Өндірістің экономикалық тиімділігі
Кіріспе
ЌАЗАЌСТАН Б‰КІЛ ЄЛЕМДІК САУДА ЙЫМЫНЫЊ ЌАТАРЫНА М‰ШЕ БОЛЫП КІРУДЕ.
ЄЛЕМДІК НАРЫЌТАЃЫ К‰РЕС БИЗНЕСТІ БЄСЕКЕНІЊ ЖАЊА ЖАЃДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУ
ЌАЖЕТТІЛІГІН КµРСЕТЕДІ ,ЯЃНИ Б±Л КЕЗДЕГІ КЄСІПКЕРЛІК ЌЫЗМЕТТІЊ БЄСЕКЕГЕ
ЌАБІЛЕТТІЛІГІ, µНДІРІСТІЊ ТИІМДІЛІГІН ЖОЃАРЛАТУМЕН СОНЫЊ ІШІНДЕ
МАТЕРИАЛДЫЌ, ЕЊБЕКТІК ЖЄНЕ ЌАРЖЫЛЫЌ РЕСУРСТАРДЫЊ ЄРБІР БІРЛІГІНІЊ
ЌАЙТАРЫМДЫЛЫЃЫН ЖОЃАРЛАТУ, НЕГІЗГІ µНДІРІСТІК ЌОРЛАРДЫ ТИІМДІ ЌОЛДАНУ
АРЌЫЛЫ КµРІНЕДІ. Б±Л МЄСЕЛЕНІ ШЕШУДЕ µНДІРІСТІЊ ТИІМДІЛІГІН ЖОЃАРЛАТУДЫЊ
НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЕЊБЕК µНІМДІЛІГІНІЊ Т±РАЌТЫ µСУ ЌАРЌЫНЫН
ЖОЃАРЛАТУДЫ АЛДЫЊЃЫ ЖОЛЃА ЌОЙДЫ.
Кез-келген меншік формадағы кєсіпорын ‰шін єрт‰рлі ќ±ндыќ жєне
натуралды кµрсеткіштермен сипатталған шаруашылық әрекетінің соңғы нәтиже
эффектісін ескере керу өте маңызды. Бірақ, соңғы нәтиже нақты және
затталған еңбектің, оған жетудегі шығындармен салыстырмайынша, кәсіпорынның
даму болашағымен ағымды жағдайына толық баға бере алмайды.
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігі категорияларының арақатынасына
әртүрлі көзқарастар бар: бір экономистер оларды бір ұғымда деп,
кейбіреулері еңбек өнімділігіне қарағанда өндіріс тиімділігін кең мағынада
деп санайды, ал үшіншілері кері көзқараста.
Бұл екі экономикалық категориялар бір тектес, бірақ бір ұғым емес.
Өндірістің тиімділігі келесі факторлардан құрылады: нақты еңбекті үнемдеу,
капиталды салымдармен табиғи реурстарды, ағымдағы негізгі және айналым
қорларын үнемдеу. Кең мағынада тиімділік сөзі қоғамдық өндірістің барлық
фазаларын қамтиды. Егер де нақты және затталған еңбектің ағымды жиынтық
шығындары ғана алынса, бұл кезде өндіріс тиімділігі қоғамдық еңбек
өнімділігімен сәйкес келеді.
Өндіріс тиімділігімен еңбек өнімділігінің өзара байланыстылығын
қарастыру үшін, қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділік мәселелерін
түсінудегі алғы шартарды ескеру қажет.
Өндірістің экономикалық тиімділігі категориясы барлық өндірістік
процеспен анықталады. Экономикалық тиімділіктің өзгеруіне өндірістік
қатынастар және оларды білдіретін өндірістің , бөлудің, айырбастау мен
тұтынудың экономикалық заңдылықтары әсер етеді. Бірақ та экономикалық
тиімділіктің динамикасына шешуші болып өндіріс процесі тура әсер етеді.
Өндіріс тиімділігін жоғарлатып отыру үшін, жұмыскермен өндірілген өнім
материалды-өндірістік шығындармен және оған төсенетін еңбек ақыны
үнемдеумен қоса жүруі қажет. Көрсетілген заңдылықтарды әрбір ағымды кезеңде
іске асыру, әрбір келесі сатыда еңбек өнімділігінің өсімше қарқындылығын
жылдамдату және тұрақтандыру үшін экономикалық және әлеуметтік жағдайлардың
құруын қамтамасыз етеді. Қоғамдық өндірістің тиімділігі мен еңбек
өнімділігінің арасында өзара байланыс пен өзгешеліктер анықталады, және де
өндірістің тиімділігі өзгерісіндегі нақты еңбек өнімділігінің динамикасына
ерекше роль беріледі.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты ол қазіргі кәсіпорынның еңбек өнімділігі
мен өндіріс тиімділігін жоғарлатудың күрделі және кешенді мәселелерін
зерттеу, өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін жоғарлату бойынша кешенді
қолданылатын ұсыныстарды тағайындау және олардың өсу факторларының барлығын
қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер тұжырымдалды :
1. Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігінің маңызды критерийлері
мен мазмұнын ашу.
2. Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштерді анықтау.
3. Кәсіпорын әрекетінің қаржылық нәтижесіне және де негізгі
капиталдың, айналым капиталының және жұмыс күшінің тиімді
қолдануына талдау жүргізу.
4. Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін жоғарлату бойынша
ұсыныстарды қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қосымша және
қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім үшке бөлінген.
Бірінші бөлімде еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігінің маңызды
түсініктері, олардың ішкі және сыртқы факторларының тәуелділігін және еңбек
өнімділігімен өндіріс тиімділігінің өзара байланыстылығы мен өлшеу
әдістемелерін қарастырады.
Екінші бөлімде еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштер талданады. Бұл кездегі көрсеткіштерді талдауда детерминациялық
факторы басты орын алады.
Үшінші бөлімде кәсіпорында жүргізілген талдаудың негізінде еңбек
өнімділігі мен өндіріс тиімділігін жоғарлату бойынша кешенді ұсыныстар
берілген.
Қорытындысында дипломдық жұмыстың басты тұжырымдары көрсетілген.
1 Еңбек өнімділігі - өндіріс тиімділігін жоғарлатудың маңызды
факторы
1. Өндірістің экономикалық тиімділігі мен еңбек өнімділігінің өзара
байланыстылығы
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігі категорияларының арақатынасына
әртүрлі көзқарастар бар: бір экономистер оларды бір ұғымда деп,
кейбіреулері еңбек өнімділігіне қарағанда өндіріс тиімділігін кең мағынада
деп санайды, ал үшіншілері кері көзқараста.
Бұл екі экономикалық категориялар бір тектес, бірақ бір ұғым емес.
Өндірістің тиімділігі келесі факторлардан құрылады: нақты еңбекті үнемдеу,
капиталды салымдармен табиғи реурстарды, ағымдағы негізгі және айналым
қорларын үнемдеу. Кең мағынада тиімділік сөзі қоғамдық өндірістің барлық
фазаларын қамтиды. Егер де нақты және затталған еңбектің ағымды жиынтық
шығындары ғана алынса, бұл кезде өндіріс тиімділігі қоғамдық еңбек
өнімділігімен сәйкес келеді.
Өндіріс тиімділігімен еңбек өнімділігінің өзара байланыстылығын
қарастыру үшін, қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділік мәселелерін
түсінудегі алғы шартарды ескеру қажет.
Өндірістің экономикалық тиімділігі категориясы барлық өндірістік
процеспен анықталады. Экономикалық тиімділіктің өзгеруіне өндірістік
қатынастар және оларды білдіретін өндірістің , бөлудің, айырбастау мен
тұтынудың экономикалық заңдылықтары әсер етеді. Бірақ та экономикалық
тиімділіктің динамикасына шешуші болып өндіріс процесі тура әсер етеді.
Өндіріс тиімділігі өндірістік емес салалардың қызмет ету тиімділігі мен
дамуы өзара байланысты. Өндірістік емес сфераның тиімділігі өндірістің
өсуіне және тиімділіктің жоғарлауына деген әсері негізінен өндіріс емес
сфераның материалдық өндіріс жұмыскерлерін дамыту арқылы іске асырылады.
Бұл әсер екі бағыт арқылы көрінеді:
а) еңбек күшінің сапалы көрсеткіштерін дамыту (білім, кәсіби дайындық,
денсаулық жағдайы және тағы басқалар);
б) бос уақытты тиімді қолдану. Өндірістік емес сфераның кешенді
салаларының дамуы мен камтамасыздандырылған бос уақыттың колданылу
тиімділігінің деңгейін жоғарлату еңбек өнділігінің өсуіне және өндірістің
тиімділігін жоғарлатуға, материалдық өндіріс сферасының жұмыскерлерінің жан-
жақты дамуына пайдасын тигізеді.
Сөйтіп, өндіріс тиімділігі уақытты үнемдеу заңының басты формасы және
категориясы ретінде ғана емес, нақты және атқарылған еңбекті, өндіріс
процесін және де ұдайы өндірістің басқа да деңгейлерін үнемдеуге әсерін
тигізеді.
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділік категорияларының сандық
айырмашылығында айта кеткені жөн. Егер еңбек өнімділігі немесе өндірім
өндірістік өнімнің және оны жасаумен айналысатын жұмыскерлердің санына
қатынасы мен білінсе, онда экономикалық тиімділік, өндіріс өнімінің
коғамдық еңбектің жалпы немесе жиынтық шығындарының қатынасымен анықталады.
Жиынтық қоғамдық өнімді жасауда еңбек шығындарының келесі түрлері
қатысады: материалдық өндіріс сферасындағы жұмыскерлердің нақты еңбегі;
атқарылған еңбек шығындарының екі түрі:
а) материалды-өндірістік шығындар, басқаша аталатын тұтынушылық
шығындар;
б) негізгі және айналымдық өндірістік табыстар, басқаша айтқанда
қолданылатын немесе авансталған қоғамдық еңбек шығындары.
Еңбек процесінің нәтижесі ол нақты және затталған еңбектің күрделі
арақатынасының салдары болып табылады, бірақ қоғамдық өндірістің тиімділік
қарқыны бәрі-бір еңбек өнімділігінің өсу қарқынымен анықталады.
Еңбек өнімділігінің өсу қарқынына әсер ететін шығындардың түрлеріне
сәйкес, еңбек өнімділігінің өсу қарқынын келесі коэффициенттердің
динамикасының өзара байланысы ретінде: еңбектің қор қарулануымен;
материалдық қарулануымен (бір жұмыскерге есептегендегі материалды-
өндірістік шығындар); бір жұмыскерге есептегендегі еңбек ақының төленуімен
көрсетуге болады. Затталған еңбек шығындарының нақты еңбек өнімділігінің
қарқынына әсері әр түрлі. Еңбектің қор қарулануының өсуі, техникалық
процесстің материалды-заттық көрісінің формасы ретінде және еңбек
өнімділігі өсімшесінің қарқынын жылдамдататын құралы болып табылады. Осы
коэффициенттердің арақатынасының заңдылығы, ол еңбек өнімділігінің өсу
қарқынының, оның қор қарулануының өсу қарқынынан озуы болып табылады. Осы
жағдайда ғана өндірістің өсуі негізгі өндірістік қорлардың өсуінен озып
отырады.
Өндіріс тиімділігін жоғарлатып отыру үшін, жұмыскермен өндірілген өнім
материалды-өндірістік шығындармен және оған төсенетін еңбек ақыны
үнемдеумен қоса жүруі қажет. Көрсетілген заңдылықтарды әрбір ағымды кезеңде
іске асыру, әрбір келесі сатыда еңбек өнімділігінің өсімше қарқындылығын
жылдамдату және тұрақтандыру үшін экономикалық және әлеуметтік жағдайлардың
құруын қамтамасыз етеді. Қоғамдық өндірістің тиімділігі мен еңбек
өнімділігінің арасында өзара байланыс пен өзгешеліктер анықталады, және де
өндірістің тиімділігі өзгерісіндегі нақты еңбек өнімділігінің динамикасына
ерекше роль беріледі.
Экономикалық тиімділіктің мәселелерін шешуде затталған еңбекті
үнемдеудің маңыздылығы көптеген жұмыстарда көрсетілген. Осыған қоса
заталған еңбекті үнемдеу, адамның іс-әрекеті және нақты еңбекті үнемдеуден
жеке қоспай қарастырылады. Сол аралықта затталған еңбекті үнемдеу нақты
еңбектің іс-әрекеті және оның өнімділігінің өсуі арқылы ғана орындалады.
Затталған еңбек шығындарындағы өзгерістерді көрсететін өнімнің материалдық
және қор сыйымдылығының коэффициенттерін жоғарлату немесе төмендету нақты
еңбектің белсенділігінің жоғарлауының немесе төмендеуінің нәтижелері болып
табылады. Нақты еңбек өнімділігінің өсу қарқынының жеткіліксіздігі
өндірістің жоспарланған көлемін алу үшін жұмыс бастылықты ұлғайтуды қажет
етеді, яғни елдегі еңбек балансының шиеленісуіне және еңбек күшінің
жетіспеушілігінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Затталған еңбекті үнемдеу нақты еңбектің сапалы нәтижелілігі,
өнімділігі және белсенділігі арқылы іске асырылады. Өз ретінде нақты
еңбекті үнемдеу, затталған еңбектің сапасы мен өте жоғары өнімділіктің
салдары болып табылады. Затталған еңбектің техникалық, экономикалық және
әлеуметтік көрсеткіштері де адаммен анықталады. Сапасыз шикізат немесе
жабдықтарды қолдану кезінде, өз жұмысына мүдделі, жоғары маманданған
адамнан да экономикалық және әлеуметтік тиімді нәтижені тосу ойға сыймайды.
Кері жағдайда да нәтиже сол қалпында қалады.
Экономикалық тиімділікті жоғарлатудың мәселелері - бұл сапалы тәртіп
мәселелері, барлық жағдайларда бәрі-бір адамның өзінің “сапалылығымен”,
оның білімділігімен және арнайы дайындығының деңгейімен, еңбекке
қатыстылығымен еңбекке түрткі болған мотивациямен анықталады. ҒТП
жетістіктерін іске асырудың экономикалық тиімді жағдайы болып ылғида еңбек
күшінің ҒТП деңгейіне “сапалы” сәйкестігі шығады.
Қазіргі өндірістің сапасы әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуде
жеке бас факторларының ролі өсуі, адамның сұраныстарына, рухани
сұраныстарын кеңейту мен қанағаттандыруға оның материалдық қамтамасыздану
деңгейін жоғарлатуға көңіл аударуды күшейтуді көздейді. Адамның еңбек ету
және өмір сүру жағдайлары адамның дамуына және оның еңбекке деген
қатынасына, ол адами фактор арқылы - өндіріс тиімділігіне әсер етеді.
Осыған байланысты өндіріс бұрынғыға қарағанда, адамның материалдық немесе
рухани сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталған болып келеді.
2. Еңбек өнімділігі: көрсеткіштері мен өлшеу әдістері
Еңбек әрекетінің мақсаты нәтиже алу, мысалға өнім немесе қызметті
өндіру. Кез келген жұмыскер немесе олардың топтары үшін осы нәтиженің
жемістілігі , яғни бір-бірлік жұмыс уақытының бірлігінде (сағат, күн, жыл)
өндірілген өнім (қызмет) саны. Бұл нәтиже жоғары болған сайын, нәтиженің
бір-бірлігіне шығындар сонша аз, соның ішінде бөлме үшін жалдық төлем,
электроэнергия үшін төлем тағы басқалар.
Сөйтіп, еңбек өнімділігінің жоғарлауы кезіндегі өнім көлемінің
ұлғаюымен қоса оған деген шығындарда төмендейді. Еңбектің жемістілігі,
тиімділігі еңбек өнімділігінің көрсеткіштері арқылы өлшенеді. Еңбек
өнімділігі – бұл уақыт бірлігінде жасалған жұмыс (өнім, қызмет) көлемімен
өлшенетін жұмыскерлердің мақсатқа сай әрекетінің өнімділік көрсеткіші.
Еңбек өнімділігінің негізгі жағдайлары:
- нақты еңбектің өнімділігі, жұмыс уақытының бірлігінде өндірілген
өнімнің санымен өлшенеді;
- еңбек өнімділігін жоғарлауты жұмыс уақытын үнемдеуге әкеледі;
- өнім бірлігін жасауға кеткен еңбектің аз көлемі, бірдей уақыт
аралығында көп өнім бірлігін жасауға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігін сипаттайтын көрсеткіштер, экономикалық және
әлеуметтік даму жоспарларын дайындағанда, және де олардың орындалуын талдау
кезінде аса маңызды рөл алады. Жоспарлы экономика жұмысы кезіндегі еңбек
өнімділігінің көрсеткіші ылғида өнім өндірісінің көлемімен байланысты
болады. Бұл кезде еңбек өнімділігін жоғарлату арқылы өнімнің қаншаға
өскенін орнатуға болады. Бұл өте маңызды, өйткені қызметкерлердің тұрақты
немесе аз саны кезіндегі еңбек өнімділігінің өсуі арқылы өнімнің барлық
өсуін қамтамасыз ету экономика дамуының магистральды бағыты болып табылады.
Бұл кезде көрсетілген өнімнің өсуін еңбекті үнемдеу , арқылы, яғни еңбек
күшінің өнімділік деңгейін жоғарлатуды қамтамасыз ету қажет. Ал басқа
факторлар арқылы өнімнің қосымша өсуін алуға болады.
Еңбек өнімділігінің деңгейі 2 көрсеткішпен көрсетілуі мүмкін:
1. өнімді өндіру – уақыт бірлігінде өндірілген өнімнің саны;
2. өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығы - өнім бірлігіне жұмсалған
уақыт шығындары.
Келесі белгілеулер еңгізейік: өнім көлемі Q, еңбек шығындары Е, уақыт
бірлігінде өнімнің орташа өндірілуі W:
(1),
(2).
Бірінші көрсеткіш еңбек өнімділігінің тікелей көрсеткіші ретінде
шығады, осы көрсеткіштің көлемі үлкен болған сайын, еңбек өнімділігі де
жоғары болады. Екінші көрсеткіш кері болып табылады, өйткені осы
көрсеткіштің көлемі аз болған сайын, сонша еңбек өнімділігі де жоғары
болады.
Ең алдымен экономикалық есептеулерде жиірек қолданылатын уақыт
бірлігіндегі өнім өндірімінің көрсеткіштеріне назар аударайық.
Еңбек өнімділігінің деңгейін анықтаған кезде өнім және еңбек шығындары
әртүрлі өлшем бірліктерімен көрсетілуі мүмкін. Уақыт бірлігіндегі өнім
өндіру көрсеткішінің бөлімін - өнімді өндіруге кеткен еңбек шығындарын
қарастырайық, олар былай өлшенуі мүмкін:
- адам-сағатпен өтелген;
- адам-күнмен өтелген;
- адам-аймен, адам-тоқсанмен немесе адам-жылмен өтелген (бұл уақыт
бірліктері тиесілі уақыт кезеңіндегі жұмыскерлердің орташа
санына эквивалентті).
Сәйкесінше еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткіштері ажыратылады:
орташа күндік, орташа айлық, орташа тоқсандық, орташа жылдық өнім өндірімі.
Егер еңбек шығындары адам-сағатта өлшенген болса, онда бір жұмысшымен
бір сағат ішінде өндірілген өнімнің орташа көлемін білдіретін өнімді
өндірудің орташа сағаттық көлемін аламыз:
(3).
Егер еңбек шығындары адам-күнде өлшенген болса, онда өтелген бір
күндегі бір жұмысшымен өндірілген өнімнің орташа күндік көрсеткіші алынады:
(4).
Еңбек өнімділігінің орташа күндік деңгейі екі факторға: өнімді
өндірудің орташа сағаты және жұмыс күні ұзақтығының қолдану деңгейіне, яғни
ауысылым ішіндегі жұмыс уақытының ысырабының бар болуына тәуелді (барлық
себептер бойынша).
Егер еңбек шығындары жұмысшылардың орташа тізімдік санымен өлшенсе,
бір орташа тізімдік жұмысшыға есептегендегі өнімнің орташа айлық, орташа
тоқсандық немесе орташа жылдық өндірім көрсеткішін алады (жұмысшылардың
санының және өнім көлемінің қай кезеңге жататынына байланысты- ай, тоқсан,
жыл):
(5).
Орташа айлық өндірім бір орташа тізімдік жұмысшымен өтелген күндердің
орташа санына және орташа күндік өндіріміне тәуелді.
Келесі көрсеткіш – негізгі жұмыстағы бір орташа тізімдік жұмыскерге
есептегендегі өнімді өндірудің орташа айлық, тоқсандық, жылдық көрсеткіші:
(6).
Алдындағы еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткішімен өзара байланысын
көрсетейік:
(7),
мұндағы d – неізгі жұмыстағы жұмыскерлердің жалпы санындағы жұмысшылардың
үлесі.
Енді алымындағы еңбек өнімділігінің тікелей көрсеткіші - берілген
уақыт кезеңіндегі өндірілген өнім көлеміне қарайық. Өнімнің өлшеу
бірліктерін таңдауына байланысты, еңбек өнімділігінің деңгейін өлшейтін
натуралды, еңбектік және құндық әдістері бар.
Өнімділікті өлшеудің натуралды әдісі бір текті өнімдерді шығарған
жағдайда қолданылады. Жұмыс көлемі тонна, метр, литр, дана сияқты натуралды
өлшемдердің көмегімен анықталады.
Натуралды әдіс есептеудің қарапайымдылығы және көрнектілігімен
ерекшеленеді. Бірақ әдісті қолдану шектелген: онымен әртүрлі өнім
өндіріліп немесе шығарылып жатқан жерлердегі еңбек өнімділігін есептеген
кезде қолдануға болмайды, мысалы тракторлар мен велосипедтер.
Натуралды әдістің бір түрі шартты–натуралды әдіс, болып табылады, онда
жұмыс көлемі бір түрлі өнімнің шартты бірлігімен есептеледі. Сөйтіп, әр
түрлі сыйымдылықтағы вагондар екі өстіге, әр түрлі сыйымдылықтағы
консервалық банкілер шартты банкілерге, ал әр түрлі аяқ киім – шартты жұпқа
айналдырылады. Шартты өлшемдерге қайта есептеу, ауыспалы бірліктердің
(коэффициенттердің) көмегімен жүргізіледі.
Шартты-натуралды әдіс қолдану үшін ыңғайлы, өйткені көптеген әр түрлі
тауатларды (қызметерді) өндіру (сату), ауыспалы коэффициенттік көмегімен
салыстырмалы түрге келтіруге болады. Мысалы, ұнды, нанды және макаронды
өнімдерді өндіруге кеткен шығындарды, нан өнімдерінің бір шартты килограмын
өткізуге кеткен шығындарды, қайта есептеу коэффициенттері арқылы көрсетуге
болады. Осылай түсіну шартты-натуралды әдісті еңбек әдісіне жақындатады,
бұнын негізінде өнім көлемдерін, өндірістің шартты еңбек сыйымдылығымен
немесе өнімді (тауарды) сатудың көмегімен есептеу жатыр. Еңбектік әдіспен
еңбек өнімділігін өлшеген кезде өнім бірлігін немесе тауар бірлігін
сатуғаге кеткен уақыт нормативтері қолданылады:
(8),
мұнда ЕӨ - еңбек әдісімен өлшенген еңбек өнімділігі.
Еңбек әдісін артықшылығы, ол барлық жұмыстар мен қызметтерге қолдану
мүмкіндігі. Бірақ бұл әдістің кеңінен қолдануы үшін әрбір жұмыс түріне
уақыт нормативтері қажет, ал олар ылғида бола бермейді. Бұл әдіспен уақыт
бойынша еңбек ақы алатын жұмыскерлердің еңбек өнімділігін есептеу үшін
қолдануға болмайды, өйткені оларда уақыт нормалары қолданбайды.
Құндық әдіс - бұл еңбек өнімділігінің деңгейін өлшеуде кеңінен
қолданылатын әмбебап әдіс. Оның негізінде ақша түріндегі өнім көлемін,
нақты еңбек шығындарымен салыстыру жатыр.
Бұл әдіс әртүрлі өнімді өндіру кезіндегі еңбек өнімділігінің
динамикасымен деңгейін өлшеуге мүмкіндік береді. Ол салалары,
территориялары және тұтастай экономика бойынша еркін мәліметтерді алуға
мүмкіндік береді. Бұл әдістің кемшілігі ол бағалық фактордың - нарық және
инфляция конъюнктурасының әсері.
Еңбек өнімділігіне жұмыстың еңбек сыйымдылығы әсер етеді. Еңбек
сыйымдылығы - бұл өнім (қызмет) өндіруге кеткен жұмыс уақытымен көрсетілген
нақты еңбек шығындарын сипаттайтын көрсеткіш. Еңбек сыйымдылығы, жұмыс
бірлігін өндіруге кеткен жұмыстың норма-сағатымен (нақты сағатта) өлшенеді.
Бұл көрсеткіш еңбек өнімділігіне кері көрсеткіш және өнімнің нақты санын
дайындаудағы натуралды немесе шартты-натуралды өлшемнің жұмыс уақыты қорына
қатынасын білдіреді:
(9),
мұндағы ЕС - өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығы;
- жұмыс уақытының қоры;
V – дайын өнімнің саны.
Бұдан басқа, еңбек сыйымдылығы құндық сипатта көрсетілуі мүмкін: жұмыс
уақытының жұмсалған қоры дайын өнімнің құнына жатқызылады.
Еңбек сыйымдылығының көрсеткіші бірнеше артықшылықтарға ие. Натуралды
сипаттағы өнімге есептелген толық еңбек сыйымдылығының көрсеткіш
динамикасы, кәсіпорындағы өндіріс жағдайларының өзгеру әсерінен, нақты
еңбекті үнемдеуді дәл білідіреді. Бұл көрсеткіштің көлемі еңбек
өнімділігінің өсу факторларымен толықтай анықталады және өнім
ассортиментіне әсер ететін жағымсыз өзгерістерінен тәуелсіз. Еңбек
сыйымдылығының көрсеткіші тұтастай кәсіпорынның және оның кұрылымдық
бөлімшелерін талдауда және жоспарлауда бірдей өлшеу әдістерін қолдануға
мүмкіндік береді. Натуралды түрдегі өнімнің нақты түрлеріне кеткен еңбек
шығындарын көрсету және бірдей немесе бір түрдегі өнімдерді шығаратын
кәсіпорындар бойынша нәтижелердің салыстырмалылығын қамтамасыз етеді. Еңбек
сыйымдылығының құрылымдық көрсеткіші өндіріс процесіндегі жұмыскерлермен
атқарылатын функциялары бойынша шығындардың топтастыруын қарастырады.
Функциялары бойынша еңбек шығындарын салыстыру, еңбекті үнемдеудің
резервтерін толығырақ көрсететін зауыт аралық салыстырмалы талдаудың және
еңбек өнімділігінің әрі қарай өсуінің бірден-бір бағыты болып табылады.
Еңбек шығынының құрамына, олардың өндіріс процесіндегі рөліне
байланысты, өнімді дайындаудың толық еңбек сыйымдылығының элементтері
болатын еңбек сыйымдылығының келесі түрлерін ажыратады.
1) Технологиялық еңбек сыйымдылығы (ЕСтехн) – кәсіпорынның жиынтық
(тауарлық) өнімінде (формасын, жағдайын, орналасуын, физикалық, химиялық
және еңбек құралдарының басқа қасиеттерін мақсатты түрде өзгерту)
есептелетін еңбек құралдарына технологиялық әсер ететін жұмысшылардың
еңбек шығындары (төлем формаларынан тәуелсіз) технологиялық еңбек
сыйымдылығы келесі формула бойынша анықталады:
ЕСтехн=ЕСкес+ЕСуақ
(10),
мұндағы ЕСкес – негізгі кесімді-жұмысшылардың еңбек шығындары;
ЕСуақ – негізгі уақытша-жұмысшылардың еңбек шығындары.
2) Өндіріске қызмет көрсетудің еңбек сыйымдылығы (ЕСқыз) – негізгі өндіріс
цехының көмекші жұмысшыларының және өндіріске қызмет көрсететін көмекші
цехтермен қызметтердің барлық жұмысшыларының еңбек шығындары.
3) Өндірістік еңбек сыйымдылығы (ЕСөнд) – барлық жұмысшылардың (негізгі
және көмекші цехтардың) еңбек шығындары мына формуламен анықталады:
ЕСөнд=ЕСтехн+ЕСқыз
(11).
4) Өндірісті басқарудың еңбек сыйымдылығы (ЕСбасқ) - өнеркәсіпті-өндірістік
қызметкерлердің барлық басқа категорияларының еңбек шығындары (басқарушы
жұмыскерлер, мамандар, қызметкерлер).
Онда кәсіпорынның өнеркәсіпті-өндірістік қызметкерлердің барлық басқа
категорияларының еңбек шығындарын қосатын өнімнің толық еңбек
сыйымдылығының (ЕСтолық)формуласы былай анықталады:
ЕСтолық=ЕСкес+ЕСқыз+ЕСуақ+ЕСбасқ=ЕС техн+ЕСқыз + ЕСбасқ =ЕСөнд+ЕСбасқ
(12).
Еңбек сыйымдылығы еңбек шығындарының қолдануы мен сипаты бойынша
келесілерге бөлінеді:
- Нормаланған – бұл кәсіпорынның жұмыс істеу режиміне сәйкес жұмыс
уақытының жоспарлы қорына және қолданыстағы уақыт нормалары,
қызмет көрсету нормалары, штаттық кестесі бойынша еңбек
сыйымдылығының барлық түрлері үшін орнатылған жұмыстың нақты бір
көлемін орындау немесе өнімді жасауға кеткен нормаланған еңбек
шығындары;
- Нақтылы – жұмыс көлемін, өнім бірлігін дайындауға кеткен нақты
еңбек шығындары;
- Жоспарлы - өнімді дайындауға немесе жұмыстың нақты бір көлемін
орындауға кеткен жоспарлы кезеңде шығындарды төмендету
мақсатында жасалған еңбек шығындары.
Еңбекті қолдану жері бойынша еңбек сыйымдылығы зауыттық (фабрикалық,
шахталық), цехтық, бөлімшелік, жұмыс орнына болып бөлінеді.
3. Өндірістің экономикалық тиімділігінің мәні, критериі және
көрсеткіштері
Өндіріс тиімділігі – бұл көп аспектілі және көп қырлы түсінік. Ол өзіне
техника-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық, экономикалық, ұдайы
өндірістің тиімділігін, тиімділіктің жеке түсініктерін (күрделі салымдары,
жаңа техника, сыртқы сауда және т. б.) енгізеді. Осы барлық аспектілер
өздерімен өзара байланысты және әрбіреуі өзіндік ерекшеліктерге ие.
Техника-экономикалық тиімділіктің екі аспектісі бар. Техникалық аспект
өндіріс факторларының нақтылы қолдануының нәтижелеріне қатыссыз объективті
және субъективті даму деңгейімен сипатталады: сенімділік, төзімділік,
өнімділік және еңбек құралдарының басқа да қасиеттері; шикізаттың,
материалдардың, жанар-жағар майдың, жартылай фабрикаттардың сапасы;
технологияның үдемелілігі, жұмыскерлердің квалификация деңгейі және тағы
басқалар. Экономикалық аспект еңбек өнімділігі, өнімнің материал
сыйымдылығы, капитал қайтарымдылығы, қор қайтарымдылығы және басқа да
көрсеткіштер арқылы өндіріс факторларының қолдану нәтижелілігін сипаттайды.
Бұл көрсеткіштер жалпы экономикалық болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық тиімділік шегінде екі аспектіні бөліп көрсетуге
болады: ол экономикалық және әлеуметтік. Екеуі де өндіріс дамуының елеулі
әлеуметтік нәтижелерін білдіреді, бірақ бірінші жағдайда бұл нәтижелер
нақты экономикалық формада, ал екіншісінде өзінің тікелей формасында
көрсетілген. Бұл аспектілер сапалы анықтығымен қоса ажырамас бірлікте тұр.
Ең алғашқы әлеуметтік мәселе – адамдардың тұрмыс деңгейін жоғарлату – бұл
өндірістің экономикалық тиімділігін ұлғайтпайынша шешілуі мүмкін емес.
Осыған қоса тікелей өндірісте ғана болатын экономика дамуының таза
әлеуметтік мағынасы барларды, бірақ та сандық өлшемге көнбейтін қандай да
бір нақты экономикалық формасын қабылдамайтындарды көрсету қажет. Оларға:
еңбек жағдайларын жеңілдету және жақсарту, оның мазмұнын өзгерту,
шығармашылық функцияларын, адамдардың талаптарын дамыту жатады. Қоғамдық
өндірістің әлеуметтік даму эффектілерінің барлығы экономисттердің ғана емес
және де әлеуметтану, дәрігерлердің және басқа да білім саласы мамандарының
зерттеу пәні б.т.
Әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің экономикалық аспектісі, өндірістің
мақсатқа жетудегі өндірістің нәтижелілігін білдіреді.
Қарастырылған аспектілер сәйкесінше техникалық, экономикалық және
әлеуметтік тиімділікке бөлінеді. Бұл кезде экономикалық тиімділік өзіне
техника-экономикалық және әлеуметті-экономикалық тиімділіктің экономикалық
аспектілерін қосады, яғни өндірістің мақсатқа жету деңгейін және өндірістік
күштерін қолдану тиімділігінің деңгейін көрсетеді.
Қоғамдық ұдайы өндірістің барлық сатлыларындағы: өндірудіегі
айырбастаудағы, бөлудегі және тұтынудағы материалдық құралдармен еңбектің
қолданылуы ұдайы өндірістің нәтижелілігін көрсетеді. Сөйтіп өндірістің
өнеркәсіптік процесі үш негізгі элементтердің өзара байланысымен: негізгі
капитал, айналым капиталы және еңбек күшіне негізделген. Материалды
сферадағы жұмыскерлердің өндіріс құралдарымен қолдануы, өнеркәсіптік өнімді
шығаруды қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің соңғы
нәтижелерін, оған жетудегі нақты және затталған еңбек шығындарымен
салыстыру, өндіріс тиімділігін көрсетеді.
Өндіріс тиімділігінің деңгейі жеке және жалпылама көрсеткіштердің
жүйесімен анықталады. Жеке көрсеткіштерге еңбек өнімділігі, өнімнің еңбек
сыйымдылығы өнімнің қор сыйымдылығы және қор қайтарымдылығы жатады.
Еңбек өнімділігінің деңгейі өндірістің экономикалық тиімділігінің
жалпылама критерийі болып табылады. Еңбек өнімділігі болашақ жылдың өнімді
өндіру құнының, өткен жылдың өндіру құнына қатынасымен бағаланады. Берілген
қатынас бірден асқан жағдайда еңбек өнімділігінің өсуі байқалады.
Өнімнің еңбек сыйымдылығы – өндірілген өнімнің жалпы көлеміне, өнімді
өндіруге жұмсалған өндірім көрсеткішінің кері шамасы.
Өнімнің материал сыйымдылығы шикізаттың, материалдардың, жанар-жағар
майдың, энергияның және басқа да еңбек құралдары шығынының жиынтық өнімге
қатынасымен есептеп шығарылады:
m=MQ (13),
мұндағы m - өнімнің материал сыйымдылығының деңгейі;
М - құн түріндегі өнімді шығаруға кеткен материалдық шығындардың
жалпы көлемі;
Q - шығарылған өнімнің жалпы көлемі (әдетте жиынтық өнімнің).
Өнімнің қор сыйымдылығы және капитал сыйымдылығы бір-біріне ұқсас
ұғымдар. Өнімнің капитал сыйымдылығының көрсеткіші капиталды салымдардың
көлемінің шығарылған өнімнің анықталатын немесе өсу көлеміне қатынасын
білдіреді:
KQ=K∆Q (14),
мұндағы КQ - өнімнің капитал сыйымдылығы;
К – капиталды салымдардың жалпы көлемі;
∆Q – шығарылған өнім көлемінің өсуі.
Өнімнің қор сыйымдылығы негізгі өндірістік қорлардың орташа құнының,
өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасымен есептеледі.
Қор қайтарымдылық көрсеткіші де кеңінен қолданылады. Өндірілген өнім
көлемінің, негізгі өндірістік қорлардың орташа құнына қатынасымен
есептеледі.
Жалпы көрсеткіштерге салық салынғаннан кейінгі және оған дейінгі таза
табыс және рентабельділік жатады.
Таза табыс - кәсіпкерлік қызметтің соңғы қаржылық нәтижесі. Нарықтық
қатынастар жағдайында - бұл қосымша құнның айнымалы формасы. Таза табысты
есептеу арқылы шаруашылық қызметтің қалай тиімді жүргізілетінін білуге
болады.
Өзінің экономикалық табиғаты бойынша таза табыс, материалдық өндіріс
жұмыскерлерінің еңбегімен құрылған қосымша өнім құнының (бағаның) бөлігі
ретінде көрінеді. Таза табысты қалыптастырған кезде өнеркәсіпті
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық жақтары: негізгі капиталдың,
машиналардың, жабдықтардың, технологиялардың, өндірісті және еңбекті
ұйымдастырудың қолдану деңгейі ескеріледі. Таза табыстың абсолютты шамасы
өткізілген өнім көлемінің өсуін және өзіндік құнның төмендеу нәтижелерін
білдіреді.
Өнімді өткізу жоспарлаудың, кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалаудың
көрсеткіші және табыспен бюджеттің негізгі көзі болып табылады. Өткізілген
өнім үшін кәсіпорынның есеп шотына түскен ақша қаражаттары өнімді өткізудің
табысы деп аталады. Сатып алушыларға көрсетілетін баға мен сатудан
шегерімдер, қайтарылып берілген тауарлардың құнын қоспағанда, акциздері ,
ҚҚС және басқа да салықтарды мен міндетті төлемдерді алып тастағанда табыс
қалады.Кәсіпорынның өнімді өткізуден алынған табыстан, өнімді өндіру
(өзіндік құнның) мен тікелей байланысты кәсіпорынның нақты шығындарының
орны толтырылады және амортизациялық аударымдардың нормаларына сәйкес
амортизациялық қор калыптасады. Қалған бөлігі - жиынтық табыс. Егер жиынтық
табыстан кезең шығындарын (жалпы және әкімшілік шығындар, өткізу бойынша
шығындар, проценттерді төлеу шығындары және тағы басқаларды) алып тастаса,
онда негізгі қызметтен табысты (шығынды) анықтауға болады.
Шаруашылық қызметтің нәтижесі есепті кезеңде кәсіпкермен алынатын
қарапайым қызметтен түскен табыс және таза табыс бойынша бағаланады.
Әдеттегі қызметтен түскен табыс, өнімді өткізуден түскен табысқа
қосымша, өнеркәсіптік кәсіпорынның тікелей негізгі өндірістік қызметпен
байланысты емес қосалқы және қызмет көрсетуші өндірістердің табысын,
бірлескен кәсіпорындағы үлестік қатыстан, мүлікті жалға беруден, әртүрлі
дивидендттерден түскен табысты, және басқа да шаруашылық операциялардан
түскен шығындар мен табыстарды (мысалы шаруашылық келісім-шарттарды бұзумен
байланысты, төленген немесе алынған тұрақсыздық төлемдері, айып-пұлдардың,
өсім-ақылардың, күдер-үзген қарыздардың түсуі) қосады. Өткізу шығындарына
кірмейтіндердің жалпы соммасына, негізгі капиталдың толық емес
амортизациясын жоюдың шығындары кіреді.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның балансындағы салық салуға дейінгі және одан
кейінгі қарапайым қызметтің табысы ерекшке көзге түседі.
Салық салынғаннан кейінгі қарапайым қызметтен түскен табыс – бұл
корпоративті табыс салығының соммасын алып тастағандағы жиынтық табыс. Таза
табыс - бұл заңмен бекітілген салықтарды төлегеннен кейінгі кәсіпорында
қалатын табыстың бір бөлігі. Таза табыс мына формула бойынша есептеледі:
ТТ=ЖТ – (Скорп +ҚҚС+Сакц+Смүл+Сәлеу+Скқ) – Н (15),
мұндағы ТТ – таза табыс;
Скорп – корпоративті табыс салығы;
ҚҚС, Сакц – сәйкесінше қосымша құн салығы және акциздер;
Смүл – мүлік салығы;
Сәлеу - әлеуметтік салық;
Скқ – көлік құралдарына салық;
Н – банк несиелері үшін проценттер.
Кәсіпорынның таза табысы негізгі шаруашылық мақсаттарға қолданылады.
Таза табыстың жалпы соммасы мен оны бөлу кәсіпорынның кеңесімен бекітіледі.
Өндіріс тиімділігінің бастапқы сандық критериі негізінде, кәсіпорында
салынған капиталдың таза табысының жылдық нормасы есептелінеді:
(16),
мұндағы ∑ - салынған капиталдың пайдалылық нормасы, %;
ТТ – таза табыс;
К - таза табысты алуды қамтамасыз ететін капитал салымдары;
Б – сату бағасындағы өнім өндірудің жылдық көлемі;
ӨҚ – жылдық шығарылған өнімнің толық өзіндік құны.
Таза табыс нормаларының есепті мәндері капитал құрылымына, өнімнің
болжанатын бағаның деңгейіне, сұраныс көлеміне және басқа да факторларға
байланысты өзгеруі мүмкін. Капиталға байланысты таза табыс нормалары
түрінде алынған өндіріс тиімділігінің критерийі, кәсіпорын дамуының әртүрлі
варианттарын салыстыру үшін де, сондай-ақ нарықпен жалғыз вариантты бағалау
үшін де қолданылады. Таңдап алынған критерийге сәйкес, шығындар мен
нәтижелердің негізгі сипаттамасын көрсететін өндіріс тиімділігінің нақты
көрсеткіштері анықталады.
Өндіріс тиімділігінің келесі түсінігі, капитал салымдарының тиімділігі
болып табылады. Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың
тиімділігінде өндіріс тиімділігінің келесі көрсеткіштері: таза ағымдық
құны, капиталдың рентабельділігі, капиталды салымдардың қайту кезіндегі
ішкі норма рентабельділігі, максимальды ақша жылыстауы, шығынсыздық нүктесі
қолданылады.
Таза ағымдық құн көрсеткіші уақыт факторын қоса кәсіпорынның барлық
қызмет ету кезеңіндегі түсімдер мен шығындар арасындағы айырымымен
анықталады. Әдетте таза ағымдық құн капитал салымдарының орынды екенін
дәлелдейтін капиталдың инвестициялау нормасы ретінде қарастырылады.
Капиталдың рентабельділігі - бұл таза табыстың (салықты алып
тастағанда) меншікті капиталға қатысын білдіреді. Нарық жағдайында капитал
рентабельділігі өнім рентабельділігіне қарағанда тұрақты көрсеткіш болып
табылады және капиталды салымдардың минимальды табыстылық нормасын
сипаттайды.
Ішкі тиімділік коэффициенті қолма - қол қаражаттардың келу - кетуінің
теңдігі мүмкін болған жағдайдағы капитал рентабельділігінің алғашқы мәнін
көрсетеді, ал өзінің ағымды құны нөльге айналады. Егерде ішкі тиімділік
коэффициенті осы салымдардың ақталуының алғашқы нормасынан төмен түспесе,
онда кәсіпорын дамуының жобасын рентабельді деп саналады. Тәжірибеде ішкі
тиімділіктің коэффициентін дәлірек есептеу үшін оның уақыттағы сандық
мәндерінің итерациялық іріктеу тәсілі қолданылады.
Капиталды салымдардың қайту кезеңі (ақталу мерзімі) - кәсіпорынның
болашақ таза табысы іске асырылған капиталдық салымдардың көлеміне жету
үшін қажет уақыт кезеңі. Ақталу мерзімінің көрсеткіші қаражаттарды
салғаннан кейінгі нақты уақыт интервалындағы жұмсалған қаражаттардың
қайтарылу жиілілігін сипаттайды:
Т=KП (17),
мұндағы Т – капиталды салымдардың ақталу мерзімі, жыл;
П – амортизацияны қосқандағы таза жылдық табыс, теңге.
Максимальды ақша жылыстауы - бұл өспелі жиынымен есептелген, таза
ағымдық құнның кері мәні. Бұл көрсеткіш кәсіпкерлік жобаның жалпы құнын
көрсетеді және оны шығындарды қаржыландыру көзімен ұштастырады.
Шығынсыздық нүктесі (норма) - бұл “нольдік пайда”, яғни сатудан түскен
табыс пен өндіріс шығындарының теңдігі кезіндегі, шығарылған өнім
партиясының минимальды көлемі. Келесі сату көлемін ұлғайту пайданың шығуына
әкеледі. Шығынсыдық нүктесі графиктік және аналитикалық әдістер арқылы
табылады. Шығынсыздықтың графикалық нүктесі сату көлемі мен толық шығындар
сызығының қиылысуында жатыр (соңғыларды тұрақтыларға және ауыспалыларға
бөлгенде). Шығынсыздықтың аналитикалық нүктесі келесі функция бойынша
анықталады:
(18),
мұндағы Нк – натуралды бірліктегі өнімді сату көлемі бойынша шығынсыздық
нүктесі (норма);
Штұр - өндірістің жалпы тұрақты шығындары,теңге;
Ббір - өнімнің үлестік бағасы, теңге;
Шауыс - өндірістің үлестік ауыспалы шығындары, теңге.
Кәсіпорынның жұмысын бағалау үшін таза табыс көрсеткішін ғана қолдану
жеткіліксіз. Мысалы, екі кәсіпорын бірдей таза табыс алады, бірақ өндіріс
қорларының құны әртүрлі, яғни негізгі капитал мен айналым қаражаттары
соммасының айырмашылығы. Қай кәсіпорынның өндірістік қорларының құны аз,
сол кәсіпорын тиімдірек жұмыс істейді. Сонымен кәсіпорын жұмысының
тиімділігін бағалау үшін табыс пен өндірістік қорларды салыстыру қажет. Бұл
рентабельділік болып табылады.
Рентабельділік – кәсіпорынның табыстылығы; шаруашылық қызметтің соңғы
нәтижелерін көрсететін, өнеркәсіптік кәсіпорынның өндіріс тиімділігінің
экономикалық көрсеткіші. Оны жиынтық табысты, негізгі капиталмен
нормаланатын айналым қаражаттарының орташа жылдық құнына қатынасымен
есептейді. Рентабельділіктің екі түрі ажыратылады: негізгі қызметтен табыс
ретінде есептелген рентабельділік және таза табыс негізінде есептелген
рентабельділік.
Өнеркәсіптік өнімге бағаны қалыптастырған кезде, таза табыстың өзіндік
құнға қатынасымен есептелетін өнімнің рентабельділігі қолдануы мүмкін.
Рентабельділік көрсеткіші өндіріс тиімділігінің барлық
көрсеткіштерімен, соның ішінде өнімнің өзіндік құнымен, өнімнің қор
сыйымдылығымен және айналым қаражаттарының айналымдылық жылдамдығымен өзара
байланыста тұр.
Жиынтық табыс негізінде есептелген рентабельділік көлеміне үш негізгі
фактор: жиынтық табыстың өсуі, негізгі капиталмен нормаланған айналым
қаражаттарының қолдану деңгейі әсер етеді. Әрбір фактордың әсерін толығырақ
қарастырайық.
Өнімнің өндіру көлемін ұлғайту рентабельділігі жоғары өнімнің үлес
салмағын жоғарлату, өнімнің өзіндік құнын төмендету, көтерме бағалардың
өсуі шығарылған өнімнің сапасын жоғарлату нәтижесінде жиынтық табыс өсуі
мүмкін. Өнімнің өндіру көлемін жоғарлату нәтижесіндегі жиынтық табыстың
өсуін келесі формула бойынша есептеуге болады:
∆ЖТQ = (ЖӨжосп-ЖӨбаз) dөн (19),
мұндағы ЖӨжосп және ЖӨбаз – кәсіпорынның көтерме бағасындағы өндірістің
жиынтық өнімінің жоспарлы және базалық құны;
dөн – базистік кезеңдегі жиынтық өнім құнындағы жиынтық табыстың
үлесі.
Шығарылған өнімнің ассортименті жиынтық табысқа тікелей әсер етеді.
Рентабельділігі жоғары өнімнің мінсіз салмағын жоғарлату бағытындағы
ассортименттің құрылымын өзгерткен кезде жиынтық табыстың қосымша өсуі
байқалады:
∆ЖТА =[(ЖӨжос βжос -ЖӨбазβбаз)(Rжоғ-Rорт)] 100 (20),
мұндағы βжос, βбаз - кәсіпорын бойынша рентабельділіктің орташа деңгейінен
асатын өнімнің жоспарлы және базалық үлес салмағы;
Rжоғ , Rорт - проценттегі өнімнің орташа және жоғары
рентабельділігі.
Егер де құрылымдық қозғалыстар нәтижесіндегі бірнеше жоғары рентабельді
өнімдердің үлес салмағы көбейсе, онда жиынтық табыстың жалпы өсуі, әрбір
өнім бойынша жиынтық табыстың өсу соммасымен анықталады.
Жиынтық табыстың өсуіне әсер етуші факторлардың ішіндегі басты роль
өнімнің өзіндік құнын төмендету алады. Өнімнің өзіндік құнын төмендету
нәтижесіндегі жиынтық табыстың өсуін мына формула ретінде көрсетуге болады:
∆ЖТөз.қ = ӨҚб ЖӨжосЖӨб - ӨҚжос (21),
мұндағы ӨҚб,ӨҚжос - базалық және жоспарлы кезеңдегі өнімнің өзіндік құны.
Рентабельділік, негізгі капиталдың қолдануын сипаттайтын көрсеткіш
болып табылады, сондықтан оның деңгейіне негізгі капиталдың құнымен және
оны қолданудың деңгейі үлкен әсер етеді. Негізгі капиталдың орташа жылдық
құнын азайту негізгі капиталдың 1 теңгесіне шыққандағы жиынтық табыстың
үлесін жоғарлату және бірдей өнімге келетін амортизациялық аударымдарды
төмендету арқылы рентабельділіктің өсуі қамтамасыз етіледі.
Артық жабдықтарды есептен шығарғанда рентабельділіктің өсуі формуласы
келесі түрде анықталады:
ΔRе.ш= (ЖТΔНКе.ш) [НКб(НКб – ΔНКе.ш)]100 (22),
мұндағы ЖТ – базистік кезеңдегі жиынтық табыс;
ΔНКе.ш – базистік жылдағы негізгі капитал мен айналым
қаражаттарының орташа жылдық құны;
НКб - базистік жылдағы негізгі капитал мен айналым қаражаттарының
орташа жылдық құны.
Амортизациялық аударымдардың қысқаруының нәтижесіндегі
рентабельділіктің өсуі келесі түрде есептеледі:
ΔRa = ΔНКе.шHa (НКорт. ж– НҚорт.ж)
(23),
мұндағы Ha – амортизациялық аударымдардың нормасы.
2 Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін талдау
2.1 Нанмакаронды - кондитер комбинатының (НМКК) жалпы сипаттамасы
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін жоғарлату мәселелерін біз
нанмакаронды-кондитер комбинатының (НМКК)-ның мысалында қарастырамыз.
НМКК құрылымдық бөлімше, ал оның басты кәсіпорыны ААҚ “Қарағанды-Нан”
болып табылады.
Орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, 470042, Қарағанды облысы,
Қарағанды қаласы, Камская 91 көшесі. Алғашқы мемлекеттік тіркелуден 1992
жылы, 28 ақпанда; ал қайта тіркелуден 2001 жылы, 23 қаңтарда өтті. Меншік
формасы - жеке.
НМКК Қазақстандағы ұннан пісірілген макарондық, кондитер өнімдерін
өндіру бойынша ірі кәсіпорын болып табылады. Корпорация қызмет ету түрлерін
кеңейтіп және шығарылған өнімнің түрлерін жаңартуға инвестиция жасады. 2002
жылы өнімді полипропилендік пленкаға қаптау технологиясы және диеталық
өнімдерді шығаруды меңгерді, ал 2002 жылдың мамырында артезиан құдығының (8
құдық) суынан жасалынатын алкогольсіз сусындар шығаратын жаңа цех ашылды.
Қатырылған жартылай полуфабрикаттар цехі ашылды.
Өнімді термоотырғызу пленкасымен қаптау және печеньені жасайтын жаңа
қатарлар іске қосылды.
2000 жылы НМКК-ң шығарылған өнімінің жалпы ассортименті 27 түрлі, ал
2002 жылы – 84 түрлі, ал қазір НМКК 300 түрлі жоғары сапалы өнім шығарады.
НМКК қызметінің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері:
1кесте
Өндіру мен өткізу
Көрсеткіштер Өлшем бірлік 2001 2002 2003 2004 2005
Өндіріс көлемі мың теңге 386005 433713 461397 495900 522795
Өткізу көлемі мың теңге 347404 410726 442018 479535 514052
Жұмыскерлердің адам 681 692 709 705 712
орташа тізімдік
саны
Соның ішінде адам 525 536 541 548 554
өндірістік
қызметкерлер
2 кесте
Затты түрдегі өнімді топтары бойынша өндіру
Көрсеткіштер Өлшем бірлік2001 2002 2003 2004 2005
Ыстық нан тонна 10000 8213 7115 7228 8390
Кондитерлік тонна 1765 1830 1957 2277 2453
тағамдар
Макаронды тонна 93 205 206 225 387
тағамдар
Кулинарлық тонна 450 516
тағамдар
Нан квасы мың литр 24 111 111 120 118
Алкогольсыз мың литр 277 594 970 1090
сусын
2005 жылғы өнімді өндірудіњ қ±рылымы
Сурет 1
Заттай түрдегі өнімді топтар бойынша өндірудің графикалық суреттемесі
Сурет 2
Өнімді µндіру ырғаќтылығын талдау.
Өнімді өндіру, сапасын жоғарлату және өткізу көлемінің өсу қарқыны
кәсіпорынның рентабельділігіне, пайдаға және шығындардың көлеміне тікелей
әсер етеді. Сондықтан көрсеткіштерді талдау үлкен мағынаға ие.
НМКК-дағы өнімді өндіру мен өткізу динамикасын талдауды өсімшенің және
өсімнің базистік және тізбектік қарқындылығын есептеуден бастаймыз.
Төменде келтірілген кестеде көрініп тұрғандай, базалық жылға қарағанда
кәсіпорындағы өндіріс көлемі 35,4%-не, ал өткізу көлемі 47,9%-ке өсті.
Өнімді өткізу, өндіруші мен тұтынушының арасындағы байланыстырушысы болып
табылады, және өндіріс көлемі өнімнің сатылуына байланысты нарықта оған
деген сұранысына тәуелді.
3 кесте
Өнімді өндіру мен өткізу динамикасы
Жыл Өнімнің Өсу қарқыны, % Өткізу Өсу қарқыны, %
өндіріс көлемі мың
көлемі, мың теңге.
теңге.
Базистік тізбектік Базистік тізбектік
2001 386005 100 100 347404 100 100
2002 433713 112,3 112,3 410726 118,2 118,2
2003 461397 119,5 106,4 442018 127,2 107,6
2004 495900 128,5 107,4 479535 138,0 108,5
2005 522795 135,4 105,4 514052 147,9 107,2
Өнімді шығару мен өткізудің орташа жылдық өсу қарқыны орташа
геометриялық салмақтылығымен есептелді:
(24),
мұндағы Қ- өсудің тізбекті қарқыны.
Қжө =
Қөө =
Өнімді шығарудың орташа жылдық өсу қарқыны 7,8%, өткізілген өнімдікі
10,2%-ті құрады. Көрнекілік үшін өнімді өндіру мен өткізудің динамикасының
графигі 3 суретте көрсетілген.
Сурет 3
Өнімді өткізумен өндіріс ырғақтылығын талдау кәсіпорын қызметін
зерттеген кезде маңызды болып табылады. Ырғақтылық бойынша жоспардың
орындалуын бағалау үшін тікелей көрсеткіштер қолданылады. Тікелей
көрсеткіштердің бірден-бір тараған түрі ырғақтылық коэффициенті болып
табылады. Оны ай сайынғы нақтылы тауар айналымын (жоспар шегіндегі) ай
сайынғы жоспарға бөлумен анықтайды:
Кырғақ =
Вариация коэффициенті бір айдағы жоспарлы тапсырмадан орташа квадраттық
ауытқудың, өнімді шығарудың орташа айлық жоспарына қатынасымен анықталады:
Кв =
Бұл айлар бойынша өнімді шығарудың бюджеттіктен орташа алғанда 2,75%
-ға ауытқып отыр.
4 кесте
Айлар бойынша өнімді шығарудың ырғақтылығы
Ай 2005 жыл бойынша Өнімнің үлес Жоспарды Ырғақтылық
өнімді шығару, мың салмағы, % орындау бойынша
теңге коэффициентжоспарды
і орындауда
есептелген
өнімнің
үлесі, %
жоспар нақты жоспар нақты
Ақпан 52202,9 49060,7 10,05 9,38 0,939 9,38
Наурыз 58018,0 53895,1 11,17 10,31 0,929 10,31
Сәуір 55771,3 49574,8 10,74 9,48 0,888 9,48
Мамыр 58018,0 55055,5 11,17 10,54 0,949 10,54
Маусым 56432,1 63480,9 10,86 12,14 1,125 10,86
Шілде 39383,5 43732,7 7,58 8,36 1,110 7,58
Тамыз 39647,8 41846,0 7,63 8,00 1,055 7,63
Қыркүйек 39779,9 44253,5 7,66 8,47 1,112 7,66
Қазан 39912,1 42883,7 7,68 8,30 1,073 7,68
Қараша 40044,3 41223,9 7,71 7,88 1,029 7,71
Желтоқсан 40308,6 37788,0 7,76 7,23 0,937 7,23
Барлығы, 519519 522795 100,00 100,00 11,146 96,06
жыл
бойындағы
Өнімді өндірудің ырғақтылығын бағалау үшін өнімді шығарудағы ай сайынғы
жоспардан жағымды және жағымсыз ауытқулардың соммасы ретінде аритмикалық
коэффициенті есептеледі:
Каритм = 0,06+0,07+0,11+0,05+0,12+0,10+0,05+ 0,11+0,07+0,03+0,06=0,83
Бұл кәсіпорынның жеткілікті ырғақтылық деңгейінде жұмыс істейтіні
туралы айтады (бұл көрсеткіш 0-ге жақындаған сайын, кәсіпорын сонша ырғақты
жұмыс істейді).
2.2 Еңбек өнімділігі көрсеткішінің деңгейін және динамикасын талдау
Еңбек өнімділігі – маңызды еңбек көрсеткіші. Еңбек өнімділігінің
деңгейімен динамикасына өндіріс тиімділігінің барлық негізгі көрсеткіштері
тәуелді.
Еңбек өнімділігінің үлкен мағыналылығы, осы көрсеткішті өте жан-жақты
және тереңірек зерттеуге міндеттейді.
Еңбек өнімділігінің деңгейін бағалау үшін жалпыламалаушы, жеке немесе
көмекші көрсеткіштер жүйесі қолданылады.
Жалпыламалаушы көрсеткіштерге бір жұмысшымен орташа жылдық, орташа
күндік және орташа сағаттық өнім өндірімі және де құндық түрдегі бір
жұмысшының орташа жылдық өнім өндірімі жатады. Жеке көрсеткіштер - бұл өнім
бірлігінің нақты түрін өндіруге кеткен уақыт шығындары(өнімнің еңбек
сыйымдылығы) немесе бір адам - күн немесе бір адам-сағаттағы затталған
өнімнің нақты түрін шығару. Көмекші көрсеткіштер нақты түрдегі жұмыс
бірлігін орындауға кеткен уақыт шығындарын немесе уақыт бірлігінде
орындалған жұмыс көлемін сипаттайды.
Бір жұмыскердің орташа жылдық өнім өндіруі, еңбек өнімділігінің
жалпылама көрсеткіші болып табылады.Оның көлемі жұмысшылардың өндіруіне
ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЌАЗАЌСТАН Б‰КІЛ ЄЛЕМДІК САУДА ЙЫМЫНЫЊ ЌАТАРЫНА М‰ШЕ БОЛЫП КІРУДЕ.
ЄЛЕМДІК НАРЫЌТАЃЫ К‰РЕС БИЗНЕСТІ БЄСЕКЕНІЊ ЖАЊА ЖАЃДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУ
ЌАЖЕТТІЛІГІН КµРСЕТЕДІ ,ЯЃНИ Б±Л КЕЗДЕГІ КЄСІПКЕРЛІК ЌЫЗМЕТТІЊ БЄСЕКЕГЕ
ЌАБІЛЕТТІЛІГІ, µНДІРІСТІЊ ТИІМДІЛІГІН ЖОЃАРЛАТУМЕН СОНЫЊ ІШІНДЕ
МАТЕРИАЛДЫЌ, ЕЊБЕКТІК ЖЄНЕ ЌАРЖЫЛЫЌ РЕСУРСТАРДЫЊ ЄРБІР БІРЛІГІНІЊ
ЌАЙТАРЫМДЫЛЫЃЫН ЖОЃАРЛАТУ, НЕГІЗГІ µНДІРІСТІК ЌОРЛАРДЫ ТИІМДІ ЌОЛДАНУ
АРЌЫЛЫ КµРІНЕДІ. Б±Л МЄСЕЛЕНІ ШЕШУДЕ µНДІРІСТІЊ ТИІМДІЛІГІН ЖОЃАРЛАТУДЫЊ
НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЕЊБЕК µНІМДІЛІГІНІЊ Т±РАЌТЫ µСУ ЌАРЌЫНЫН
ЖОЃАРЛАТУДЫ АЛДЫЊЃЫ ЖОЛЃА ЌОЙДЫ.
Кез-келген меншік формадағы кєсіпорын ‰шін єрт‰рлі ќ±ндыќ жєне
натуралды кµрсеткіштермен сипатталған шаруашылық әрекетінің соңғы нәтиже
эффектісін ескере керу өте маңызды. Бірақ, соңғы нәтиже нақты және
затталған еңбектің, оған жетудегі шығындармен салыстырмайынша, кәсіпорынның
даму болашағымен ағымды жағдайына толық баға бере алмайды.
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігі категорияларының арақатынасына
әртүрлі көзқарастар бар: бір экономистер оларды бір ұғымда деп,
кейбіреулері еңбек өнімділігіне қарағанда өндіріс тиімділігін кең мағынада
деп санайды, ал үшіншілері кері көзқараста.
Бұл екі экономикалық категориялар бір тектес, бірақ бір ұғым емес.
Өндірістің тиімділігі келесі факторлардан құрылады: нақты еңбекті үнемдеу,
капиталды салымдармен табиғи реурстарды, ағымдағы негізгі және айналым
қорларын үнемдеу. Кең мағынада тиімділік сөзі қоғамдық өндірістің барлық
фазаларын қамтиды. Егер де нақты және затталған еңбектің ағымды жиынтық
шығындары ғана алынса, бұл кезде өндіріс тиімділігі қоғамдық еңбек
өнімділігімен сәйкес келеді.
Өндіріс тиімділігімен еңбек өнімділігінің өзара байланыстылығын
қарастыру үшін, қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділік мәселелерін
түсінудегі алғы шартарды ескеру қажет.
Өндірістің экономикалық тиімділігі категориясы барлық өндірістік
процеспен анықталады. Экономикалық тиімділіктің өзгеруіне өндірістік
қатынастар және оларды білдіретін өндірістің , бөлудің, айырбастау мен
тұтынудың экономикалық заңдылықтары әсер етеді. Бірақ та экономикалық
тиімділіктің динамикасына шешуші болып өндіріс процесі тура әсер етеді.
Өндіріс тиімділігін жоғарлатып отыру үшін, жұмыскермен өндірілген өнім
материалды-өндірістік шығындармен және оған төсенетін еңбек ақыны
үнемдеумен қоса жүруі қажет. Көрсетілген заңдылықтарды әрбір ағымды кезеңде
іске асыру, әрбір келесі сатыда еңбек өнімділігінің өсімше қарқындылығын
жылдамдату және тұрақтандыру үшін экономикалық және әлеуметтік жағдайлардың
құруын қамтамасыз етеді. Қоғамдық өндірістің тиімділігі мен еңбек
өнімділігінің арасында өзара байланыс пен өзгешеліктер анықталады, және де
өндірістің тиімділігі өзгерісіндегі нақты еңбек өнімділігінің динамикасына
ерекше роль беріледі.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты ол қазіргі кәсіпорынның еңбек өнімділігі
мен өндіріс тиімділігін жоғарлатудың күрделі және кешенді мәселелерін
зерттеу, өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін жоғарлату бойынша кешенді
қолданылатын ұсыныстарды тағайындау және олардың өсу факторларының барлығын
қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер тұжырымдалды :
1. Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігінің маңызды критерийлері
мен мазмұнын ашу.
2. Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштерді анықтау.
3. Кәсіпорын әрекетінің қаржылық нәтижесіне және де негізгі
капиталдың, айналым капиталының және жұмыс күшінің тиімді
қолдануына талдау жүргізу.
4. Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін жоғарлату бойынша
ұсыныстарды қарастыру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қосымша және
қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім үшке бөлінген.
Бірінші бөлімде еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігінің маңызды
түсініктері, олардың ішкі және сыртқы факторларының тәуелділігін және еңбек
өнімділігімен өндіріс тиімділігінің өзара байланыстылығы мен өлшеу
әдістемелерін қарастырады.
Екінші бөлімде еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштер талданады. Бұл кездегі көрсеткіштерді талдауда детерминациялық
факторы басты орын алады.
Үшінші бөлімде кәсіпорында жүргізілген талдаудың негізінде еңбек
өнімділігі мен өндіріс тиімділігін жоғарлату бойынша кешенді ұсыныстар
берілген.
Қорытындысында дипломдық жұмыстың басты тұжырымдары көрсетілген.
1 Еңбек өнімділігі - өндіріс тиімділігін жоғарлатудың маңызды
факторы
1. Өндірістің экономикалық тиімділігі мен еңбек өнімділігінің өзара
байланыстылығы
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігі категорияларының арақатынасына
әртүрлі көзқарастар бар: бір экономистер оларды бір ұғымда деп,
кейбіреулері еңбек өнімділігіне қарағанда өндіріс тиімділігін кең мағынада
деп санайды, ал үшіншілері кері көзқараста.
Бұл екі экономикалық категориялар бір тектес, бірақ бір ұғым емес.
Өндірістің тиімділігі келесі факторлардан құрылады: нақты еңбекті үнемдеу,
капиталды салымдармен табиғи реурстарды, ағымдағы негізгі және айналым
қорларын үнемдеу. Кең мағынада тиімділік сөзі қоғамдық өндірістің барлық
фазаларын қамтиды. Егер де нақты және затталған еңбектің ағымды жиынтық
шығындары ғана алынса, бұл кезде өндіріс тиімділігі қоғамдық еңбек
өнімділігімен сәйкес келеді.
Өндіріс тиімділігімен еңбек өнімділігінің өзара байланыстылығын
қарастыру үшін, қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділік мәселелерін
түсінудегі алғы шартарды ескеру қажет.
Өндірістің экономикалық тиімділігі категориясы барлық өндірістік
процеспен анықталады. Экономикалық тиімділіктің өзгеруіне өндірістік
қатынастар және оларды білдіретін өндірістің , бөлудің, айырбастау мен
тұтынудың экономикалық заңдылықтары әсер етеді. Бірақ та экономикалық
тиімділіктің динамикасына шешуші болып өндіріс процесі тура әсер етеді.
Өндіріс тиімділігі өндірістік емес салалардың қызмет ету тиімділігі мен
дамуы өзара байланысты. Өндірістік емес сфераның тиімділігі өндірістің
өсуіне және тиімділіктің жоғарлауына деген әсері негізінен өндіріс емес
сфераның материалдық өндіріс жұмыскерлерін дамыту арқылы іске асырылады.
Бұл әсер екі бағыт арқылы көрінеді:
а) еңбек күшінің сапалы көрсеткіштерін дамыту (білім, кәсіби дайындық,
денсаулық жағдайы және тағы басқалар);
б) бос уақытты тиімді қолдану. Өндірістік емес сфераның кешенді
салаларының дамуы мен камтамасыздандырылған бос уақыттың колданылу
тиімділігінің деңгейін жоғарлату еңбек өнділігінің өсуіне және өндірістің
тиімділігін жоғарлатуға, материалдық өндіріс сферасының жұмыскерлерінің жан-
жақты дамуына пайдасын тигізеді.
Сөйтіп, өндіріс тиімділігі уақытты үнемдеу заңының басты формасы және
категориясы ретінде ғана емес, нақты және атқарылған еңбекті, өндіріс
процесін және де ұдайы өндірістің басқа да деңгейлерін үнемдеуге әсерін
тигізеді.
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділік категорияларының сандық
айырмашылығында айта кеткені жөн. Егер еңбек өнімділігі немесе өндірім
өндірістік өнімнің және оны жасаумен айналысатын жұмыскерлердің санына
қатынасы мен білінсе, онда экономикалық тиімділік, өндіріс өнімінің
коғамдық еңбектің жалпы немесе жиынтық шығындарының қатынасымен анықталады.
Жиынтық қоғамдық өнімді жасауда еңбек шығындарының келесі түрлері
қатысады: материалдық өндіріс сферасындағы жұмыскерлердің нақты еңбегі;
атқарылған еңбек шығындарының екі түрі:
а) материалды-өндірістік шығындар, басқаша аталатын тұтынушылық
шығындар;
б) негізгі және айналымдық өндірістік табыстар, басқаша айтқанда
қолданылатын немесе авансталған қоғамдық еңбек шығындары.
Еңбек процесінің нәтижесі ол нақты және затталған еңбектің күрделі
арақатынасының салдары болып табылады, бірақ қоғамдық өндірістің тиімділік
қарқыны бәрі-бір еңбек өнімділігінің өсу қарқынымен анықталады.
Еңбек өнімділігінің өсу қарқынына әсер ететін шығындардың түрлеріне
сәйкес, еңбек өнімділігінің өсу қарқынын келесі коэффициенттердің
динамикасының өзара байланысы ретінде: еңбектің қор қарулануымен;
материалдық қарулануымен (бір жұмыскерге есептегендегі материалды-
өндірістік шығындар); бір жұмыскерге есептегендегі еңбек ақының төленуімен
көрсетуге болады. Затталған еңбек шығындарының нақты еңбек өнімділігінің
қарқынына әсері әр түрлі. Еңбектің қор қарулануының өсуі, техникалық
процесстің материалды-заттық көрісінің формасы ретінде және еңбек
өнімділігі өсімшесінің қарқынын жылдамдататын құралы болып табылады. Осы
коэффициенттердің арақатынасының заңдылығы, ол еңбек өнімділігінің өсу
қарқынының, оның қор қарулануының өсу қарқынынан озуы болып табылады. Осы
жағдайда ғана өндірістің өсуі негізгі өндірістік қорлардың өсуінен озып
отырады.
Өндіріс тиімділігін жоғарлатып отыру үшін, жұмыскермен өндірілген өнім
материалды-өндірістік шығындармен және оған төсенетін еңбек ақыны
үнемдеумен қоса жүруі қажет. Көрсетілген заңдылықтарды әрбір ағымды кезеңде
іске асыру, әрбір келесі сатыда еңбек өнімділігінің өсімше қарқындылығын
жылдамдату және тұрақтандыру үшін экономикалық және әлеуметтік жағдайлардың
құруын қамтамасыз етеді. Қоғамдық өндірістің тиімділігі мен еңбек
өнімділігінің арасында өзара байланыс пен өзгешеліктер анықталады, және де
өндірістің тиімділігі өзгерісіндегі нақты еңбек өнімділігінің динамикасына
ерекше роль беріледі.
Экономикалық тиімділіктің мәселелерін шешуде затталған еңбекті
үнемдеудің маңыздылығы көптеген жұмыстарда көрсетілген. Осыған қоса
заталған еңбекті үнемдеу, адамның іс-әрекеті және нақты еңбекті үнемдеуден
жеке қоспай қарастырылады. Сол аралықта затталған еңбекті үнемдеу нақты
еңбектің іс-әрекеті және оның өнімділігінің өсуі арқылы ғана орындалады.
Затталған еңбек шығындарындағы өзгерістерді көрсететін өнімнің материалдық
және қор сыйымдылығының коэффициенттерін жоғарлату немесе төмендету нақты
еңбектің белсенділігінің жоғарлауының немесе төмендеуінің нәтижелері болып
табылады. Нақты еңбек өнімділігінің өсу қарқынының жеткіліксіздігі
өндірістің жоспарланған көлемін алу үшін жұмыс бастылықты ұлғайтуды қажет
етеді, яғни елдегі еңбек балансының шиеленісуіне және еңбек күшінің
жетіспеушілігінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Затталған еңбекті үнемдеу нақты еңбектің сапалы нәтижелілігі,
өнімділігі және белсенділігі арқылы іске асырылады. Өз ретінде нақты
еңбекті үнемдеу, затталған еңбектің сапасы мен өте жоғары өнімділіктің
салдары болып табылады. Затталған еңбектің техникалық, экономикалық және
әлеуметтік көрсеткіштері де адаммен анықталады. Сапасыз шикізат немесе
жабдықтарды қолдану кезінде, өз жұмысына мүдделі, жоғары маманданған
адамнан да экономикалық және әлеуметтік тиімді нәтижені тосу ойға сыймайды.
Кері жағдайда да нәтиже сол қалпында қалады.
Экономикалық тиімділікті жоғарлатудың мәселелері - бұл сапалы тәртіп
мәселелері, барлық жағдайларда бәрі-бір адамның өзінің “сапалылығымен”,
оның білімділігімен және арнайы дайындығының деңгейімен, еңбекке
қатыстылығымен еңбекке түрткі болған мотивациямен анықталады. ҒТП
жетістіктерін іске асырудың экономикалық тиімді жағдайы болып ылғида еңбек
күшінің ҒТП деңгейіне “сапалы” сәйкестігі шығады.
Қазіргі өндірістің сапасы әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуде
жеке бас факторларының ролі өсуі, адамның сұраныстарына, рухани
сұраныстарын кеңейту мен қанағаттандыруға оның материалдық қамтамасыздану
деңгейін жоғарлатуға көңіл аударуды күшейтуді көздейді. Адамның еңбек ету
және өмір сүру жағдайлары адамның дамуына және оның еңбекке деген
қатынасына, ол адами фактор арқылы - өндіріс тиімділігіне әсер етеді.
Осыған байланысты өндіріс бұрынғыға қарағанда, адамның материалдық немесе
рухани сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталған болып келеді.
2. Еңбек өнімділігі: көрсеткіштері мен өлшеу әдістері
Еңбек әрекетінің мақсаты нәтиже алу, мысалға өнім немесе қызметті
өндіру. Кез келген жұмыскер немесе олардың топтары үшін осы нәтиженің
жемістілігі , яғни бір-бірлік жұмыс уақытының бірлігінде (сағат, күн, жыл)
өндірілген өнім (қызмет) саны. Бұл нәтиже жоғары болған сайын, нәтиженің
бір-бірлігіне шығындар сонша аз, соның ішінде бөлме үшін жалдық төлем,
электроэнергия үшін төлем тағы басқалар.
Сөйтіп, еңбек өнімділігінің жоғарлауы кезіндегі өнім көлемінің
ұлғаюымен қоса оған деген шығындарда төмендейді. Еңбектің жемістілігі,
тиімділігі еңбек өнімділігінің көрсеткіштері арқылы өлшенеді. Еңбек
өнімділігі – бұл уақыт бірлігінде жасалған жұмыс (өнім, қызмет) көлемімен
өлшенетін жұмыскерлердің мақсатқа сай әрекетінің өнімділік көрсеткіші.
Еңбек өнімділігінің негізгі жағдайлары:
- нақты еңбектің өнімділігі, жұмыс уақытының бірлігінде өндірілген
өнімнің санымен өлшенеді;
- еңбек өнімділігін жоғарлауты жұмыс уақытын үнемдеуге әкеледі;
- өнім бірлігін жасауға кеткен еңбектің аз көлемі, бірдей уақыт
аралығында көп өнім бірлігін жасауға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігін сипаттайтын көрсеткіштер, экономикалық және
әлеуметтік даму жоспарларын дайындағанда, және де олардың орындалуын талдау
кезінде аса маңызды рөл алады. Жоспарлы экономика жұмысы кезіндегі еңбек
өнімділігінің көрсеткіші ылғида өнім өндірісінің көлемімен байланысты
болады. Бұл кезде еңбек өнімділігін жоғарлату арқылы өнімнің қаншаға
өскенін орнатуға болады. Бұл өте маңызды, өйткені қызметкерлердің тұрақты
немесе аз саны кезіндегі еңбек өнімділігінің өсуі арқылы өнімнің барлық
өсуін қамтамасыз ету экономика дамуының магистральды бағыты болып табылады.
Бұл кезде көрсетілген өнімнің өсуін еңбекті үнемдеу , арқылы, яғни еңбек
күшінің өнімділік деңгейін жоғарлатуды қамтамасыз ету қажет. Ал басқа
факторлар арқылы өнімнің қосымша өсуін алуға болады.
Еңбек өнімділігінің деңгейі 2 көрсеткішпен көрсетілуі мүмкін:
1. өнімді өндіру – уақыт бірлігінде өндірілген өнімнің саны;
2. өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығы - өнім бірлігіне жұмсалған
уақыт шығындары.
Келесі белгілеулер еңгізейік: өнім көлемі Q, еңбек шығындары Е, уақыт
бірлігінде өнімнің орташа өндірілуі W:
(1),
(2).
Бірінші көрсеткіш еңбек өнімділігінің тікелей көрсеткіші ретінде
шығады, осы көрсеткіштің көлемі үлкен болған сайын, еңбек өнімділігі де
жоғары болады. Екінші көрсеткіш кері болып табылады, өйткені осы
көрсеткіштің көлемі аз болған сайын, сонша еңбек өнімділігі де жоғары
болады.
Ең алдымен экономикалық есептеулерде жиірек қолданылатын уақыт
бірлігіндегі өнім өндірімінің көрсеткіштеріне назар аударайық.
Еңбек өнімділігінің деңгейін анықтаған кезде өнім және еңбек шығындары
әртүрлі өлшем бірліктерімен көрсетілуі мүмкін. Уақыт бірлігіндегі өнім
өндіру көрсеткішінің бөлімін - өнімді өндіруге кеткен еңбек шығындарын
қарастырайық, олар былай өлшенуі мүмкін:
- адам-сағатпен өтелген;
- адам-күнмен өтелген;
- адам-аймен, адам-тоқсанмен немесе адам-жылмен өтелген (бұл уақыт
бірліктері тиесілі уақыт кезеңіндегі жұмыскерлердің орташа
санына эквивалентті).
Сәйкесінше еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткіштері ажыратылады:
орташа күндік, орташа айлық, орташа тоқсандық, орташа жылдық өнім өндірімі.
Егер еңбек шығындары адам-сағатта өлшенген болса, онда бір жұмысшымен
бір сағат ішінде өндірілген өнімнің орташа көлемін білдіретін өнімді
өндірудің орташа сағаттық көлемін аламыз:
(3).
Егер еңбек шығындары адам-күнде өлшенген болса, онда өтелген бір
күндегі бір жұмысшымен өндірілген өнімнің орташа күндік көрсеткіші алынады:
(4).
Еңбек өнімділігінің орташа күндік деңгейі екі факторға: өнімді
өндірудің орташа сағаты және жұмыс күні ұзақтығының қолдану деңгейіне, яғни
ауысылым ішіндегі жұмыс уақытының ысырабының бар болуына тәуелді (барлық
себептер бойынша).
Егер еңбек шығындары жұмысшылардың орташа тізімдік санымен өлшенсе,
бір орташа тізімдік жұмысшыға есептегендегі өнімнің орташа айлық, орташа
тоқсандық немесе орташа жылдық өндірім көрсеткішін алады (жұмысшылардың
санының және өнім көлемінің қай кезеңге жататынына байланысты- ай, тоқсан,
жыл):
(5).
Орташа айлық өндірім бір орташа тізімдік жұмысшымен өтелген күндердің
орташа санына және орташа күндік өндіріміне тәуелді.
Келесі көрсеткіш – негізгі жұмыстағы бір орташа тізімдік жұмыскерге
есептегендегі өнімді өндірудің орташа айлық, тоқсандық, жылдық көрсеткіші:
(6).
Алдындағы еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткішімен өзара байланысын
көрсетейік:
(7),
мұндағы d – неізгі жұмыстағы жұмыскерлердің жалпы санындағы жұмысшылардың
үлесі.
Енді алымындағы еңбек өнімділігінің тікелей көрсеткіші - берілген
уақыт кезеңіндегі өндірілген өнім көлеміне қарайық. Өнімнің өлшеу
бірліктерін таңдауына байланысты, еңбек өнімділігінің деңгейін өлшейтін
натуралды, еңбектік және құндық әдістері бар.
Өнімділікті өлшеудің натуралды әдісі бір текті өнімдерді шығарған
жағдайда қолданылады. Жұмыс көлемі тонна, метр, литр, дана сияқты натуралды
өлшемдердің көмегімен анықталады.
Натуралды әдіс есептеудің қарапайымдылығы және көрнектілігімен
ерекшеленеді. Бірақ әдісті қолдану шектелген: онымен әртүрлі өнім
өндіріліп немесе шығарылып жатқан жерлердегі еңбек өнімділігін есептеген
кезде қолдануға болмайды, мысалы тракторлар мен велосипедтер.
Натуралды әдістің бір түрі шартты–натуралды әдіс, болып табылады, онда
жұмыс көлемі бір түрлі өнімнің шартты бірлігімен есептеледі. Сөйтіп, әр
түрлі сыйымдылықтағы вагондар екі өстіге, әр түрлі сыйымдылықтағы
консервалық банкілер шартты банкілерге, ал әр түрлі аяқ киім – шартты жұпқа
айналдырылады. Шартты өлшемдерге қайта есептеу, ауыспалы бірліктердің
(коэффициенттердің) көмегімен жүргізіледі.
Шартты-натуралды әдіс қолдану үшін ыңғайлы, өйткені көптеген әр түрлі
тауатларды (қызметерді) өндіру (сату), ауыспалы коэффициенттік көмегімен
салыстырмалы түрге келтіруге болады. Мысалы, ұнды, нанды және макаронды
өнімдерді өндіруге кеткен шығындарды, нан өнімдерінің бір шартты килограмын
өткізуге кеткен шығындарды, қайта есептеу коэффициенттері арқылы көрсетуге
болады. Осылай түсіну шартты-натуралды әдісті еңбек әдісіне жақындатады,
бұнын негізінде өнім көлемдерін, өндірістің шартты еңбек сыйымдылығымен
немесе өнімді (тауарды) сатудың көмегімен есептеу жатыр. Еңбектік әдіспен
еңбек өнімділігін өлшеген кезде өнім бірлігін немесе тауар бірлігін
сатуғаге кеткен уақыт нормативтері қолданылады:
(8),
мұнда ЕӨ - еңбек әдісімен өлшенген еңбек өнімділігі.
Еңбек әдісін артықшылығы, ол барлық жұмыстар мен қызметтерге қолдану
мүмкіндігі. Бірақ бұл әдістің кеңінен қолдануы үшін әрбір жұмыс түріне
уақыт нормативтері қажет, ал олар ылғида бола бермейді. Бұл әдіспен уақыт
бойынша еңбек ақы алатын жұмыскерлердің еңбек өнімділігін есептеу үшін
қолдануға болмайды, өйткені оларда уақыт нормалары қолданбайды.
Құндық әдіс - бұл еңбек өнімділігінің деңгейін өлшеуде кеңінен
қолданылатын әмбебап әдіс. Оның негізінде ақша түріндегі өнім көлемін,
нақты еңбек шығындарымен салыстыру жатыр.
Бұл әдіс әртүрлі өнімді өндіру кезіндегі еңбек өнімділігінің
динамикасымен деңгейін өлшеуге мүмкіндік береді. Ол салалары,
территориялары және тұтастай экономика бойынша еркін мәліметтерді алуға
мүмкіндік береді. Бұл әдістің кемшілігі ол бағалық фактордың - нарық және
инфляция конъюнктурасының әсері.
Еңбек өнімділігіне жұмыстың еңбек сыйымдылығы әсер етеді. Еңбек
сыйымдылығы - бұл өнім (қызмет) өндіруге кеткен жұмыс уақытымен көрсетілген
нақты еңбек шығындарын сипаттайтын көрсеткіш. Еңбек сыйымдылығы, жұмыс
бірлігін өндіруге кеткен жұмыстың норма-сағатымен (нақты сағатта) өлшенеді.
Бұл көрсеткіш еңбек өнімділігіне кері көрсеткіш және өнімнің нақты санын
дайындаудағы натуралды немесе шартты-натуралды өлшемнің жұмыс уақыты қорына
қатынасын білдіреді:
(9),
мұндағы ЕС - өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығы;
- жұмыс уақытының қоры;
V – дайын өнімнің саны.
Бұдан басқа, еңбек сыйымдылығы құндық сипатта көрсетілуі мүмкін: жұмыс
уақытының жұмсалған қоры дайын өнімнің құнына жатқызылады.
Еңбек сыйымдылығының көрсеткіші бірнеше артықшылықтарға ие. Натуралды
сипаттағы өнімге есептелген толық еңбек сыйымдылығының көрсеткіш
динамикасы, кәсіпорындағы өндіріс жағдайларының өзгеру әсерінен, нақты
еңбекті үнемдеуді дәл білідіреді. Бұл көрсеткіштің көлемі еңбек
өнімділігінің өсу факторларымен толықтай анықталады және өнім
ассортиментіне әсер ететін жағымсыз өзгерістерінен тәуелсіз. Еңбек
сыйымдылығының көрсеткіші тұтастай кәсіпорынның және оның кұрылымдық
бөлімшелерін талдауда және жоспарлауда бірдей өлшеу әдістерін қолдануға
мүмкіндік береді. Натуралды түрдегі өнімнің нақты түрлеріне кеткен еңбек
шығындарын көрсету және бірдей немесе бір түрдегі өнімдерді шығаратын
кәсіпорындар бойынша нәтижелердің салыстырмалылығын қамтамасыз етеді. Еңбек
сыйымдылығының құрылымдық көрсеткіші өндіріс процесіндегі жұмыскерлермен
атқарылатын функциялары бойынша шығындардың топтастыруын қарастырады.
Функциялары бойынша еңбек шығындарын салыстыру, еңбекті үнемдеудің
резервтерін толығырақ көрсететін зауыт аралық салыстырмалы талдаудың және
еңбек өнімділігінің әрі қарай өсуінің бірден-бір бағыты болып табылады.
Еңбек шығынының құрамына, олардың өндіріс процесіндегі рөліне
байланысты, өнімді дайындаудың толық еңбек сыйымдылығының элементтері
болатын еңбек сыйымдылығының келесі түрлерін ажыратады.
1) Технологиялық еңбек сыйымдылығы (ЕСтехн) – кәсіпорынның жиынтық
(тауарлық) өнімінде (формасын, жағдайын, орналасуын, физикалық, химиялық
және еңбек құралдарының басқа қасиеттерін мақсатты түрде өзгерту)
есептелетін еңбек құралдарына технологиялық әсер ететін жұмысшылардың
еңбек шығындары (төлем формаларынан тәуелсіз) технологиялық еңбек
сыйымдылығы келесі формула бойынша анықталады:
ЕСтехн=ЕСкес+ЕСуақ
(10),
мұндағы ЕСкес – негізгі кесімді-жұмысшылардың еңбек шығындары;
ЕСуақ – негізгі уақытша-жұмысшылардың еңбек шығындары.
2) Өндіріске қызмет көрсетудің еңбек сыйымдылығы (ЕСқыз) – негізгі өндіріс
цехының көмекші жұмысшыларының және өндіріске қызмет көрсететін көмекші
цехтермен қызметтердің барлық жұмысшыларының еңбек шығындары.
3) Өндірістік еңбек сыйымдылығы (ЕСөнд) – барлық жұмысшылардың (негізгі
және көмекші цехтардың) еңбек шығындары мына формуламен анықталады:
ЕСөнд=ЕСтехн+ЕСқыз
(11).
4) Өндірісті басқарудың еңбек сыйымдылығы (ЕСбасқ) - өнеркәсіпті-өндірістік
қызметкерлердің барлық басқа категорияларының еңбек шығындары (басқарушы
жұмыскерлер, мамандар, қызметкерлер).
Онда кәсіпорынның өнеркәсіпті-өндірістік қызметкерлердің барлық басқа
категорияларының еңбек шығындарын қосатын өнімнің толық еңбек
сыйымдылығының (ЕСтолық)формуласы былай анықталады:
ЕСтолық=ЕСкес+ЕСқыз+ЕСуақ+ЕСбасқ=ЕС техн+ЕСқыз + ЕСбасқ =ЕСөнд+ЕСбасқ
(12).
Еңбек сыйымдылығы еңбек шығындарының қолдануы мен сипаты бойынша
келесілерге бөлінеді:
- Нормаланған – бұл кәсіпорынның жұмыс істеу режиміне сәйкес жұмыс
уақытының жоспарлы қорына және қолданыстағы уақыт нормалары,
қызмет көрсету нормалары, штаттық кестесі бойынша еңбек
сыйымдылығының барлық түрлері үшін орнатылған жұмыстың нақты бір
көлемін орындау немесе өнімді жасауға кеткен нормаланған еңбек
шығындары;
- Нақтылы – жұмыс көлемін, өнім бірлігін дайындауға кеткен нақты
еңбек шығындары;
- Жоспарлы - өнімді дайындауға немесе жұмыстың нақты бір көлемін
орындауға кеткен жоспарлы кезеңде шығындарды төмендету
мақсатында жасалған еңбек шығындары.
Еңбекті қолдану жері бойынша еңбек сыйымдылығы зауыттық (фабрикалық,
шахталық), цехтық, бөлімшелік, жұмыс орнына болып бөлінеді.
3. Өндірістің экономикалық тиімділігінің мәні, критериі және
көрсеткіштері
Өндіріс тиімділігі – бұл көп аспектілі және көп қырлы түсінік. Ол өзіне
техника-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық, экономикалық, ұдайы
өндірістің тиімділігін, тиімділіктің жеке түсініктерін (күрделі салымдары,
жаңа техника, сыртқы сауда және т. б.) енгізеді. Осы барлық аспектілер
өздерімен өзара байланысты және әрбіреуі өзіндік ерекшеліктерге ие.
Техника-экономикалық тиімділіктің екі аспектісі бар. Техникалық аспект
өндіріс факторларының нақтылы қолдануының нәтижелеріне қатыссыз объективті
және субъективті даму деңгейімен сипатталады: сенімділік, төзімділік,
өнімділік және еңбек құралдарының басқа да қасиеттері; шикізаттың,
материалдардың, жанар-жағар майдың, жартылай фабрикаттардың сапасы;
технологияның үдемелілігі, жұмыскерлердің квалификация деңгейі және тағы
басқалар. Экономикалық аспект еңбек өнімділігі, өнімнің материал
сыйымдылығы, капитал қайтарымдылығы, қор қайтарымдылығы және басқа да
көрсеткіштер арқылы өндіріс факторларының қолдану нәтижелілігін сипаттайды.
Бұл көрсеткіштер жалпы экономикалық болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық тиімділік шегінде екі аспектіні бөліп көрсетуге
болады: ол экономикалық және әлеуметтік. Екеуі де өндіріс дамуының елеулі
әлеуметтік нәтижелерін білдіреді, бірақ бірінші жағдайда бұл нәтижелер
нақты экономикалық формада, ал екіншісінде өзінің тікелей формасында
көрсетілген. Бұл аспектілер сапалы анықтығымен қоса ажырамас бірлікте тұр.
Ең алғашқы әлеуметтік мәселе – адамдардың тұрмыс деңгейін жоғарлату – бұл
өндірістің экономикалық тиімділігін ұлғайтпайынша шешілуі мүмкін емес.
Осыған қоса тікелей өндірісте ғана болатын экономика дамуының таза
әлеуметтік мағынасы барларды, бірақ та сандық өлшемге көнбейтін қандай да
бір нақты экономикалық формасын қабылдамайтындарды көрсету қажет. Оларға:
еңбек жағдайларын жеңілдету және жақсарту, оның мазмұнын өзгерту,
шығармашылық функцияларын, адамдардың талаптарын дамыту жатады. Қоғамдық
өндірістің әлеуметтік даму эффектілерінің барлығы экономисттердің ғана емес
және де әлеуметтану, дәрігерлердің және басқа да білім саласы мамандарының
зерттеу пәні б.т.
Әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің экономикалық аспектісі, өндірістің
мақсатқа жетудегі өндірістің нәтижелілігін білдіреді.
Қарастырылған аспектілер сәйкесінше техникалық, экономикалық және
әлеуметтік тиімділікке бөлінеді. Бұл кезде экономикалық тиімділік өзіне
техника-экономикалық және әлеуметті-экономикалық тиімділіктің экономикалық
аспектілерін қосады, яғни өндірістің мақсатқа жету деңгейін және өндірістік
күштерін қолдану тиімділігінің деңгейін көрсетеді.
Қоғамдық ұдайы өндірістің барлық сатлыларындағы: өндірудіегі
айырбастаудағы, бөлудегі және тұтынудағы материалдық құралдармен еңбектің
қолданылуы ұдайы өндірістің нәтижелілігін көрсетеді. Сөйтіп өндірістің
өнеркәсіптік процесі үш негізгі элементтердің өзара байланысымен: негізгі
капитал, айналым капиталы және еңбек күшіне негізделген. Материалды
сферадағы жұмыскерлердің өндіріс құралдарымен қолдануы, өнеркәсіптік өнімді
шығаруды қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің соңғы
нәтижелерін, оған жетудегі нақты және затталған еңбек шығындарымен
салыстыру, өндіріс тиімділігін көрсетеді.
Өндіріс тиімділігінің деңгейі жеке және жалпылама көрсеткіштердің
жүйесімен анықталады. Жеке көрсеткіштерге еңбек өнімділігі, өнімнің еңбек
сыйымдылығы өнімнің қор сыйымдылығы және қор қайтарымдылығы жатады.
Еңбек өнімділігінің деңгейі өндірістің экономикалық тиімділігінің
жалпылама критерийі болып табылады. Еңбек өнімділігі болашақ жылдың өнімді
өндіру құнының, өткен жылдың өндіру құнына қатынасымен бағаланады. Берілген
қатынас бірден асқан жағдайда еңбек өнімділігінің өсуі байқалады.
Өнімнің еңбек сыйымдылығы – өндірілген өнімнің жалпы көлеміне, өнімді
өндіруге жұмсалған өндірім көрсеткішінің кері шамасы.
Өнімнің материал сыйымдылығы шикізаттың, материалдардың, жанар-жағар
майдың, энергияның және басқа да еңбек құралдары шығынының жиынтық өнімге
қатынасымен есептеп шығарылады:
m=MQ (13),
мұндағы m - өнімнің материал сыйымдылығының деңгейі;
М - құн түріндегі өнімді шығаруға кеткен материалдық шығындардың
жалпы көлемі;
Q - шығарылған өнімнің жалпы көлемі (әдетте жиынтық өнімнің).
Өнімнің қор сыйымдылығы және капитал сыйымдылығы бір-біріне ұқсас
ұғымдар. Өнімнің капитал сыйымдылығының көрсеткіші капиталды салымдардың
көлемінің шығарылған өнімнің анықталатын немесе өсу көлеміне қатынасын
білдіреді:
KQ=K∆Q (14),
мұндағы КQ - өнімнің капитал сыйымдылығы;
К – капиталды салымдардың жалпы көлемі;
∆Q – шығарылған өнім көлемінің өсуі.
Өнімнің қор сыйымдылығы негізгі өндірістік қорлардың орташа құнының,
өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасымен есептеледі.
Қор қайтарымдылық көрсеткіші де кеңінен қолданылады. Өндірілген өнім
көлемінің, негізгі өндірістік қорлардың орташа құнына қатынасымен
есептеледі.
Жалпы көрсеткіштерге салық салынғаннан кейінгі және оған дейінгі таза
табыс және рентабельділік жатады.
Таза табыс - кәсіпкерлік қызметтің соңғы қаржылық нәтижесі. Нарықтық
қатынастар жағдайында - бұл қосымша құнның айнымалы формасы. Таза табысты
есептеу арқылы шаруашылық қызметтің қалай тиімді жүргізілетінін білуге
болады.
Өзінің экономикалық табиғаты бойынша таза табыс, материалдық өндіріс
жұмыскерлерінің еңбегімен құрылған қосымша өнім құнының (бағаның) бөлігі
ретінде көрінеді. Таза табысты қалыптастырған кезде өнеркәсіпті
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық жақтары: негізгі капиталдың,
машиналардың, жабдықтардың, технологиялардың, өндірісті және еңбекті
ұйымдастырудың қолдану деңгейі ескеріледі. Таза табыстың абсолютты шамасы
өткізілген өнім көлемінің өсуін және өзіндік құнның төмендеу нәтижелерін
білдіреді.
Өнімді өткізу жоспарлаудың, кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалаудың
көрсеткіші және табыспен бюджеттің негізгі көзі болып табылады. Өткізілген
өнім үшін кәсіпорынның есеп шотына түскен ақша қаражаттары өнімді өткізудің
табысы деп аталады. Сатып алушыларға көрсетілетін баға мен сатудан
шегерімдер, қайтарылып берілген тауарлардың құнын қоспағанда, акциздері ,
ҚҚС және басқа да салықтарды мен міндетті төлемдерді алып тастағанда табыс
қалады.Кәсіпорынның өнімді өткізуден алынған табыстан, өнімді өндіру
(өзіндік құнның) мен тікелей байланысты кәсіпорынның нақты шығындарының
орны толтырылады және амортизациялық аударымдардың нормаларына сәйкес
амортизациялық қор калыптасады. Қалған бөлігі - жиынтық табыс. Егер жиынтық
табыстан кезең шығындарын (жалпы және әкімшілік шығындар, өткізу бойынша
шығындар, проценттерді төлеу шығындары және тағы басқаларды) алып тастаса,
онда негізгі қызметтен табысты (шығынды) анықтауға болады.
Шаруашылық қызметтің нәтижесі есепті кезеңде кәсіпкермен алынатын
қарапайым қызметтен түскен табыс және таза табыс бойынша бағаланады.
Әдеттегі қызметтен түскен табыс, өнімді өткізуден түскен табысқа
қосымша, өнеркәсіптік кәсіпорынның тікелей негізгі өндірістік қызметпен
байланысты емес қосалқы және қызмет көрсетуші өндірістердің табысын,
бірлескен кәсіпорындағы үлестік қатыстан, мүлікті жалға беруден, әртүрлі
дивидендттерден түскен табысты, және басқа да шаруашылық операциялардан
түскен шығындар мен табыстарды (мысалы шаруашылық келісім-шарттарды бұзумен
байланысты, төленген немесе алынған тұрақсыздық төлемдері, айып-пұлдардың,
өсім-ақылардың, күдер-үзген қарыздардың түсуі) қосады. Өткізу шығындарына
кірмейтіндердің жалпы соммасына, негізгі капиталдың толық емес
амортизациясын жоюдың шығындары кіреді.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның балансындағы салық салуға дейінгі және одан
кейінгі қарапайым қызметтің табысы ерекшке көзге түседі.
Салық салынғаннан кейінгі қарапайым қызметтен түскен табыс – бұл
корпоративті табыс салығының соммасын алып тастағандағы жиынтық табыс. Таза
табыс - бұл заңмен бекітілген салықтарды төлегеннен кейінгі кәсіпорында
қалатын табыстың бір бөлігі. Таза табыс мына формула бойынша есептеледі:
ТТ=ЖТ – (Скорп +ҚҚС+Сакц+Смүл+Сәлеу+Скқ) – Н (15),
мұндағы ТТ – таза табыс;
Скорп – корпоративті табыс салығы;
ҚҚС, Сакц – сәйкесінше қосымша құн салығы және акциздер;
Смүл – мүлік салығы;
Сәлеу - әлеуметтік салық;
Скқ – көлік құралдарына салық;
Н – банк несиелері үшін проценттер.
Кәсіпорынның таза табысы негізгі шаруашылық мақсаттарға қолданылады.
Таза табыстың жалпы соммасы мен оны бөлу кәсіпорынның кеңесімен бекітіледі.
Өндіріс тиімділігінің бастапқы сандық критериі негізінде, кәсіпорында
салынған капиталдың таза табысының жылдық нормасы есептелінеді:
(16),
мұндағы ∑ - салынған капиталдың пайдалылық нормасы, %;
ТТ – таза табыс;
К - таза табысты алуды қамтамасыз ететін капитал салымдары;
Б – сату бағасындағы өнім өндірудің жылдық көлемі;
ӨҚ – жылдық шығарылған өнімнің толық өзіндік құны.
Таза табыс нормаларының есепті мәндері капитал құрылымына, өнімнің
болжанатын бағаның деңгейіне, сұраныс көлеміне және басқа да факторларға
байланысты өзгеруі мүмкін. Капиталға байланысты таза табыс нормалары
түрінде алынған өндіріс тиімділігінің критерийі, кәсіпорын дамуының әртүрлі
варианттарын салыстыру үшін де, сондай-ақ нарықпен жалғыз вариантты бағалау
үшін де қолданылады. Таңдап алынған критерийге сәйкес, шығындар мен
нәтижелердің негізгі сипаттамасын көрсететін өндіріс тиімділігінің нақты
көрсеткіштері анықталады.
Өндіріс тиімділігінің келесі түсінігі, капитал салымдарының тиімділігі
болып табылады. Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың
тиімділігінде өндіріс тиімділігінің келесі көрсеткіштері: таза ағымдық
құны, капиталдың рентабельділігі, капиталды салымдардың қайту кезіндегі
ішкі норма рентабельділігі, максимальды ақша жылыстауы, шығынсыздық нүктесі
қолданылады.
Таза ағымдық құн көрсеткіші уақыт факторын қоса кәсіпорынның барлық
қызмет ету кезеңіндегі түсімдер мен шығындар арасындағы айырымымен
анықталады. Әдетте таза ағымдық құн капитал салымдарының орынды екенін
дәлелдейтін капиталдың инвестициялау нормасы ретінде қарастырылады.
Капиталдың рентабельділігі - бұл таза табыстың (салықты алып
тастағанда) меншікті капиталға қатысын білдіреді. Нарық жағдайында капитал
рентабельділігі өнім рентабельділігіне қарағанда тұрақты көрсеткіш болып
табылады және капиталды салымдардың минимальды табыстылық нормасын
сипаттайды.
Ішкі тиімділік коэффициенті қолма - қол қаражаттардың келу - кетуінің
теңдігі мүмкін болған жағдайдағы капитал рентабельділігінің алғашқы мәнін
көрсетеді, ал өзінің ағымды құны нөльге айналады. Егерде ішкі тиімділік
коэффициенті осы салымдардың ақталуының алғашқы нормасынан төмен түспесе,
онда кәсіпорын дамуының жобасын рентабельді деп саналады. Тәжірибеде ішкі
тиімділіктің коэффициентін дәлірек есептеу үшін оның уақыттағы сандық
мәндерінің итерациялық іріктеу тәсілі қолданылады.
Капиталды салымдардың қайту кезеңі (ақталу мерзімі) - кәсіпорынның
болашақ таза табысы іске асырылған капиталдық салымдардың көлеміне жету
үшін қажет уақыт кезеңі. Ақталу мерзімінің көрсеткіші қаражаттарды
салғаннан кейінгі нақты уақыт интервалындағы жұмсалған қаражаттардың
қайтарылу жиілілігін сипаттайды:
Т=KП (17),
мұндағы Т – капиталды салымдардың ақталу мерзімі, жыл;
П – амортизацияны қосқандағы таза жылдық табыс, теңге.
Максимальды ақша жылыстауы - бұл өспелі жиынымен есептелген, таза
ағымдық құнның кері мәні. Бұл көрсеткіш кәсіпкерлік жобаның жалпы құнын
көрсетеді және оны шығындарды қаржыландыру көзімен ұштастырады.
Шығынсыздық нүктесі (норма) - бұл “нольдік пайда”, яғни сатудан түскен
табыс пен өндіріс шығындарының теңдігі кезіндегі, шығарылған өнім
партиясының минимальды көлемі. Келесі сату көлемін ұлғайту пайданың шығуына
әкеледі. Шығынсыдық нүктесі графиктік және аналитикалық әдістер арқылы
табылады. Шығынсыздықтың графикалық нүктесі сату көлемі мен толық шығындар
сызығының қиылысуында жатыр (соңғыларды тұрақтыларға және ауыспалыларға
бөлгенде). Шығынсыздықтың аналитикалық нүктесі келесі функция бойынша
анықталады:
(18),
мұндағы Нк – натуралды бірліктегі өнімді сату көлемі бойынша шығынсыздық
нүктесі (норма);
Штұр - өндірістің жалпы тұрақты шығындары,теңге;
Ббір - өнімнің үлестік бағасы, теңге;
Шауыс - өндірістің үлестік ауыспалы шығындары, теңге.
Кәсіпорынның жұмысын бағалау үшін таза табыс көрсеткішін ғана қолдану
жеткіліксіз. Мысалы, екі кәсіпорын бірдей таза табыс алады, бірақ өндіріс
қорларының құны әртүрлі, яғни негізгі капитал мен айналым қаражаттары
соммасының айырмашылығы. Қай кәсіпорынның өндірістік қорларының құны аз,
сол кәсіпорын тиімдірек жұмыс істейді. Сонымен кәсіпорын жұмысының
тиімділігін бағалау үшін табыс пен өндірістік қорларды салыстыру қажет. Бұл
рентабельділік болып табылады.
Рентабельділік – кәсіпорынның табыстылығы; шаруашылық қызметтің соңғы
нәтижелерін көрсететін, өнеркәсіптік кәсіпорынның өндіріс тиімділігінің
экономикалық көрсеткіші. Оны жиынтық табысты, негізгі капиталмен
нормаланатын айналым қаражаттарының орташа жылдық құнына қатынасымен
есептейді. Рентабельділіктің екі түрі ажыратылады: негізгі қызметтен табыс
ретінде есептелген рентабельділік және таза табыс негізінде есептелген
рентабельділік.
Өнеркәсіптік өнімге бағаны қалыптастырған кезде, таза табыстың өзіндік
құнға қатынасымен есептелетін өнімнің рентабельділігі қолдануы мүмкін.
Рентабельділік көрсеткіші өндіріс тиімділігінің барлық
көрсеткіштерімен, соның ішінде өнімнің өзіндік құнымен, өнімнің қор
сыйымдылығымен және айналым қаражаттарының айналымдылық жылдамдығымен өзара
байланыста тұр.
Жиынтық табыс негізінде есептелген рентабельділік көлеміне үш негізгі
фактор: жиынтық табыстың өсуі, негізгі капиталмен нормаланған айналым
қаражаттарының қолдану деңгейі әсер етеді. Әрбір фактордың әсерін толығырақ
қарастырайық.
Өнімнің өндіру көлемін ұлғайту рентабельділігі жоғары өнімнің үлес
салмағын жоғарлату, өнімнің өзіндік құнын төмендету, көтерме бағалардың
өсуі шығарылған өнімнің сапасын жоғарлату нәтижесінде жиынтық табыс өсуі
мүмкін. Өнімнің өндіру көлемін жоғарлату нәтижесіндегі жиынтық табыстың
өсуін келесі формула бойынша есептеуге болады:
∆ЖТQ = (ЖӨжосп-ЖӨбаз) dөн (19),
мұндағы ЖӨжосп және ЖӨбаз – кәсіпорынның көтерме бағасындағы өндірістің
жиынтық өнімінің жоспарлы және базалық құны;
dөн – базистік кезеңдегі жиынтық өнім құнындағы жиынтық табыстың
үлесі.
Шығарылған өнімнің ассортименті жиынтық табысқа тікелей әсер етеді.
Рентабельділігі жоғары өнімнің мінсіз салмағын жоғарлату бағытындағы
ассортименттің құрылымын өзгерткен кезде жиынтық табыстың қосымша өсуі
байқалады:
∆ЖТА =[(ЖӨжос βжос -ЖӨбазβбаз)(Rжоғ-Rорт)] 100 (20),
мұндағы βжос, βбаз - кәсіпорын бойынша рентабельділіктің орташа деңгейінен
асатын өнімнің жоспарлы және базалық үлес салмағы;
Rжоғ , Rорт - проценттегі өнімнің орташа және жоғары
рентабельділігі.
Егер де құрылымдық қозғалыстар нәтижесіндегі бірнеше жоғары рентабельді
өнімдердің үлес салмағы көбейсе, онда жиынтық табыстың жалпы өсуі, әрбір
өнім бойынша жиынтық табыстың өсу соммасымен анықталады.
Жиынтық табыстың өсуіне әсер етуші факторлардың ішіндегі басты роль
өнімнің өзіндік құнын төмендету алады. Өнімнің өзіндік құнын төмендету
нәтижесіндегі жиынтық табыстың өсуін мына формула ретінде көрсетуге болады:
∆ЖТөз.қ = ӨҚб ЖӨжосЖӨб - ӨҚжос (21),
мұндағы ӨҚб,ӨҚжос - базалық және жоспарлы кезеңдегі өнімнің өзіндік құны.
Рентабельділік, негізгі капиталдың қолдануын сипаттайтын көрсеткіш
болып табылады, сондықтан оның деңгейіне негізгі капиталдың құнымен және
оны қолданудың деңгейі үлкен әсер етеді. Негізгі капиталдың орташа жылдық
құнын азайту негізгі капиталдың 1 теңгесіне шыққандағы жиынтық табыстың
үлесін жоғарлату және бірдей өнімге келетін амортизациялық аударымдарды
төмендету арқылы рентабельділіктің өсуі қамтамасыз етіледі.
Артық жабдықтарды есептен шығарғанда рентабельділіктің өсуі формуласы
келесі түрде анықталады:
ΔRе.ш= (ЖТΔНКе.ш) [НКб(НКб – ΔНКе.ш)]100 (22),
мұндағы ЖТ – базистік кезеңдегі жиынтық табыс;
ΔНКе.ш – базистік жылдағы негізгі капитал мен айналым
қаражаттарының орташа жылдық құны;
НКб - базистік жылдағы негізгі капитал мен айналым қаражаттарының
орташа жылдық құны.
Амортизациялық аударымдардың қысқаруының нәтижесіндегі
рентабельділіктің өсуі келесі түрде есептеледі:
ΔRa = ΔНКе.шHa (НКорт. ж– НҚорт.ж)
(23),
мұндағы Ha – амортизациялық аударымдардың нормасы.
2 Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін талдау
2.1 Нанмакаронды - кондитер комбинатының (НМКК) жалпы сипаттамасы
Еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін жоғарлату мәселелерін біз
нанмакаронды-кондитер комбинатының (НМКК)-ның мысалында қарастырамыз.
НМКК құрылымдық бөлімше, ал оның басты кәсіпорыны ААҚ “Қарағанды-Нан”
болып табылады.
Орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, 470042, Қарағанды облысы,
Қарағанды қаласы, Камская 91 көшесі. Алғашқы мемлекеттік тіркелуден 1992
жылы, 28 ақпанда; ал қайта тіркелуден 2001 жылы, 23 қаңтарда өтті. Меншік
формасы - жеке.
НМКК Қазақстандағы ұннан пісірілген макарондық, кондитер өнімдерін
өндіру бойынша ірі кәсіпорын болып табылады. Корпорация қызмет ету түрлерін
кеңейтіп және шығарылған өнімнің түрлерін жаңартуға инвестиция жасады. 2002
жылы өнімді полипропилендік пленкаға қаптау технологиясы және диеталық
өнімдерді шығаруды меңгерді, ал 2002 жылдың мамырында артезиан құдығының (8
құдық) суынан жасалынатын алкогольсіз сусындар шығаратын жаңа цех ашылды.
Қатырылған жартылай полуфабрикаттар цехі ашылды.
Өнімді термоотырғызу пленкасымен қаптау және печеньені жасайтын жаңа
қатарлар іске қосылды.
2000 жылы НМКК-ң шығарылған өнімінің жалпы ассортименті 27 түрлі, ал
2002 жылы – 84 түрлі, ал қазір НМКК 300 түрлі жоғары сапалы өнім шығарады.
НМКК қызметінің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері:
1кесте
Өндіру мен өткізу
Көрсеткіштер Өлшем бірлік 2001 2002 2003 2004 2005
Өндіріс көлемі мың теңге 386005 433713 461397 495900 522795
Өткізу көлемі мың теңге 347404 410726 442018 479535 514052
Жұмыскерлердің адам 681 692 709 705 712
орташа тізімдік
саны
Соның ішінде адам 525 536 541 548 554
өндірістік
қызметкерлер
2 кесте
Затты түрдегі өнімді топтары бойынша өндіру
Көрсеткіштер Өлшем бірлік2001 2002 2003 2004 2005
Ыстық нан тонна 10000 8213 7115 7228 8390
Кондитерлік тонна 1765 1830 1957 2277 2453
тағамдар
Макаронды тонна 93 205 206 225 387
тағамдар
Кулинарлық тонна 450 516
тағамдар
Нан квасы мың литр 24 111 111 120 118
Алкогольсыз мың литр 277 594 970 1090
сусын
2005 жылғы өнімді өндірудіњ қ±рылымы
Сурет 1
Заттай түрдегі өнімді топтар бойынша өндірудің графикалық суреттемесі
Сурет 2
Өнімді µндіру ырғаќтылығын талдау.
Өнімді өндіру, сапасын жоғарлату және өткізу көлемінің өсу қарқыны
кәсіпорынның рентабельділігіне, пайдаға және шығындардың көлеміне тікелей
әсер етеді. Сондықтан көрсеткіштерді талдау үлкен мағынаға ие.
НМКК-дағы өнімді өндіру мен өткізу динамикасын талдауды өсімшенің және
өсімнің базистік және тізбектік қарқындылығын есептеуден бастаймыз.
Төменде келтірілген кестеде көрініп тұрғандай, базалық жылға қарағанда
кәсіпорындағы өндіріс көлемі 35,4%-не, ал өткізу көлемі 47,9%-ке өсті.
Өнімді өткізу, өндіруші мен тұтынушының арасындағы байланыстырушысы болып
табылады, және өндіріс көлемі өнімнің сатылуына байланысты нарықта оған
деген сұранысына тәуелді.
3 кесте
Өнімді өндіру мен өткізу динамикасы
Жыл Өнімнің Өсу қарқыны, % Өткізу Өсу қарқыны, %
өндіріс көлемі мың
көлемі, мың теңге.
теңге.
Базистік тізбектік Базистік тізбектік
2001 386005 100 100 347404 100 100
2002 433713 112,3 112,3 410726 118,2 118,2
2003 461397 119,5 106,4 442018 127,2 107,6
2004 495900 128,5 107,4 479535 138,0 108,5
2005 522795 135,4 105,4 514052 147,9 107,2
Өнімді шығару мен өткізудің орташа жылдық өсу қарқыны орташа
геометриялық салмақтылығымен есептелді:
(24),
мұндағы Қ- өсудің тізбекті қарқыны.
Қжө =
Қөө =
Өнімді шығарудың орташа жылдық өсу қарқыны 7,8%, өткізілген өнімдікі
10,2%-ті құрады. Көрнекілік үшін өнімді өндіру мен өткізудің динамикасының
графигі 3 суретте көрсетілген.
Сурет 3
Өнімді өткізумен өндіріс ырғақтылығын талдау кәсіпорын қызметін
зерттеген кезде маңызды болып табылады. Ырғақтылық бойынша жоспардың
орындалуын бағалау үшін тікелей көрсеткіштер қолданылады. Тікелей
көрсеткіштердің бірден-бір тараған түрі ырғақтылық коэффициенті болып
табылады. Оны ай сайынғы нақтылы тауар айналымын (жоспар шегіндегі) ай
сайынғы жоспарға бөлумен анықтайды:
Кырғақ =
Вариация коэффициенті бір айдағы жоспарлы тапсырмадан орташа квадраттық
ауытқудың, өнімді шығарудың орташа айлық жоспарына қатынасымен анықталады:
Кв =
Бұл айлар бойынша өнімді шығарудың бюджеттіктен орташа алғанда 2,75%
-ға ауытқып отыр.
4 кесте
Айлар бойынша өнімді шығарудың ырғақтылығы
Ай 2005 жыл бойынша Өнімнің үлес Жоспарды Ырғақтылық
өнімді шығару, мың салмағы, % орындау бойынша
теңге коэффициентжоспарды
і орындауда
есептелген
өнімнің
үлесі, %
жоспар нақты жоспар нақты
Ақпан 52202,9 49060,7 10,05 9,38 0,939 9,38
Наурыз 58018,0 53895,1 11,17 10,31 0,929 10,31
Сәуір 55771,3 49574,8 10,74 9,48 0,888 9,48
Мамыр 58018,0 55055,5 11,17 10,54 0,949 10,54
Маусым 56432,1 63480,9 10,86 12,14 1,125 10,86
Шілде 39383,5 43732,7 7,58 8,36 1,110 7,58
Тамыз 39647,8 41846,0 7,63 8,00 1,055 7,63
Қыркүйек 39779,9 44253,5 7,66 8,47 1,112 7,66
Қазан 39912,1 42883,7 7,68 8,30 1,073 7,68
Қараша 40044,3 41223,9 7,71 7,88 1,029 7,71
Желтоқсан 40308,6 37788,0 7,76 7,23 0,937 7,23
Барлығы, 519519 522795 100,00 100,00 11,146 96,06
жыл
бойындағы
Өнімді өндірудің ырғақтылығын бағалау үшін өнімді шығарудағы ай сайынғы
жоспардан жағымды және жағымсыз ауытқулардың соммасы ретінде аритмикалық
коэффициенті есептеледі:
Каритм = 0,06+0,07+0,11+0,05+0,12+0,10+0,05+ 0,11+0,07+0,03+0,06=0,83
Бұл кәсіпорынның жеткілікті ырғақтылық деңгейінде жұмыс істейтіні
туралы айтады (бұл көрсеткіш 0-ге жақындаған сайын, кәсіпорын сонша ырғақты
жұмыс істейді).
2.2 Еңбек өнімділігі көрсеткішінің деңгейін және динамикасын талдау
Еңбек өнімділігі – маңызды еңбек көрсеткіші. Еңбек өнімділігінің
деңгейімен динамикасына өндіріс тиімділігінің барлық негізгі көрсеткіштері
тәуелді.
Еңбек өнімділігінің үлкен мағыналылығы, осы көрсеткішті өте жан-жақты
және тереңірек зерттеуге міндеттейді.
Еңбек өнімділігінің деңгейін бағалау үшін жалпыламалаушы, жеке немесе
көмекші көрсеткіштер жүйесі қолданылады.
Жалпыламалаушы көрсеткіштерге бір жұмысшымен орташа жылдық, орташа
күндік және орташа сағаттық өнім өндірімі және де құндық түрдегі бір
жұмысшының орташа жылдық өнім өндірімі жатады. Жеке көрсеткіштер - бұл өнім
бірлігінің нақты түрін өндіруге кеткен уақыт шығындары(өнімнің еңбек
сыйымдылығы) немесе бір адам - күн немесе бір адам-сағаттағы затталған
өнімнің нақты түрін шығару. Көмекші көрсеткіштер нақты түрдегі жұмыс
бірлігін орындауға кеткен уақыт шығындарын немесе уақыт бірлігінде
орындалған жұмыс көлемін сипаттайды.
Бір жұмыскердің орташа жылдық өнім өндіруі, еңбек өнімділігінің
жалпылама көрсеткіші болып табылады.Оның көлемі жұмысшылардың өндіруіне
ғана емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz