ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы ұлт-азаттық қозғалыс белестері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ ТАРАЗ ИНСТИТУТЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы ұлт-азаттық қозғалыс
белестері
Ғылыми
жетекшісі: т.ғ.д., профессор
Абдуалы А.Б.
Орындаған:
Тар-05-3 тобының білімгері
Мусабаева Ж.Б.
Тараз 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .3-5
1. ХҮІІІ- ғасырдағы Кіші жүз жеріндегі ұлт- азаттық қозғалыс
1.1. Сырым батыр көтерілісі туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...6- 8
1.2. Сырым Датұлы бастаған ұлт- азаттық
қозғалыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-22
2. ХІХ- ғасырдың І-жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-азаттық
қозғалыстар
2.1. Исатай – Махамбет көтерілісі қалай зерттелді
? ... ... ... ... ... ... ... ... .. .23-33
2. Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің себептері,
барысы,
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34-41
2.3. ХІХ-ғасырдың ІІ–жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-
азаттық
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42-57
3. ХІХ- ғасырдың ІІ -жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-азаттық
қозғалыстар
3.1. Арал өңірі қазақтарының Ресейге қарсы ұлт-азаттық
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-49
3.2. Есет көтерілісінің басқа көтерілістермен
сабақтастығы ... ... ... ... ... . 50-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-61
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62 -63
Кiрiспе
Еліміз тәуелсіздік алғалы ұлттық санамыз оянып, ата- баба жолына үңіле
бастадық. Тәуелсіздік халқымызға аспаннан түскен құдіреттің сиы емес. Ол
ғасырларға созылған ата-баба қанды жорығының,, дабылды- дауылды күресінің
заңды жалғасы. Қаншама елдің ардагер перезенттері осы тәуелсіздіктің өзі
емес, тек сәулесі үшін қанын төкті, жанын пида етті десеңші!
Тереңнен ойлап, тебрене толғансаң – халқымыздың барша тарихы осы
тәуелсіздік үшін, елдік үшін, халықтың бас бостандығы үшін күрес,- деп
тарихшы, академик Манаш Қозыбайұлы айтқандай [1] тәуелсіздік үшін сан ұрпақ
алысты арпалысты. “Аттан қазақ” деп жар салып атқа мінді.
Тәуелсіздік жолы - ұзақ жол, ғасырлық жол ол ата-бабаларымыздың жолы,
ерлік жолы. Кәзіргі таңда елімізді дүние жүзінің елу елінің қатарына қосу
барысында жастарды Отан сүйгіштік, патриоттық рухта тәрбиелеуде патша
өкіметінің отарлау саясатына қарсы халықтың қамын жеп, ұлт-азаттық
қозғалысты басқарған Сырым, Исатай, Махамбет, Есет батырларымыздың және
халықтың ерлік істері өнеге, үлгі.
Тәуелсіздік тағы бір саласы- рухани тәуелсіздік. Кешегі кеңес заманында
социалистік идиологияның құлы болған зиялы қауым, тарихшылар енді жаңа
мұраттар іздеуде. Еліміздің тарихын қайта қарап, обьективті түрде жазуда.
Сол сияқты мен де өзектілігіне орай ” Кіші жүз жеріндегі ұлт –азаттық
қозғалыстар” тақырыбын диплом жұмысыма арқау етіп алдым. Патшалық Ресейдің
отары болған кезеңде және Кеңес өкіметі тұсында жазылған еңбектерде де ұлт
азаттық қозғалыстардың шынайы тарихи бағасы берілмеді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті.
Диплом жұмысында патшалық Ресей және Кеңестік кезеңдегі
тарихшылардың азаттық қозғалыстың ақиқатын бұрмалау себептерін бүгінгі күн
тұрғысынан тарихшылардың соңғы жылдары жарық көрген ғылыми еңбектеріне
сүйене отырып ашып көрсетуді мақсат еттім. Сонымен қатар патша өкіметі
кезіндегі және кеңестік тарихшылар ұлт- азаттық қозғалыстарды жеке – жеке,
бір- бірімен байланысы жоқ, кенеттен болған оқиға ретінде көрсетіп келді.
Соңғы жылдарда жарық көрген зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып, ұлт-
азаттық қозғалыстардың, атап айтқанда Сырым Датұлы, Исатай мен Махамбет,
Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістердің бір-бірімен және басқа
көтерілістермен тарихи сабақтастығын ашып көрсетуді мақсат етіп отырмын.
Тақырыптың тарихнамасы.
Ұлт- азаттық қозғалыс бұрын- соңды көп зерттеліп келеді.
Қазақстанды Ресей империясының отарлау кезінде ұлт-азаттық қозғалыс
жайлы көптеген еңбектер жарық көрді. Кіші жүздегі 1783-1897 жылдардағы
Сырым Датұлы бастаған көтерілісті алғаш зерттеген орыс ғалымы А.И.Левшин.
1832 жылы Описание киргиз- казачьих, или кайсакских орд и степей [2]
деген еңбегін жазды. Ол патша өкіметінің өзінің отар елін тану тұрғысынан
жазылып, көтерілістің ішкі әлеуметтік-экономикалық себептері ашылмай,
автордың ойы бойынша көтерілістің басты себебі Сырымның хан тағына ұмтылуы
болып шықты.
С.Датұлы бастаған Кіші жүздегі ұлт-азаттық қозғалысты зерттеудегі ең
қомақты еңбек М.П.Вяткиннің 1947 жылы жарық көрген Батыр Сырым атты
еңбегі. Автор Сырым бастаған көтерілістің отарлауға қарсы прогресшіл
сипатын дәлелдеумен қатар ,көтерілісшілердің басты мақсаты хандық құрылысты
жою деген тұжырым жасады.[3]. Г.Ф Дахшлейгер, А.Сабырханов, В.Басин,
Т.Шойынбаев, Ж.Қасымбаев сияқты тарихшы ғалымдар пікірлері С.Датұлы
бастаған көтерілістің прогресшіл, отаршылдыққа қарсы сипаты болды деген
пікірге сай келеді.
1917-1940 жылдар аралығында Исатай-Махамбет көтерілісі туралы
зерттеулер жүргізілгені мәлім. Ол жаңа идеологияға негізделген ғылыми
мекемелердің ұйымдасуы мен мамандармен толығуымен байланысты жүзеге асады.
Бұл бағыттағы жұмыстардың негізін 1920 жылы 15 қыркүйекте Қырғыз
өлкесін зерттеу қоғамы салады. Осы ұйым 1925 жылы Қазақстанды зертееу
қоғамына айналып,оған көрнкеті ғалымдар А.П.Чулошников, А.П.Гра,
А.А.Диваев, С.М.Петров, И.В.Мелкова, А.А.Четыркина және С.Меңдешев
т.б. [4]. мүше болады. Қоғам шығарып отырған еңбектерінде
Қазақстандағы азаттық қозғалыстарының тарихына ерекше мән беріледі.
1836-1838 жылдары А.Ф.Рязановтың Сорок лет борьбы за национальную
независимость казахского народа [5]. Восстания Исатая Тайманова деген
және В.Ф.Шахматовтың Внутренняя орда и восстание Исатая Таиманова деген
еңбектері жазылды [6].
Әдебиетшілер арасынан Исатай-Махамбет тақырыбына алғаш қалам тартқан
қаламгер-классик жазушы М.О.Әуезов.
М.Әуезов Исатай-Махамбет жырының халық-азаттық қозғалысын
суреттеудегі ескі батырлық жырларға ұқсастығын айтып,жырдың тарихи шындықты
өлең жолдарымен баяндау әдісіне жоғары баға береді.6
Автор 1836-1838 жылдардағы көтерілістің терең тамырын, Исатайдың
ұйымдастырушылық, батырлық қасиеттерімен байланыстырады.
1930 жылдары Исатай-Махамбет көтерілісін терең зерттеген қаламгердің
бірі-Ілияс Жансүгіров. Ол қазақ драматургиясы тарихында тұңғыш рет Исатай-
Махамбет пьесасын жазады. Замандастары Ғали Орманов, Фатима Ғабитовалардың
көрсетуінше , Ілияс Жансүгіров халық- азаттық қозғалысын жазу үшін материал
жинап, Еділ, Жайық бойын, Мәскеу, Самара, Орынбор, Саратов мұражайлары,
мұрағаттарына барған..
Ілияс Жансүгіров салған ізбен 1938 жылы Исатай – Махамбет көтерілісі
туралы Мұстай Ақынжановтың Исатай Махамбет пьесасы жазылады..
Ұлы Отан соғысы жылдарында Алматыға көшірілген Ресейдің белгілі ғалым
тарихшылары М.П.Ким, А.М.Панкратова, Н.М.Дружинин, С.В.Бахрушин,
А.П.Кучкин, М.П.Вяткиндер Қазақстан тарихы туралы іргелі еңбек жазуға
және тарихшы ғалымдар даярлауға ерекше үлес қосты.
1940 жылдардағы азаттық күрес тарихына қалам тартып, көптеген еңбек
жазғандардың ішінде А.Якунинді де айтпасқа болмайды .
А.Якунин өз зерттеулерінде мұрағат деректеріне, Махамбет пен Ығылман
жырларына сүйеніп, 1836-1838 жылдардағы ұлт- азаттық қозғалысын, Исатайдың
көтеріліс басшысы ретіндегі ұйымдастырушылық қызметін өте жоғары бағалайды
[7].
А.Ф. Рязанов тарихи құнды зерттеулерді дүниеге әкелді. Қазақстанның
орталық мұрағатында, кейін Орынбор мұрағатында қызмет атқарған А.Ф.Рязанов
өзінің аз ғұмырында ұлт-азаттық қозғалыстары тарихына арналған 15 ғылыми
еңбек жазып қалдырады.
Оның Сырым Датов, Кенесары Қасымов, Қаратай Нұралиев, Қайыпқали
Есімов көтерілістері туралы, Е.Пугачов көтерілісінің Қазақстандағы жүрісі
туралы көлемді зерттеу еңбектері әлі де өте құнды болып табылады.
Қазақстандағы азаттық қозғалыстарын бір-біріне тарихи байланыстырған
А.Ф.Рязанов 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалысына ерекше мән берді
[8].
ХІХ ғ. патша өкіметінің отарлаушылық саясатына қарсы бағытталған ұлт-
азаттық қозғалыстар тарихындағы ірі оқиғалардың бірі-1870 жылғы
Маңғыстаудағы адай көтерілісі. Кеңестік дәуірде көтерілістің тарихына
арналған М.Тұрсынованың көлемді және құнды еңбегі жарық көрді [9].
Бұл тақырып бойынша дерек көзі мол деуге болады. Себебі Қазақстан тәуелсіз
мемлекет болғалы бері қоғамның барлық салаларындағы сияқты,тарих ғылымында
да үлкен өзгерістер болып, Қазақстан тарихшыларының еңбегі нәтижесінде
тарих шындығын қалпына келтіру жөнінде біраз іс тындырылғаны белгілі.
Ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы қай кезеңде де зерттеушілердің
қызығушылығын туғызып, қозғалыстың себебін,дамуын зерттелу деңгейін
мейлінше кеңірек қарастыруға жетелеген.
Қорыта келгенде, көптеген зерттеуші ғалымдар қазақ қоғамының күрделі
мәселелеріне айрықша назар аударғанына куә болдық. Бүгінгі көзқараспен
еліміздің тәуелсіздік талаптарына сай тарихшы ғалымдар еңбектерін
сараласақ, қарастырылған мәселелердің әлі де дәлелдене түсетін, толықтыра
жазылатын тұстары бар екенін көреміз. Біздің алдағы міндетіміз-осы
мәселелерді тереңдете түсу.
Жоғарыда аталған ғалымдардың ұлт-азаттық қозғалыстар туралы жазған
еңбектері тарихымызға жаңаша көзқарас қалыптастыруға да өзіндік үлесін
қосқан және күні бүгінге дейін маңыздылығын жойған жоқ .
Ғалымдар зерттген ұлт-азаттық көтерілістердің нәтижесі – тәуелсіздік.
Осы еңбектердің маңыздысы-тәуелсіздік тек саяси ұғым емес екендігін, қазақ
ұлтының дамуында сан алуан қыры бар екендігін дәлелдеді.
Құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын- рухани тәуелсіздік
тарихын таразылап, жоғалып кеткен салтын, ұмыт бола бастаған тілін, ділін,
дінін жаңғырта бастауына арқау болған ғалымдардың үлесі мол.
1. ХҮІІІ- ғасырдағы Кіші жүз жеріндегі ұлт- азаттық қозғалыс
1. . Сырым батыр көтерілісі туралы зерттеулер
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей Қазақстанды толық отарлап алғаннан
кейін, әкімшілік-территориялық бөлу мен отарлаудың нәтижесінде қазақ
мемлекеттілігі толығымен жойылды. Қазақстан ұзақ уакытқа Ресей империясының
отары болып калды. Алайда, бостандық сүйгіш қазақ халқы өз тәуелсіздігі
үшін токтаусыз күрес жүргізді. Атап айтканда:
1. 1783 - 1797 жылдардағы Сырым Датов бастаған көтеріліс;
2. XIX ғ. 20-30 жылдарындлағы Жаңа Елік шебі құрылған кезде
Ж.Тіленшіұлы мен Қайыпқали сұлтан басқарган көтеріліс;
3. 1836 - 1837 жылдардағы Ішкі (Бөкей) Ордада басталган И.Тайманов пен
М. Өтемісұлының бастаған көтерілісі;
4. 1837 - 1847 жылдар аралығында болған К.Қасымұлы бастаған ұлт-
азаттық қозғалыс;
5. 1855 - 1857 жылдардағы Е. Көтібарұлы бастаған көтеріліс;
6. 1869 жылғы Орал, Торғай облыстарындағы отаршылдыққа қарсы азаттық
үшін болган көтеріліс.
Қазақ халқының ұлт-азаттык көтерілісі төңкеріске дейінгі Ресей
тарихшыларының назарына мұқият іліккен болатын. XIX ғасырдың басында қазақ
халқының ұлт-азаттық козғалыстарының жекелеген мәселелерін сипаттаған
М.И.Венюков, М.А.Терентьев сияқты әскери тарихшылардың, Н.А. Середа сиякты
буржуазиялық-либерал жөне халыкшылдық бағыттағы маман тарихшылардың еңбегі
пайда болды.
Мәселен, Середа Ресей империясының отарлык езгісіне қарсы ұлт-азаттық
күрестерінің үлкен ғылыми-саяси маңызы бар, өйткені ол Қазақстандағы
отарлык мемлекеттің негіздерін әлсіретті дейді.
Ұлт-азаттык қозғалысқа байланысты мөселелер туралы дворяндық-
буржуазиялык тарихиамада жазылса да, Қазакстанды Ресейдің отарлау
кезеңінде бұл көтерілістің козғаушы күштері - тонаушылар, жауыздар болды
деп бағаланып, төңкеріске дейінгі шаруалардың таптық күресі теріс,
субъективті түрде түсіндірілгендігіне баса назар аударады .
Ол тақырыптың ғылыми-теориялык мәніне сүйене отырып, көрсетіліп отырған
меселенің (яғни, ХҮШ-ХІХ ғғ. казак халкының ұлт-азаттык козғалыстары -
Қ.С.) төңкеріске дейінгі орыс тарихшыларының зерттеуін сипаттап, оларға
баға беруге ұмтылу. Қазақ халкының отарлың езгіге карсы қозғалыстарының
ішінде, негізінен, Сырым Датов бастаған көтеріліске тоқталу.
XVIII ғасырдың соңғы ширегіндегі Қазакстандағы ең маңызды ұлт-азат-тық
козғалыстардьщ бірі батыр С. Датов бастахан көтеріліс (1783-1797) болды.
Төңкеріске дейінгі Ресей ғылымында бұл козғалыстың тарихнамасы өте
мардымсыз. Сырым Датов бастаган көтерілістің негізгі кезеңдері Қазакстанның
төңкеріске дейінгі көрнекті тарихшы-зерттеушісі А.И.Левшиннің Қыргыз-
қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы еңбегінде баяндалған [2,4].
Алайда, А.И.Левшин көтерілістің әлеуметтік-экономикалық себептерін және
Сырымның Нұралы ханға бәсекелес болуын хандық дәрежені көре алмаушылыкқа
сайып, оның шынайы себептеріп де ашып көрсетпейді. Бұдан кейінгі авторлар -
(В.И.Даль, Г.И. Спасский) орыс дворяндық-буржуазиялық тарихнама өкілдері
оны мұқият зерттеместен, негізінен, А. И. Левшинді қайталады.
Ресейдің эспанциялық саясаты мен оған қарсы болған Қазақстан және Орта
Азия аумағындағы ұлт-азаттық күрес мәселесі тұңғыш рет жүйелі түрде М.А.
Терентьевтің Орта Азияны жаулап алу тарихы деп аталатын еңбегінде
қарастырылды .
1890-шы жылдардың бас кезінен Сырым Датовтың шекаралық әскер-лермен
қақтығыстарының ұлт-азаттық күрес сипаты айкын көріне бастайды. 1792 жылдан
бастап ол Ресейге соғыс жариялайды Мұның себептерін бірқатар орыс авторлары
хандық биліктің мұралық артықшылығын көре алмаған Сырымның өз ықпалын Қазақ
даласына жүргізуге деген ұмтылыстарынан көрді. Ресей үкіметінің кіші
ордаға жаңа хан сайлауға бейімделгіштігінің өзі ғана Сырым үшін үлкен соққы
болып тиіп, оның бет-пердесін жұлып алды, ол өзінің бұрынғы әрекеттеріне
қайта оралып, жауыздық ойларын ашық іске асыра бастады деп көрсетеді .
Байқап отырғанымыздай, мұндай жала кездейсоқ жабылып отырған жоқ. Бұлар сол
бұрынғы патша саясаты үшін белгілі қоғамдык пікір қалыптастыру мақсатына
қызмет етті. Ханға ғана емес, Қазақ даласындағы патша әкімшілігіне де қарсы
бағыт ұстанған Сырым Датұлы қозғалысының өрісі Ресейдің Қазақстан мен Орта
Азиядағы саяси мүдделеріне белгілі қауіп төндірді, бұл жоғарғы, сонымен
қатар төменгі отарлық билік орындарын ерекше абыржытты. Көтерілістен кейін
30-40 жыл өткеннен кейін Левшин сияқты көптеген орыс авторлары қазақ
еңбекшілерінің патша әскерлерімен қақтығысын суреттеуде оларды бұзакы
топтар ретінде көрсетіп, көтерілісшілердің жетекшісі Сырым Датов барып
тұрған қатыгез деп атауының себебі. осыған байланысты. Біз келтірген
еңбектін, авторы бір орыс шенеунігінің қырғыздар әр түрлі бекіністерден 116
Ресей азаматын және жылқылар мен ірі қара малдың көп мөлшерін басып
алғандығы туралы айтқанын жазды.
Сырымды кудалау үшін қазақ далаларына орыс әскерлерін жіберу ты-ныштық
орната алмады, өйткені қанша карсы топтар мен оны жақтаушылар шекаралык
басшыларға да ашық қарсы шықты .
Алайда, 90-шы жылдардың ортасында Сырым қозғалысы едәуір басылады.
Сырымның жеңіске жетуіне мүмкіндік жасайтын халык көтерілістері
старшиналардың үрейін алды. Уфа губернаторы генерал-поручик Визмитонов ІI
Екетеринаға Сырымның тобы Есімнің тобы. сияқты көп емес және жаңа ханды
сайлауда... қарсыластарынының өзі соны жақтады деп жазуында үлкен мән
болса керек. Бұл деректерден Қазақ даласындағы оқиғалардың бұдан әрі дамуы
барысында орын алмауы мүмкін емес таптық дефференция процесі байқалады.
Бүған қоса, патша үкіметімен жөне сұлтандық Түркиямен күрес Сырымды шекара
бойынан қоныс аударуға мәжбүр етті, осылайша Сырым тобы Оралдың ішкі
жағындағы қолайлы жайылымдарынан айырылып қалды. Бұл жақтастарынан да қол
үзіп калуына әкеп соқты. Патша әскерлерімен күрестің күрделенген
жағдайларында Сырым Орта Азия хандықтарымен (Хиуа, Бұқара) байланысын
нығайтуға тырысты. Бірақ төңкеріске дейінгі авторлардың мөліметтерінше, бұл
әрекет сәтсіздікке ұшырады, Сырымның саяси рөлі әлсірегендіктен, оның Қайып
сұлтандармен одағы осал болды: 1796 жылы оны одақтастары тастап кетті.
Әрине, бұл кұбылыстар Сырымның Кіші жүздегі ықпалының азайғанын көрсетті.
Бұл туралы Уфа губернаторы Визмитинов II Екатеринаға Қазіргі ханға қарсы
тұрған әлімұлы руы оны жақтап отыр, бұл, Кіші жүзде тыныштық орнайтындығына
сенімді күшейтеді деп мәлімдеді. Сонымен қатар, ол патшайымның назарын
одақтастарынан айырылса да Сырымның әлі де бағынбайтындығын, сондықтан да
оның кимылдарын көзден таса қалдырмайтынына аударды. Басқаша айтқанда,
Сырым батыр Қазақ даласындағы оқшау қалғандығына қарамастан, патша
шенеуниктеріне әліде болса қауіп тудырып тұрды. Жағдайдың тұйыққа тірелуі
оны жеке террорға итермелегені белгілі: 1997 жылы ол Ералы ханның мұрагері
Есімді өлтіреді [3,316]. Бұдан кейін Сырым өз жақтастарынгың белсенді рөлін
қалпына келтіру әрекетін тағы да жүзеге асырғанымен, шын мәнінде оның
көтерілісі Есім ханды өлтірумен айяқталды. Сырым батыр бастаған
көтерілістің жеңілісі хандық билікке қарсы күресіп, отарлық езгі жүйесіне
қарсы күрестің арасында тұрған феодалдық топтың ғана емес, халықтың кең
қозғалысына тиген соққы болды .
Ұлт-азаттық қозғалыс- ұлттық, әлеументтік, экономикалық, саяси, діни,
рухани және мәдени қайшылықтардың нәтижесі. Ендеше, бұл даусыз ақиқаттың
үстем идиологияның белгіленген межесінің шеңберінде қарастырылып келген бұл
мәселенің қамтылу ауқымының, көкжиегінің кең екендігін баса айтуға тиіспіз.
1. 2. Сырым Датов бастаған шаруалар көтерілісі.
Әбілқайыр хан Ресей бодандығын қабылдағанан кейін Кіші жүздің көшіп
жүретін қоныстары орналасқан көптеген аудандарда аймақтың әлеуметтік-
экономикалық және саяси өмірінде үлкен өзгерістер орын алды. Сонымен бірге
Ресей империясының отаршылдық енуі барған сайын Кіші жүздің кең-байтақ
аймақтарын қамти түсті.
Күштердің осылайша орналасуымен қатар, аймақтағы саяси және
экономикалық билік барған сайын Ресей әкімшілігінің қолына шоғырлана берді
және И.И.Неплюевтің бөліп ал да, билей берпринципі бойынша құрылған
идеялары мен жоспарларының қолданысқа енгізілуі аймақтағы барлық
қайшылықтарды шегіне жеткізе шиеленістірді.
Қазақ руларының Жайыққа, Жайық қалашығы мен бекіністерге жақын жерде
көшіп жүруіне тыйым салу туралы 1742 жылғы 19 қазандағы жарлық дамытыла
отырып, империяның өлкедегі отаршылдық үстемдігін нығайту жөнінде жаңа
актілер қабылданды. Мәселен, 6 қарашада казактарға қазақтардан адамдары мен
малын өз бетімен тартып алуға рұқсат еткен Жарлық қабылданды. Ол 1760 жылғы
18 шілдедегі шешіммен толықтырылды, онда адамдар мен малды ендігі жерде
жалғыз-жарымдап жүріп емес, ”топ жиып” барып қолға түсіруге рұқсат етілді.
Пугачевтің көтерілісі басып-жанышталғаннан кейін 1775 жылғы 25 шілдеде
Орынборда күдік келтірілген кез келген қазақты ұстауға ресми түрде рұқсат
етілді, ал 1779 жылғы 4 қазанда белгілі бір қазақ істеген тәртіп бұзушылық
немесе қылмыс үшін кез келген қазақты ұстап алуға өкім берілді. Сөйтіп,
1783 жылғы 3 қарашадағы Жарлық солардың логикалық жалғасына айналды, онда
әскери адамдардан, казактар мен башқұрттардың жазалау отрядын құруға
рұқсат етілді және сол арқылы қазақ халқын үздіксіз тонап тұру үшін кең
мүмкіндіктер ашылды. Бодандық туралы актіге қол қойылған кезден бастап
қазақтардың империя жүргізіп отырған саясатқа үнемі әскери және саяси
қарсылық көрсетіп келгені мәлім -мал айдап әкететін, керунедерге,
бекіністерге, редуттарға және тағы басқа шабуылдар жасайтын, тұтқындар
түсіріп әкететін, бұйрықтарды орындамай, саяси тәуелділіктен жалтарып
жүрді. Қарсыласу қаншалықты күшті болса, қазақ халқын ауыздықтауға
соншалықты қатаң шаралар қолданылды, оларға қоса аймақты одан әрі отарлау
жөнінде кешенді сипаттағы көптеген іс-шаралар жүргізілді. Әрбір жаңадан
салынған бекініске сырттан казак-орыстарды әкеліп орналастырып, оларға жер
беріп, қазақтардың мал жайылымдарын тарылтқан үстіне тарылта түсті. Ол-ол
ма, бекіністерге жақын отырған қазақ ауылдарына әлсін-әлсін шабуыл жасап,
малдарын айдап, адамдарын байлап әкетіп отырды. Шабуылдар тіпті ойдан
шығарылған сылтаулар арқылы да жасалған. ...Тегі, орыс негізі
деректерінде шекара барымтасы дейтін шабуыл бүкіл бекініс линиясының
бойында үнемі қолданылып тұрады...мұның ұйымдастырушылары - Жайықтағы казак
- орыс әскерлерінің старшиналары. Бұл шабулдардың көп болатын себебі,
шабуылға қатысқандар олжа түсіріп,ауқаттанып қалып отырады.
Қазақ қоғамының өзінде феодалдану үрдісі тереңдей түсті, феодалдық
аристократия мен ру шонжарларының мүдделері барған сайын алшақтай берді.
Хандар және сұлтандардың үстем тобы дәстүрлі шонжарлар-ақсақалдармен,
билермен, батырлармен барған сайын азырақ санасып, олардың құқықтарын қысым
көрсетті. Олар барған сайын патша өкіметінің дала өңіріндегі тірегіне
айналып, соның саясатын жүргізді, ру шонжарларын биліктен аулақтатты.
Патша әкімшілігі билеушілердің екі тобы арасындағы қырқысты шебер
пайдаланды, руаралық күрес еңбекші бұқара –шарауаларға соққы болып тиді.
ХVІІІ ғ.орта шенінде саяси дағдарыс салдарынан Кіші жүз аумағы екі
хандыққа бөлінді. Нұралы ханның иелігіне кірген қазақ рулары Арал өңірі мен
Сырдария бойындағы Батыр хандығына кірген қысқы жайылымдарды пайдалану
мүмкіндігінен айрылды. Бұл рулардың қазақтары батысқа қарай, Каспий
ойпатында орналасқан қоныстарға ығысып баруға мәжбүр болды. Алайда Жайық
бекініс шептері Жайықтың оң жағындағы қыстауларға баратын жолға кедергі
жасады. Жайық пен Еділ арасында жатқан жайылымдардың едәуір бөлігіне 1771
жылға дейін қалмақтар орналасып алды. Қысқы жайылымдар үшін даулар
негізінде бұл ауданда қазақтар мен қалмақтар арасында қақтығыстар болып
тұрды. 1759-60 жылдың қысында ғана қалмақтар Жайықтан өткен қазақтардың 40
мыңдай жылқысын айдап әкетті [10].
1771 жылы Нарын құмы ауданында көшіп жүрген қалмақтардың үлкен тобы
Жайық бекініс шебінен өтіп, Қазақ даласы арқылы шығысқа бет алды. Олардың
кетуіне байланысты Еділ мен Жайық арасындағы аумақтың бір бөлігі босап
қалды. Қазақ ақсақалдары патша үкіметіне қазақтардың ішкі жаққаөтуіне
тыйым салынған 1756 жылғы жарлықтың күшін жойып,бұл жерлерді қысықы жайылым
үшін пайдалануға рұқсат етуге өтініш жасады.Алайда Сыртқы істер алқасы
1771 жылы бұл тыйым салуды қайта мақұлдады [3,178].
Е.И.Пугачев бастаған шаруалар соғысы жылдарында қазақтар 1756 және
1771 жылдардағы жарлықтармен санаспай, Еділ мен Жайық арасындағы
жайылымдарды іс жүзіне пайдаланды. Шаруалар соғысы басып-жанышталғаннан
кейін жәнеодан соң жазалаудың күшейтілуі салдарынан бұлай істеу мейлінше
қиындап кетті.
1775 жылы патша үкіметі жегілікті басқару ісіне қайта ұйымдастыру
жүргізді. Орынбор губерниясы таратылды. Кіші жүз және орта жүз аумағының
бір бөлігі Симбирск және Уфа генерал-губернаторлықтарының құрамына кірді.
Орынбордың обер –комендантына Кіші жүзде патшалық өкімет орындарының іс-
шараларын тікелей жүргізу тапсырылды, бұл үшін Шекара істер комиссиясы
құрылды, Жайық бойындағы шекаралық шеп қалпына келтіріліп, нығайтылды,
бекіністердің гарнизондары күшейтілді.
Патшалық өкімет орындары қазақ сұлтандарын өзінің сенімді тірегіне
айналдырып, солардың көмегімен қазақтардың толқуларын болғызбауға ұмтылды.
Өз тарапынан Нұралы хан мен сұлтандар патша өкіметіне адалдығын
дәлелдеуге бар күшін салып тырысты. Патшалық өкімет орындары сыйлықтар
үлестіру, айлық тағайындау, шен беру жолымен дала аристократиясымен одақты
нығайтуға ұмтылды. 1782 жылғы жарлық бойынша қазақ ауылдарының Жайықтан
өтуіне хан шекаралық өкімет орындарынан рұқсат алғаннан кейін ғана жол
берілді. Нұралы мен оның ең жақын туыстары қоныстарға билік ету құқығын
пайдаланып қиянат жасады ,Орал казак әскерлерінің старшиналарымен сөз
байласты. Әскри старшиналар өзеннен өткені үшін ақы төлемеген ауылдарды
тонады, ал қазақтарды тұтқынға айдап әкетті. Сол кезде хан мен оның
жақындастары тұтқындарды сатып алу үшін халықтан қаражат жинады. Бұл
қаражат Орал әскерінің старшиналарымен бөлісілді. Сөйтіп тұтқын іздеу
қаржысы ханның, шекакралық әкімшілік пен казактардың үстем топтарының
тұрақты табыс көзіне айналды.
Саяси қатынастардың дағдарысты жағдайға дейін жетіп шиеленісуі осындай
саясаттың нәтижесі болатын. Е.И.Пугачевтің көтерілісі қазақ қоғамының
барлық топтарына өте елеулі ықпал етті, ал Көзге көрінбейтін адам
Көктемір қозғалысы және қазақтардың Е.Пугачев көтерілісіне қатысуы
империяның отаршылдық езгісіне қарсы күреске түрткі болды. 1775-76 жылдары
жалпы саны 40 мыңдай адам болатын қазақ жасақтары Үлкен Қобданың жоғарғы
ағысына, Гурьев және Кулагин бекінісінің арасына және Шыңғырлау өзенінің
бойына шоғырланды [11]. Олар Красногор бекінісін алуға тырысты, бірақ бұл
сәтсіз әрекет болып шықты, сөйтіп олар Орынборға, Чернореченск және Елек
қорғанысы бекіністеріне кетті. Қазақ жасақтары Верхнеуральск, Қызыл,
Талыцк, Орск, Ильинск бекіністеріне шабуыл жасады. Е.Пугачевтің көтерілісі
басып-жанышталғаннан кейін қазақ жасақтары таратылып жіберілді. Қазақ
халқының бұл күресіне Сырым Датов мейлінше белсене қатысты. Ол үлкен
жасақты басқарды және құжаттардың дәлелдеуінше, қазақ жасақтары
басшыларының бірі болған [3,196].
Сонымен 18 ғасырдың 80 –жылдарының басына қарай Кіші жүздегі жағдай
оңай болмады. Ресей өкімет орындары тарапынан отаршылдық режим күшейтілді,
олар жайық казактарын ішкі аумақтарды басып алуға итермелеп, бұған тұрақты
әскерлер де көмек көрсетті, ал казактар ретінде тақ қызметінде жүрген
қалмақтардың, башқұрттардың, татар-мещеряктардың қолымен ұлтаралық араздық
саясаты жүзеге асырылды. Кіші жүз ішінде Нұралы мен оған бағынышты
билеушілер ішкі саяси жағдайды дербес бақылай алмады, оларда саясатшылық
тәжірибе болмады. Ұзаққа созылған саяси алауыздықтардың нәтижесінде
дәстүрлі қазақ менталитетін ұстанған көшбасшылар тобы, негізінен билер мен
батырлар арасынан бөлініп шығады. Осы қасиеттердің бәрі Сырым Датовқа тән
болды, ол бүкіл Кіші жүздегі саяси жағдайды іс жүзінде бақылап қана қоймай,
сонымен қатар өз бойында бидің, батырдың және басшының қабілеті мен
қасиеттерін ойдағыдай ұштастырды. Сырымның нақ жеке қасиеттері мен беделі
оның ұлт-азаттық қозғалысының басында тұруына мүмкіндік берді. Ол Кіші
жүздің қуатты бірлестіктерінің бірі байұлы бірлестігіне кірген байбақты
руынан шыққан еді.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде Сырым атақты би және шешен ретінде
белгілі. Ол ішкі өмірдің көптеген маңызды мәселелерін шешкен, ал оның
шешендік өнері ол қайтыс болғаннан кейінгі жылдарда да үлгі болып қала
берді. Жеке басының ержүректігі, ерлігі, табандылығы және сирек кездесетін
қайтар- күші оған батыр даңқын әперді. Сөйтіп Сырым Датов өзі басшысы
болған қозғалыста өзінің жақсы қасиеттерінің бәрін танытты. Сырымның
бойындағы ана сүтімен біткен жеке басының қасиеттері қозғалыстың өзіне
мейлінше елеулі ықпал жасағанын атап өткен жөн.
Саяси шектеулер мен тонау жөнінде жүргізіліп отырған саясатпен қатар,
Ресейдің өкімет орындары көшпелілердің дәстүрлі шаруашылық құрылысын жоюға
барынша күш салды-бұл Жайықтың арғы бетіндегі ішкі жаққа көшпелілердің
өтуіне тыйым салынып, көші-қон өрістерінің күштеп бұзылунан көрінді.
Малшыларды ашықтан-ашық тонау, тарихи қалыптасқан көшіп- қону
маршруттарының бұзылуы қазақ еңбекшілері шаруашылығының құлдырауына әкеп
соқты. Малшылар ішкі жақта мал жайғаны үшін салық төлеуден бас тартты,
мұны шөп пен су құдайдың бергенідеп, оларды өздерінің пайдалануға құқығы
бар екенімен дәлелдеді. Жаппай халықтық бой көрсету үшін алғышарттар пісіп
жетілді. 18 ғасырдың аяғындағы Кіші жүз қазақтарының еңбекшілері
көтерілісінің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша
үкіметінің ішкі жаққа, Жайықтың арғы бетіне өтуіне тыйым салуы, ру
ақсақалдарының құқықтарына қысым жасау, хан, сұлтандар, жайық казак әскері
мен патша әкімшілігі тарапынан ашықтан-ашық талап-тонау мен халыққа зорлық-
зомбылық жасалуы болды.
1783 жылға қарай даладағы жағдай әбден шиеленісті. Саяси аренада
дәстүрлі әлеуметтік институттардың өкілі болған билердің, батырлардың
салмағы арта түсті. Осы кезге қарай казак отрядтарының ауылдарды және қазақ
батырларының бекіністерді алма-кезек шабуы жиіледі. Сондай
шапқыншылықтардың бірі Гирьялск редутына шабуыл жасау болды, ол жерден мал
айдалып әкетілді және бірнеше адам қолға түсірілді. Ел ішінде тама, алшын
рулары мен басқа да рулардан жасақтар құрыла бастады. 1782-83 жылдың
қысында жұт болып, 10 000-нан астам жылқы мен сиыр қырылды. Сонымен бірге
казактар, жағдайды пайдаланып, ішкі жаққа көшіп барған қазақтардың 4000
жылқысын айдап әкетті, ал өкімет орындары 4000 сом мөлшердегі шығынның
орнын толтыру туралы өкім берді. Казактар мен өкімет орындарының осы
әрекеттеріне жауап ретінде қазақтар редуттарға, бекіністер мен қамалдарға
толассыз шабуыл жасай бастайды. Бұл әрекеттер 1783 жылдың көктемі мен
жазында неғұрлым тұрақты сипат алды. Мұндай әрекеттерде сәттілік те,
сәтсіздік те болып отырды, 1783 жылғы шапқыншылықтардың бірінде Сырым Орал
казактарының тұтқынына түсті, ал 1784 жылдың көктемінде Нұралы хан Сырымды
босату үшін 70 жылқы және күміспен 350 сом мөлшерде өтем төлеуге мәжбүр
болды. Сырым ханның қарындасына үйленген еді [12]. Сырымды өтем төлеммен
босатып алуға туыстық ғана емес, оның ел арасындағы жоғары беделі де себеп
болып, Нұралы ханды осыған баруға мәжбүр етті.
Бұл кезде қазақтардың бой көрсетулері жаппай сипат ала бастады,
бағыт Нижнеуральск шебі мен Орск бекінісі ауданында патша өкіметіне қарсы
күрес болды. Бой көрсетулер басқа аудандарды да қамтыды, патша өкіметіне
қарсы шыққан қазақтар Верхнеуральск бекінісі мен Илецк қалашығы арасындағы
шепке шабуыл жасауға дайындалды. 1784 жылғы қарашаға қарай Сырым батыр
Сағыз өзенінде 1000 адамнан тұратын ірі жасақ жинады. Оның маңызды
міндеті патшалық өкімет орындарына қарсы қимылдау болатын. Сырымның өз
бетімен әрекет етуі ханмен алшақтасуды туғызды. Сырымның әрекетіне жауап
ретінде ақпан айында Елек өзенінің жоғарғы ағысына генерал – майор Смирнов
командалық ететін отряд жіберілді, оның құрамына 237 орынбор казагы мен
2462 башқұрт – казак енді. Ауа – райының қолайсыздығы отрядтың далаға
тереңдей енуіне мүмкіндік бермеді, біраз қазақ ауылдары тоналды. Және 66
қазақ, негізінен әйелдер тұтқынға алынды. Бұл Кіші жүздің көптеген
руларында кең көлемде наразылық туғызды, сөйтіп 1785 жылдың көктемінен
бастап, Кіші жүздің жалпы барлық рулары тарапынан өкімет орындарына қарсы
қимыл өріс алды, ал байбақты, табын және тама рулары қоныстанған жер
қарсыласу орталығына айналды. Нақ сол 1785 жылдың көктемінде жайық казак
әскерінің старшиналары Колпаков пен Пономарев командалық ететін, 1250
казактың тұратын отряд Сарайшық бекінісінен шықты, оның міндеті Жем
өзенінің сағасы жағындағы Сырымның ордасына дейін қырғыз – қайсақ
қарақшыларын жазалау болды [13].
Бірақ іс - қимыл барысында отряд Қаракөл өзеніне қарай бұрылып,
ауылдарды талқандап, тонады, 100 адамды, олардың ішінде небәрі 14 еркек, 83
түйе және 2955 жылқыны айдап әкетті. Сол 1785 жылдың наурызында 405 орал
казактарынан тұратын премьер – майор Назаров командалық ететін отряд
табындардың ауылдарын шауып, 2124 жылқыны айдап әкетті. Нақ сол кезеңде
казактардың әрекетіне жауап ретінде саны 500 адамға дейін жететін қазақ
жасағы Сахарная бекінісіне шабуыл жасады, бірақ оларға әлгі Назаров
тойтарыс берді, өз кезегінде ол ықпалды сұлтан Айшуақты кепіл ретінде
тұтқынға алды. Соңғысы 1787 жылға дейін Оралда тұтқында болды. Бұл жағдай
Сырым көтерілісінің өрши түсу дәрежесінде және оның іс – қимылдарында
айтарлықтай рөл атқарды. Хан билігінің өкілі болып табылатын сұлтан
жөніндегі Ресей әкімшілігінің көзге ілмеушілік әрекеті Сырымның ұстанған
жолына елеулі ықпал етті, ол Нұралы ханға да, Ресей әкімшілігіне де қарсы
шыға бастады, өйткені хан хандық және сұлтандық қадір – қасиетті қорғай
алмады, ал әкімшілік жағдайдың нағыз қожайыны патшалық режим екенін
көрсетті.
Смирнов пен Колпаковтың отряды көтерілісшілердің шоғырланған жерін
іздеп жүргенде, Сырым Датов бес жүз жігітпен олардың тылына өтіп кетті.
1785 жылдың наурызында ол Антонов форпостына, ал содан соң Жайықтың төменгі
ағысы ауданында орналасқан Сахарная бекінісіне шабуыл жасады. Бекіністердің
гарнизондары шабуылды тойтаруға дайындалған еді. Көтерілісшілердің
тұтқиылдан тиісуі ақталмады да, олар шегінуге мәжбүр болды. Бірақ Сырым
Датов ұзап шегініп кетпеді, ол таяудағы форпостар мен бекіністерге шабуыл
жасады, мұның өзі патшалық жазалау отрядтарын бекіністі шепке қайтып
оралуға мәжбүр етті.
1785 жылғы 3 наурызда хан Орал әскерінің атаманы Донсковқа табын
руының кейбір ауылдары өзіне дұшпандықпен қарайтынын хабарлап, оларға
басып алу шабуылын жасауды талап етті. [13,47] Сахарная бекінісінің
Каршинск форпосты ауданында көшіп жүрген ауылдарға ханның өтініші бойынша
майор Назаров бастаған әскери команда жіберілді. Жазалаушылардың көрсеткен
жәбірі халықтың ашу – ызасын күшейтті. Сол кезге дейін көтеріліске
қатыспаған көптеген ауылдар көтерілісшілерге қосылды. Бұл туралы генерал –
губернаторға хабарламасында хан: Қырғыз – қайсақ халқының бәрі менен
бөлініп, өз көштерімен Жем өзенінің бас жағына қарай Ойыл өзені бойына
кетті, - деп жазды. Көтерілісшілердің негізгі күштері осында шоғырланған
еді.
Ханның өзінен кетіп қалған ауылдарды қайтаруға жасаған әрекетінен
ештеңе шықпады. 1785 жылғы 21 шілдеде генерал – губернаторға хан тағы да
көтерілісшілер менің әмірімді тыңдамағаны былай тұрсын, тіпті сол жаққа
жіберген менің балаларымды да тірі қайтармайды... қырғыз – қайсақ жұртында
мен сенімнен айрылдым... олар менен безіп, кетіп қалды деп баяндады [13,56-
б].
Ханның шағымдарына жауап ретінде генерал – губернатор барон
Игельстром оны әлсіз және дәрменсіз деп айыптады, ханды айлық беруді
тоқтатумен қорқытты. Халық арасындағы сіздің дәрменсіздігіңіз, - деп жазды
губернатор, - ендігі жерде маған жауап бола алмайды, өз бағыныштыларыңызды
менің талабымды қанағаттандыруға күшпен көндіру сіздің ісіңіз, әйтпесе
сіздің ешбір сендірулеріңізге баға бере алмаймын.
Нұралы ханның билігі көрінеу дағдарысты бастан кешірді, одан халық
сырт айналып кетті, ал патшалық өкімет орындары ханның дәрменсіздігіне көз
жеткізді. Сондықтан 1785 жылдың көктемінен бастап қозғалыс кеңейе түсті
және шын мәнінде бүкіл Кіші жүзді қамтыды. Сол кзде – ақ танымал басшы
болған Сырымға байбақты, шекті, табын, шеркеш, таз рулары белсене қолдау
көрсетті. Мәселен, Әскери алқаның президенті Г. А. Потемкинге Орал әскери
кеңсесінің 8 сәуірдегі рапортында былай деп жазылған: Байбақты, кете,
шекті, табын, шеркеш және таз руларының белгілі ұрылардың жетекшілігімен :
атап айтқанда, Сырым жанына 2700, Тіленші жанына 1500 жиналған жауыз қырғыз
– қайсақтары, олар жиналып алып, сол жаққа осындағы әскерден отряд етіп
жіберілгендерді өткізбеуді және жеңіліске ұшыратуды ниет етеді деседі. Ал
жауыздардың ауылдары осы кезге дейін Жем өзенінің арғы бетінде отыр.
Көтеріліс сапасы жағынан жаңа сатыға ауысты, бұл да өкімет орындарының
қатты алаңдаушылығын туғызды. 1784 жылы Симбирск және Орынбор наместнигі
болып
О. А. Игельстром тағайындалды, оған Орынбор губерниясы да бағынды.
Орынбор өлкесінің басқа әкімшілерінен айырмашылығы , Игельстром отарлау
саясатын , әсіресе Сырым Датов бастаған көтеріліс кезеңінде неғұрлым икемді
амалдармен жүргізуге тырысты. Ол императрица ІІ Екатеринаға былай деп
жазды: Мен бүлікке қатысушы қырғыз – қайсақтарды тыныштандырып, оларды өз
жағымызға тарту және солар арқылы хан қарсы болып келген жағдайды орнықтыру
үшін жоспар жасадым.
Бұдан Игельстромның аз күш жұмсап, үлкен нәтижеге жетуге тырысқан – қазақ
халқының тәуелсіздіг мен мемлекеттілігінің аса маңызды элементі ретінде хан
билігін жоюға ұмтылысы байқалды. Осы мақсатпен Игельстром бірқатар реформа
жүзеге асырды. Игельстром өз реформасына: бөліп ал да, билей бер
принципін басшылыққа алды. Мәселен, ІІ Екатеринаға өзінің хабарламасында ол
былай деп жазды: ...мен болсам, ханнан бөлініп кеткендерді, мүмкін
болғанынша, онымен татуласуға жібермеуге тырыстым; және мұнда мен Ұлы
мәртебелі император Сіздің 1785 жылғы 25 қарашадағы арнайы әміріңізді
басшылыққа алдым... және Кіші Орданың қырғыз – қайсақтарының бөлінуі,
әрине Ұлы мәртебелі Сіз үшін тиімді болады.... Бір жағынан , құжатта
дәлелденгеніндей ол Нұралы ханды өз бодандарынан оқшаулауға, оның үстіне
онша байқалмайтын, бірақ тиімді әдістермен, ал екінші жағынан, Нұралы
ханның саясатына наразы ақсақалдарымен саяси жағынан жақындасу арқылы
оқшаулауға тырысқан. Құжатта дәлелденгеніндей, бұл екі бағыт ойдағыдай
дамытылған. Кіші жүз ақсақалдары ханға барған сайын көп наразылық көрсетті,
ал ханның ақсақалдарға сенімі барған сайын азая берді. Игельстром хан
билігі мен дәстүрлі қазақ қоғамының саяси құрылысын шын мәнінде империялық
билік шеңберіндегі провинциялық жергілікті өзін - өзі басқару деңгейіне
дейін төмендеткен реформаны жүргізе білді. 1785 жылдың күзінде 208
ақсақалдың ұлы мәртебелі императорға адалдыққа ант беруі соның нәтижесі
болатын. Кіші жүз ақсақалдарының 1785 жылғы Игельстром іскерлікпен
дайындаған сьезінде ең басты екі мәселе – жүзде билікті ұйымдастыру туралы
және қысқы қоныстарды кеңейту туралы мәселелер қойылды. Сьезд Нұралы ханды
орнынан алу және Кіші жүзді үш бөлікке, Бас Орда дейтіндерге – Байұлы,
Жетіру және Қаракесек ордаларына бөлу туралы мәселе қойды, ал Сырым батыр
барлық Ордадағы бас кеңесші болып тағайындалды. Сонымен бірге шекаралық
сот құру туралы шешім қабылданды, бірақ нақ сол шешімде жаңа хан - Қайып
туралы мәселе де турасынын қойылды, оны ақсақалдар бірауыздан Кіші жүздің
ханы деп тануға әзір еді. Сол арқылы дәстүрлі хан билігін тану саяси
дербестіктің өзегі болып қала берді, рас оның кейбір сипаттары жойылған
еді. Бұған Игельстром көнген жоқ, бірақ сонымен бірге кеңпейілділік
көрсеткен сияқты болып, 17 ақсақалдың өз билігіндегі халықпен бірге
Жайықтың бойымен көшіп жүруіне рұқсат етті.
Игельстромның әдістері белгілі бір дәрежеде Сырым мен оның
серіктеріне әсер еткенін мойындау керек, сондықтан да көтеріліс
Қазақстандағы отаршылдықтың шайқалуына обьективті түрде себепші болғанымен,
құлдырау бағытымен үнемі бәсеңдей береді. Реформа ұстарасының өткір жүзі
ханды тайдыру жолымен хан билігін жоюға келіп тіреледі.
Патша әкімшілігінің кеңесіне құлақ аса отырып, ақсақалдар сьезі
1785 жылдың күзінде Кіші жүзді үш бөлікке немесе бас ордаларға бөлу
туралы шешім шығарды. Олардың әрқайсысының басында съезд сайлаған ақсақал
тұруға тиіс болды.
Осы кезде көтерілісшілер хан ауылдарына тағы да шабуыл жасай
бастады. 1786 жылдың сәуірінде көтерілісшілердің тегеуірінімен Нұралы хан
патшалық өкімет орындарының қорғауына қашып баруға мәжбүр болды. 1786
жылғы 3 маусымда ІІ Екатерина Нұралыны хан билігінен шеттету туралы
рескриптіге қол қойды. Нұралы Орынборға шақырып алынып, ол жерден Уфаға
жөнелтілді.
Патша үкіметі қалыптасқан жағдайды пайдаланып, хан билігін жоймақшы
болып шешті. Генерал-губернатордың жаңа хан сайлап, оның жанынан ақсақалдар
кеңесін құру туралы ұсынысына ІІ Екатерина жаңа хан сайлауды керек емес деп
санайтынын айтып жауап қайтарды және жақсы тәртіп үшін ең басты ру
ақсақалдарының басқаруын есте ұстауға кеңес берді. Сыртқы істер алқасы
генерал-губернатор Игельстромға Кіші жүзді басқару жобасын әзірлеуді
тапсырды. Ол табыс еткен, Игельстром реформасы деп аталған жоба 1786
жылдың көктемінде мақұлданып, бекітілді.
Саяси билік Орынбор әкімшілігінің қолына шоғырландырылды. Сонымен
бірге жүздерде құрылған шекаралық сотқа, расправа дейтіндерге зор
өкілеттіктер берілді, бұл орайда расправалардың құрылуын 1786 жылғы
маусымда ІІ Екатерина былай деп мақұлдады- Біз расправаларды қазақ
халқына пайдалы деп есептейміз [14].
Расправаларға Кіші жүз руларын басқару жүктелді, оларға төраға
ретінде ру ақсақалдары және олардың жанына 2 мүше енді, олармен қатар
расправаға орыстардан депутат түрінде сенімді адам жіберу көзделді.
Сонымен бірге реформада далада немесе қазақтардың көшіп жүретін жерлеріне
жақын маңайда круен сарайлар құру және екі немесе үш қала салу
ойластырылды. Игельстром Кіші жүздегі қалыптасқан дәстүрлі қоғамдық-саяси
жағдайды қирата отырып, Қазақстанды отарлық бағындыруды неғұрлым бейбіт
жолдармен жүзеге асыруды тереңдете беруге тырысты. Бұл дала өңірінде
наразылық туғызды. Қазақ ақсақалдары саяси жағдайлармен қоса,әлеуметтік
және экономикалық жағдайлармен де шырматылып тасталды. Мәселен, Орынбор
және Орал казак әскерлерінің жеріне малдың жіберілгені үшін аманат алынды.
Ал ең ауыры - әскери із кесулер күшейді, Игельстром әскери командалардың
бастықтарын жазалау жөнінде үнемі қорқытып отырғанымен, олар реформаның
ажырағысыз бөлігіне айналды. Реформаның мәні Кіші жүзде хан билігін жоюға
әрекет жасауда болатын. Генерал – губернатордың жанынан жүздерді
басқарудың жаңа органы – феодал шонжарлар мен патша әкімшілігінің
өкілдерінен Орынборда Шекаралық сот құрылды. Әкімшілік органдар – ру
ақсақалдары кіруге тиіс болған расправалар сотқа бағынды.
Сөйтіп, патшалық өкімет орындары сол кезде дәстүрлі билік иелері
шонжарларға сүйенуге үміттенді. Ең ықпалды ақсақалдарға бас ақсақал атағы
енгізілді, оларға руларды қадағалап отыру міндеті жүктелді. Басқару
жүйесіндегі төменгі буын ру ақсақалдары болды, оларға айлық тағайындалды.
Алайда беделді ақсақалдар мен билердің көпшілігі реформаға қарсы
шықты. Олар ақсақалдардың пайдасына ханның құқықтарын шектей отырып, хан
билігін сақтап қалғысы келді.
Реформаны жүргізу кезінде Игельстром Орал казак әскерінің қазақ
ауылдарын шабуына тыйым салды. Қазақ малшыларына қыстыгүні Жайық пен Еділ
арасындағы жерге көшіп бару мүмкіндігі берілді. Жайық арқылы өтуге 17
ақсақал құқық алды, олардың басқаруында 45 мыңнан астам қожалық болды.
Орынбор айырбас сарайында сауда жанданды. Мәселен, 1785 жылы
Орынборда 230 мың әр түрлі мал айырбасталса, 1787 жылы ол 379 мың болды.
Сауданың жандануын атап өте келіп, генерал – губернатор оларға
қырғыз – қайсақтар қауіптенбей және ынта – ықыласпен ағылып келді,
айтарлықтай болғаны сонша Орынбордың өзі ашылғаннан бері мұндай мысал жоқ
деп жазды.
1786 жылы Орынборда Шекаралық сот сот, ал бір жылдан соң –
расправалар құрылды. Расправалардың құрылымы оларды патша әкімшілігінің
құралы ететіндей болып іріктеп алынды.
Игельстром императрицаға расправалардың құрылуына халықтың,
ақсақалдардың және сұлтандардың көзқарасы туралы баяндады. Атап айтқанда ол
былай деп жазды: ...мен бүкіл халық пен лайықты адамдарды сайлағанына
мейлінше дәл сендіре аламын ... Әбілқайыр ұрпақтарының барлық сұлтандары,
қазіргі хан Нұралының балалары, оның інілері және олардың балалары халықтан
бөлініп қалды және олардың бірде – біреуі осы өзгерістерге кіріскен жоқ,
олар өз халқын басқару билігі ол арқылы жойылатынын және халықтың өз қолына
берілгенін көрді, сол арқылы өздерін шамадан тыс ренжіту және кемсіту
көргендер деп санады.
Алайда оқиғалардың барыс ын бақылаған полковник Гранкиннің және
барон Игельстромға басқа да бағыныштылардың түсініктеме жазбалары
дәлелденгендей, жаңа басқару аппараты өміршең болмай шықты, расправалар
бір рет те жиналғант жоқ. Іс жүзінде билік ақсақалдардың қолында болды.
Реформаны жүргізу жаңа басқару органдарының құрылуына байланысты
құқықтары мен билігіне қысым жасалған сұлтандардың қасарысқан қарсылығына
тап болды. Нұралыны қайтып келтіруді және хан билігін талап еткен сұлтандр
күресінен ханның інісі Ералы сұлтан басқарды. Кіші жүз сұлтандарын Орта
жүздің ханы Уәли және Абылайдың ұрпақтары – сұлтандар қолдады. Олар Кіші
жүзде хан билігінің қалпына келтірілуі туралы өтініш жасады. Нұралының
баласы, сол кезде Түрікменстанда хан болған Пірәлі сұлтан да нақ осындай
көзқарас ұстанды. Нұралының қайта келтірілуін талап еткен хандар мен
сұқлтандар ең алдымен өз мүдделерін ойлады. Олар кіші жүзде хан билігінің
жойылуы таяу болашақта Орта жүзде хан билігінің жойылуын туғызуы мүмкін
екендігін түсінді.
Жергілікті патша әкімшілігінің бір бөлігі басқаруды қайта
ұйымдастыру жөніндегі шаралардың ақталғандығына сенімді болмады. Мысалы,
Сырым батырды тұтқыннан босату үшін Ералы сұлтанның ауылына жіберілген
полковник Гранкин 1788 жылдың желтоқсанында былай деп жазған: расправалар
жоқ десе де болады, өйткені оларға атақты қазақ адамдары арасында сенімі аз
қазылар отырғызылған , ал расправалардың болуыда мүмкін емес, өйткені
жердегі өз қоныстарында жүреді.
Патша үкіметі Кіші жүзде жүргізіліп жатқан басқару реформасының
күткендегідей нәтижелер бермегенін көрді. Францияда басталған буржуазиялық
революция елде шаруалар қозғалысының жаңа өрлеуінен қорыққан билік иелерін
қатты үрейлендірді. Бұрынғы басқару жүйесіне өзгеріс атаулы төңкеріс деп
саналуға сәл - ақ қалды. Петербургтегі билеуші топтар Игельстром
реформасын да самодержавиенің тіректерін бұзуға бағытталған деп тапты.
Шекааралық сот пен расправалар іс жүзінде қолданысқа енгізілмеген күйінде
қалды.
Нұралының туыстары билікке тағайындалған ақсақалдарға белсене
қарсы шықты, соның нәтижесінде 1786 жылдың тамызында Ералы сұлтанмен
бірігуге бара жатқан кезінде олар Сырым батыр мен оның 106 серіктерін Есім
сұлтанмен бірге тұтқынға алды. Ералы Сырымды Нұралы ханға айырбастағысы
келді. Сырымды тұтқыннан босатуды Игельстром да жақтады, ол Сырымды өз
реформаларының тірегі деп санайтын. Сонымен бірге Сырымды қолдаған кейбір
рулар Қайыпты хан етіп сайлады, және сол арқылы Сырымның ұстанған жолын
күшейтті. 1786 жылдың күзінде шекаралық сот ашылды, алайда оның құрамына
Сырымға жақын көптеген рубасылар кірмей қалды, қайта Нұралы ханға жақын
сұлтандар үлкен рөл атқара бастады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ ТАРАЗ ИНСТИТУТЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы ұлт-азаттық қозғалыс
белестері
Ғылыми
жетекшісі: т.ғ.д., профессор
Абдуалы А.Б.
Орындаған:
Тар-05-3 тобының білімгері
Мусабаева Ж.Б.
Тараз 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .3-5
1. ХҮІІІ- ғасырдағы Кіші жүз жеріндегі ұлт- азаттық қозғалыс
1.1. Сырым батыр көтерілісі туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...6- 8
1.2. Сырым Датұлы бастаған ұлт- азаттық
қозғалыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-22
2. ХІХ- ғасырдың І-жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-азаттық
қозғалыстар
2.1. Исатай – Махамбет көтерілісі қалай зерттелді
? ... ... ... ... ... ... ... ... .. .23-33
2. Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің себептері,
барысы,
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34-41
2.3. ХІХ-ғасырдың ІІ–жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-
азаттық
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42-57
3. ХІХ- ғасырдың ІІ -жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-азаттық
қозғалыстар
3.1. Арал өңірі қазақтарының Ресейге қарсы ұлт-азаттық
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-49
3.2. Есет көтерілісінің басқа көтерілістермен
сабақтастығы ... ... ... ... ... . 50-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58-61
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62 -63
Кiрiспе
Еліміз тәуелсіздік алғалы ұлттық санамыз оянып, ата- баба жолына үңіле
бастадық. Тәуелсіздік халқымызға аспаннан түскен құдіреттің сиы емес. Ол
ғасырларға созылған ата-баба қанды жорығының,, дабылды- дауылды күресінің
заңды жалғасы. Қаншама елдің ардагер перезенттері осы тәуелсіздіктің өзі
емес, тек сәулесі үшін қанын төкті, жанын пида етті десеңші!
Тереңнен ойлап, тебрене толғансаң – халқымыздың барша тарихы осы
тәуелсіздік үшін, елдік үшін, халықтың бас бостандығы үшін күрес,- деп
тарихшы, академик Манаш Қозыбайұлы айтқандай [1] тәуелсіздік үшін сан ұрпақ
алысты арпалысты. “Аттан қазақ” деп жар салып атқа мінді.
Тәуелсіздік жолы - ұзақ жол, ғасырлық жол ол ата-бабаларымыздың жолы,
ерлік жолы. Кәзіргі таңда елімізді дүние жүзінің елу елінің қатарына қосу
барысында жастарды Отан сүйгіштік, патриоттық рухта тәрбиелеуде патша
өкіметінің отарлау саясатына қарсы халықтың қамын жеп, ұлт-азаттық
қозғалысты басқарған Сырым, Исатай, Махамбет, Есет батырларымыздың және
халықтың ерлік істері өнеге, үлгі.
Тәуелсіздік тағы бір саласы- рухани тәуелсіздік. Кешегі кеңес заманында
социалистік идиологияның құлы болған зиялы қауым, тарихшылар енді жаңа
мұраттар іздеуде. Еліміздің тарихын қайта қарап, обьективті түрде жазуда.
Сол сияқты мен де өзектілігіне орай ” Кіші жүз жеріндегі ұлт –азаттық
қозғалыстар” тақырыбын диплом жұмысыма арқау етіп алдым. Патшалық Ресейдің
отары болған кезеңде және Кеңес өкіметі тұсында жазылған еңбектерде де ұлт
азаттық қозғалыстардың шынайы тарихи бағасы берілмеді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті.
Диплом жұмысында патшалық Ресей және Кеңестік кезеңдегі
тарихшылардың азаттық қозғалыстың ақиқатын бұрмалау себептерін бүгінгі күн
тұрғысынан тарихшылардың соңғы жылдары жарық көрген ғылыми еңбектеріне
сүйене отырып ашып көрсетуді мақсат еттім. Сонымен қатар патша өкіметі
кезіндегі және кеңестік тарихшылар ұлт- азаттық қозғалыстарды жеке – жеке,
бір- бірімен байланысы жоқ, кенеттен болған оқиға ретінде көрсетіп келді.
Соңғы жылдарда жарық көрген зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып, ұлт-
азаттық қозғалыстардың, атап айтқанда Сырым Датұлы, Исатай мен Махамбет,
Есет Көтібарұлы бастаған көтерілістердің бір-бірімен және басқа
көтерілістермен тарихи сабақтастығын ашып көрсетуді мақсат етіп отырмын.
Тақырыптың тарихнамасы.
Ұлт- азаттық қозғалыс бұрын- соңды көп зерттеліп келеді.
Қазақстанды Ресей империясының отарлау кезінде ұлт-азаттық қозғалыс
жайлы көптеген еңбектер жарық көрді. Кіші жүздегі 1783-1897 жылдардағы
Сырым Датұлы бастаған көтерілісті алғаш зерттеген орыс ғалымы А.И.Левшин.
1832 жылы Описание киргиз- казачьих, или кайсакских орд и степей [2]
деген еңбегін жазды. Ол патша өкіметінің өзінің отар елін тану тұрғысынан
жазылып, көтерілістің ішкі әлеуметтік-экономикалық себептері ашылмай,
автордың ойы бойынша көтерілістің басты себебі Сырымның хан тағына ұмтылуы
болып шықты.
С.Датұлы бастаған Кіші жүздегі ұлт-азаттық қозғалысты зерттеудегі ең
қомақты еңбек М.П.Вяткиннің 1947 жылы жарық көрген Батыр Сырым атты
еңбегі. Автор Сырым бастаған көтерілістің отарлауға қарсы прогресшіл
сипатын дәлелдеумен қатар ,көтерілісшілердің басты мақсаты хандық құрылысты
жою деген тұжырым жасады.[3]. Г.Ф Дахшлейгер, А.Сабырханов, В.Басин,
Т.Шойынбаев, Ж.Қасымбаев сияқты тарихшы ғалымдар пікірлері С.Датұлы
бастаған көтерілістің прогресшіл, отаршылдыққа қарсы сипаты болды деген
пікірге сай келеді.
1917-1940 жылдар аралығында Исатай-Махамбет көтерілісі туралы
зерттеулер жүргізілгені мәлім. Ол жаңа идеологияға негізделген ғылыми
мекемелердің ұйымдасуы мен мамандармен толығуымен байланысты жүзеге асады.
Бұл бағыттағы жұмыстардың негізін 1920 жылы 15 қыркүйекте Қырғыз
өлкесін зерттеу қоғамы салады. Осы ұйым 1925 жылы Қазақстанды зертееу
қоғамына айналып,оған көрнкеті ғалымдар А.П.Чулошников, А.П.Гра,
А.А.Диваев, С.М.Петров, И.В.Мелкова, А.А.Четыркина және С.Меңдешев
т.б. [4]. мүше болады. Қоғам шығарып отырған еңбектерінде
Қазақстандағы азаттық қозғалыстарының тарихына ерекше мән беріледі.
1836-1838 жылдары А.Ф.Рязановтың Сорок лет борьбы за национальную
независимость казахского народа [5]. Восстания Исатая Тайманова деген
және В.Ф.Шахматовтың Внутренняя орда и восстание Исатая Таиманова деген
еңбектері жазылды [6].
Әдебиетшілер арасынан Исатай-Махамбет тақырыбына алғаш қалам тартқан
қаламгер-классик жазушы М.О.Әуезов.
М.Әуезов Исатай-Махамбет жырының халық-азаттық қозғалысын
суреттеудегі ескі батырлық жырларға ұқсастығын айтып,жырдың тарихи шындықты
өлең жолдарымен баяндау әдісіне жоғары баға береді.6
Автор 1836-1838 жылдардағы көтерілістің терең тамырын, Исатайдың
ұйымдастырушылық, батырлық қасиеттерімен байланыстырады.
1930 жылдары Исатай-Махамбет көтерілісін терең зерттеген қаламгердің
бірі-Ілияс Жансүгіров. Ол қазақ драматургиясы тарихында тұңғыш рет Исатай-
Махамбет пьесасын жазады. Замандастары Ғали Орманов, Фатима Ғабитовалардың
көрсетуінше , Ілияс Жансүгіров халық- азаттық қозғалысын жазу үшін материал
жинап, Еділ, Жайық бойын, Мәскеу, Самара, Орынбор, Саратов мұражайлары,
мұрағаттарына барған..
Ілияс Жансүгіров салған ізбен 1938 жылы Исатай – Махамбет көтерілісі
туралы Мұстай Ақынжановтың Исатай Махамбет пьесасы жазылады..
Ұлы Отан соғысы жылдарында Алматыға көшірілген Ресейдің белгілі ғалым
тарихшылары М.П.Ким, А.М.Панкратова, Н.М.Дружинин, С.В.Бахрушин,
А.П.Кучкин, М.П.Вяткиндер Қазақстан тарихы туралы іргелі еңбек жазуға
және тарихшы ғалымдар даярлауға ерекше үлес қосты.
1940 жылдардағы азаттық күрес тарихына қалам тартып, көптеген еңбек
жазғандардың ішінде А.Якунинді де айтпасқа болмайды .
А.Якунин өз зерттеулерінде мұрағат деректеріне, Махамбет пен Ығылман
жырларына сүйеніп, 1836-1838 жылдардағы ұлт- азаттық қозғалысын, Исатайдың
көтеріліс басшысы ретіндегі ұйымдастырушылық қызметін өте жоғары бағалайды
[7].
А.Ф. Рязанов тарихи құнды зерттеулерді дүниеге әкелді. Қазақстанның
орталық мұрағатында, кейін Орынбор мұрағатында қызмет атқарған А.Ф.Рязанов
өзінің аз ғұмырында ұлт-азаттық қозғалыстары тарихына арналған 15 ғылыми
еңбек жазып қалдырады.
Оның Сырым Датов, Кенесары Қасымов, Қаратай Нұралиев, Қайыпқали
Есімов көтерілістері туралы, Е.Пугачов көтерілісінің Қазақстандағы жүрісі
туралы көлемді зерттеу еңбектері әлі де өте құнды болып табылады.
Қазақстандағы азаттық қозғалыстарын бір-біріне тарихи байланыстырған
А.Ф.Рязанов 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалысына ерекше мән берді
[8].
ХІХ ғ. патша өкіметінің отарлаушылық саясатына қарсы бағытталған ұлт-
азаттық қозғалыстар тарихындағы ірі оқиғалардың бірі-1870 жылғы
Маңғыстаудағы адай көтерілісі. Кеңестік дәуірде көтерілістің тарихына
арналған М.Тұрсынованың көлемді және құнды еңбегі жарық көрді [9].
Бұл тақырып бойынша дерек көзі мол деуге болады. Себебі Қазақстан тәуелсіз
мемлекет болғалы бері қоғамның барлық салаларындағы сияқты,тарих ғылымында
да үлкен өзгерістер болып, Қазақстан тарихшыларының еңбегі нәтижесінде
тарих шындығын қалпына келтіру жөнінде біраз іс тындырылғаны белгілі.
Ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы қай кезеңде де зерттеушілердің
қызығушылығын туғызып, қозғалыстың себебін,дамуын зерттелу деңгейін
мейлінше кеңірек қарастыруға жетелеген.
Қорыта келгенде, көптеген зерттеуші ғалымдар қазақ қоғамының күрделі
мәселелеріне айрықша назар аударғанына куә болдық. Бүгінгі көзқараспен
еліміздің тәуелсіздік талаптарына сай тарихшы ғалымдар еңбектерін
сараласақ, қарастырылған мәселелердің әлі де дәлелдене түсетін, толықтыра
жазылатын тұстары бар екенін көреміз. Біздің алдағы міндетіміз-осы
мәселелерді тереңдете түсу.
Жоғарыда аталған ғалымдардың ұлт-азаттық қозғалыстар туралы жазған
еңбектері тарихымызға жаңаша көзқарас қалыптастыруға да өзіндік үлесін
қосқан және күні бүгінге дейін маңыздылығын жойған жоқ .
Ғалымдар зерттген ұлт-азаттық көтерілістердің нәтижесі – тәуелсіздік.
Осы еңбектердің маңыздысы-тәуелсіздік тек саяси ұғым емес екендігін, қазақ
ұлтының дамуында сан алуан қыры бар екендігін дәлелдеді.
Құрамдас бөліктерінің бірі болып табылатын- рухани тәуелсіздік
тарихын таразылап, жоғалып кеткен салтын, ұмыт бола бастаған тілін, ділін,
дінін жаңғырта бастауына арқау болған ғалымдардың үлесі мол.
1. ХҮІІІ- ғасырдағы Кіші жүз жеріндегі ұлт- азаттық қозғалыс
1. . Сырым батыр көтерілісі туралы зерттеулер
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей Қазақстанды толық отарлап алғаннан
кейін, әкімшілік-территориялық бөлу мен отарлаудың нәтижесінде қазақ
мемлекеттілігі толығымен жойылды. Қазақстан ұзақ уакытқа Ресей империясының
отары болып калды. Алайда, бостандық сүйгіш қазақ халқы өз тәуелсіздігі
үшін токтаусыз күрес жүргізді. Атап айтканда:
1. 1783 - 1797 жылдардағы Сырым Датов бастаған көтеріліс;
2. XIX ғ. 20-30 жылдарындлағы Жаңа Елік шебі құрылған кезде
Ж.Тіленшіұлы мен Қайыпқали сұлтан басқарган көтеріліс;
3. 1836 - 1837 жылдардағы Ішкі (Бөкей) Ордада басталган И.Тайманов пен
М. Өтемісұлының бастаған көтерілісі;
4. 1837 - 1847 жылдар аралығында болған К.Қасымұлы бастаған ұлт-
азаттық қозғалыс;
5. 1855 - 1857 жылдардағы Е. Көтібарұлы бастаған көтеріліс;
6. 1869 жылғы Орал, Торғай облыстарындағы отаршылдыққа қарсы азаттық
үшін болган көтеріліс.
Қазақ халқының ұлт-азаттык көтерілісі төңкеріске дейінгі Ресей
тарихшыларының назарына мұқият іліккен болатын. XIX ғасырдың басында қазақ
халқының ұлт-азаттық козғалыстарының жекелеген мәселелерін сипаттаған
М.И.Венюков, М.А.Терентьев сияқты әскери тарихшылардың, Н.А. Середа сиякты
буржуазиялық-либерал жөне халыкшылдық бағыттағы маман тарихшылардың еңбегі
пайда болды.
Мәселен, Середа Ресей империясының отарлык езгісіне қарсы ұлт-азаттық
күрестерінің үлкен ғылыми-саяси маңызы бар, өйткені ол Қазақстандағы
отарлык мемлекеттің негіздерін әлсіретті дейді.
Ұлт-азаттык қозғалысқа байланысты мөселелер туралы дворяндық-
буржуазиялык тарихиамада жазылса да, Қазакстанды Ресейдің отарлау
кезеңінде бұл көтерілістің козғаушы күштері - тонаушылар, жауыздар болды
деп бағаланып, төңкеріске дейінгі шаруалардың таптық күресі теріс,
субъективті түрде түсіндірілгендігіне баса назар аударады .
Ол тақырыптың ғылыми-теориялык мәніне сүйене отырып, көрсетіліп отырған
меселенің (яғни, ХҮШ-ХІХ ғғ. казак халкының ұлт-азаттык козғалыстары -
Қ.С.) төңкеріске дейінгі орыс тарихшыларының зерттеуін сипаттап, оларға
баға беруге ұмтылу. Қазақ халкының отарлың езгіге карсы қозғалыстарының
ішінде, негізінен, Сырым Датов бастаған көтеріліске тоқталу.
XVIII ғасырдың соңғы ширегіндегі Қазакстандағы ең маңызды ұлт-азат-тық
козғалыстардьщ бірі батыр С. Датов бастахан көтеріліс (1783-1797) болды.
Төңкеріске дейінгі Ресей ғылымында бұл козғалыстың тарихнамасы өте
мардымсыз. Сырым Датов бастаган көтерілістің негізгі кезеңдері Қазакстанның
төңкеріске дейінгі көрнекті тарихшы-зерттеушісі А.И.Левшиннің Қыргыз-
қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы еңбегінде баяндалған [2,4].
Алайда, А.И.Левшин көтерілістің әлеуметтік-экономикалық себептерін және
Сырымның Нұралы ханға бәсекелес болуын хандық дәрежені көре алмаушылыкқа
сайып, оның шынайы себептеріп де ашып көрсетпейді. Бұдан кейінгі авторлар -
(В.И.Даль, Г.И. Спасский) орыс дворяндық-буржуазиялық тарихнама өкілдері
оны мұқият зерттеместен, негізінен, А. И. Левшинді қайталады.
Ресейдің эспанциялық саясаты мен оған қарсы болған Қазақстан және Орта
Азия аумағындағы ұлт-азаттық күрес мәселесі тұңғыш рет жүйелі түрде М.А.
Терентьевтің Орта Азияны жаулап алу тарихы деп аталатын еңбегінде
қарастырылды .
1890-шы жылдардың бас кезінен Сырым Датовтың шекаралық әскер-лермен
қақтығыстарының ұлт-азаттық күрес сипаты айкын көріне бастайды. 1792 жылдан
бастап ол Ресейге соғыс жариялайды Мұның себептерін бірқатар орыс авторлары
хандық биліктің мұралық артықшылығын көре алмаған Сырымның өз ықпалын Қазақ
даласына жүргізуге деген ұмтылыстарынан көрді. Ресей үкіметінің кіші
ордаға жаңа хан сайлауға бейімделгіштігінің өзі ғана Сырым үшін үлкен соққы
болып тиіп, оның бет-пердесін жұлып алды, ол өзінің бұрынғы әрекеттеріне
қайта оралып, жауыздық ойларын ашық іске асыра бастады деп көрсетеді .
Байқап отырғанымыздай, мұндай жала кездейсоқ жабылып отырған жоқ. Бұлар сол
бұрынғы патша саясаты үшін белгілі қоғамдык пікір қалыптастыру мақсатына
қызмет етті. Ханға ғана емес, Қазақ даласындағы патша әкімшілігіне де қарсы
бағыт ұстанған Сырым Датұлы қозғалысының өрісі Ресейдің Қазақстан мен Орта
Азиядағы саяси мүдделеріне белгілі қауіп төндірді, бұл жоғарғы, сонымен
қатар төменгі отарлық билік орындарын ерекше абыржытты. Көтерілістен кейін
30-40 жыл өткеннен кейін Левшин сияқты көптеген орыс авторлары қазақ
еңбекшілерінің патша әскерлерімен қақтығысын суреттеуде оларды бұзакы
топтар ретінде көрсетіп, көтерілісшілердің жетекшісі Сырым Датов барып
тұрған қатыгез деп атауының себебі. осыған байланысты. Біз келтірген
еңбектін, авторы бір орыс шенеунігінің қырғыздар әр түрлі бекіністерден 116
Ресей азаматын және жылқылар мен ірі қара малдың көп мөлшерін басып
алғандығы туралы айтқанын жазды.
Сырымды кудалау үшін қазақ далаларына орыс әскерлерін жіберу ты-ныштық
орната алмады, өйткені қанша карсы топтар мен оны жақтаушылар шекаралык
басшыларға да ашық қарсы шықты .
Алайда, 90-шы жылдардың ортасында Сырым қозғалысы едәуір басылады.
Сырымның жеңіске жетуіне мүмкіндік жасайтын халык көтерілістері
старшиналардың үрейін алды. Уфа губернаторы генерал-поручик Визмитонов ІI
Екетеринаға Сырымның тобы Есімнің тобы. сияқты көп емес және жаңа ханды
сайлауда... қарсыластарынының өзі соны жақтады деп жазуында үлкен мән
болса керек. Бұл деректерден Қазақ даласындағы оқиғалардың бұдан әрі дамуы
барысында орын алмауы мүмкін емес таптық дефференция процесі байқалады.
Бүған қоса, патша үкіметімен жөне сұлтандық Түркиямен күрес Сырымды шекара
бойынан қоныс аударуға мәжбүр етті, осылайша Сырым тобы Оралдың ішкі
жағындағы қолайлы жайылымдарынан айырылып қалды. Бұл жақтастарынан да қол
үзіп калуына әкеп соқты. Патша әскерлерімен күрестің күрделенген
жағдайларында Сырым Орта Азия хандықтарымен (Хиуа, Бұқара) байланысын
нығайтуға тырысты. Бірақ төңкеріске дейінгі авторлардың мөліметтерінше, бұл
әрекет сәтсіздікке ұшырады, Сырымның саяси рөлі әлсірегендіктен, оның Қайып
сұлтандармен одағы осал болды: 1796 жылы оны одақтастары тастап кетті.
Әрине, бұл кұбылыстар Сырымның Кіші жүздегі ықпалының азайғанын көрсетті.
Бұл туралы Уфа губернаторы Визмитинов II Екатеринаға Қазіргі ханға қарсы
тұрған әлімұлы руы оны жақтап отыр, бұл, Кіші жүзде тыныштық орнайтындығына
сенімді күшейтеді деп мәлімдеді. Сонымен қатар, ол патшайымның назарын
одақтастарынан айырылса да Сырымның әлі де бағынбайтындығын, сондықтан да
оның кимылдарын көзден таса қалдырмайтынына аударды. Басқаша айтқанда,
Сырым батыр Қазақ даласындағы оқшау қалғандығына қарамастан, патша
шенеуниктеріне әліде болса қауіп тудырып тұрды. Жағдайдың тұйыққа тірелуі
оны жеке террорға итермелегені белгілі: 1997 жылы ол Ералы ханның мұрагері
Есімді өлтіреді [3,316]. Бұдан кейін Сырым өз жақтастарынгың белсенді рөлін
қалпына келтіру әрекетін тағы да жүзеге асырғанымен, шын мәнінде оның
көтерілісі Есім ханды өлтірумен айяқталды. Сырым батыр бастаған
көтерілістің жеңілісі хандық билікке қарсы күресіп, отарлық езгі жүйесіне
қарсы күрестің арасында тұрған феодалдық топтың ғана емес, халықтың кең
қозғалысына тиген соққы болды .
Ұлт-азаттық қозғалыс- ұлттық, әлеументтік, экономикалық, саяси, діни,
рухани және мәдени қайшылықтардың нәтижесі. Ендеше, бұл даусыз ақиқаттың
үстем идиологияның белгіленген межесінің шеңберінде қарастырылып келген бұл
мәселенің қамтылу ауқымының, көкжиегінің кең екендігін баса айтуға тиіспіз.
1. 2. Сырым Датов бастаған шаруалар көтерілісі.
Әбілқайыр хан Ресей бодандығын қабылдағанан кейін Кіші жүздің көшіп
жүретін қоныстары орналасқан көптеген аудандарда аймақтың әлеуметтік-
экономикалық және саяси өмірінде үлкен өзгерістер орын алды. Сонымен бірге
Ресей империясының отаршылдық енуі барған сайын Кіші жүздің кең-байтақ
аймақтарын қамти түсті.
Күштердің осылайша орналасуымен қатар, аймақтағы саяси және
экономикалық билік барған сайын Ресей әкімшілігінің қолына шоғырлана берді
және И.И.Неплюевтің бөліп ал да, билей берпринципі бойынша құрылған
идеялары мен жоспарларының қолданысқа енгізілуі аймақтағы барлық
қайшылықтарды шегіне жеткізе шиеленістірді.
Қазақ руларының Жайыққа, Жайық қалашығы мен бекіністерге жақын жерде
көшіп жүруіне тыйым салу туралы 1742 жылғы 19 қазандағы жарлық дамытыла
отырып, империяның өлкедегі отаршылдық үстемдігін нығайту жөнінде жаңа
актілер қабылданды. Мәселен, 6 қарашада казактарға қазақтардан адамдары мен
малын өз бетімен тартып алуға рұқсат еткен Жарлық қабылданды. Ол 1760 жылғы
18 шілдедегі шешіммен толықтырылды, онда адамдар мен малды ендігі жерде
жалғыз-жарымдап жүріп емес, ”топ жиып” барып қолға түсіруге рұқсат етілді.
Пугачевтің көтерілісі басып-жанышталғаннан кейін 1775 жылғы 25 шілдеде
Орынборда күдік келтірілген кез келген қазақты ұстауға ресми түрде рұқсат
етілді, ал 1779 жылғы 4 қазанда белгілі бір қазақ істеген тәртіп бұзушылық
немесе қылмыс үшін кез келген қазақты ұстап алуға өкім берілді. Сөйтіп,
1783 жылғы 3 қарашадағы Жарлық солардың логикалық жалғасына айналды, онда
әскери адамдардан, казактар мен башқұрттардың жазалау отрядын құруға
рұқсат етілді және сол арқылы қазақ халқын үздіксіз тонап тұру үшін кең
мүмкіндіктер ашылды. Бодандық туралы актіге қол қойылған кезден бастап
қазақтардың империя жүргізіп отырған саясатқа үнемі әскери және саяси
қарсылық көрсетіп келгені мәлім -мал айдап әкететін, керунедерге,
бекіністерге, редуттарға және тағы басқа шабуылдар жасайтын, тұтқындар
түсіріп әкететін, бұйрықтарды орындамай, саяси тәуелділіктен жалтарып
жүрді. Қарсыласу қаншалықты күшті болса, қазақ халқын ауыздықтауға
соншалықты қатаң шаралар қолданылды, оларға қоса аймақты одан әрі отарлау
жөнінде кешенді сипаттағы көптеген іс-шаралар жүргізілді. Әрбір жаңадан
салынған бекініске сырттан казак-орыстарды әкеліп орналастырып, оларға жер
беріп, қазақтардың мал жайылымдарын тарылтқан үстіне тарылта түсті. Ол-ол
ма, бекіністерге жақын отырған қазақ ауылдарына әлсін-әлсін шабуыл жасап,
малдарын айдап, адамдарын байлап әкетіп отырды. Шабуылдар тіпті ойдан
шығарылған сылтаулар арқылы да жасалған. ...Тегі, орыс негізі
деректерінде шекара барымтасы дейтін шабуыл бүкіл бекініс линиясының
бойында үнемі қолданылып тұрады...мұның ұйымдастырушылары - Жайықтағы казак
- орыс әскерлерінің старшиналары. Бұл шабулдардың көп болатын себебі,
шабуылға қатысқандар олжа түсіріп,ауқаттанып қалып отырады.
Қазақ қоғамының өзінде феодалдану үрдісі тереңдей түсті, феодалдық
аристократия мен ру шонжарларының мүдделері барған сайын алшақтай берді.
Хандар және сұлтандардың үстем тобы дәстүрлі шонжарлар-ақсақалдармен,
билермен, батырлармен барған сайын азырақ санасып, олардың құқықтарын қысым
көрсетті. Олар барған сайын патша өкіметінің дала өңіріндегі тірегіне
айналып, соның саясатын жүргізді, ру шонжарларын биліктен аулақтатты.
Патша әкімшілігі билеушілердің екі тобы арасындағы қырқысты шебер
пайдаланды, руаралық күрес еңбекші бұқара –шарауаларға соққы болып тиді.
ХVІІІ ғ.орта шенінде саяси дағдарыс салдарынан Кіші жүз аумағы екі
хандыққа бөлінді. Нұралы ханның иелігіне кірген қазақ рулары Арал өңірі мен
Сырдария бойындағы Батыр хандығына кірген қысқы жайылымдарды пайдалану
мүмкіндігінен айрылды. Бұл рулардың қазақтары батысқа қарай, Каспий
ойпатында орналасқан қоныстарға ығысып баруға мәжбүр болды. Алайда Жайық
бекініс шептері Жайықтың оң жағындағы қыстауларға баратын жолға кедергі
жасады. Жайық пен Еділ арасында жатқан жайылымдардың едәуір бөлігіне 1771
жылға дейін қалмақтар орналасып алды. Қысқы жайылымдар үшін даулар
негізінде бұл ауданда қазақтар мен қалмақтар арасында қақтығыстар болып
тұрды. 1759-60 жылдың қысында ғана қалмақтар Жайықтан өткен қазақтардың 40
мыңдай жылқысын айдап әкетті [10].
1771 жылы Нарын құмы ауданында көшіп жүрген қалмақтардың үлкен тобы
Жайық бекініс шебінен өтіп, Қазақ даласы арқылы шығысқа бет алды. Олардың
кетуіне байланысты Еділ мен Жайық арасындағы аумақтың бір бөлігі босап
қалды. Қазақ ақсақалдары патша үкіметіне қазақтардың ішкі жаққаөтуіне
тыйым салынған 1756 жылғы жарлықтың күшін жойып,бұл жерлерді қысықы жайылым
үшін пайдалануға рұқсат етуге өтініш жасады.Алайда Сыртқы істер алқасы
1771 жылы бұл тыйым салуды қайта мақұлдады [3,178].
Е.И.Пугачев бастаған шаруалар соғысы жылдарында қазақтар 1756 және
1771 жылдардағы жарлықтармен санаспай, Еділ мен Жайық арасындағы
жайылымдарды іс жүзіне пайдаланды. Шаруалар соғысы басып-жанышталғаннан
кейін жәнеодан соң жазалаудың күшейтілуі салдарынан бұлай істеу мейлінше
қиындап кетті.
1775 жылы патша үкіметі жегілікті басқару ісіне қайта ұйымдастыру
жүргізді. Орынбор губерниясы таратылды. Кіші жүз және орта жүз аумағының
бір бөлігі Симбирск және Уфа генерал-губернаторлықтарының құрамына кірді.
Орынбордың обер –комендантына Кіші жүзде патшалық өкімет орындарының іс-
шараларын тікелей жүргізу тапсырылды, бұл үшін Шекара істер комиссиясы
құрылды, Жайық бойындағы шекаралық шеп қалпына келтіріліп, нығайтылды,
бекіністердің гарнизондары күшейтілді.
Патшалық өкімет орындары қазақ сұлтандарын өзінің сенімді тірегіне
айналдырып, солардың көмегімен қазақтардың толқуларын болғызбауға ұмтылды.
Өз тарапынан Нұралы хан мен сұлтандар патша өкіметіне адалдығын
дәлелдеуге бар күшін салып тырысты. Патшалық өкімет орындары сыйлықтар
үлестіру, айлық тағайындау, шен беру жолымен дала аристократиясымен одақты
нығайтуға ұмтылды. 1782 жылғы жарлық бойынша қазақ ауылдарының Жайықтан
өтуіне хан шекаралық өкімет орындарынан рұқсат алғаннан кейін ғана жол
берілді. Нұралы мен оның ең жақын туыстары қоныстарға билік ету құқығын
пайдаланып қиянат жасады ,Орал казак әскерлерінің старшиналарымен сөз
байласты. Әскри старшиналар өзеннен өткені үшін ақы төлемеген ауылдарды
тонады, ал қазақтарды тұтқынға айдап әкетті. Сол кезде хан мен оның
жақындастары тұтқындарды сатып алу үшін халықтан қаражат жинады. Бұл
қаражат Орал әскерінің старшиналарымен бөлісілді. Сөйтіп тұтқын іздеу
қаржысы ханның, шекакралық әкімшілік пен казактардың үстем топтарының
тұрақты табыс көзіне айналды.
Саяси қатынастардың дағдарысты жағдайға дейін жетіп шиеленісуі осындай
саясаттың нәтижесі болатын. Е.И.Пугачевтің көтерілісі қазақ қоғамының
барлық топтарына өте елеулі ықпал етті, ал Көзге көрінбейтін адам
Көктемір қозғалысы және қазақтардың Е.Пугачев көтерілісіне қатысуы
империяның отаршылдық езгісіне қарсы күреске түрткі болды. 1775-76 жылдары
жалпы саны 40 мыңдай адам болатын қазақ жасақтары Үлкен Қобданың жоғарғы
ағысына, Гурьев және Кулагин бекінісінің арасына және Шыңғырлау өзенінің
бойына шоғырланды [11]. Олар Красногор бекінісін алуға тырысты, бірақ бұл
сәтсіз әрекет болып шықты, сөйтіп олар Орынборға, Чернореченск және Елек
қорғанысы бекіністеріне кетті. Қазақ жасақтары Верхнеуральск, Қызыл,
Талыцк, Орск, Ильинск бекіністеріне шабуыл жасады. Е.Пугачевтің көтерілісі
басып-жанышталғаннан кейін қазақ жасақтары таратылып жіберілді. Қазақ
халқының бұл күресіне Сырым Датов мейлінше белсене қатысты. Ол үлкен
жасақты басқарды және құжаттардың дәлелдеуінше, қазақ жасақтары
басшыларының бірі болған [3,196].
Сонымен 18 ғасырдың 80 –жылдарының басына қарай Кіші жүздегі жағдай
оңай болмады. Ресей өкімет орындары тарапынан отаршылдық режим күшейтілді,
олар жайық казактарын ішкі аумақтарды басып алуға итермелеп, бұған тұрақты
әскерлер де көмек көрсетті, ал казактар ретінде тақ қызметінде жүрген
қалмақтардың, башқұрттардың, татар-мещеряктардың қолымен ұлтаралық араздық
саясаты жүзеге асырылды. Кіші жүз ішінде Нұралы мен оған бағынышты
билеушілер ішкі саяси жағдайды дербес бақылай алмады, оларда саясатшылық
тәжірибе болмады. Ұзаққа созылған саяси алауыздықтардың нәтижесінде
дәстүрлі қазақ менталитетін ұстанған көшбасшылар тобы, негізінен билер мен
батырлар арасынан бөлініп шығады. Осы қасиеттердің бәрі Сырым Датовқа тән
болды, ол бүкіл Кіші жүздегі саяси жағдайды іс жүзінде бақылап қана қоймай,
сонымен қатар өз бойында бидің, батырдың және басшының қабілеті мен
қасиеттерін ойдағыдай ұштастырды. Сырымның нақ жеке қасиеттері мен беделі
оның ұлт-азаттық қозғалысының басында тұруына мүмкіндік берді. Ол Кіші
жүздің қуатты бірлестіктерінің бірі байұлы бірлестігіне кірген байбақты
руынан шыққан еді.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде Сырым атақты би және шешен ретінде
белгілі. Ол ішкі өмірдің көптеген маңызды мәселелерін шешкен, ал оның
шешендік өнері ол қайтыс болғаннан кейінгі жылдарда да үлгі болып қала
берді. Жеке басының ержүректігі, ерлігі, табандылығы және сирек кездесетін
қайтар- күші оған батыр даңқын әперді. Сөйтіп Сырым Датов өзі басшысы
болған қозғалыста өзінің жақсы қасиеттерінің бәрін танытты. Сырымның
бойындағы ана сүтімен біткен жеке басының қасиеттері қозғалыстың өзіне
мейлінше елеулі ықпал жасағанын атап өткен жөн.
Саяси шектеулер мен тонау жөнінде жүргізіліп отырған саясатпен қатар,
Ресейдің өкімет орындары көшпелілердің дәстүрлі шаруашылық құрылысын жоюға
барынша күш салды-бұл Жайықтың арғы бетіндегі ішкі жаққа көшпелілердің
өтуіне тыйым салынып, көші-қон өрістерінің күштеп бұзылунан көрінді.
Малшыларды ашықтан-ашық тонау, тарихи қалыптасқан көшіп- қону
маршруттарының бұзылуы қазақ еңбекшілері шаруашылығының құлдырауына әкеп
соқты. Малшылар ішкі жақта мал жайғаны үшін салық төлеуден бас тартты,
мұны шөп пен су құдайдың бергенідеп, оларды өздерінің пайдалануға құқығы
бар екенімен дәлелдеді. Жаппай халықтық бой көрсету үшін алғышарттар пісіп
жетілді. 18 ғасырдың аяғындағы Кіші жүз қазақтарының еңбекшілері
көтерілісінің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша
үкіметінің ішкі жаққа, Жайықтың арғы бетіне өтуіне тыйым салуы, ру
ақсақалдарының құқықтарына қысым жасау, хан, сұлтандар, жайық казак әскері
мен патша әкімшілігі тарапынан ашықтан-ашық талап-тонау мен халыққа зорлық-
зомбылық жасалуы болды.
1783 жылға қарай даладағы жағдай әбден шиеленісті. Саяси аренада
дәстүрлі әлеуметтік институттардың өкілі болған билердің, батырлардың
салмағы арта түсті. Осы кезге қарай казак отрядтарының ауылдарды және қазақ
батырларының бекіністерді алма-кезек шабуы жиіледі. Сондай
шапқыншылықтардың бірі Гирьялск редутына шабуыл жасау болды, ол жерден мал
айдалып әкетілді және бірнеше адам қолға түсірілді. Ел ішінде тама, алшын
рулары мен басқа да рулардан жасақтар құрыла бастады. 1782-83 жылдың
қысында жұт болып, 10 000-нан астам жылқы мен сиыр қырылды. Сонымен бірге
казактар, жағдайды пайдаланып, ішкі жаққа көшіп барған қазақтардың 4000
жылқысын айдап әкетті, ал өкімет орындары 4000 сом мөлшердегі шығынның
орнын толтыру туралы өкім берді. Казактар мен өкімет орындарының осы
әрекеттеріне жауап ретінде қазақтар редуттарға, бекіністер мен қамалдарға
толассыз шабуыл жасай бастайды. Бұл әрекеттер 1783 жылдың көктемі мен
жазында неғұрлым тұрақты сипат алды. Мұндай әрекеттерде сәттілік те,
сәтсіздік те болып отырды, 1783 жылғы шапқыншылықтардың бірінде Сырым Орал
казактарының тұтқынына түсті, ал 1784 жылдың көктемінде Нұралы хан Сырымды
босату үшін 70 жылқы және күміспен 350 сом мөлшерде өтем төлеуге мәжбүр
болды. Сырым ханның қарындасына үйленген еді [12]. Сырымды өтем төлеммен
босатып алуға туыстық ғана емес, оның ел арасындағы жоғары беделі де себеп
болып, Нұралы ханды осыған баруға мәжбүр етті.
Бұл кезде қазақтардың бой көрсетулері жаппай сипат ала бастады,
бағыт Нижнеуральск шебі мен Орск бекінісі ауданында патша өкіметіне қарсы
күрес болды. Бой көрсетулер басқа аудандарды да қамтыды, патша өкіметіне
қарсы шыққан қазақтар Верхнеуральск бекінісі мен Илецк қалашығы арасындағы
шепке шабуыл жасауға дайындалды. 1784 жылғы қарашаға қарай Сырым батыр
Сағыз өзенінде 1000 адамнан тұратын ірі жасақ жинады. Оның маңызды
міндеті патшалық өкімет орындарына қарсы қимылдау болатын. Сырымның өз
бетімен әрекет етуі ханмен алшақтасуды туғызды. Сырымның әрекетіне жауап
ретінде ақпан айында Елек өзенінің жоғарғы ағысына генерал – майор Смирнов
командалық ететін отряд жіберілді, оның құрамына 237 орынбор казагы мен
2462 башқұрт – казак енді. Ауа – райының қолайсыздығы отрядтың далаға
тереңдей енуіне мүмкіндік бермеді, біраз қазақ ауылдары тоналды. Және 66
қазақ, негізінен әйелдер тұтқынға алынды. Бұл Кіші жүздің көптеген
руларында кең көлемде наразылық туғызды, сөйтіп 1785 жылдың көктемінен
бастап, Кіші жүздің жалпы барлық рулары тарапынан өкімет орындарына қарсы
қимыл өріс алды, ал байбақты, табын және тама рулары қоныстанған жер
қарсыласу орталығына айналды. Нақ сол 1785 жылдың көктемінде жайық казак
әскерінің старшиналары Колпаков пен Пономарев командалық ететін, 1250
казактың тұратын отряд Сарайшық бекінісінен шықты, оның міндеті Жем
өзенінің сағасы жағындағы Сырымның ордасына дейін қырғыз – қайсақ
қарақшыларын жазалау болды [13].
Бірақ іс - қимыл барысында отряд Қаракөл өзеніне қарай бұрылып,
ауылдарды талқандап, тонады, 100 адамды, олардың ішінде небәрі 14 еркек, 83
түйе және 2955 жылқыны айдап әкетті. Сол 1785 жылдың наурызында 405 орал
казактарынан тұратын премьер – майор Назаров командалық ететін отряд
табындардың ауылдарын шауып, 2124 жылқыны айдап әкетті. Нақ сол кезеңде
казактардың әрекетіне жауап ретінде саны 500 адамға дейін жететін қазақ
жасағы Сахарная бекінісіне шабуыл жасады, бірақ оларға әлгі Назаров
тойтарыс берді, өз кезегінде ол ықпалды сұлтан Айшуақты кепіл ретінде
тұтқынға алды. Соңғысы 1787 жылға дейін Оралда тұтқында болды. Бұл жағдай
Сырым көтерілісінің өрши түсу дәрежесінде және оның іс – қимылдарында
айтарлықтай рөл атқарды. Хан билігінің өкілі болып табылатын сұлтан
жөніндегі Ресей әкімшілігінің көзге ілмеушілік әрекеті Сырымның ұстанған
жолына елеулі ықпал етті, ол Нұралы ханға да, Ресей әкімшілігіне де қарсы
шыға бастады, өйткені хан хандық және сұлтандық қадір – қасиетті қорғай
алмады, ал әкімшілік жағдайдың нағыз қожайыны патшалық режим екенін
көрсетті.
Смирнов пен Колпаковтың отряды көтерілісшілердің шоғырланған жерін
іздеп жүргенде, Сырым Датов бес жүз жігітпен олардың тылына өтіп кетті.
1785 жылдың наурызында ол Антонов форпостына, ал содан соң Жайықтың төменгі
ағысы ауданында орналасқан Сахарная бекінісіне шабуыл жасады. Бекіністердің
гарнизондары шабуылды тойтаруға дайындалған еді. Көтерілісшілердің
тұтқиылдан тиісуі ақталмады да, олар шегінуге мәжбүр болды. Бірақ Сырым
Датов ұзап шегініп кетпеді, ол таяудағы форпостар мен бекіністерге шабуыл
жасады, мұның өзі патшалық жазалау отрядтарын бекіністі шепке қайтып
оралуға мәжбүр етті.
1785 жылғы 3 наурызда хан Орал әскерінің атаманы Донсковқа табын
руының кейбір ауылдары өзіне дұшпандықпен қарайтынын хабарлап, оларға
басып алу шабуылын жасауды талап етті. [13,47] Сахарная бекінісінің
Каршинск форпосты ауданында көшіп жүрген ауылдарға ханның өтініші бойынша
майор Назаров бастаған әскери команда жіберілді. Жазалаушылардың көрсеткен
жәбірі халықтың ашу – ызасын күшейтті. Сол кезге дейін көтеріліске
қатыспаған көптеген ауылдар көтерілісшілерге қосылды. Бұл туралы генерал –
губернаторға хабарламасында хан: Қырғыз – қайсақ халқының бәрі менен
бөлініп, өз көштерімен Жем өзенінің бас жағына қарай Ойыл өзені бойына
кетті, - деп жазды. Көтерілісшілердің негізгі күштері осында шоғырланған
еді.
Ханның өзінен кетіп қалған ауылдарды қайтаруға жасаған әрекетінен
ештеңе шықпады. 1785 жылғы 21 шілдеде генерал – губернаторға хан тағы да
көтерілісшілер менің әмірімді тыңдамағаны былай тұрсын, тіпті сол жаққа
жіберген менің балаларымды да тірі қайтармайды... қырғыз – қайсақ жұртында
мен сенімнен айрылдым... олар менен безіп, кетіп қалды деп баяндады [13,56-
б].
Ханның шағымдарына жауап ретінде генерал – губернатор барон
Игельстром оны әлсіз және дәрменсіз деп айыптады, ханды айлық беруді
тоқтатумен қорқытты. Халық арасындағы сіздің дәрменсіздігіңіз, - деп жазды
губернатор, - ендігі жерде маған жауап бола алмайды, өз бағыныштыларыңызды
менің талабымды қанағаттандыруға күшпен көндіру сіздің ісіңіз, әйтпесе
сіздің ешбір сендірулеріңізге баға бере алмаймын.
Нұралы ханның билігі көрінеу дағдарысты бастан кешірді, одан халық
сырт айналып кетті, ал патшалық өкімет орындары ханның дәрменсіздігіне көз
жеткізді. Сондықтан 1785 жылдың көктемінен бастап қозғалыс кеңейе түсті
және шын мәнінде бүкіл Кіші жүзді қамтыды. Сол кзде – ақ танымал басшы
болған Сырымға байбақты, шекті, табын, шеркеш, таз рулары белсене қолдау
көрсетті. Мәселен, Әскери алқаның президенті Г. А. Потемкинге Орал әскери
кеңсесінің 8 сәуірдегі рапортында былай деп жазылған: Байбақты, кете,
шекті, табын, шеркеш және таз руларының белгілі ұрылардың жетекшілігімен :
атап айтқанда, Сырым жанына 2700, Тіленші жанына 1500 жиналған жауыз қырғыз
– қайсақтары, олар жиналып алып, сол жаққа осындағы әскерден отряд етіп
жіберілгендерді өткізбеуді және жеңіліске ұшыратуды ниет етеді деседі. Ал
жауыздардың ауылдары осы кезге дейін Жем өзенінің арғы бетінде отыр.
Көтеріліс сапасы жағынан жаңа сатыға ауысты, бұл да өкімет орындарының
қатты алаңдаушылығын туғызды. 1784 жылы Симбирск және Орынбор наместнигі
болып
О. А. Игельстром тағайындалды, оған Орынбор губерниясы да бағынды.
Орынбор өлкесінің басқа әкімшілерінен айырмашылығы , Игельстром отарлау
саясатын , әсіресе Сырым Датов бастаған көтеріліс кезеңінде неғұрлым икемді
амалдармен жүргізуге тырысты. Ол императрица ІІ Екатеринаға былай деп
жазды: Мен бүлікке қатысушы қырғыз – қайсақтарды тыныштандырып, оларды өз
жағымызға тарту және солар арқылы хан қарсы болып келген жағдайды орнықтыру
үшін жоспар жасадым.
Бұдан Игельстромның аз күш жұмсап, үлкен нәтижеге жетуге тырысқан – қазақ
халқының тәуелсіздіг мен мемлекеттілігінің аса маңызды элементі ретінде хан
билігін жоюға ұмтылысы байқалды. Осы мақсатпен Игельстром бірқатар реформа
жүзеге асырды. Игельстром өз реформасына: бөліп ал да, билей бер
принципін басшылыққа алды. Мәселен, ІІ Екатеринаға өзінің хабарламасында ол
былай деп жазды: ...мен болсам, ханнан бөлініп кеткендерді, мүмкін
болғанынша, онымен татуласуға жібермеуге тырыстым; және мұнда мен Ұлы
мәртебелі император Сіздің 1785 жылғы 25 қарашадағы арнайы әміріңізді
басшылыққа алдым... және Кіші Орданың қырғыз – қайсақтарының бөлінуі,
әрине Ұлы мәртебелі Сіз үшін тиімді болады.... Бір жағынан , құжатта
дәлелденгеніндей ол Нұралы ханды өз бодандарынан оқшаулауға, оның үстіне
онша байқалмайтын, бірақ тиімді әдістермен, ал екінші жағынан, Нұралы
ханның саясатына наразы ақсақалдарымен саяси жағынан жақындасу арқылы
оқшаулауға тырысқан. Құжатта дәлелденгеніндей, бұл екі бағыт ойдағыдай
дамытылған. Кіші жүз ақсақалдары ханға барған сайын көп наразылық көрсетті,
ал ханның ақсақалдарға сенімі барған сайын азая берді. Игельстром хан
билігі мен дәстүрлі қазақ қоғамының саяси құрылысын шын мәнінде империялық
билік шеңберіндегі провинциялық жергілікті өзін - өзі басқару деңгейіне
дейін төмендеткен реформаны жүргізе білді. 1785 жылдың күзінде 208
ақсақалдың ұлы мәртебелі императорға адалдыққа ант беруі соның нәтижесі
болатын. Кіші жүз ақсақалдарының 1785 жылғы Игельстром іскерлікпен
дайындаған сьезінде ең басты екі мәселе – жүзде билікті ұйымдастыру туралы
және қысқы қоныстарды кеңейту туралы мәселелер қойылды. Сьезд Нұралы ханды
орнынан алу және Кіші жүзді үш бөлікке, Бас Орда дейтіндерге – Байұлы,
Жетіру және Қаракесек ордаларына бөлу туралы мәселе қойды, ал Сырым батыр
барлық Ордадағы бас кеңесші болып тағайындалды. Сонымен бірге шекаралық
сот құру туралы шешім қабылданды, бірақ нақ сол шешімде жаңа хан - Қайып
туралы мәселе де турасынын қойылды, оны ақсақалдар бірауыздан Кіші жүздің
ханы деп тануға әзір еді. Сол арқылы дәстүрлі хан билігін тану саяси
дербестіктің өзегі болып қала берді, рас оның кейбір сипаттары жойылған
еді. Бұған Игельстром көнген жоқ, бірақ сонымен бірге кеңпейілділік
көрсеткен сияқты болып, 17 ақсақалдың өз билігіндегі халықпен бірге
Жайықтың бойымен көшіп жүруіне рұқсат етті.
Игельстромның әдістері белгілі бір дәрежеде Сырым мен оның
серіктеріне әсер еткенін мойындау керек, сондықтан да көтеріліс
Қазақстандағы отаршылдықтың шайқалуына обьективті түрде себепші болғанымен,
құлдырау бағытымен үнемі бәсеңдей береді. Реформа ұстарасының өткір жүзі
ханды тайдыру жолымен хан билігін жоюға келіп тіреледі.
Патша әкімшілігінің кеңесіне құлақ аса отырып, ақсақалдар сьезі
1785 жылдың күзінде Кіші жүзді үш бөлікке немесе бас ордаларға бөлу
туралы шешім шығарды. Олардың әрқайсысының басында съезд сайлаған ақсақал
тұруға тиіс болды.
Осы кезде көтерілісшілер хан ауылдарына тағы да шабуыл жасай
бастады. 1786 жылдың сәуірінде көтерілісшілердің тегеуірінімен Нұралы хан
патшалық өкімет орындарының қорғауына қашып баруға мәжбүр болды. 1786
жылғы 3 маусымда ІІ Екатерина Нұралыны хан билігінен шеттету туралы
рескриптіге қол қойды. Нұралы Орынборға шақырып алынып, ол жерден Уфаға
жөнелтілді.
Патша үкіметі қалыптасқан жағдайды пайдаланып, хан билігін жоймақшы
болып шешті. Генерал-губернатордың жаңа хан сайлап, оның жанынан ақсақалдар
кеңесін құру туралы ұсынысына ІІ Екатерина жаңа хан сайлауды керек емес деп
санайтынын айтып жауап қайтарды және жақсы тәртіп үшін ең басты ру
ақсақалдарының басқаруын есте ұстауға кеңес берді. Сыртқы істер алқасы
генерал-губернатор Игельстромға Кіші жүзді басқару жобасын әзірлеуді
тапсырды. Ол табыс еткен, Игельстром реформасы деп аталған жоба 1786
жылдың көктемінде мақұлданып, бекітілді.
Саяси билік Орынбор әкімшілігінің қолына шоғырландырылды. Сонымен
бірге жүздерде құрылған шекаралық сотқа, расправа дейтіндерге зор
өкілеттіктер берілді, бұл орайда расправалардың құрылуын 1786 жылғы
маусымда ІІ Екатерина былай деп мақұлдады- Біз расправаларды қазақ
халқына пайдалы деп есептейміз [14].
Расправаларға Кіші жүз руларын басқару жүктелді, оларға төраға
ретінде ру ақсақалдары және олардың жанына 2 мүше енді, олармен қатар
расправаға орыстардан депутат түрінде сенімді адам жіберу көзделді.
Сонымен бірге реформада далада немесе қазақтардың көшіп жүретін жерлеріне
жақын маңайда круен сарайлар құру және екі немесе үш қала салу
ойластырылды. Игельстром Кіші жүздегі қалыптасқан дәстүрлі қоғамдық-саяси
жағдайды қирата отырып, Қазақстанды отарлық бағындыруды неғұрлым бейбіт
жолдармен жүзеге асыруды тереңдете беруге тырысты. Бұл дала өңірінде
наразылық туғызды. Қазақ ақсақалдары саяси жағдайлармен қоса,әлеуметтік
және экономикалық жағдайлармен де шырматылып тасталды. Мәселен, Орынбор
және Орал казак әскерлерінің жеріне малдың жіберілгені үшін аманат алынды.
Ал ең ауыры - әскери із кесулер күшейді, Игельстром әскери командалардың
бастықтарын жазалау жөнінде үнемі қорқытып отырғанымен, олар реформаның
ажырағысыз бөлігіне айналды. Реформаның мәні Кіші жүзде хан билігін жоюға
әрекет жасауда болатын. Генерал – губернатордың жанынан жүздерді
басқарудың жаңа органы – феодал шонжарлар мен патша әкімшілігінің
өкілдерінен Орынборда Шекаралық сот құрылды. Әкімшілік органдар – ру
ақсақалдары кіруге тиіс болған расправалар сотқа бағынды.
Сөйтіп, патшалық өкімет орындары сол кезде дәстүрлі билік иелері
шонжарларға сүйенуге үміттенді. Ең ықпалды ақсақалдарға бас ақсақал атағы
енгізілді, оларға руларды қадағалап отыру міндеті жүктелді. Басқару
жүйесіндегі төменгі буын ру ақсақалдары болды, оларға айлық тағайындалды.
Алайда беделді ақсақалдар мен билердің көпшілігі реформаға қарсы
шықты. Олар ақсақалдардың пайдасына ханның құқықтарын шектей отырып, хан
билігін сақтап қалғысы келді.
Реформаны жүргізу кезінде Игельстром Орал казак әскерінің қазақ
ауылдарын шабуына тыйым салды. Қазақ малшыларына қыстыгүні Жайық пен Еділ
арасындағы жерге көшіп бару мүмкіндігі берілді. Жайық арқылы өтуге 17
ақсақал құқық алды, олардың басқаруында 45 мыңнан астам қожалық болды.
Орынбор айырбас сарайында сауда жанданды. Мәселен, 1785 жылы
Орынборда 230 мың әр түрлі мал айырбасталса, 1787 жылы ол 379 мың болды.
Сауданың жандануын атап өте келіп, генерал – губернатор оларға
қырғыз – қайсақтар қауіптенбей және ынта – ықыласпен ағылып келді,
айтарлықтай болғаны сонша Орынбордың өзі ашылғаннан бері мұндай мысал жоқ
деп жазды.
1786 жылы Орынборда Шекаралық сот сот, ал бір жылдан соң –
расправалар құрылды. Расправалардың құрылымы оларды патша әкімшілігінің
құралы ететіндей болып іріктеп алынды.
Игельстром императрицаға расправалардың құрылуына халықтың,
ақсақалдардың және сұлтандардың көзқарасы туралы баяндады. Атап айтқанда ол
былай деп жазды: ...мен бүкіл халық пен лайықты адамдарды сайлағанына
мейлінше дәл сендіре аламын ... Әбілқайыр ұрпақтарының барлық сұлтандары,
қазіргі хан Нұралының балалары, оның інілері және олардың балалары халықтан
бөлініп қалды және олардың бірде – біреуі осы өзгерістерге кіріскен жоқ,
олар өз халқын басқару билігі ол арқылы жойылатынын және халықтың өз қолына
берілгенін көрді, сол арқылы өздерін шамадан тыс ренжіту және кемсіту
көргендер деп санады.
Алайда оқиғалардың барыс ын бақылаған полковник Гранкиннің және
барон Игельстромға басқа да бағыныштылардың түсініктеме жазбалары
дәлелденгендей, жаңа басқару аппараты өміршең болмай шықты, расправалар
бір рет те жиналғант жоқ. Іс жүзінде билік ақсақалдардың қолында болды.
Реформаны жүргізу жаңа басқару органдарының құрылуына байланысты
құқықтары мен билігіне қысым жасалған сұлтандардың қасарысқан қарсылығына
тап болды. Нұралыны қайтып келтіруді және хан билігін талап еткен сұлтандр
күресінен ханның інісі Ералы сұлтан басқарды. Кіші жүз сұлтандарын Орта
жүздің ханы Уәли және Абылайдың ұрпақтары – сұлтандар қолдады. Олар Кіші
жүзде хан билігінің қалпына келтірілуі туралы өтініш жасады. Нұралының
баласы, сол кезде Түрікменстанда хан болған Пірәлі сұлтан да нақ осындай
көзқарас ұстанды. Нұралының қайта келтірілуін талап еткен хандар мен
сұқлтандар ең алдымен өз мүдделерін ойлады. Олар кіші жүзде хан билігінің
жойылуы таяу болашақта Орта жүзде хан билігінің жойылуын туғызуы мүмкін
екендігін түсінді.
Жергілікті патша әкімшілігінің бір бөлігі басқаруды қайта
ұйымдастыру жөніндегі шаралардың ақталғандығына сенімді болмады. Мысалы,
Сырым батырды тұтқыннан босату үшін Ералы сұлтанның ауылына жіберілген
полковник Гранкин 1788 жылдың желтоқсанында былай деп жазған: расправалар
жоқ десе де болады, өйткені оларға атақты қазақ адамдары арасында сенімі аз
қазылар отырғызылған , ал расправалардың болуыда мүмкін емес, өйткені
жердегі өз қоныстарында жүреді.
Патша үкіметі Кіші жүзде жүргізіліп жатқан басқару реформасының
күткендегідей нәтижелер бермегенін көрді. Францияда басталған буржуазиялық
революция елде шаруалар қозғалысының жаңа өрлеуінен қорыққан билік иелерін
қатты үрейлендірді. Бұрынғы басқару жүйесіне өзгеріс атаулы төңкеріс деп
саналуға сәл - ақ қалды. Петербургтегі билеуші топтар Игельстром
реформасын да самодержавиенің тіректерін бұзуға бағытталған деп тапты.
Шекааралық сот пен расправалар іс жүзінде қолданысқа енгізілмеген күйінде
қалды.
Нұралының туыстары билікке тағайындалған ақсақалдарға белсене
қарсы шықты, соның нәтижесінде 1786 жылдың тамызында Ералы сұлтанмен
бірігуге бара жатқан кезінде олар Сырым батыр мен оның 106 серіктерін Есім
сұлтанмен бірге тұтқынға алды. Ералы Сырымды Нұралы ханға айырбастағысы
келді. Сырымды тұтқыннан босатуды Игельстром да жақтады, ол Сырымды өз
реформаларының тірегі деп санайтын. Сонымен бірге Сырымды қолдаған кейбір
рулар Қайыпты хан етіп сайлады, және сол арқылы Сырымның ұстанған жолын
күшейтті. 1786 жылдың күзінде шекаралық сот ашылды, алайда оның құрамына
Сырымға жақын көптеген рубасылар кірмей қалды, қайта Нұралы ханға жақын
сұлтандар үлкен рөл атқара бастады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz