды жүйені бақылайды. Демек,
психолингвистика қазіргі заман талабының сұранысына толықтай жауап бере
алатын универсалды ғылым саласы болып табылды. Сондықтан да
психолингвистика қазіргі күнде өз алдына дербес пән ретінде танылып,
анықталды.
Шетел тіл біліміндегі психолингвистикалық зерттеулер
Бұл ғылым саласы шетел тіл білімінде 1953ж бастап зерттеле бастады. Ол
Блумингтон қаласында өткен университет аралық семинарға қатысты болды. Оған
қатысушы ғалымдардың ішінде американдық психолог Дж. Кэролла мен Ч.Озгуд
қатысты. Сондай-ақ, өз пікірін білдіруге этнограф Т.Шебеко да арнайы келді.
Ғалымдар қатарында лингвисттер де өз үлестерін қосты. Олар: Дж. Гринберг,
Ф.Лаунсбери, Э.Леннеберг, Дж. Лотц, Э.Луинбек т.б азаматтар қатысты.
Ғалымдардың анықтауы бойынша, психолингвистиканың сол кездегі міндеті –
сөйлеушінің кодтау және декодтау белгісінің процесін қарастыру болды.
Ч.Озгуд өз тарапынан сөзді айтып, жеткізудің үш деңгейлі моделін
ұсынады, яғни сөйлеу кезіндегі дыбыстардың елеулі физикалық сипатына
байланысты құбылыстарды бақылайды; сөйлеуші мен тыңдаушының санасын
суреттеуге ұмтылады. Кодтау және декодтау процесіне байланысты модельді
қарастырып, кесте арқылы жете түсіндіруге тырысады. Ал, Н.Хомскийдің
жұмыстарында грамматикалық зерттеулер қарастырылды. Онда негізінен, тілдік
қабілеттің психолингвистикалық модельдері жасалды. Бұл зерттеудегі
синтаксистік модель өз ерекшелігімен көзге түсті.
Миллерлік психолингвистика – сөйлеу механизмінің трактовкасын тереңдете
түсті. Ғалым: Адамның миы лингвистикалық сигналдармен қоректенетінін
психолог ғалымдар бұрыннан түсінген. Лингвистер грамматика мен сөйлеудің
механизмдері қандай да бір психоәлеуметтік қозғаушы күштермен меңгеріледі
деген ойда... Негізгі психолингвистикалық мәселе – ол сөйлемдермен іс -
әрекет функциясының бірлігі деген ойды негізге алды. [ ]
1963 жылы француз ғалымдары психолингвистикалық мазмұнда екі жинақ
шығарған. Жинақтың алғашқы басылымында психолингвистиканың жалпы мәселелері
қарастырылады. Ал, екінші жинақта коммунакация түрлері және оның формалары
зерттелінген. Жалпы, Францияда психолингвистикалық зерттеулер 1933 жылдан
басталған. Бұл салада өз еңбектерін сіңірген ғалымдар Андри Валлон, Игнос
Мейерсон, Рене Зазо және т.б. психологтар болды.
Француз психолингвистикасындағы зерттеулер көбіне адамның сөйлеу
әрекетімен байланысты болды. Ал, мәтін жөнінде зерттеулер жүргізілмеді.
Мәселен, француз психологы Джорж Полицердің айтуы бойынша, адам
психологиясы психикалық фонемдер арқылы игерілуі керек емес, нақты әркет
еңбек пен оқуда дейді. Ал, Андрий Валлонның негізгі идеясы бойынша, адам –
биологиялық тіршілік иесі болып табылады; яғни психологияның мақсаты -
әрбір аспектіде адамның даралап көрсету болады. Сонымен бірге, Поля
Фрейстің психолингистикадағы көзқарастары мынадай болды: Вербалдық рұқсат
пен талап ситуациясы арасындағы диалектикалық қатынас тілі ішкі шекарасы
мен талап мінезіне байланысты болып келеді демек, франция еліндегі
психолингвистиканың зерттеу нысанында толығымен адам бейнесі, сөйлеу әркеті
болды; адам тұлғасы стимулдарды қабылдайтын, оған реакция беретін тіршілік
иесі ретінде қарастырды. Бұл зерттеу жұмыстарына көбіне француз
психологтары ғана атсалысқан.
Психолингвистика жөніндегі негізгі ойлар баспа бетінде де жарық көре
бастады. Мәселен, Ф.Брессонның мақаласы психологиялық мән – маңызды
сипаттаудан тұрды. Ол әр түрлі жүйелердің қарым – қатынасын зерттеді.
Ж.Пиаженің мақаласында көтерілген мәселе: сөз және оның интелектуалды
операциясынан тұрды. П.Олерон вербалды әдет – дағдыларды, сөзді тууына
байланысты мәселелерді қарастырды.
АҚШ-та негізгі қиындық грамматика мәселелері жайында туды. Француз
психолингвистері әлеуметтік лингвистиканы қалай атауға болады деп, ғылым
саласындағы туындаған жаңа мәселелерді қарастырумен болды.
Германияда сөйлеу психологиясы В.Вундттың көзқарастарының әсерінен пайда
болды. Бұл әсерді 10-20 жылдардағы еңбектерден байқауға болады, ол немістің
гештальт теориясымен байланыста қаралды.
Немістің ғалымы О.Дитрих идеясы бойынша, тек қана тіл немесе әрбір
сөйлеу актісі мен сөйлеу түсінігі жай ғана әрекет емес, керісінше олар
күрделі психофизиологиялық дәйектеме деген қорытындыға келді. Жалпы,
О.Дитрих психолингвистикасы негізгі пән ретінде психологиямен де,
линвистикамен де ұштасып жатты. [ ]
Немістің сөйлеу пихологиясында ерекше орны бар Карл Брюлер болды. Оның
тіл жөнінде жүргізген зерттелері жаңа ғылымға ешқандай үлес қоспады.
ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда сөйлеу психологиясы бір жақты
болды. Сөйлеу психологиясындағы негізгі мәселе фонетикамен байланысты
қаралды.
Ф.Кайнцтің әйгілі Психология языка деген 5томдың еңбегінде Лео
Вайсгербердің гумбольдтық емес лингвистикасы психологиялық дәйектеме
ретінде батыс герман ғылымында өте белсенді қолданылатындығы көрсетілді.
Бұл неміс психологиясында дәстүрлі ғылым саласы ретінде қалыптасты. Сонымен
бірге, шетелде психолингвистикалық зерттеумен айналысқан румын психологы
Татьяна Слама – Казак болды. Ол бірыңғай фонетикалық жұмыспен айналысқан.
Оның еңбегінде негізінен үш басты мәселе тұрды:
1. балалардың сөйлеу әрекетінің дамуы;
2. семантикалық проблемаларды контексте көру;
3. тіл жүйесі;
Т.Слама –Казак сөйлеу механизмінің құрылысына көңіл бөлгенімен,
негізгі үлгі тілдің функциясында болды. Бұл жайында Мутон баспасынан
шыққан Язык и контекст деген еңбегінде айтады. Ал, З.Фрейд жалпы адам
психикасына, шығармашылық психологияға, көркем өнерге қатысты теориялық –
психологиялық талдаудың жаңаша бағытын ұсынды. Поэт и фантазия атты
туындысы арқылы ол психологиялық талдаудың үздік үлгісін танытты. Ғалым
ашқан психологиялық талдау тәсілі бастапқыда жүйкесі сырқат жандарды
емдейтін медициналық термин болып қалыптасқанымен, бертін келе оның адам
психикасын зерттейтін аумағы кеңейіп, өзге өнер салаларында, соның ішінде
әдебиет әлемінде де көркемдік тәсіл ретінде қолданыла бастады. Әсіресе,
психологиялық талдау тәсілі адамның ішкі жан дүниесін, адам психикасын
жаңаша талдап, тереңдей зерттеуде таптырмас көркемдік бейнелеу болып
табылды. Бұл тәсіл әдебиеттегі психологизмнің жан-жақты өркендеп өсуіне,
психологиялық прозаның философиялық, эстетикалық, көркемдік құндылықтарға
қол жеткізуіне көп үлес қосты.
Л.Гинзбург көркем шығармадағы психологизмнің табиғатын танытар
белгілерді атап өтеді: Автордың өз толғаныстары немесе кейіпкердің өз-
өзін талдауы, рухани әлемді бейнелеудің жанама тәсілдері, сыртқы қимыл
көріністері, бейвербалды ишараттар т.б. бәрі автордың аналитикалық талдауы
арқылы беріледі. Олардың ішінде кейіпкердің ішкі монологы, ішкі сөзі
ерекше орын алады [36; 33].
Психологиялық прозаның жанрлық ерекшелігі Л.Гинзбургтың айтуынша,
кейіпкердің рухани өмірі мен іс-әрекетінің жан-жақты жүйесінде, көп сапалы
қақтығысында, аналитикалық психологизмде, олар кейіпкердің сезіміне сәйкес
келмейтін әрекеттерін, оның себеп салдарын талдап, түсіндіруге
бағытталған.
Сөз өнеріндегі психологиялық талдаудың тағы бір озық үлгісін ұсынған
Швейцариялық ойшыл, психолог ғалым К.Г.Юнг ұжымдық психологизмді жалпы
адамдық сана астарынан, оның өзгертілмеген образды түрі – архетиптен
іздеді. Негізгі архетип ұжымдық бейсаналылық, ол архаикалық рәсім –
салттарда, аңыздарда, символдық тұспалдауда, наным-сенімдерде,
психологиялық актыларда көрініс тауып, кейін көркем өнер туындыларында
дамытылып, жалғасқан құбылыс. Осы ретте К.Г.Юнг адамды психология ғылымы
мен көркем әдебиет екі түрлі бағытта және екі түрлі мақсатта зерттейтінін,
әдеби шығармаға психологиялық әдістемемен келу бір басқа да әдеби-
көркемдік, тілдік тұрғыдан талдау мүлдем өзге өрнекте өрістейді деп
ескерткен. [35; 105].
ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін Жапониядағы ғылыми бағыт
психолингвистикадаға жақынырақ болды. Жапондықтар оны гэнго сейкацу деп
атады. Оның мағынасы языковое существование. Бұл теорияның негізгі
мақсаты – тілдік актіде оқыту болып табылады. Ол массалық коммуникация мен
сөйлеу мәдениетімен байланыста жүрді.
Лондондық мектепте лингвисттердің жұмысы Б.Малинов дәстүрімен
байланысты болды. Сөйлемді түсіну мен оны қабылдау, есте сақтау жайында
Польша психологы В.Щевчук монографиясында жарияланды.
Чехословакияда психолингвистикалық зерттеумен М.Седлаков айналысты.
Алайда, шетел тіл біліміндегі зерттеу жұмыстарының барлығы тек бір жақты
болды; яғни адамның психикасы, бейнесі. Сондай-ақ, сөз, оның мағынасы,
мәні. Қабылдау әрекеті, кодтау және декодтау процесі.
Демек, шетел тіл білімінде жүргізілген жұмыстардың барлығы
психолингвистика ғылымында жеткілікті деп айта алмаймыз.
Мәтін психолингвистикасының орыс тіл білімінде
зерттелуі
Психологиялық мәселелер жөніндегі ойлар мен анализдердің мүмгіндігі
ғылыми тұрғыда жүргізілген зерттеу тәжірибелерінің нәтижесі көркем мәтінді
қабылдауға, түсінуге, сезінуге, сонымен бірге, сөйлеу жүйесінің теориялық
тұрғыда қалыптасқандығын көрсетті. Алайда, бұл ғылым саласының тарихы Одақ
көлемі мен шет елдерде ғана арнайы зерттеліп, келелі теориялық проблемалар
мен әдіснамалық арналары жайында іргелі талдаулар жүргізіліп, көптеген
еңбектер жарық көрді. Олар белгілі орыс ғалымдарының психологтары
(Л.С.Выгодский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубенштейн, А.Р.Лурия т.б.) мен
лингвисттерінің (И.А.Бодуэн де Куртене, А.А.Потебня, Л.В.Щерба,
А.А.Леонтьев) еңбектеріндегі алғашқы ойлармен, пікірлермен, тұжырымдармен
толығып, кемелдене түсті. Кеңес еліндегі зерттеу жұмыстарының қорытындысы
психологиялық негіздер мен лингвистикалық ойларды тоғыстырды. Зерттеу
еңбектерінің барысы мен жобасы соңғы жылдардың ширегінде қайта өңделіп,
кең көлемдегі психолингвистика атты ғылыми сала қалыптасты. Бұл саланың,
яғни психолингвистиканың ең негізгі, әрі күрделі мәселелерді талқыланды.
Мәселен, орыс ғалымдары С.Ф.Занько мен Л.А. Андрееваның Лингвистика және
психолингвистика деген еңбегінде жете қарастырылады. [1; 123] Сонымен
бірге, А.А.Залевскаяның Введение в психолингвистику [2; 85],
В.П.Беляниннің Психолингвистические аспекты художественного текста [3;
98] т.б. ғалымдардың еңбектері жарық көре бастады. Аталған еңбектерде:
• мәтінді қабылдау, сезіну бір деңгейдегі процесс еместігі анықталды;
• мәтінді қабылдау негізінде сезімге берілген эмоционалды нәзік
иірімдер қасиеті, терең ой толғамдар көрінісі мен сөйлеу жүйесінің
элементтері көрініс тапты;
Орыс ғалымдарының жүргізген эксперименталды зерттеулер нәтижесі
Ю.А.Сорокиннің Психолингвистические аспекты изучения текста [4; 1985]
атты еңбегінде жүзеге асты. Онда мәтінді қабылдау процесінің белгісі
ретінде, реципиенттің ой-санасында қабылданған, сана арқылы сараланған
мәтіндегі субъектілік көзқарастармен көбіне автор ойына қайшы келетін
көріністерді сипаттаған. Сондай-ақ, мәтінді қабылдау процесінде болатын
психологиялық, физиологиялық белгілерді анықтады. Ол бір ғана мәтінді
қабылдау процесінде әр реципиенттің өзіндік ерекшелігін, ойлау дәрежесін
зерттеуге мүмкіндік берді.
Көркем мәтіндер әртүрлі болуына байланысты оларға біржақты мінездеме
беру - өте күрделі мәселе. Мысалы, ғылыми мәтіндерде белгілі бір теорияның
қорытындысы, анықтамасы берілсе, көркем мәтіндер түйсік пен эмоцияның
көмегі арқылы адамның сезіміне әсер етуге бағытталады.
Көркем әдеби шығарманың мазмұны өнер әлемін танып қоюмен ғана
шектелмейді, сонымен бірге, ішкі жан дүниенің сарайына, сезім әлеміне
өзгерістер ендіріп, қабылданған ақпарат ми жадында сарапталады. Жалпы,
адамзат жаратылғаннан бері өзін-өзі тануға деген талпынысы толастаған емес.
Адам баласында болатын табиғи, биологиялық, физикалық, психологиялық,
сезімдік құбылыстарды әр ғылым өз саласы бойынша зерттейді. Соның ішінде,
әдебиет адамтану ғылымы деп есептеліп, адамзаттың сүю, күю үшін, азап
щегу үшін жаралған [5; 192] жұмбаққа толы әлемін жан-жақты зерттейтін пән
ретінде танылды.
Адам психикасы, оның құпиясы мен мол табиғаты, естілік және ессіздік
сияқты т.б. психологиялық үрдістер философия, психология және әдебиеттану
ғылымдарында жан талдау тәсілін тудырып, адам мәселесін тереңдей зерттеуге
зейін қоя бастады.
Көркем шығарма дәлдігі – адамның ішкі әлемін, құпия – қалтарыстарын
нақты бейнелеуінде. Демек, кейіпкерінің ішкі және рухани әлемін, іс -
әрекетінің себеп – салдарын көркемдік тұрғыда зерделей зерттеп, жан – жақты
тілдік талдаулар жасағанда ғана мәтінді психолингвистикалық тұрғыда
бағалауға болады.
Ұлы суреткер М.Әуезов айтқандай, нағыз көркем прозаға ...психология
араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ – тақ жолы деп берген
анықтамасы дәлел. [6; 12] . Олай болса, ең алдымен әдебиеттегі психологизм
не дегенге жауап іздер болсақ, әдебиеттегі ұғым – түсініктер сөздігіне
сүйенеріміз хақ. Литературная энциклопедия терминов и понятий атты
сөздікте: Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын
кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең әрі детальді
түрде бейнелеу -, делінген. [7; 835]
Мәтінді қабылдау арқылы оқырман өзінің парасаты мен эмоциялық жігерлі
қасиеттерін дамытып, өзіндік эстетикалық, этикалық позицияларын айқындай
түседі. Ойлауға, сезінуге, толғануға тән қасиеттерін жетілдіреді. Осыған
байланысты орыс ғалымдары көркем мәтіннің психологиялық жағына баса назар
аударып, ерте кезден бастап зерттеу нысандарына айналдырған. Жалпы, орыс
тіл біліміндегі мәтіннің көркемдік айшықтарын психолингвистика тұрғысынан
бағалауға көптеген ғалымдар еңбек етті. Олар көркем мәтінді лингвистика
және психология тұрғысынан ғылыми түрде зерттеудің қажеттігін түсінді.
Демек, психолингвистиканың негізгі қызметі – адамның сөйлеу механизмінің
құрылысы мен әрекетін белгілі бір мөлшердегі тіл құрылысының көзқарасы
тұрғысынан қарастыру. Сондай-ақ, психолингвистикада қабылдаудың рецепторлық
ережесіне сүйене отырып, сөйлеушінің қабылдауымен бірге, ақпараттың миға
құйылуының бір жақты процесі ретінде қарастырған. Орыс ғалымдары,
рецепторлық теорияға тиісінше сөйлемнің қабылдануын, атап айтқанда,
сөйлеуді қозғайтын сөздің, дыбыстың, буынның міндетін іске асыратын
белсенді динамикалық процесс ретінде анықтаған.
Ғылым саласының зерттеу объектісі туралы орыс ғалымы А.А.Леонтьев:
Психолингвистика – тіл құрылымы мен тіл қабілетінің арасындағы қатынас,
оның тақырыбы болып табылады. Сөйлеу әрекеті – тұтас сөйлеу механизмін,
нақты психикалық үйлесімділікті, сөйлем құрамындағы ойды, логиканың
қатысуын қарастырды[1],- деп тұжырым жасаса, Д.Слобин: Психика тілді
игерудің және оны қолданудың негізінде жататын ойлау процесін зерттеуде
психология мен лингвистиканың рөлі ерекше,-деп көрсетеді. Олай болса,
психолингвистика сөйлемдердің туып, қалыптасып, қабылдануын негізге алады.
Демек, лингвистика мен психологияның ортақ пәні – тіл жүйесі болып
табылады. Ал, тіл – математикалық теория, яғни информацияның базалық көзі.
Ендеше көру, сезу мүшесі арқылы қабылдаушы алынған ақпаратты ми жадында
сараптайды. Ол декодтау процесі арқылы жүзеге асады. Ғалым А.А.Леонтьев оны
сөйлесім әрекеті (речевая деятельность) деп атаған, яғни қатынас жасау,
ойды сыртқа шығару құралы деп есептеген. Сонымен бірге, мәтін жөнінде
көтерілген пікірлер, қызу тартыстар баспа бетінде көрініс тауып, әртүрлі
топшылаулар, көзқарастар туындап жатты. Ол ғалымдар: И.В.Арнольд,
Г.И.Богин, А.А.Брудный, И.Р.Гальперин, К.А.Долинин, Н.Д.Зарубина,
О.Л.Каменская, Ю.А.Караулов, А.А.Леонтьев, А.И. Новиков; Ю.А.Сорокин,
Е.Ф.Тарасов т.б.
Аталған ғалымдардың зерттеу еңбектерімен қоса, В.П.Беляниннің
Психолинвистические аспекты художественного текста [3;1988] жұмысында
мәтіннің құрылымына талдаулар мен жинақтаулар жүргізіп, оқырманға тигізер
әсері мен қабылдау әрекетінің ерекшелігі анықталған. Онда жүргізілген
лингвистикалық, семантикалық зерттеулер мен талдаулардың қорытындысы
тілдік, психологиялық сипатта анықталып, ғылым саласына үлкен жаңалықтар
қосты. Нақтылы зерттеулердің нәтижесі мен мәтіндегі талдау әдісі
М.В.Аралов, А.А.Поликарпов, М.А.Морусенко, Ю.А.Тулдаева еңбектерінде
көрініс тапты. Бұл жұмыстарда көркем мәтіннің жаңа қырлары айқындала түсті,
яғни белгілі бір шығарманы спицификалық тұрғыда анықтау аздық етті. Оның
аса күрделі, әрі көп қатпарлы сырларына психологиялық тұрғыда баға беру
жағы жетіспей жатты. Сондықтан да зерттеуші ғалымдар көркем мәтіндегі
лингвистикалық зерттеулердің қатарына тек тілдік тұрғыда жүргізілген
талдаулармен шектелмей, оған қоса қажетті деңгейде психологиялық тұрғыда
талдау, бағалау, зерттеу керектігін анықтады. Сонымен бірге, Кеңес елінде
жүргізілген талдау жұмыстары көркем мәтіндегі жеке тұлғалар табиғатына,
кейпіне ену немесе оның ойымен, көзқарасымен санасу әрекеті сыналды. Онда
тіпті жекелеген әдебиет сыншыларының еңбектерінен тілдік, сондай-ақ,
филисофиялық тұрғыда баға берілген, психологиялық негізде сезініп,
қабылданған ой – тұжырымдарды көруге болды. Демек, орыс ғалымдарының
зерттеу нәтижелерінде тек бір психология ғылымының негізінде адамның ішкі
және жан дүниесіндегі қалыптасу әрекеті анықталса, бұл құбылыс та мәтін
табиғатынан көрініс тапты, яғни мәтінге жүргізілген лингвистикалық және
психологиялық зерттеулер – адамның ойлау қабілетін дамытты, қарым – қатынас
құралы бола алды, мәдени қалыптың мән – мағынасын, тіпті жекелеген дара
тұлғаның психологиялық хәл – күйін бере алды.
Шығарманың роман, повесть, әңгіме тәрізді түрлі жанрлық ерекшеліктері,
олардың көлемімен тығыз байланысты. Кең көлемді шығармалардың көркемдік
ерекшелігі де өзге мәтіндермен салыстырғанда тақырыбы, идеясы, образдар
жүйесі мен эстетикалық құрылымы күрделі. Ал, қысқа мазмұнды тексттерді
түсіну, қабылдау роман тәрізді көркем шығармалармен салыстырғанда өзгеше.
Көркем мәтінде эмоция басым болса, ғылыми аннотоциялық мәтіндерде ол аз,
жұмсалу аясы тар. Сондықтан да оқырман түрлі мәтіндерді оқып танысқанда,
қилы психологиялық өзгеріске түседі, ендеше, шығарма тілін жете қабылдауда,
бағалауда оның жанрлық ерекшелігі де әсер етеді. Бұл жөнінде ғалым
Л.В.Щерба [12; 145] да көркем мәтіннің көптеген нұсқада жұмсалу мүмкіндігін
айтқан, яғни оның ғылыми мәтінмен салыстырғанда қолдану өрісі молырақ
екенін байқаған. Сондықтан да оны жете бағалау, құрылымдық ерекшелігін
кеңінен түсіну – шеберліктің биік шыңы деп бағалаған. Алайда, Л.В.Щербаның
маңызды бақылауы мен көркем мәтін тілін қабылдау әдісі өз кезінде зерттеу
аясын таппады. Бірақ, ғалым ұсынған зерттеу әдісі мәтінді теориялық және
психологиялық тұрғыда бағалаудың үздік үлгісі еді. Ал, ғалым Л.С.Выгодский
де өз тұжырымдамасында көркем мәтінді психологиялық тұрғыда қарастырумен
бірге, көркем шығарманы мәдениеттің, ұлттық сана-сезімнің белгісі ретінде
қабылдаған. Зерттеуші мәтінді терең түсініп, жете бағалау үшін ондағы
элементтерді талдай отырып, автордың психологиялық жан-күйіне енуге, терең
сырларына бойлауға болатындығын анықтаған.
Көркем мәтінді психологиялық тұрғыда бағалаудың ерекшелігі ондағы
кореляциялық элементтердің көрінісі мен автордың жеке түсінігі өзара тығыз
байланыста қаралады. Сондай-ақ, көркем мәтіннің тілдік табиғаты автордың
жеке таным-түсінігіне айналады. Бұл жөнінде Г.О.Винокур [14; 210] мынадай
ұйғарымдар жасайды, яғни көркем мәтіндегі автордың өзіндік тұлғасын қайта
қарау мүмкіндігін тілдік талдаулар көмегімен жазушы тілін зерттеу
мақсатында, оның ішкі әлемін (внутренний мир), жан дүниесін (душу)
тануға болады. Ғалымның пікірінше, бұл мүмкіндікті мәтін тілін тыңдаушы
немесе оқырман терең түсініп қана қоймайды, сондай-ақ, оны қабылдауға,
сезінуге болатындығын түсінеді. Тіпті, 1946 жылдың өзінде Г.О.Винокур мәтін
жүйесіндегі жеке пікірлерден, монолог тәрізді ішкі сезім толғаныстарынан
жазушының жан – жүйесіндегі сан алуан қалыпқа түскен мінез жұмбағын шешуге,
яғни мәтіндегі сөздің қандай қалыпта, қуанышта немесе қайғылы хәлде
тұрғандығын сезуге болатындығын айтқан. Оның жеке басының қасиеті сол
мәтінде сезімге беріліп жырлауда немесе немқұрайлы баяндауда байқалады. Бұл
көріністер түрлі типтегі мәтін құрылысынан көрініс табады. Ол – көркем
мәтінді құрайтын тілдік құрылым мен эмоционалды мағынасы және психологизм.
Бұл жөнінде В.П.Белянин: В психологий доминанта обозночает временно
господствующую, рефлекторную систему, которая обусловливает работу нервным
центром организма в данный момент времени и тем самым придает определенную
направленность [15;67; Автореферат] деп санаған.
Психолингвистикалық зерттеулер Ұлы Отан соғысынан кейін 50 – шы
жылдардың екінші жартысында орыс тіл білімінде психолингвистикаға
байланысты алғашқы семинар өтті (1966 жыл).
А.А.Леонтьевтің еңбегінде кеңес еліндегі психолингвистикалық
зерттеулердің арқауы болатын алғы шарттар баяндалған [23; 118]. Сонымен
бірге, Л.С.Выгодскийдің (А.Н.Леонтьев, И.Р.Гальперин, А.Р.Лурия)
психология мектебінің шеңберінде қалыптасқан еңбектерінде сөйлеу қызметінің
мәні мен табиғаты түсіндірілген. Бұл И.А.Бодуэн де Куртененің
лингвистикалық дәстүрі болды. (Л.В.Щерба, Е.Д.Поликарпов,
Л.П.Якубинский...)
Дәл осы алғы шарттардың бар болуы орыс елінде психолингвистикалық
зерттеулердің ғылым пайда болғанға дейін жасалғандығын ақындайды. Бұл
туралы Н.И.Женкиннің Сөйлеу механизмі деген еңбегінде, ол: өте құнды
деректер негізінде мағынасына қарай психолингвистикалық сөйлеу механизмінің
үлгісі құралады,- деген [24; 370]
Психология мен физиология ғылымдарында психикалық процестер
материалистік жақындық трактовкасында сипатталады, 20-шы жылдардың басында
психологияда материалистік бағыттағы К.Н.Корнилов пен ескі идиалистік
мектептен Г.И.Челпанов күресінде байқалады.
Психологияның нысаны – адам мінез–құлқын игеру. Сол мінез-құлық арқылы
қоздырғыштарға адамдардың жауап қайтару реакциясын көреді. Сол себептен
Корнилов пікірі психикалық бихевиоризмге жақын болды.
Л.С.Выгодский болса, психикалық функцияның қызметін физикалық,
биологиялық тұрғыда организмнің мимен байланысты қасиеттерді зерттеді.
Көбіне адам мен қоғам тарихын бірлікте қарастырды. Соның негізінде адам
әрекетінің мінездемесін тапты [13; 42]. Психологиялық құрал деп тілді
қарастырды.
Көркем мәтіннің типологиялық қалыпты мәселелеріне: оны жіктеу,
табиғатына, жанрлық ерекшелігіне қарай талдау жұмыстары жатады. Бұл
концепцияны қарастыруда Ф.Шиллер, К.Г.Юнг, Д.Спингарн, У.Эко, А.Морье
тәрізді ғалымдар баса назар аударып, дәл осы мәселеге байланысты зерттеу
жұмыстарын жүргізген. Жалпы мәтіндегі таным – түсінік жүйелі түрде орталық
жүйке – жүйеге, ми орталықтарына тікелей бағынышты. Көркем шығармада
болатын сезім толғаныстары бүкіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге
бөлейді. Барша дене қызметінің басын бір сәтте біріктірумен сезім өздігінен
организмге пайдалы не зиянды әсердің хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік
сигнал әсері дененің жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға жетуі
мүмкін. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән қызметі өзгеріске түседі: қан
айналымы, дем алыс, ас қорту, ішкі және сыртқы секреция бездері.
Мәтіндегі кейбір эпизодтардан адам қорқады, ал қорқыныш – жүрек
ауруларына соқтырып, ашу – бауырды, жабырқау мен мұң – асқазанды бұзады.
[16; 195]
Сезімнің пайда болуы мен қалыптасуында үлкен ми жарымшарлар қабығы
маңызды қызмет атқарады. Ми қабығы эмоция жемісі мен көрінісін реттеп,
денедегі барлық құрылыстарды өз қызметіне алады, қабақ асты орталықтарын
тежеумен, оларға басшылық етеді. [18; 214]. Ол жөнінде орыстың аса ірі
психофизиологтарының бірі А.А.Ухтомский де (1923) [17; 229] өз ойын
білдіріп кеткен: Доминанта, это господствующий очаг возбуждения, который
сумерует и накапливает имульсы текущее в центральной нервной системе,
одновременно тормозя и подовляя активность других центров
Нақты доминант ретінде организмнің мінез – құлқын, мақсатты бағытының
жүйесін, түрлі рефлекторлық құлықтың не белсенді, не баяу қалыпты көрінісін
тек мәтін табиғатынан анықтауға болады.
Көркем мәтіндегі эмоционалды–мағыналық доминант көптеген психологтардың,
лингвисттердің пікірінше, (көбіне В.П.Беляниннің) сөйлеуші адамды
табиғатынан өзгеше түрде сипаттайды, бұл мәтін құрылымына байланысты
анықталады. Жазушы ақиқат өмірдің кез келген оқиғасын емес, тек оның өз
көңіліне жақын келген, жүрегімен сезілген көріністерді ғана бейнелейді.
Көркем мәтін – амдардың қоғамдық-коммуникативтік әрекетінің, олардың
арасындағы түсінісудің ерекше құралы. Мәтін өз функциясыда жеке адамдар
арасындағы қатынас, сөйлеу және ойлау әрекетінің нәтижесінде алмасу құралы
ретінде де көрінеді.
Көркем шығармадағы психологизмді сезуге, тануға, көкейде қорытуға жіті
назар, рухани дайындық, парасат, көңілдің өткір жанары керек. Оны ойлау,
түйсіну, пайымдау типтерінің бірі деуге келеді. Демек, адам іс - әрекетіне,
ой-арманына, дүниеге көзқарасына талапшыл талғам, жан – жақты талдау
дүрбісімен көз салып, әділетті пікір түюге бейімделу, соны қаламмен жеткізу
үшін тек қана тіршілік тәжірибесі, тағдыр талқысы ғана емес, зор білім,
интеллект, теориялық – философиялық меже, қалыптасу үстіндегі дүниетаным,
ғымтал, адал, күмәншіл, сенгіш те турашыл жүрек, асықпай ізденгіш сана
құдіреті сияқты сан алуан қасиеттердің тұтас жиынтығы қажет.
Қазіргі қазақ тіліндегі мәтін психолингвистикасы
Қазақ фольклоры ғана емес, Орхон – Енисей жазуларынан да, орта ғасырлық
дәуір әдебиетінен де адам көңілі мен сезімінен хабар беретін отты жолдарды
көру қиын емес.
Жыраулар поэзиясы мен белгілі бір дәрежеде Махамбет поэзиясында
романтикалық психологизм бас көтерсе, Абай поэзиясы реалистік психологизмге
тұнып тұр. Абай реализмінің құдіреті де лирикалық қаһарман жанының сырлары
мен құпия көмбелерін, айрықша тәкаппар, кешірмес сыншыл, аямас қатал,
айтусыз сезімтал көкеймен қорытар ақынның терең психологиялық талдау
өнеріне табан тірейді.
Жалпы, қазіргі қазақ тіліндегі мәтін психолингвистикасын зерттеу мен
бағалау – қажеттілікке сай, мақсатты тіл зерттеу тәжірибесіндегі жаңа сала,
жедел дами бастаған ғылым көзі. Мәтін теориясы көптеген күрделі
проблемаларды қарастыруға жол ашты. Ұлттық тіліміздің айнасы мен сәулесі
болып табылатын мәтіннің негізгі бірліктерінің мәнін ашу, олардағы адам
санасына тікелей әсер ететін психологиялық қалтарыстарды тану, сезіну,
сондай-ақ, тақырыптың идеясын ашу мәселелері аса маңызды мәнге ие болды.
Дәлірек айтқанда, мәтіннің мағынасын анықтау, оны бағалау, өзіндік
заңдылықтарын зерттеу – заман талабы. Олай болса, ең алдымен әдебиеттегі
психологизм не дегенге жауап іздер болсақ, әдебиеттегі ұғым – түсініктер
сөздігіне жүгінеміз. Литературная энциклопедия терминов и понятий атты
сөздікте: Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын
кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін, терең, әрі детельді
түрде бейнелеу делінген [7; 835]. Шынында да көркем шығармада кейіпкердің
әр түрлі қалыптағы ішкі ой – толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс - әрекет,
сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық құбылыстарды тереңдетіп,
күрделендіре бейнелеу психологизмінің табиғатын берері анық.
Белгілі әдебиеттанушы ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің
текті белгісі ...қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал –
тәсілдерінің жиынтығы... - дейді. [22; 180] Бұл пікір жоғарыдағы ғылыми
сөздіктің анықтамасын толықтыра түседі. Психологизм көркем әдебиеттегі
психологиялық талдау өнері өресінде жинақталған арнаулы бейнелеу
құралдарының көмегімен кейіпкердің сезімін, ойын, толғанысын, тереңдетіп,
жан – жақты суреттеп, оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік
құндылыққа қол жеткізу болып табылады. Жалпы, көркем әдебиеттегі
кейіпкердің ішкі жан дүниесін бейнелеу барлық жанрдағы шығармаларға тән
құбылыс. Психологизм тек көркемдік жетістігі жоғары, шығарманың эстетикалық
әлемін кейіпкердің ішкі жан дүниесін тереңдей талдап, тану арқылы рухани
құндылық деңгейіне қол жеткізетін психологиялық прозаға ғана тән көркемдік
талап. Демек, қазақ тілінде де жүргізілген талдау жұмыстары тек, бір жақты
психологиялық, не лингвистикалық сипатта болды.
Көркем мәтіндегі психологизмді екі түрлі түсінуге болады. Бірінші, кең
мағынадағы психологизм универсальное . Бұл барлық әдеби шығармаға тән.
Екінші, тар мағынадағы узкое психологизм, жеке адам тағдырына тереңірек
үңіліп, рухани әлемді егжей – тегжейлі бейнелеуге ерекше көңіл бөледі.
Шынында да шығарманы психологиялық тұрғыдан талдап, зерттемей, адам
психикасына тереңдеп енбей, оның табиғатын, сезім құбылыстарын сезініп,
жазу мүмкін емес және оны тану неғайбыл. Адамның сезімдік құбылыстарын
сырттай қызықтап, баяндап беру қара сөзге ғана тән құбылыс. Осы ретте,
А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш атты теориялық зерттеу еңбегінің Қара сөз
бен дарынды сөз жүйесі деген тарауында толғауға анықтама бере келіп,
олардың жанрлық ерекшелік сипатына берілген теориялық зерттеу еңбегінде
олардың жанрлық ерекшелігін, қара сөз бен дарынды сөздің айырмашылықтарын
ажыратып береді. Қара сөзден адам тек ұғым алса, дарынды сөз адамның ойына
өң береді, көңіліне күй түсіреді Міне, психологиялық прозаның басқа көркем
прозадан басты айырмашылығы – адам баласына тән жан құбылыстарын, ішкі және
тысқы сезім түзілістерін тереңдей зерттеп ойға өң, көңілге күй түсіріп,
толғай және толғана білуде болса керек. Бұл турасында белгілі әдебиетші
ғалым Л.Гинзбург О психической прозе атты монографиясында психологиялық
романның көркемдік, стильдік, жанрлық ерекшелігіне теориялық тұрғыдан
мінездеме беріп, оның табиғатын қысқаша былай тұжырымдайды:
Әдеби психологизм әдетте кейіпкердің іс - әрекеті оның ойымен сейкес
келе бермейтіндігімен ерекшеленеді. Ал, талдаудың мақсаты – логиканы іздеу
мен байланыстың себебін анықтау. Психологиялық романның аналитикалық
талдауға тәуелділігі бұрынғы бір жақтылықтан гөрі көпқырлылықты, қарама –
қайшылықты, алуан түрлі сапалылықты талап етеді... [7; 286]
Демек, көркем мәтіндегі психологизм – кейіпкердің ойы мен іс -
әрекетінің кереқарлығы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе.
Алайда, осы жерде ескерер бір жайт - әдеби психологизмде автор мен
кейіпкердің ой–толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа
толы болса да жүйеліліктің сақталатындығы.
Ж.Аймауытовтың осы орайдағы ғылыми тұжырымы айтылған ойларды дәлелдей
түседі: Жан мен тән дүниесіндегі әрбір құбылыста бір себеп болмақ. Жан
дүниесіндегі себепті санасың ар жағындағы мұнартқан санасыздық дүниеден
іздеу керек [5; 239].
Адамның көзбен көріп, құлақпен естігені санада сүзгіден өтіп, мидағы
сигнал, еріксіз іс - әрекет арқылы сыртқа сезіледі. Бұл жөнінде
А.Құнанбаев: бірі – тән, бірі – жан арқылы жүзеге асатын табиғи
құбылыстар десе,
Ш.Құдайбердиев:
Тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек,
Мұрын иіс, тіл – дәмнен хабар бермек.
Бесеуімен мидағы ой хабар алып,
Жақсы – жаман әр істі сол тексермек. [25; 55]
Осы орайда мәтіндегі психологизмді ойлану, түйсіну, пайымдау деуге
келеді. Себебі, әдебиеттің өзі адамтану ғылымы екендігін ескерсек, көркем
шығармадағы адамның есті – ессіз іс - әрекеттерін, жан құбылыстарын,
сезімдік түзілістерін психологиялық талдау тәсілі ғана жете бейнелері анық.
Белгілі зерттеуші, ф.ғ.д. Ш.Елеукенов Арсынның ақыны атты мақаласында:
... Адамның жан дүниесі үш сатылы. Бірінші саты – Ол. Ол дейтіні – адамның
мейрімділік және жауыздық әдейіліктерінің аласұрып қанағат тілейтіндігі,
оған қоғамдық тәртіп бойына сіңген күй – жай қарсы тұрады. Бұл үшінші
сатыны З.Фрейд үстем МЕН сверх Я деп атаған. Адам жан дүниесі айқас
алаңына айналады. Міне, осы жағдайда төбе би рөлін ортаңғы саты атқарады.
Адамды нақтылы жағдайға бейімдейді. [26; 4]
Бейсаналы күй адамның өзіне сезілмегенімен, сыртқа еріксіз әрекеттер
арқылы болса да білінбей тұрмайды. Олар әдебиетте саналы – жүйелі ой ағымы,
белгілі бір іс-әрекеттер арқылы айшықталса, енді бірде автордың еркіне
көнбейтін ішкі бір тоқу тебіреністің қуатты бір толқыны, қозғаушы күші
бейсаналы күй арқылы сыртқа көрінеді. Жоғарыдағы ғалымдардың ой –
пікірлерінен шығатын түйін – жүйелі ой ағымдарына арқа сүйейтін кең
мағынадағы психологизм барлық әдебиетке, оның барлық жанрына тән болса,
кейде саналы, кейде жүйесіз сана толқынын пір тұтатын тереңдетілген
психологизм тек психологиялық талдау тәілдерінен тұратын, кейіпкердің ішкі
жан дүниесін жан – жақты қазбалай жазатын психологиялық прозаның
еншісіндегі рухани құбылыс. Олай болса, Ш.Құдайбердиев айтқандай, жан
құбылысы, кейіпкер ойының тууы мен қозғалысы сол, психологиялық сәттегі
кейіпкердің келбетімен, дүниесіндегі сезімдік қимыл қозғалыстарымен тікелей
байланысты.
Ұлттық көркем сөз өнерінде ХХ-ғасырдың басынан бастап бүгінгі кезеңге
дейін өсіп - өркендеу сатыларынан өтіп кемелденген психологиялық,
лингвистикалық шығармаларды бір жүйеге түсіріп, әдеби теориялық тұрғыдан
талдап, ғылыми айналымға ендіру ұлттық әдебиеттану ғылымындағы, тіл білімі
саласындағы көкейкесті мәселенің бірі. Жалпы, көркем әдебиетке тән кең
мағынадағы психологизм жүйесінен өзгеше бағыттағы адамның ішкі өмірін терең
кестелейтін психологиялық шығарма табиғаты мен оның арнаулы психологиялық
бейнелеу тәсілдері арнайы зерттеу объектісіне айналатын кез келді. Қазіргі
көркем прозадағы психологизмді лингвистикамен қатар алып қарастыру –
психолонгвистиканың зерттеу нысаны.
Психологиялық шығармада жеке адамның ішкі өмірі, өмір мен өлім
арасындағы кезеңде адамзат бастап келетін азапты тағдыр тәлкегі,
кейіпкердің күрделі тұлғаға айналуы көркемдік назарға алынады. Сонымен
қатар, шым – шытырық оқиғалар тізбегінен гөрі жеке адам санасындағы сапалық
өзгеріс, рұхани қопарылыс, ішкі сезімдік құбылыстар тереңдетіле талданады.
Психологиялық бейнелеудің тура түрі, бұл кейіпкердің жан дүниесін
көркемдік таным тұрғысынан танып – білуге, яғни ішкі сөз, қағытпа (реплика)
түрі, өзін - өзі бақылау, ойша елестету, ішкі монолог, еске алу және
елестету т.б. арқылы психологиялық талдау жасау.
Дәл осындай теориялық тұжырымды А.Байтұрсынов дарынды сөзде былай деп
береді: Ақындар ғалымдар сияқты уақиғасын яки нәрсені болған күйде, тұрған
қалыпта бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, ақиқаттауға тырыспайды...
Оның бәрін ақындар өз көңілінше түйіп, өз ойынша жүріп, өз ұйғарымында
суреттеп көрсетеді. Сол өзі ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен көрсетуге бар
өнерін, шеберлігін жұмсайды. Сөйтіп шығарған сөзі, көркем сөзді шығарма
болады дей келе, оларды:
1. Әузеленіп айтылуына қарай
2. Толғанып айтылуына қарай
3. Ғаламдап айтылуына қарай
үшке бөледі.
Ақын әуезе түрінде сөйлегенде уақиғаның ішінде өзі болып, басынан
кешірген адамша сөйлемей, тек сыртта тұрып баяндап, уақиғаға көз салған
адамша, хатта біреуден естіген адамша айтады. Уақиғаны былайша түрде айтып
көрсету тысқарғы түрде айту болады [27; 122]
Демек, А.Байтұрсынов өз кезінде әлемдік әдебиеттану ғылымында
қалыптасқан психологиялық бейнелі тәсілін ұллтық сөз өнерінде дәйекті түрде
қолдана білген.
Сөйлеу, ойлау жүйесі арқылы ішкі сезімді суреттеу – тура тәсіл болса,
екінші – жанама, яғни кейіпкердің психикасы мен санасындағы процестер
тікелей бейнеленбей, тек сыртқы іс-әрекет, дене – кескіндегі мимикалық
қозғалыстар, сыртқы көріністер арқылы айшықталады.
Бір сәтте болған психологиялық жағдайды әр жазушы әрқалай бейнелей алады.
Олардың қолданатын көркемдік тәсілдері де алуан түрлі болуы мүмкін.
Психологиялық шығарманың жанрлық, стильдік ерекшелігін ашатын көркемдік
бейнелеу құралдары – ішкі монолог, монолог, ойлау, қиялдау, ой – түйсік,
ес, елес, өзін - өзі талдау т.б. психология ғылымына тән категориялар.
Мәтіндегі бұл көркемдік тәсілдер адам жанын талдаудың таптырмас құралы
ретінде қарастырылады. Ал, жантану ғылымында олар адамның жан–жүйесінің
заңдылықтарын зерттейтін тәсілдер ретінде қолданылады. Демек, тілдік
тұлғалар да психологиялық қалтарыстарды дәл жеткізу үшін қажетті
функцияларды қатар атқарады.. Сондықтан да көркем шығармадағы өмір
шындығының ең жоғарғы эстетикалық әлемі мен рухани құндылық деңгейі
–психология заңдылықтарымен сабақтас.
Адамның үнемі қозғалыста болатын жан құбылыстарын зерттейтін жантану
ғылымының да негізгі ұстанған нысанасы – психологиялық талдау жасау, яғни
жан талдау. Бұл жөнінде Б.Майтанов: ...психологизм – психологиялық
әдебиет ордасындағы тұрақты елшісі, көркемдік әлемінің жұлын – жүйесі -
деп тегін айтпаса керек. [28; 178]
Психология ғылымы зерттейтін категориялар - сөз өнері өкілдерінің адам
психикасын танытудағы көркемдік құралы екендігі сөзсіз. Олай болса,
психологиялық прозаның көркемдік әлемін ажарлап, оның өзіне тән бейнелеу
құралдарын айқындап, жазушылардың адам психикасын суреттеудегі түсінік,
талғам – танымдарын кәсіби шеберліктерін шыңдап, жетілдіретін психология
ғылымындағы категориялар деп тани аламыз. Атап айтсақ, интроспекция - өзін-
өзі бақылау, ес – адам тәжірибесін есте тұту, сақтау және қайта жаңғырту
жолымен бейнелендіру. Естің негізгі процестері – есте сақтау, ойда қалдыру,
тану, т.б. Аффект – қысқа мерзімді, бұрқ етпе, өте күшті эмоциялық реакция
тағы басқа да толып жатқан эмоция мен сезім, денедегі түрлі құбылыстардың
психологиялық ерекшеліктері, ойлау, қиял формалары сияқты жан талдау
ғылымының ұғым – түсініктері сөз өнеріндегі әдеби психологизмнің зерттейтін
негізгі объектілері, көркемдік бейнелеу құралдары.
Демек, тіл білімі, ұлттық әдебиеттану мен психология ғылымдарының
негізін қалаған ғалымдарымыздың, атап айтқанда А.Байтұрсыновтың Әдебиет
танытқыш атты теориялық еңбегі мен Ж.Аймауытовтың Психология,
М.Жұмабаевтың Педагогикика атты еңбектерін ғылыми айналымға түсіру қажет.
М.Жұмабаев адамның жұмбақ жаратылысы туралы ойларын Шолпанның күнәсі
атты әңгімесінде ерекше суреттейді. ...Тегінде адамның жүрек сырын ұғып,
түсіну мүмкін емес. Теңіз терең емес, адамның жаны терең. Дүниеде адамнан
қиын жұмбақ жоқ. Адам – шешуі жоқ жұмбақ - деп бағалы пікірлер айқан.[29;
97] М.Жұмабаевтың көркемдік ойлау жүйесі үсдіксіз зерттеу объектісіне
айналып, Адамның жұмбақ жаны, Психология атты ғылыми еңбектерінде жан
– жақты зерттеледі.
Адамның жан – жүйесін зерттейтін психологиядағы пән сөздері әдебиеттегі,
әсіресе тілдегі психологиялық талдаудың көркемдік компоненттері болып
табылады. Айталық, адамның ішкі жан дүниесінің әр алуан қыры мен сырын
зерттейтін психология ғылымындағы Ж.Аймауытов пен М.Жұмабаевтің жан
жүректерімен терең таныған талдаулары зая кеткен жоқ. Олар психология,
тілге қатысты ғылыми еңбектерін жазу барысында адам жанының жұмбақ әлемін
тануға, сондай-ақ, көркемдік ұстанымын, ізденістерін, кәсиби шеберліктерін,
стильдік ерекшеліктерін айқындауға, әдебиеттегі өз орындарын белгілеудің
іргетасын қалауға қолғабыс етті.
Психолингвистика – психология мен тіл саласын прозада қатар
қарастыратын ғылым саласы. Шығарма – психологизмге тұнып тұрған көркемдік
ой әлемі, онсыз мәтінді түсіну, қабылдау мүмкін емес. Әсіресе, қаһарманның
рухани әлеміне, ой – арманына бойлау – қиын белес. Ендеше, шығармадағы
психологиялық – философиялық тұжырымдарды дәл анықтау үшін, сырлы әлемнің
жұмбақ күйіне ажар бітіріп суреттеу үшін тілдік тұлғаларға жүгінеріміз
анық. Демек, қос ғылымның тұтас жүргізген талдауы- мәтін
психолингвистикасының үздік үлгісі. Мәселен, І.Есенберлиннің тарихи
романдары көбіне еске алу, оларды ойда қайта жаңғырту тәсілдері арқылы
бейнелендірілсе, ал, Ә.Нүрпейісов пен Ә.Тарази еңбектеріне аффект, яғни
бұрқ етпе, өте күшті эмоциялық реакция тән. Т.Әлімқұлов, Ә.Кекілбаев,
А.Сүлейменовтердің кейіпкерлері өзін - өзі үңіліп, тануға бейім.
Адам өмірі сөз болған жерде оның табиғи жаратылысы, оған тән сезім –
эмоциялары міндетті түрде суреттелері хақ. Психологиялық прозаны тілдік
тұрғыда, жанрлық, стильдік, көркемдік ерекшеліктеріне сай кейіпкерлердің
психологиялық үрдістері әр алуан тәсілде динамикалы түрде зерттеп,
зерделенеді. Көркем шығармада үздіксіз психологиялық талдаулар жасалынбаса,
адамның ойына өң беріліп, көңіліне күй түсірілмейді (А.Байтұрсынов).
Алайда, қазіргі қазақ тіл білімі саласында прозалық жанрлардың, яғни
мәтіннің психологиялық және линвгистикалық арнасы, оның көркемдік бейнелеу
тәсілдері арнайы зерттеу объектісіне айнала қойған жоқ.
Көркем прозадағы психологизм табиғаты кейіпкердің жан сырына тереңдей
еніп, оларды егжей – тегжейлі талдап, көркемдік жүйеде сараланғанда ғана
жан – жақты ашылып, эстетикалық, философиялық, көркемдік құрылымдарға қол
жеткізеді.
Ұлттық прозадағы психологизм мәселесін, психологиялық роман жанрының
ерекшеліктерін, оның ішінде психологиялық бейнелеу тәсілдерінің генезисін,
көркемдік әлемін (поэтикасын) жаңаша көзқарас, ғылыми – теориялық талаппен
әдебиеттің тек өзіне ғана тиесілі көркемдік категориялар тұрғысынан
қарастырып, зерттеу біздің басты мақсатымыз болып табылады.
Қазақ тіліндегі көркем мәтіндерге психолингвистикалық талдау тәсілдері
аранайы жүргізілмесе де, өзіндік өрнегін танытып жүрген ғалымдардың
зерттеулері де баршылық.
Олар – З.Қабдолов, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев,
Қ.Әбдезұлы, Т.Рахымжанов, Т.Есембеков, Р.Тұрысбеков, З.Бисенғали,
Б.Жетпісбаева, А.Ісімақова т.б. секілді білікті мамандардың еңбектері.
Жалпы психологизм, диалог, монолог, пейзаж, портрет секілді көркем
әдебиеттің бәріне ортақ әлемі жан – жақты зерттеліп, өзге де көкейкесті
жайлары қарастырылып келеді. Сондықтан, мәтін психолингвистикасында
шығарманың көркемдік, эстетикалық, стильдік, жанрлық ерекшелігін
айқындайтын күрделі үш бейнелеу құралына түс көру, қимыл көріністері,
заттық әлем талдаулар жасап, олардың психологиялық прозадағы қолдану
тәжірибесі мен ерекшеліктерін, атқаратын көркемдік қызметі мен міндетін
айқындау. Айталық, тарихи, детективті, мемуарлық (өмірбаяндық) т.б. жанр
түрлерінде қарапайым түрде қолданылатын ішкі ой, монолог, диалог, еске алу,
т.б секілді көркемдік тәсілдер психологиялық прозада еріксіз күрделеніп,
кейіпкердің ішкі жан дүниесіне тереңдей еніп, рухани әлемді қазбалай
талдауға талпынады. Өйткені, жанрдың табиғаты мен стиль ерекшелігі соны
талап етеді.
Көркем мәтіндегі психологизм мен талдау өнері, прозаның поэтикасы
әрқашан да әдебиеттанушылардың, сондай – ақ, тілші ғалымдардың зерттеу
объектісіне айналған. Алайда, бұл зерттеу жұмыстары қазақ тіл білімінде
психолингвистика ғылымы ретінде емес, жалпы әдебиеттану немесе тек
лингвистика аясында қарастырылған.
Психологиялық прозаның көркемдік әлемін ажарлайтын, күрделендіріп,
тереңдететін түс көру, ішкі монолог, ішкі диалог, сана айтысы, бейвербалды
ишараттар, көркемдік деталь, заттық әлем т.б. турасында неше түрлі құнды
теориялық пікірлер айтумен бірге оларды өз шығармаларында қолдана білген
жазушы ғалымдарымыз да аз емес.
Ұлттық әдебиеттану ғылымындағы жантану жайлы пікірлердің түп – төркіні
ата – бабаларымыздың сан ғасырлар бойы қалыптасқан салт – сана, әдет –
ғұрып т.б. толып жатқан рәсімдерінде, яғни халықтық психологияда
қалыптасқан.
Ұлттық дәстүр мен салт – сана адамның жан – жүйесі мен ойлау сипатында
көрнекті орын алатынын әр кезеңде әр халықтың ғұлама ойшылдары ерекше атап
көрсетіп отырған. Халықтық психология ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
лингвистикада жаңа бағыттар мен салалардың қалыптасуына ықпал етті. Бұл
ғылымдағы жаңа бағыттар мен ағымдар тың ізденістерге жол ашты.
Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен түрлі қырынан
зерттеліп келеді деуге болады. Олар гендерлік лингвистика,
лингвомәдениеттаным, этнолингвистика, когнитивті лингвистика,
прагмалингвистика, лингвопсихология, паралингвистика, психолингвистика
сияқты жаңа салалардың ғылыми негізін зерделеп тануға ықпал етті.
Қазіргі қазақ тіл білімінде адамның сөйлеу әрекетін, оның механизмін
зерттейтін психолингвистиканың қалыптасып дамуы – арнайы сөз етуді қажет
ететін маңызды мәселе. Демек, психолингвистиканың аясы кеңіп түрлі салада
қызмет атқаруы байқалады. Ол – мәтін психолингвистикасы, яғни қазақ
тіліндегі мәтіндердің психологиялық және лингвистикалық тұрғыда зерттелуі.
Бұл зерттеу жұмыстары соңғы ғасыр ширегінде ғана қарастырыла бастады.
Алайда, адамзатқа тән табиғи, физикалық, биологиялық, психологиялық т.б.
құбылыстарды зерттеу көне дәуір философтары мен психологтарынан бастау
алады. Атап айтсақ, Жан туралы трактаттың авторы Аристотель (б.э.б. 384-
322) әлемдік әдебиетте теориялық психологияның негізін салса, Ф.Бэкон (1561-
1626) жанның атқаратын әрбір қызметін ашып берді.
Пифогор (б.э.д. VІ ғасырда өмір сүрген ойшыл, әрі матиматик) психология
тарихында бірінші болып сезім мен көңіл – күйдің физикалық өзгеруін тапты.
Ал, адамның ойы мен сезіміндегі психологиялық процестерді атақты ғалым
А.Потебня (1835-1891) тіл мен сананың бірлігі тұрғысанан қарастырып, тың
жаңалықтар ашты.
Сондай–ақ, Г.Ф.Гегель, К.Н. Юнг, З.Фрейд, М.Монтень, А.Шопенгауэр,
Сократ, Платон, Ф.Ницше т.б. секілді ойшылдар өз еңбектерінде адамның жан
жүйесі жайлы әр деңгейде өз пікірлерін білдіріп отырған.
А.Н. Веселовский, Л.Н. Выгодский, О.М. Фрейденберг, В.Я. Пропп,
М.М Бахтин, Л.Линзбург, И.ВСтахов секілді белгілі ғалымдар көркем өнер
туындыларының поэтикасы, олардағы психологиялық құбылыстар мен көркемдік
бейнелеу құралдары, олардың шығу тектері, өзге де өнер туындыларының
поэтикасы секілді т.б. теориялық мәселелерді қозғады. Демек, ғылымында
психологизмді лингвистикамен ұштастырып зерттеудің тұсауын кесіп берді.
Психолингвистика ғылымы сөйлеу қабілетінің механизмдерін, оның
құрылысын, сондай–ақ, сөйлем құрамындағы ойдың, логиканың қатысуын
қарастырады. Оның негізгі қызметі – ойлау мен танымды, сезімді
байланыстыру; жарыққа шыққан әрбір сөйлемді лингвистикалық және
психологиялық тұрғыда бағалау; психологиялық үйлесімділікті грамматикалық
заңдылықтармен өзгертудің формальді моделі; сондай-ақ, санада қортылып,
сигнал арқылы түйсікке әсер еткен информацияның мида сарапталу нәтижесі.
Соның негізінде, психолингвистика адам тарапынан қабылданған ақпарлардың
миға құйылу, кодтау және декодтау процесін қарастыру ғылымы болып
саналады.
Психолингвистикадағы мәтін жай ғана сигнал емес, ол сегменттеуге
келетін, әрі сезім мүшелеріне тікелей әсер ете алатын күрделі факторлар
жиынтығынан құралады. Себебі, мәтін – тілдегі ең негізгі, әрі көп
компонентті құрылым. Ондағы психолингвистикалық зерттеулер адамның сөйлеу
механизімінің құрылысы мен әрекетіне белгілі бір мөлшерде физиологиялық
және тілдік тұрғыда талдаулар жасай алады. Сөйлеу кезіндегі артикуляциялық
мүшелердің қызметі процесіндегі функционалды жүйені бақылайды. Демек,
психолингвистика қазіргі заман талабының сұранысына толықтай жауап бере
алатын универсалды ғылым саласы болып табылды. Сондықтан да
психолингвистика қазіргі күнде өз алдына дербес пән ретінде танылып,
анықталды.
Шетел тіл біліміндегі психолингвистикалық зерттеулер
Бұл ғылым саласы шетел тіл білімінде 1953ж бастап зерттеле бастады. Ол
Блумингтон қаласында өткен университет аралық семинарға қатысты болды. Оған
қатысушы ғалымдардың ішінде американдық психолог Дж. Кэролла мен Ч.Озгуд
қатысты. Сондай-ақ, өз пікірін білдіруге этнограф Т.Шебеко да арнайы келді.
Ғалымдар қатарында лингвисттер де өз үлестерін қосты. Олар: Дж. Гринберг,
Ф.Лаунсбери, Э.Леннеберг, Дж. Лотц, Э.Луинбек т.б азаматтар қатысты.
Ғалымдардың анықтауы бойынша, психолингвистиканың сол кездегі міндеті –
сөйлеушінің кодтау және декодтау белгісінің процесін қарастыру болды.
Ч.Озгуд өз тарапынан сөзді айтып, жеткізудің үш деңгейлі моделін
ұсынады, яғни сөйлеу кезіндегі дыбыстардың елеулі физикалық сипатына
байланысты құбылыстарды бақылайды; сөйлеуші мен тыңдаушының санасын
суреттеуге ұмтылады. Кодтау және декодтау процесіне байланысты модельді
қарастырып, кесте арқылы жете түсіндіруге тырысады. Ал, Н.Хомскийдің
жұмыстарында грамматикалық зерттеулер қарастырылды. Онда негізінен, тілдік
қабілеттің психолингвистикалық модельдері жасалды. Бұл зерттеудегі
синтаксистік модель өз ерекшелігімен көзге түсті.
Миллерлік психолингвистика – сөйлеу механизмінің трактовкасын тереңдете
түсті. Ғалым: Адамның миы лингвистикалық сигналдармен қоректенетінін
психолог ғалымдар бұрыннан түсінген. Лингвистер грамматика мен сөйлеудің
механизмдері қандай да бір психоәлеуметтік қозғаушы күштермен меңгеріледі
деген ойда... Негізгі психолингвистикалық мәселе – ол сөйлемдермен іс -
әрекет функциясының бірлігі деген ойды негізге алды. [ ]
1963 жылы француз ғалымдары психолингвистикалық мазмұнда екі жинақ
шығарған. Жинақтың алғашқы басылымында психолингвистиканың жалпы мәселелері
қарастырылады. Ал, екінші жинақта коммунакация түрлері және оның формалары
зерттелінген. Жалпы, Францияда психолингвистикалық зерттеулер 1933 жылдан
басталған. Бұл салада өз еңбектерін сіңірген ғалымдар Андри Валлон, Игнос
Мейерсон, Рене Зазо және т.б. психологтар болды.
Француз психолингвистикасындағы зерттеулер көбіне адамның сөйлеу
әрекетімен байланысты болды. Ал, мәтін жөнінде зерттеулер жүргізілмеді.
Мәселен, француз психологы Джорж Полицердің айтуы бойынша, адам
психологиясы психикалық фонемдер арқылы игерілуі керек емес, нақты әркет
еңбек пен оқуда дейді. Ал, Андрий Валлонның негізгі идеясы бойынша, адам –
биологиялық тіршілік иесі болып табылады; яғни психологияның мақсаты -
әрбір аспектіде адамның даралап көрсету болады. Сонымен бірге, Поля
Фрейстің психолингистикадағы көзқарастары мынадай болды: Вербалдық рұқсат
пен талап ситуациясы арасындағы диалектикалық қатынас тілі ішкі шекарасы
мен талап мінезіне байланысты болып келеді демек, франция еліндегі
психолингвистиканың зерттеу нысанында толығымен адам бейнесі, сөйлеу әркеті
болды; адам тұлғасы стимулдарды қабылдайтын, оған реакция беретін тіршілік
иесі ретінде қарастырды. Бұл зерттеу жұмыстарына көбіне француз
психологтары ғана атсалысқан.
Психолингвистика жөніндегі негізгі ойлар баспа бетінде де жарық көре
бастады. Мәселен, Ф.Брессонның мақаласы психологиялық мән – маңызды
сипаттаудан тұрды. Ол әр түрлі жүйелердің қарым – қатынасын зерттеді.
Ж.Пиаженің мақаласында көтерілген мәселе: сөз және оның интелектуалды
операциясынан тұрды. П.Олерон вербалды әдет – дағдыларды, сөзді тууына
байланысты мәселелерді қарастырды.
АҚШ-та негізгі қиындық грамматика мәселелері жайында туды. Француз
психолингвистері әлеуметтік лингвистиканы қалай атауға болады деп, ғылым
саласындағы туындаған жаңа мәселелерді қарастырумен болды.
Германияда сөйлеу психологиясы В.Вундттың көзқарастарының әсерінен пайда
болды. Бұл әсерді 10-20 жылдардағы еңбектерден байқауға болады, ол немістің
гештальт теориясымен байланыста қаралды.
Немістің ғалымы О.Дитрих идеясы бойынша, тек қана тіл немесе әрбір
сөйлеу актісі мен сөйлеу түсінігі жай ғана әрекет емес, керісінше олар
күрделі психофизиологиялық дәйектеме деген қорытындыға келді. Жалпы,
О.Дитрих психолингвистикасы негізгі пән ретінде психологиямен де,
линвистикамен де ұштасып жатты. [ ]
Немістің сөйлеу пихологиясында ерекше орны бар Карл Брюлер болды. Оның
тіл жөнінде жүргізген зерттелері жаңа ғылымға ешқандай үлес қоспады.
ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда сөйлеу психологиясы бір жақты
болды. Сөйлеу психологиясындағы негізгі мәселе фонетикамен байланысты
қаралды.
Ф.Кайнцтің әйгілі Психология языка деген 5томдың еңбегінде Лео
Вайсгербердің гумбольдтық емес лингвистикасы психологиялық дәйектеме
ретінде батыс герман ғылымында өте белсенді қолданылатындығы көрсетілді.
Бұл неміс психологиясында дәстүрлі ғылым саласы ретінде қалыптасты. Сонымен
бірге, шетелде психолингвистикалық зерттеумен айналысқан румын психологы
Татьяна Слама – Казак болды. Ол бірыңғай фонетикалық жұмыспен айналысқан.
Оның еңбегінде негізінен үш басты мәселе тұрды:
1. балалардың сөйлеу әрекетінің дамуы;
2. семантикалық проблемаларды контексте көру;
3. тіл жүйесі;
Т.Слама –Казак сөйлеу механизмінің құрылысына көңіл бөлгенімен,
негізгі үлгі тілдің функциясында болды. Бұл жайында Мутон баспасынан
шыққан Язык и контекст деген еңбегінде айтады. Ал, З.Фрейд жалпы адам
психикасына, шығармашылық психологияға, көркем өнерге қатысты теориялық –
психологиялық талдаудың жаңаша бағытын ұсынды. Поэт и фантазия атты
туындысы арқылы ол психологиялық талдаудың үздік үлгісін танытты. Ғалым
ашқан психологиялық талдау тәсілі бастапқыда жүйкесі сырқат жандарды
емдейтін медициналық термин болып қалыптасқанымен, бертін келе оның адам
психикасын зерттейтін аумағы кеңейіп, өзге өнер салаларында, соның ішінде
әдебиет әлемінде де көркемдік тәсіл ретінде қолданыла бастады. Әсіресе,
психологиялық талдау тәсілі адамның ішкі жан дүниесін, адам психикасын
жаңаша талдап, тереңдей зерттеуде таптырмас көркемдік бейнелеу болып
табылды. Бұл тәсіл әдебиеттегі психологизмнің жан-жақты өркендеп өсуіне,
психологиялық прозаның философиялық, эстетикалық, көркемдік құндылықтарға
қол жеткізуіне көп үлес қосты.
Л.Гинзбург көркем шығармадағы психологизмнің табиғатын танытар
белгілерді атап өтеді: Автордың өз толғаныстары немесе кейіпкердің өз-
өзін талдауы, рухани әлемді бейнелеудің жанама тәсілдері, сыртқы қимыл
көріністері, бейвербалды ишараттар т.б. бәрі автордың аналитикалық талдауы
арқылы беріледі. Олардың ішінде кейіпкердің ішкі монологы, ішкі сөзі
ерекше орын алады [36; 33].
Психологиялық прозаның жанрлық ерекшелігі Л.Гинзбургтың айтуынша,
кейіпкердің рухани өмірі мен іс-әрекетінің жан-жақты жүйесінде, көп сапалы
қақтығысында, аналитикалық психологизмде, олар кейіпкердің сезіміне сәйкес
келмейтін әрекеттерін, оның себеп салдарын талдап, түсіндіруге
бағытталған.
Сөз өнеріндегі психологиялық талдаудың тағы бір озық үлгісін ұсынған
Швейцариялық ойшыл, психолог ғалым К.Г.Юнг ұжымдық психологизмді жалпы
адамдық сана астарынан, оның өзгертілмеген образды түрі – архетиптен
іздеді. Негізгі архетип ұжымдық бейсаналылық, ол архаикалық рәсім –
салттарда, аңыздарда, символдық тұспалдауда, наным-сенімдерде,
психологиялық актыларда көрініс тауып, кейін көркем өнер туындыларында
дамытылып, жалғасқан құбылыс. Осы ретте К.Г.Юнг адамды психология ғылымы
мен көркем әдебиет екі түрлі бағытта және екі түрлі мақсатта зерттейтінін,
әдеби шығармаға психологиялық әдістемемен келу бір басқа да әдеби-
көркемдік, тілдік тұрғыдан талдау мүлдем өзге өрнекте өрістейді деп
ескерткен. [35; 105].
ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін Жапониядағы ғылыми бағыт
психолингвистикадаға жақынырақ болды. Жапондықтар оны гэнго сейкацу деп
атады. Оның мағынасы языковое существование. Бұл теорияның негізгі
мақсаты – тілдік актіде оқыту болып табылады. Ол массалық коммуникация мен
сөйлеу мәдениетімен байланыста жүрді.
Лондондық мектепте лингвисттердің жұмысы Б.Малинов дәстүрімен
байланысты болды. Сөйлемді түсіну мен оны қабылдау, есте сақтау жайында
Польша психологы В.Щевчук монографиясында жарияланды.
Чехословакияда психолингвистикалық зерттеумен М.Седлаков айналысты.
Алайда, шетел тіл біліміндегі зерттеу жұмыстарының барлығы тек бір жақты
болды; яғни адамның психикасы, бейнесі. Сондай-ақ, сөз, оның мағынасы,
мәні. Қабылдау әрекеті, кодтау және декодтау процесі.
Демек, шетел тіл білімінде жүргізілген жұмыстардың барлығы
психолингвистика ғылымында жеткілікті деп айта алмаймыз.
Мәтін психолингвистикасының орыс тіл білімінде
зерттелуі
Психологиялық мәселелер жөніндегі ойлар мен анализдердің мүмгіндігі
ғылыми тұрғыда жүргізілген зерттеу тәжірибелерінің нәтижесі көркем мәтінді
қабылдауға, түсінуге, сезінуге, сонымен бірге, сөйлеу жүйесінің теориялық
тұрғыда қалыптасқандығын көрсетті. Алайда, бұл ғылым саласының тарихы Одақ
көлемі мен шет елдерде ғана арнайы зерттеліп, келелі теориялық проблемалар
мен әдіснамалық арналары жайында іргелі талдаулар жүргізіліп, көптеген
еңбектер жарық көрді. Олар белгілі орыс ғалымдарының психологтары
(Л.С.Выгодский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубенштейн, А.Р.Лурия т.б.) мен
лингвисттерінің (И.А.Бодуэн де Куртене, А.А.Потебня, Л.В.Щерба,
А.А.Леонтьев) еңбектеріндегі алғашқы ойлармен, пікірлермен, тұжырымдармен
толығып, кемелдене түсті. Кеңес еліндегі зерттеу жұмыстарының қорытындысы
психологиялық негіздер мен лингвистикалық ойларды тоғыстырды. Зерттеу
еңбектерінің барысы мен жобасы соңғы жылдардың ширегінде қайта өңделіп,
кең көлемдегі психолингвистика атты ғылыми сала қалыптасты. Бұл саланың,
яғни психолингвистиканың ең негізгі, әрі күрделі мәселелерді талқыланды.
Мәселен, орыс ғалымдары С.Ф.Занько мен Л.А. Андрееваның Лингвистика және
психолингвистика деген еңбегінде жете қарастырылады. [1; 123] Сонымен
бірге, А.А.Залевскаяның Введение в психолингвистику [2; 85],
В.П.Беляниннің Психолингвистические аспекты художественного текста [3;
98] т.б. ғалымдардың еңбектері жарық көре бастады. Аталған еңбектерде:
• мәтінді қабылдау, сезіну бір деңгейдегі процесс еместігі анықталды;
• мәтінді қабылдау негізінде сезімге берілген эмоционалды нәзік
иірімдер қасиеті, терең ой толғамдар көрінісі мен сөйлеу жүйесінің
элементтері көрініс тапты;
Орыс ғалымдарының жүргізген эксперименталды зерттеулер нәтижесі
Ю.А.Сорокиннің Психолингвистические аспекты изучения текста [4; 1985]
атты еңбегінде жүзеге асты. Онда мәтінді қабылдау процесінің белгісі
ретінде, реципиенттің ой-санасында қабылданған, сана арқылы сараланған
мәтіндегі субъектілік көзқарастармен көбіне автор ойына қайшы келетін
көріністерді сипаттаған. Сондай-ақ, мәтінді қабылдау процесінде болатын
психологиялық, физиологиялық белгілерді анықтады. Ол бір ғана мәтінді
қабылдау процесінде әр реципиенттің өзіндік ерекшелігін, ойлау дәрежесін
зерттеуге мүмкіндік берді.
Көркем мәтіндер әртүрлі болуына байланысты оларға біржақты мінездеме
беру - өте күрделі мәселе. Мысалы, ғылыми мәтіндерде белгілі бір теорияның
қорытындысы, анықтамасы берілсе, көркем мәтіндер түйсік пен эмоцияның
көмегі арқылы адамның сезіміне әсер етуге бағытталады.
Көркем әдеби шығарманың мазмұны өнер әлемін танып қоюмен ғана
шектелмейді, сонымен бірге, ішкі жан дүниенің сарайына, сезім әлеміне
өзгерістер ендіріп, қабылданған ақпарат ми жадында сарапталады. Жалпы,
адамзат жаратылғаннан бері өзін-өзі тануға деген талпынысы толастаған емес.
Адам баласында болатын табиғи, биологиялық, физикалық, психологиялық,
сезімдік құбылыстарды әр ғылым өз саласы бойынша зерттейді. Соның ішінде,
әдебиет адамтану ғылымы деп есептеліп, адамзаттың сүю, күю үшін, азап
щегу үшін жаралған [5; 192] жұмбаққа толы әлемін жан-жақты зерттейтін пән
ретінде танылды.
Адам психикасы, оның құпиясы мен мол табиғаты, естілік және ессіздік
сияқты т.б. психологиялық үрдістер философия, психология және әдебиеттану
ғылымдарында жан талдау тәсілін тудырып, адам мәселесін тереңдей зерттеуге
зейін қоя бастады.
Көркем шығарма дәлдігі – адамның ішкі әлемін, құпия – қалтарыстарын
нақты бейнелеуінде. Демек, кейіпкерінің ішкі және рухани әлемін, іс -
әрекетінің себеп – салдарын көркемдік тұрғыда зерделей зерттеп, жан – жақты
тілдік талдаулар жасағанда ғана мәтінді психолингвистикалық тұрғыда
бағалауға болады.
Ұлы суреткер М.Әуезов айтқандай, нағыз көркем прозаға ...психология
араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ – тақ жолы деп берген
анықтамасы дәлел. [6; 12] . Олай болса, ең алдымен әдебиеттегі психологизм
не дегенге жауап іздер болсақ, әдебиеттегі ұғым – түсініктер сөздігіне
сүйенеріміз хақ. Литературная энциклопедия терминов и понятий атты
сөздікте: Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын
кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең әрі детальді
түрде бейнелеу -, делінген. [7; 835]
Мәтінді қабылдау арқылы оқырман өзінің парасаты мен эмоциялық жігерлі
қасиеттерін дамытып, өзіндік эстетикалық, этикалық позицияларын айқындай
түседі. Ойлауға, сезінуге, толғануға тән қасиеттерін жетілдіреді. Осыған
байланысты орыс ғалымдары көркем мәтіннің психологиялық жағына баса назар
аударып, ерте кезден бастап зерттеу нысандарына айналдырған. Жалпы, орыс
тіл біліміндегі мәтіннің көркемдік айшықтарын психолингвистика тұрғысынан
бағалауға көптеген ғалымдар еңбек етті. Олар көркем мәтінді лингвистика
және психология тұрғысынан ғылыми түрде зерттеудің қажеттігін түсінді.
Демек, психолингвистиканың негізгі қызметі – адамның сөйлеу механизмінің
құрылысы мен әрекетін белгілі бір мөлшердегі тіл құрылысының көзқарасы
тұрғысынан қарастыру. Сондай-ақ, психолингвистикада қабылдаудың рецепторлық
ережесіне сүйене отырып, сөйлеушінің қабылдауымен бірге, ақпараттың миға
құйылуының бір жақты процесі ретінде қарастырған. Орыс ғалымдары,
рецепторлық теорияға тиісінше сөйлемнің қабылдануын, атап айтқанда,
сөйлеуді қозғайтын сөздің, дыбыстың, буынның міндетін іске асыратын
белсенді динамикалық процесс ретінде анықтаған.
Ғылым саласының зерттеу объектісі туралы орыс ғалымы А.А.Леонтьев:
Психолингвистика – тіл құрылымы мен тіл қабілетінің арасындағы қатынас,
оның тақырыбы болып табылады. Сөйлеу әрекеті – тұтас сөйлеу механизмін,
нақты психикалық үйлесімділікті, сөйлем құрамындағы ойды, логиканың
қатысуын қарастырды[1],- деп тұжырым жасаса, Д.Слобин: Психика тілді
игерудің және оны қолданудың негізінде жататын ойлау процесін зерттеуде
психология мен лингвистиканың рөлі ерекше,-деп көрсетеді. Олай болса,
психолингвистика сөйлемдердің туып, қалыптасып, қабылдануын негізге алады.
Демек, лингвистика мен психологияның ортақ пәні – тіл жүйесі болып
табылады. Ал, тіл – математикалық теория, яғни информацияның базалық көзі.
Ендеше көру, сезу мүшесі арқылы қабылдаушы алынған ақпаратты ми жадында
сараптайды. Ол декодтау процесі арқылы жүзеге асады. Ғалым А.А.Леонтьев оны
сөйлесім әрекеті (речевая деятельность) деп атаған, яғни қатынас жасау,
ойды сыртқа шығару құралы деп есептеген. Сонымен бірге, мәтін жөнінде
көтерілген пікірлер, қызу тартыстар баспа бетінде көрініс тауып, әртүрлі
топшылаулар, көзқарастар туындап жатты. Ол ғалымдар: И.В.Арнольд,
Г.И.Богин, А.А.Брудный, И.Р.Гальперин, К.А.Долинин, Н.Д.Зарубина,
О.Л.Каменская, Ю.А.Караулов, А.А.Леонтьев, А.И. Новиков; Ю.А.Сорокин,
Е.Ф.Тарасов т.б.
Аталған ғалымдардың зерттеу еңбектерімен қоса, В.П.Беляниннің
Психолинвистические аспекты художественного текста [3;1988] жұмысында
мәтіннің құрылымына талдаулар мен жинақтаулар жүргізіп, оқырманға тигізер
әсері мен қабылдау әрекетінің ерекшелігі анықталған. Онда жүргізілген
лингвистикалық, семантикалық зерттеулер мен талдаулардың қорытындысы
тілдік, психологиялық сипатта анықталып, ғылым саласына үлкен жаңалықтар
қосты. Нақтылы зерттеулердің нәтижесі мен мәтіндегі талдау әдісі
М.В.Аралов, А.А.Поликарпов, М.А.Морусенко, Ю.А.Тулдаева еңбектерінде
көрініс тапты. Бұл жұмыстарда көркем мәтіннің жаңа қырлары айқындала түсті,
яғни белгілі бір шығарманы спицификалық тұрғыда анықтау аздық етті. Оның
аса күрделі, әрі көп қатпарлы сырларына психологиялық тұрғыда баға беру
жағы жетіспей жатты. Сондықтан да зерттеуші ғалымдар көркем мәтіндегі
лингвистикалық зерттеулердің қатарына тек тілдік тұрғыда жүргізілген
талдаулармен шектелмей, оған қоса қажетті деңгейде психологиялық тұрғыда
талдау, бағалау, зерттеу керектігін анықтады. Сонымен бірге, Кеңес елінде
жүргізілген талдау жұмыстары көркем мәтіндегі жеке тұлғалар табиғатына,
кейпіне ену немесе оның ойымен, көзқарасымен санасу әрекеті сыналды. Онда
тіпті жекелеген әдебиет сыншыларының еңбектерінен тілдік, сондай-ақ,
филисофиялық тұрғыда баға берілген, психологиялық негізде сезініп,
қабылданған ой – тұжырымдарды көруге болды. Демек, орыс ғалымдарының
зерттеу нәтижелерінде тек бір психология ғылымының негізінде адамның ішкі
және жан дүниесіндегі қалыптасу әрекеті анықталса, бұл құбылыс та мәтін
табиғатынан көрініс тапты, яғни мәтінге жүргізілген лингвистикалық және
психологиялық зерттеулер – адамның ойлау қабілетін дамытты, қарым – қатынас
құралы бола алды, мәдени қалыптың мән – мағынасын, тіпті жекелеген дара
тұлғаның психологиялық хәл – күйін бере алды.
Шығарманың роман, повесть, әңгіме тәрізді түрлі жанрлық ерекшеліктері,
олардың көлемімен тығыз байланысты. Кең көлемді шығармалардың көркемдік
ерекшелігі де өзге мәтіндермен салыстырғанда тақырыбы, идеясы, образдар
жүйесі мен эстетикалық құрылымы күрделі. Ал, қысқа мазмұнды тексттерді
түсіну, қабылдау роман тәрізді көркем шығармалармен салыстырғанда өзгеше.
Көркем мәтінде эмоция басым болса, ғылыми аннотоциялық мәтіндерде ол аз,
жұмсалу аясы тар. Сондықтан да оқырман түрлі мәтіндерді оқып танысқанда,
қилы психологиялық өзгеріске түседі, ендеше, шығарма тілін жете қабылдауда,
бағалауда оның жанрлық ерекшелігі де әсер етеді. Бұл жөнінде ғалым
Л.В.Щерба [12; 145] да көркем мәтіннің көптеген нұсқада жұмсалу мүмкіндігін
айтқан, яғни оның ғылыми мәтінмен салыстырғанда қолдану өрісі молырақ
екенін байқаған. Сондықтан да оны жете бағалау, құрылымдық ерекшелігін
кеңінен түсіну – шеберліктің биік шыңы деп бағалаған. Алайда, Л.В.Щербаның
маңызды бақылауы мен көркем мәтін тілін қабылдау әдісі өз кезінде зерттеу
аясын таппады. Бірақ, ғалым ұсынған зерттеу әдісі мәтінді теориялық және
психологиялық тұрғыда бағалаудың үздік үлгісі еді. Ал, ғалым Л.С.Выгодский
де өз тұжырымдамасында көркем мәтінді психологиялық тұрғыда қарастырумен
бірге, көркем шығарманы мәдениеттің, ұлттық сана-сезімнің белгісі ретінде
қабылдаған. Зерттеуші мәтінді терең түсініп, жете бағалау үшін ондағы
элементтерді талдай отырып, автордың психологиялық жан-күйіне енуге, терең
сырларына бойлауға болатындығын анықтаған.
Көркем мәтінді психологиялық тұрғыда бағалаудың ерекшелігі ондағы
кореляциялық элементтердің көрінісі мен автордың жеке түсінігі өзара тығыз
байланыста қаралады. Сондай-ақ, көркем мәтіннің тілдік табиғаты автордың
жеке таным-түсінігіне айналады. Бұл жөнінде Г.О.Винокур [14; 210] мынадай
ұйғарымдар жасайды, яғни көркем мәтіндегі автордың өзіндік тұлғасын қайта
қарау мүмкіндігін тілдік талдаулар көмегімен жазушы тілін зерттеу
мақсатында, оның ішкі әлемін (внутренний мир), жан дүниесін (душу)
тануға болады. Ғалымның пікірінше, бұл мүмкіндікті мәтін тілін тыңдаушы
немесе оқырман терең түсініп қана қоймайды, сондай-ақ, оны қабылдауға,
сезінуге болатындығын түсінеді. Тіпті, 1946 жылдың өзінде Г.О.Винокур мәтін
жүйесіндегі жеке пікірлерден, монолог тәрізді ішкі сезім толғаныстарынан
жазушының жан – жүйесіндегі сан алуан қалыпқа түскен мінез жұмбағын шешуге,
яғни мәтіндегі сөздің қандай қалыпта, қуанышта немесе қайғылы хәлде
тұрғандығын сезуге болатындығын айтқан. Оның жеке басының қасиеті сол
мәтінде сезімге беріліп жырлауда немесе немқұрайлы баяндауда байқалады. Бұл
көріністер түрлі типтегі мәтін құрылысынан көрініс табады. Ол – көркем
мәтінді құрайтын тілдік құрылым мен эмоционалды мағынасы және психологизм.
Бұл жөнінде В.П.Белянин: В психологий доминанта обозночает временно
господствующую, рефлекторную систему, которая обусловливает работу нервным
центром организма в данный момент времени и тем самым придает определенную
направленность [15;67; Автореферат] деп санаған.
Психолингвистикалық зерттеулер Ұлы Отан соғысынан кейін 50 – шы
жылдардың екінші жартысында орыс тіл білімінде психолингвистикаға
байланысты алғашқы семинар өтті (1966 жыл).
А.А.Леонтьевтің еңбегінде кеңес еліндегі психолингвистикалық
зерттеулердің арқауы болатын алғы шарттар баяндалған [23; 118]. Сонымен
бірге, Л.С.Выгодскийдің (А.Н.Леонтьев, И.Р.Гальперин, А.Р.Лурия)
психология мектебінің шеңберінде қалыптасқан еңбектерінде сөйлеу қызметінің
мәні мен табиғаты түсіндірілген. Бұл И.А.Бодуэн де Куртененің
лингвистикалық дәстүрі болды. (Л.В.Щерба, Е.Д.Поликарпов,
Л.П.Якубинский...)
Дәл осы алғы шарттардың бар болуы орыс елінде психолингвистикалық
зерттеулердің ғылым пайда болғанға дейін жасалғандығын ақындайды. Бұл
туралы Н.И.Женкиннің Сөйлеу механизмі деген еңбегінде, ол: өте құнды
деректер негізінде мағынасына қарай психолингвистикалық сөйлеу механизмінің
үлгісі құралады,- деген [24; 370]
Психология мен физиология ғылымдарында психикалық процестер
материалистік жақындық трактовкасында сипатталады, 20-шы жылдардың басында
психологияда материалистік бағыттағы К.Н.Корнилов пен ескі идиалистік
мектептен Г.И.Челпанов күресінде байқалады.
Психологияның нысаны – адам мінез–құлқын игеру. Сол мінез-құлық арқылы
қоздырғыштарға адамдардың жауап қайтару реакциясын көреді. Сол себептен
Корнилов пікірі психикалық бихевиоризмге жақын болды.
Л.С.Выгодский болса, психикалық функцияның қызметін физикалық,
биологиялық тұрғыда организмнің мимен байланысты қасиеттерді зерттеді.
Көбіне адам мен қоғам тарихын бірлікте қарастырды. Соның негізінде адам
әрекетінің мінездемесін тапты [13; 42]. Психологиялық құрал деп тілді
қарастырды.
Көркем мәтіннің типологиялық қалыпты мәселелеріне: оны жіктеу,
табиғатына, жанрлық ерекшелігіне қарай талдау жұмыстары жатады. Бұл
концепцияны қарастыруда Ф.Шиллер, К.Г.Юнг, Д.Спингарн, У.Эко, А.Морье
тәрізді ғалымдар баса назар аударып, дәл осы мәселеге байланысты зерттеу
жұмыстарын жүргізген. Жалпы мәтіндегі таным – түсінік жүйелі түрде орталық
жүйке – жүйеге, ми орталықтарына тікелей бағынышты. Көркем шығармада
болатын сезім толғаныстары бүкіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге
бөлейді. Барша дене қызметінің басын бір сәтте біріктірумен сезім өздігінен
организмге пайдалы не зиянды әсердің хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік
сигнал әсері дененің жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға жетуі
мүмкін. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән қызметі өзгеріске түседі: қан
айналымы, дем алыс, ас қорту, ішкі және сыртқы секреция бездері.
Мәтіндегі кейбір эпизодтардан адам қорқады, ал қорқыныш – жүрек
ауруларына соқтырып, ашу – бауырды, жабырқау мен мұң – асқазанды бұзады.
[16; 195]
Сезімнің пайда болуы мен қалыптасуында үлкен ми жарымшарлар қабығы
маңызды қызмет атқарады. Ми қабығы эмоция жемісі мен көрінісін реттеп,
денедегі барлық құрылыстарды өз қызметіне алады, қабақ асты орталықтарын
тежеумен, оларға басшылық етеді. [18; 214]. Ол жөнінде орыстың аса ірі
психофизиологтарының бірі А.А.Ухтомский де (1923) [17; 229] өз ойын
білдіріп кеткен: Доминанта, это господствующий очаг возбуждения, который
сумерует и накапливает имульсы текущее в центральной нервной системе,
одновременно тормозя и подовляя активность других центров
Нақты доминант ретінде организмнің мінез – құлқын, мақсатты бағытының
жүйесін, түрлі рефлекторлық құлықтың не белсенді, не баяу қалыпты көрінісін
тек мәтін табиғатынан анықтауға болады.
Көркем мәтіндегі эмоционалды–мағыналық доминант көптеген психологтардың,
лингвисттердің пікірінше, (көбіне В.П.Беляниннің) сөйлеуші адамды
табиғатынан өзгеше түрде сипаттайды, бұл мәтін құрылымына байланысты
анықталады. Жазушы ақиқат өмірдің кез келген оқиғасын емес, тек оның өз
көңіліне жақын келген, жүрегімен сезілген көріністерді ғана бейнелейді.
Көркем мәтін – амдардың қоғамдық-коммуникативтік әрекетінің, олардың
арасындағы түсінісудің ерекше құралы. Мәтін өз функциясыда жеке адамдар
арасындағы қатынас, сөйлеу және ойлау әрекетінің нәтижесінде алмасу құралы
ретінде де көрінеді.
Көркем шығармадағы психологизмді сезуге, тануға, көкейде қорытуға жіті
назар, рухани дайындық, парасат, көңілдің өткір жанары керек. Оны ойлау,
түйсіну, пайымдау типтерінің бірі деуге келеді. Демек, адам іс - әрекетіне,
ой-арманына, дүниеге көзқарасына талапшыл талғам, жан – жақты талдау
дүрбісімен көз салып, әділетті пікір түюге бейімделу, соны қаламмен жеткізу
үшін тек қана тіршілік тәжірибесі, тағдыр талқысы ғана емес, зор білім,
интеллект, теориялық – философиялық меже, қалыптасу үстіндегі дүниетаным,
ғымтал, адал, күмәншіл, сенгіш те турашыл жүрек, асықпай ізденгіш сана
құдіреті сияқты сан алуан қасиеттердің тұтас жиынтығы қажет.
Қазіргі қазақ тіліндегі мәтін психолингвистикасы
Қазақ фольклоры ғана емес, Орхон – Енисей жазуларынан да, орта ғасырлық
дәуір әдебиетінен де адам көңілі мен сезімінен хабар беретін отты жолдарды
көру қиын емес.
Жыраулар поэзиясы мен белгілі бір дәрежеде Махамбет поэзиясында
романтикалық психологизм бас көтерсе, Абай поэзиясы реалистік психологизмге
тұнып тұр. Абай реализмінің құдіреті де лирикалық қаһарман жанының сырлары
мен құпия көмбелерін, айрықша тәкаппар, кешірмес сыншыл, аямас қатал,
айтусыз сезімтал көкеймен қорытар ақынның терең психологиялық талдау
өнеріне табан тірейді.
Жалпы, қазіргі қазақ тіліндегі мәтін психолингвистикасын зерттеу мен
бағалау – қажеттілікке сай, мақсатты тіл зерттеу тәжірибесіндегі жаңа сала,
жедел дами бастаған ғылым көзі. Мәтін теориясы көптеген күрделі
проблемаларды қарастыруға жол ашты. Ұлттық тіліміздің айнасы мен сәулесі
болып табылатын мәтіннің негізгі бірліктерінің мәнін ашу, олардағы адам
санасына тікелей әсер ететін психологиялық қалтарыстарды тану, сезіну,
сондай-ақ, тақырыптың идеясын ашу мәселелері аса маңызды мәнге ие болды.
Дәлірек айтқанда, мәтіннің мағынасын анықтау, оны бағалау, өзіндік
заңдылықтарын зерттеу – заман талабы. Олай болса, ең алдымен әдебиеттегі
психологизм не дегенге жауап іздер болсақ, әдебиеттегі ұғым – түсініктер
сөздігіне жүгінеміз. Литературная энциклопедия терминов и понятий атты
сөздікте: Әдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын
кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін, терең, әрі детельді
түрде бейнелеу делінген [7; 835]. Шынында да көркем шығармада кейіпкердің
әр түрлі қалыптағы ішкі ой – толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс - әрекет,
сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық құбылыстарды тереңдетіп,
күрделендіре бейнелеу психологизмінің табиғатын берері анық.
Белгілі әдебиеттанушы ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің
текті белгісі ...қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал –
тәсілдерінің жиынтығы... - дейді. [22; 180] Бұл пікір жоғарыдағы ғылыми
сөздіктің анықтамасын толықтыра түседі. Психологизм көркем әдебиеттегі
психологиялық талдау өнері өресінде жинақталған арнаулы бейнелеу
құралдарының көмегімен кейіпкердің сезімін, ойын, толғанысын, тереңдетіп,
жан – жақты суреттеп, оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік
құндылыққа қол жеткізу болып табылады. Жалпы, көркем әдебиеттегі
кейіпкердің ішкі жан дүниесін бейнелеу барлық жанрдағы шығармаларға тән
құбылыс. Психологизм тек көркемдік жетістігі жоғары, шығарманың эстетикалық
әлемін кейіпкердің ішкі жан дүниесін тереңдей талдап, тану арқылы рухани
құндылық деңгейіне қол жеткізетін психологиялық прозаға ғана тән көркемдік
талап. Демек, қазақ тілінде де жүргізілген талдау жұмыстары тек, бір жақты
психологиялық, не лингвистикалық сипатта болды.
Көркем мәтіндегі психологизмді екі түрлі түсінуге болады. Бірінші, кең
мағынадағы психологизм универсальное . Бұл барлық әдеби шығармаға тән.
Екінші, тар мағынадағы узкое психологизм, жеке адам тағдырына тереңірек
үңіліп, рухани әлемді егжей – тегжейлі бейнелеуге ерекше көңіл бөледі.
Шынында да шығарманы психологиялық тұрғыдан талдап, зерттемей, адам
психикасына тереңдеп енбей, оның табиғатын, сезім құбылыстарын сезініп,
жазу мүмкін емес және оны тану неғайбыл. Адамның сезімдік құбылыстарын
сырттай қызықтап, баяндап беру қара сөзге ғана тән құбылыс. Осы ретте,
А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш атты теориялық зерттеу еңбегінің Қара сөз
бен дарынды сөз жүйесі деген тарауында толғауға анықтама бере келіп,
олардың жанрлық ерекшелік сипатына берілген теориялық зерттеу еңбегінде
олардың жанрлық ерекшелігін, қара сөз бен дарынды сөздің айырмашылықтарын
ажыратып береді. Қара сөзден адам тек ұғым алса, дарынды сөз адамның ойына
өң береді, көңіліне күй түсіреді Міне, психологиялық прозаның басқа көркем
прозадан басты айырмашылығы – адам баласына тән жан құбылыстарын, ішкі және
тысқы сезім түзілістерін тереңдей зерттеп ойға өң, көңілге күй түсіріп,
толғай және толғана білуде болса керек. Бұл турасында белгілі әдебиетші
ғалым Л.Гинзбург О психической прозе атты монографиясында психологиялық
романның көркемдік, стильдік, жанрлық ерекшелігіне теориялық тұрғыдан
мінездеме беріп, оның табиғатын қысқаша былай тұжырымдайды:
Әдеби психологизм әдетте кейіпкердің іс - әрекеті оның ойымен сейкес
келе бермейтіндігімен ерекшеленеді. Ал, талдаудың мақсаты – логиканы іздеу
мен байланыстың себебін анықтау. Психологиялық романның аналитикалық
талдауға тәуелділігі бұрынғы бір жақтылықтан гөрі көпқырлылықты, қарама –
қайшылықты, алуан түрлі сапалылықты талап етеді... [7; 286]
Демек, көркем мәтіндегі психологизм – кейіпкердің ойы мен іс -
әрекетінің кереқарлығы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе.
Алайда, осы жерде ескерер бір жайт - әдеби психологизмде автор мен
кейіпкердің ой–толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа
толы болса да жүйеліліктің сақталатындығы.
Ж.Аймауытовтың осы орайдағы ғылыми тұжырымы айтылған ойларды дәлелдей
түседі: Жан мен тән дүниесіндегі әрбір құбылыста бір себеп болмақ. Жан
дүниесіндегі себепті санасың ар жағындағы мұнартқан санасыздық дүниеден
іздеу керек [5; 239].
Адамның көзбен көріп, құлақпен естігені санада сүзгіден өтіп, мидағы
сигнал, еріксіз іс - әрекет арқылы сыртқа сезіледі. Бұл жөнінде
А.Құнанбаев: бірі – тән, бірі – жан арқылы жүзеге асатын табиғи
құбылыстар десе,
Ш.Құдайбердиев:
Тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек,
Мұрын иіс, тіл – дәмнен хабар бермек.
Бесеуімен мидағы ой хабар алып,
Жақсы – жаман әр істі сол тексермек. [25; 55]
Осы орайда мәтіндегі психологизмді ойлану, түйсіну, пайымдау деуге
келеді. Себебі, әдебиеттің өзі адамтану ғылымы екендігін ескерсек, көркем
шығармадағы адамның есті – ессіз іс - әрекеттерін, жан құбылыстарын,
сезімдік түзілістерін психологиялық талдау тәсілі ғана жете бейнелері анық.
Белгілі зерттеуші, ф.ғ.д. Ш.Елеукенов Арсынның ақыны атты мақаласында:
... Адамның жан дүниесі үш сатылы. Бірінші саты – Ол. Ол дейтіні – адамның
мейрімділік және жауыздық әдейіліктерінің аласұрып қанағат тілейтіндігі,
оған қоғамдық тәртіп бойына сіңген күй – жай қарсы тұрады. Бұл үшінші
сатыны З.Фрейд үстем МЕН сверх Я деп атаған. Адам жан дүниесі айқас
алаңына айналады. Міне, осы жағдайда төбе би рөлін ортаңғы саты атқарады.
Адамды нақтылы жағдайға бейімдейді. [26; 4]
Бейсаналы күй адамның өзіне сезілмегенімен, сыртқа еріксіз әрекеттер
арқылы болса да білінбей тұрмайды. Олар әдебиетте саналы – жүйелі ой ағымы,
белгілі бір іс-әрекеттер арқылы айшықталса, енді бірде автордың еркіне
көнбейтін ішкі бір тоқу тебіреністің қуатты бір толқыны, қозғаушы күші
бейсаналы күй арқылы сыртқа көрінеді. Жоғарыдағы ғалымдардың ой –
пікірлерінен шығатын түйін – жүйелі ой ағымдарына арқа сүйейтін кең
мағынадағы психологизм барлық әдебиетке, оның барлық жанрына тән болса,
кейде саналы, кейде жүйесіз сана толқынын пір тұтатын тереңдетілген
психологизм тек психологиялық талдау тәілдерінен тұратын, кейіпкердің ішкі
жан дүниесін жан – жақты қазбалай жазатын психологиялық прозаның
еншісіндегі рухани құбылыс. Олай болса, Ш.Құдайбердиев айтқандай, жан
құбылысы, кейіпкер ойының тууы мен қозғалысы сол, психологиялық сәттегі
кейіпкердің келбетімен, дүниесіндегі сезімдік қимыл қозғалыстарымен тікелей
байланысты.
Ұлттық көркем сөз өнерінде ХХ-ғасырдың басынан бастап бүгінгі кезеңге
дейін өсіп - өркендеу сатыларынан өтіп кемелденген психологиялық,
лингвистикалық шығармаларды бір жүйеге түсіріп, әдеби теориялық тұрғыдан
талдап, ғылыми айналымға ендіру ұлттық әдебиеттану ғылымындағы, тіл білімі
саласындағы көкейкесті мәселенің бірі. Жалпы, көркем әдебиетке тән кең
мағынадағы психологизм жүйесінен өзгеше бағыттағы адамның ішкі өмірін терең
кестелейтін психологиялық шығарма табиғаты мен оның арнаулы психологиялық
бейнелеу тәсілдері арнайы зерттеу объектісіне айналатын кез келді. Қазіргі
көркем прозадағы психологизмді лингвистикамен қатар алып қарастыру –
психолонгвистиканың зерттеу нысаны.
Психологиялық шығармада жеке адамның ішкі өмірі, өмір мен өлім
арасындағы кезеңде адамзат бастап келетін азапты тағдыр тәлкегі,
кейіпкердің күрделі тұлғаға айналуы көркемдік назарға алынады. Сонымен
қатар, шым – шытырық оқиғалар тізбегінен гөрі жеке адам санасындағы сапалық
өзгеріс, рұхани қопарылыс, ішкі сезімдік құбылыстар тереңдетіле талданады.
Психологиялық бейнелеудің тура түрі, бұл кейіпкердің жан дүниесін
көркемдік таным тұрғысынан танып – білуге, яғни ішкі сөз, қағытпа (реплика)
түрі, өзін - өзі бақылау, ойша елестету, ішкі монолог, еске алу және
елестету т.б. арқылы психологиялық талдау жасау.
Дәл осындай теориялық тұжырымды А.Байтұрсынов дарынды сөзде былай деп
береді: Ақындар ғалымдар сияқты уақиғасын яки нәрсені болған күйде, тұрған
қалыпта бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, ақиқаттауға тырыспайды...
Оның бәрін ақындар өз көңілінше түйіп, өз ойынша жүріп, өз ұйғарымында
суреттеп көрсетеді. Сол өзі ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен көрсетуге бар
өнерін, шеберлігін жұмсайды. Сөйтіп шығарған сөзі, көркем сөзді шығарма
болады дей келе, оларды:
1. Әузеленіп айтылуына қарай
2. Толғанып айтылуына қарай
3. Ғаламдап айтылуына қарай
үшке бөледі.
Ақын әуезе түрінде сөйлегенде уақиғаның ішінде өзі болып, басынан
кешірген адамша сөйлемей, тек сыртта тұрып баяндап, уақиғаға көз салған
адамша, хатта біреуден естіген адамша айтады. Уақиғаны былайша түрде айтып
көрсету тысқарғы түрде айту болады [27; 122]
Демек, А.Байтұрсынов өз кезінде әлемдік әдебиеттану ғылымында
қалыптасқан психологиялық бейнелі тәсілін ұллтық сөз өнерінде дәйекті түрде
қолдана білген.
Сөйлеу, ойлау жүйесі арқылы ішкі сезімді суреттеу – тура тәсіл болса,
екінші – жанама, яғни кейіпкердің психикасы мен санасындағы процестер
тікелей бейнеленбей, тек сыртқы іс-әрекет, дене – кескіндегі мимикалық
қозғалыстар, сыртқы көріністер арқылы айшықталады.
Бір сәтте болған психологиялық жағдайды әр жазушы әрқалай бейнелей алады.
Олардың қолданатын көркемдік тәсілдері де алуан түрлі болуы мүмкін.
Психологиялық шығарманың жанрлық, стильдік ерекшелігін ашатын көркемдік
бейнелеу құралдары – ішкі монолог, монолог, ойлау, қиялдау, ой – түйсік,
ес, елес, өзін - өзі талдау т.б. психология ғылымына тән категориялар.
Мәтіндегі бұл көркемдік тәсілдер адам жанын талдаудың таптырмас құралы
ретінде қарастырылады. Ал, жантану ғылымында олар адамның жан–жүйесінің
заңдылықтарын зерттейтін тәсілдер ретінде қолданылады. Демек, тілдік
тұлғалар да психологиялық қалтарыстарды дәл жеткізу үшін қажетті
функцияларды қатар атқарады.. Сондықтан да көркем шығармадағы өмір
шындығының ең жоғарғы эстетикалық әлемі мен рухани құндылық деңгейі
–психология заңдылықтарымен сабақтас.
Адамның үнемі қозғалыста болатын жан құбылыстарын зерттейтін жантану
ғылымының да негізгі ұстанған нысанасы – психологиялық талдау жасау, яғни
жан талдау. Бұл жөнінде Б.Майтанов: ...психологизм – психологиялық
әдебиет ордасындағы тұрақты елшісі, көркемдік әлемінің жұлын – жүйесі -
деп тегін айтпаса керек. [28; 178]
Психология ғылымы зерттейтін категориялар - сөз өнері өкілдерінің адам
психикасын танытудағы көркемдік құралы екендігі сөзсіз. Олай болса,
психологиялық прозаның көркемдік әлемін ажарлап, оның өзіне тән бейнелеу
құралдарын айқындап, жазушылардың адам психикасын суреттеудегі түсінік,
талғам – танымдарын кәсіби шеберліктерін шыңдап, жетілдіретін психология
ғылымындағы категориялар деп тани аламыз. Атап айтсақ, интроспекция - өзін-
өзі бақылау, ес – адам тәжірибесін есте тұту, сақтау және қайта жаңғырту
жолымен бейнелендіру. Естің негізгі процестері – есте сақтау, ойда қалдыру,
тану, т.б. Аффект – қысқа мерзімді, бұрқ етпе, өте күшті эмоциялық реакция
тағы басқа да толып жатқан эмоция мен сезім, денедегі түрлі құбылыстардың
психологиялық ерекшеліктері, ойлау, қиял формалары сияқты жан талдау
ғылымының ұғым – түсініктері сөз өнеріндегі әдеби психологизмнің зерттейтін
негізгі объектілері, көркемдік бейнелеу құралдары.
Демек, тіл білімі, ұлттық әдебиеттану мен психология ғылымдарының
негізін қалаған ғалымдарымыздың, атап айтқанда А.Байтұрсыновтың Әдебиет
танытқыш атты теориялық еңбегі мен Ж.Аймауытовтың Психология,
М.Жұмабаевтың Педагогикика атты еңбектерін ғылыми айналымға түсіру қажет.
М.Жұмабаев адамның жұмбақ жаратылысы туралы ойларын Шолпанның күнәсі
атты әңгімесінде ерекше суреттейді. ...Тегінде адамның жүрек сырын ұғып,
түсіну мүмкін емес. Теңіз терең емес, адамның жаны терең. Дүниеде адамнан
қиын жұмбақ жоқ. Адам – шешуі жоқ жұмбақ - деп бағалы пікірлер айқан.[29;
97] М.Жұмабаевтың көркемдік ойлау жүйесі үсдіксіз зерттеу объектісіне
айналып, Адамның жұмбақ жаны, Психология атты ғылыми еңбектерінде жан
– жақты зерттеледі.
Адамның жан – жүйесін зерттейтін психологиядағы пән сөздері әдебиеттегі,
әсіресе тілдегі психологиялық талдаудың көркемдік компоненттері болып
табылады. Айталық, адамның ішкі жан дүниесінің әр алуан қыры мен сырын
зерттейтін психология ғылымындағы Ж.Аймауытов пен М.Жұмабаевтің жан
жүректерімен терең таныған талдаулары зая кеткен жоқ. Олар психология,
тілге қатысты ғылыми еңбектерін жазу барысында адам жанының жұмбақ әлемін
тануға, сондай-ақ, көркемдік ұстанымын, ізденістерін, кәсиби шеберліктерін,
стильдік ерекшеліктерін айқындауға, әдебиеттегі өз орындарын белгілеудің
іргетасын қалауға қолғабыс етті.
Психолингвистика – психология мен тіл саласын прозада қатар
қарастыратын ғылым саласы. Шығарма – психологизмге тұнып тұрған көркемдік
ой әлемі, онсыз мәтінді түсіну, қабылдау мүмкін емес. Әсіресе, қаһарманның
рухани әлеміне, ой – арманына бойлау – қиын белес. Ендеше, шығармадағы
психологиялық – философиялық тұжырымдарды дәл анықтау үшін, сырлы әлемнің
жұмбақ күйіне ажар бітіріп суреттеу үшін тілдік тұлғаларға жүгінеріміз
анық. Демек, қос ғылымның тұтас жүргізген талдауы- мәтін
психолингвистикасының үздік үлгісі. Мәселен, І.Есенберлиннің тарихи
романдары көбіне еске алу, оларды ойда қайта жаңғырту тәсілдері арқылы
бейнелендірілсе, ал, Ә.Нүрпейісов пен Ә.Тарази еңбектеріне аффект, яғни
бұрқ етпе, өте күшті эмоциялық реакция тән. Т.Әлімқұлов, Ә.Кекілбаев,
А.Сүлейменовтердің кейіпкерлері өзін - өзі үңіліп, тануға бейім.
Адам өмірі сөз болған жерде оның табиғи жаратылысы, оған тән сезім –
эмоциялары міндетті түрде суреттелері хақ. Психологиялық прозаны тілдік
тұрғыда, жанрлық, стильдік, көркемдік ерекшеліктеріне сай кейіпкерлердің
психологиялық үрдістері әр алуан тәсілде динамикалы түрде зерттеп,
зерделенеді. Көркем шығармада үздіксіз психологиялық талдаулар жасалынбаса,
адамның ойына өң беріліп, көңіліне күй түсірілмейді (А.Байтұрсынов).
Алайда, қазіргі қазақ тіл білімі саласында прозалық жанрлардың, яғни
мәтіннің психологиялық және линвгистикалық арнасы, оның көркемдік бейнелеу
тәсілдері арнайы зерттеу объектісіне айнала қойған жоқ.
Көркем прозадағы психологизм табиғаты кейіпкердің жан сырына тереңдей
еніп, оларды егжей – тегжейлі талдап, көркемдік жүйеде сараланғанда ғана
жан – жақты ашылып, эстетикалық, философиялық, көркемдік құрылымдарға қол
жеткізеді.
Ұлттық прозадағы психологизм мәселесін, психологиялық роман жанрының
ерекшеліктерін, оның ішінде психологиялық бейнелеу тәсілдерінің генезисін,
көркемдік әлемін (поэтикасын) жаңаша көзқарас, ғылыми – теориялық талаппен
әдебиеттің тек өзіне ғана тиесілі көркемдік категориялар тұрғысынан
қарастырып, зерттеу біздің басты мақсатымыз болып табылады.
Қазақ тіліндегі көркем мәтіндерге психолингвистикалық талдау тәсілдері
аранайы жүргізілмесе де, өзіндік өрнегін танытып жүрген ғалымдардың
зерттеулері де баршылық.
Олар – З.Қабдолов, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев,
Қ.Әбдезұлы, Т.Рахымжанов, Т.Есембеков, Р.Тұрысбеков, З.Бисенғали,
Б.Жетпісбаева, А.Ісімақова т.б. секілді білікті мамандардың еңбектері.
Жалпы психологизм, диалог, монолог, пейзаж, портрет секілді көркем
әдебиеттің бәріне ортақ әлемі жан – жақты зерттеліп, өзге де көкейкесті
жайлары қарастырылып келеді. Сондықтан, мәтін психолингвистикасында
шығарманың көркемдік, эстетикалық, стильдік, жанрлық ерекшелігін
айқындайтын күрделі үш бейнелеу құралына түс көру, қимыл көріністері,
заттық әлем талдаулар жасап, олардың психологиялық прозадағы қолдану
тәжірибесі мен ерекшеліктерін, атқаратын көркемдік қызметі мен міндетін
айқындау. Айталық, тарихи, детективті, мемуарлық (өмірбаяндық) т.б. жанр
түрлерінде қарапайым түрде қолданылатын ішкі ой, монолог, диалог, еске алу,
т.б секілді көркемдік тәсілдер психологиялық прозада еріксіз күрделеніп,
кейіпкердің ішкі жан дүниесіне тереңдей еніп, рухани әлемді қазбалай
талдауға талпынады. Өйткені, жанрдың табиғаты мен стиль ерекшелігі соны
талап етеді.
Көркем мәтіндегі психологизм мен талдау өнері, прозаның поэтикасы
әрқашан да әдебиеттанушылардың, сондай – ақ, тілші ғалымдардың зерттеу
объектісіне айналған. Алайда, бұл зерттеу жұмыстары қазақ тіл білімінде
психолингвистика ғылымы ретінде емес, жалпы әдебиеттану немесе тек
лингвистика аясында қарастырылған.
Психологиялық прозаның көркемдік әлемін ажарлайтын, күрделендіріп,
тереңдететін түс көру, ішкі монолог, ішкі диалог, сана айтысы, бейвербалды
ишараттар, көркемдік деталь, заттық әлем т.б. турасында неше түрлі құнды
теориялық пікірлер айтумен бірге оларды өз шығармаларында қолдана білген
жазушы ғалымдарымыз да аз емес.
Ұлттық әдебиеттану ғылымындағы жантану жайлы пікірлердің түп – төркіні
ата – бабаларымыздың сан ғасырлар бойы қалыптасқан салт – сана, әдет –
ғұрып т.б. толып жатқан рәсімдерінде, яғни халықтық психологияда
қалыптасқан.
Ұлттық дәстүр мен салт – сана адамның жан – жүйесі мен ойлау сипатында
көрнекті орын алатынын әр кезеңде әр халықтың ғұлама ойшылдары ерекше атап
көрсетіп отырған. Халықтық психология ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz