ХІ – ХҮ ғасырлардағы Италияның халық бұқарасының дамуы
Кіріспе
Мақсаты : ХІ – ХҮ ғасырлардағы Италияның халық бұқарасының даму дәрежесі.
Маңыздылығы : ХІ – ХІІ ғасырлардағы Италияның хал – ахуалы.
Міндеті : Орта ғасырлардағы Италияның шаруа мен жұмысшы халқының жағдайы.
Тақырыптың өзектілігі: ХІІІ –ХҮ ғасырлардағы Италияның жағдайы.
Тақырыптың құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Солтүстік Италия мен Тоскананың басты ерекшеліктері-Солтүстік және Орта
Италияның қалаларына келіп, қалалардың орта ғасырлардағы Европаның өзге
елдеріне қарағанда тым ертерек және анағұрлым төзірек дамуында болды. XI-
XII ғасырларда бұл ауданның қалаларында сауда-қолөнершілік ісі көбірек
күшейе түсті. Сиена мен Пизада, Флоренция мен Пьяченцада және Миланда шұға
маталары, Кремонада - зығыр маталары, Луккада - жібек маталары өндірілді;
Венеция мен Генуяда және Пизада кемелер жасалынды; Венецияда тері-терсектер
мен аң терілері және кенеп өңделіп шығарылды; шыныдан жасалынған Венеция
бұйымдарының XII ғасырдың өзінде-ақ қаладан шалғай жерлерде даңқы шығып
жатты; Тоскана мен Ломбардияда темір рудасы өндірілді; Милан әр түрлі қару-
жарақты және талшық тарауға арналған металл щетқаларын (жүн тарағы) ендеп
шығарумен де әйгілі болды. Қолөнердің, атап айтқанда, қүрылыс ісінің
дамуына, қалалық бекіністерді салудың кажеттілігі себепкер болды: Кремона
мен Модена, Бергамо мен Павия және Милан - қаланы сыртқы жаудан қорғай-
тұңғыш өре жетпес биік дуалдармен айнала қоршалынды. Италия қалаларының
қолөнершілері, Батыс Европаның барлық жерлеріндегі сияқты, цехтарға
біріктірілді. XII ғасырда қолөнершілердің корпорациясы солтүстік қалалардьщ
басым көпшілігінде және Орта Италияның көптеген қалаларында құрыла бастады.
Мысалы, XII ғасырдың аяғында Миланда қолөнершілер корпорациясының Креденна
мен Амвросия деген одағы пайда болды; Флоренцияда бірнеше қолөнершілік
цехтар: сырттан әкелінген шикізаттан жүн маталарын өндіруші, жүн
өнеркәсіпшілерінің Лана цехы, француздық және немістік дөрекі шұғаларды
қайта өндеп жақсартумен айналысқан - шұға бұйымдарын өн-діретін мамандардын
Қалимала цехы қалыптасуға айналды. Қолөнершіліктің негізінде қалаларда
сауда-саттық жұмыстары жедел өркендеп, жергілікті маңыздылықтың шегінен
асып шыға бастады.
Миланда, әдеттегі күнделікті рыноктан басқа, жылына төрт рет жәрменке
ашылып, оған итальяндық және шетелдік қалалардың көпестері келіп жиңалды;
мұнда олар қару-жарақ пен шуга маталарының және шығыстық товарлардың
саудасьш жүргізді. XII ғасырда Адриатика мен Ломбардияның арасында
жүргізілген саудада Венеция ен негізгі делдал болып саналды; қалаға
Ломбардия мен Тоскан және Эмилия қалаларының көпестері ағылып келіп жататын
болды, ал немістің көпестері онан қонақ үй (фондако) алып тұрды. XII
ғасырда Феррарада жылына екі рет жәрменке ашылып отырды; бұған Ломбардия
мен Тосканың және екінің бірінде Франция мен Германиядан да көпестер келіп
жиналды.
І тарау. XI—XII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИТАЛИЯ
XI—XV ғасырлар бойына Италия, Германия сияқты, саяси бытыраңқы ел болып
қала берді. Елдің тарихи дамуының өзге-шелігіне қарай мұнда негізгі үш
аймақ бөлініп шықты: Солтүтік Италия мен Тоскана, Папа аймағы мен Оңтүстік
Италия.
Товар айырбасы елдің тек кейбір қалалық округтары мен аймақтарының
ішінде ғана емес, сонымен қатар аймақтар арасында да өсті; кейбір
жәрменкелер жалпы итальяндық және, тіпті жалпы европалық маңызға ие болды.
XI—XII ғасырларда итальяндық қалалардың халықаралық экономиқалық қарым-
қатынастары да ұлғайып, өсуге айналды: олар Египет, Алжир, Тунис,
Мароккамен сауда-саттық істерін жүргізді; Генуя Қаталония мен Провансте
орнығып, Солтүстік Африкада өзінің отарларын ұстады; Онтүстік Францияның
қалаларында, Корсика мен Сардинияда Пизаның бүтіндей кварталдары болды;
Венеция Адриат тенізінің Далматтық жағалауындағы кейбір қалалар мен
жерлерді өзіне бағындырды. Италияны қоршап турған теніздерінің
византиялықтар мен арабтардың үстемдігінен босаулары, сондай-ақ крест
жорықтары сауда-саттық ісінің өркендеуіне мүмкіншілік туғызды. Крест
жорықтарының нәтижесінде Венеция, Генуя, Пиза, Анкона Таяу Шығыспен
(Левантпен) тұрақты сауда-саттық қарым-қатынастарын жасап, он-да сансыз көп
сауда-саттық факторияларын орнатты.[1] Олар онан бұрыш және басқа дәмділік
тағамдар мен мақтаны, жун мен шұғаларды бояйтын заттарды әкеліп, онда
астық пен мал және металл бұйымдарын шығарып өткізіп тұрды. Шығыстағы
делдалдық сауда-саттық жұмыстары итальяндық қалаларға адам айткысыз көп
лайда келтірді. XII ғасырдың басында-ақ Солтүстік және Орта Италияның
қалалары жетекші экономиқалық күштерге айнала бастады.
Солтүстік және алайда қолөнер кәсібі мен сауданың одан әрі Орта
Италияның өркендей беруіне қорқыныш тудыратын қала-сеньорларымен қала-
лардың жауы, феодалдық-сеньорлар болды. қалалардың күресі Италияда
бұлар, қағида бойынша, епископтар болған еді. Олардың жағдайы I Оттонның
Италияға жасаған жорығына байланысты бұрынғыдан да гөрі нығая түсті, ол
епископтарға кен саяси: сот правосын, әкімшілік басқару, таможня және
рыноктық баж салығын жинау, монет соғып шығару және тағы басқа праволар
берді. Қаланын бүкіл саяси және экономиқалық өмірі епископ-сеньордың
бақылауында болды. Бұл жағ-дай, әрине, қалалардың одан әрі дами беруін
бөгеп, өңдіргіш күштерге тұсау салды. Қалалардың сауда-қолөнерші халқы по-
поландар (Ророіо-дан — халықтан) XI—XII ғасырларда едә-уір күшейіп, өзінің
дұшпаны сеньорларымен күреске кірісті. Бұл күрестің ен алғашқы рет
түтанулары IX—X ғасырларда (6-та-рауды қараңыз) басталып, XI ғасырда
мейлінше кен epic алды. Германиядағы сияқты, итальяндық қалалардың да бұл
күресте корольдік өкіметпен одақтастығы болмады, өйткені Солтүстік Италия
өз алдына дербес корольдік бола алмады, ал герман императорының өкіметі
мұнда таза номинальды түрде болып қала берді. Бірақ та қала халықтары
екінің бірінде ұсақ феодалдармен-вальвассорлармен одақтаса берді. Бұлар
сауда-саттыққа жиі қатысып, ірі феодалдар өкіметінің әлсіреуіне мүдделі
болды; бұрын маман әскерилер болғандықтан вальвассорлар қала халықтарынын
сеньорларға қарсы күресін ойдағыдай жүргізуге көмектесті. Олар, мысалы,
Милан қаласындағы халықтың 1035 жылғы көтерілісіне қатысты, ал 1042 жылы
бұлармен одақтас Миландықтар қиян-кескі күрестен соң өздерінің сеньоры
архиепископты оны қолдаушы феодалдық ақсүйектермен (капитан-дармен) қоса
қаладан қуып шықты. Қалалық жасақтың қарсылығын жоюға тырысқан архиепископ
1044 жылы біржолата женіліп, Милан дербестілікке ие болды.
Қалалардың сеньорларға қарсы жүргізген күресі ауыспалы табыспен жүріп
жатты. Алайда ақыр аяғында сеньорлар қалалардағы саяси праволарды бірте-
бірте қала халықтарына беруге мәжбүр болды. Ен әуелгіде қала халықтарының
өз уәкілдерін епископтық совет пен сотқа енгізуге қолдары жетті, ал содан
соң сеньорлардың қаланың саяси дербестілікке ие болғандығын заң жағынан
мойындап қуаттайтын грамоталарды да жиі ала бастады.[2] XI ғасырдың басынан
XII ғасырдың басына шейін мұндай грамоталарды Мантуя, Феррара, Пиза,
Кремона, Болонья және көптеген басқа қалалар алды. Міне осылайша епископтар
XII ғасырда-аік Ломбардия мен Тоскана қалаларына жүргізетін би-лігінен
айрылды. Бұл қалалар бірте-бірте ішінара немесе түгел-дей тәуелсіз
коммуналарға айналып, содан соң дербес мемлекет-Қалалар бола бастады.
Солтұстікжәне Орта Батые европалық елдердіқ көпшілігіндегі, бү-Италияның
қалалық кіл орта ғасыр бойына жуық саяси және әкім-коммуналары шілік
өмірдің орталығы болған селолық феодалдық замокқа қарағанда, Италияда
коммуналардың пайда болуына байланысты мұндай орталық енді қала бола
бастады. Феодалдардан тәуелсіз коммуналар қаланың карапайым халық-тарының —
қоленершілері мен ұсақ саудагерлердің-сеньорларға қарсы жүргізген қиян-
кескі күресінің нәтижесінде пайда бола тұрса да, бірақ олардың табыстарының
жемістерін барлық қалаларда да қалалық байлар мен ұсақ феодалдар пайдаланып
кетті. Коммуналардың орнауына байланысты өкімет билігі феодалдық сеньордан
консульдар қоллегиясының қолдарына көшті. Бұлар әдетте ақсүйектерден
(капитандардан), ұсақ феодалдардан (вальваесорлардан) және көпестерден
сайланды. Қолөнершілер мен ұсақ саудагерлердің уәкілдері қоллегияның
құрамына енгізіледі. Қоллегия бүкіл шаруашылық пен соғыс және сот
жұмыстарын басқарып жүргізетін атқарушы орган бо-лып табылады.
Коммуналардағы заң шығаратын өкіметті, қаланың барлық аудандары болып
сайлайтұғын сөнімді адамдардың советі— Креденца жүзеге асырды. Қейде
толық праволы қала халық-тарының жиналысы парламенте да шақырылып турды.
Қоммунаның пайда болуынан кейін қалаларда сауда-саттық, пен қолөнерінен
жиналған қорлар феодалдың қазынасына емес, енді қала халықтарының өз қолына
көшкен қалалық экономиканы едәуір дәрежеде дамытуға жұмсалды. Бұл жағдай
итальяндық қалалардың XII—XIII ғасырларда әжептәуір даму себептерінің бірі
болды. Коммуна өз-өкіметін тек қала шенберімен ғана шектеп қойған жоқ: оған
әдетте өзінің төңірегіндегі деревнялар мен феодалдық замоктарды қоса
Контадо деп аталынған бүкіл селолық жер бағынды. XII ғасырда қаланың өз
тәңірегін-дегі селолық жерге зкономиқалық және саяси ықпалы күшейе түсті.
Келесі ғасырлар ішінде Италияның көптеген қалалық коммуналары өз
иеліктерінің шенберін ұлғайтып, басқа қалаларды олардың округтарымен бірге
өздеріне бағындырды, бұл аса кен-байтақ территория көбіне дистретто деп
аталынып, өзі бір бүтіндей мемлекетке айналды және оның ішіндегі ен басты
коммуна астананың ролін атқарды. Мысалы, Солтүстік және Орта Италияда —
Флоренция, Сиена, Милан, Равенна, Венеция, Генуя, Пиза және тағы басқалары
сияқты көптеген мемлекет-қалалар кұрылып қалыптасты.
Қалалардың өз өкіметінің билігін төңірегіндегі селоларға та-ратушылығы
феодалдардың саяси құдіретін анағұрлым әлсіретті. XI ғасырдан бастап
олардың кейбіреулері замоктарын тастап, қалаға көшіп барып орналаса
бастады. Алайда өз ықпалын сақтауға тырысқан феодалдардың көпшілігі
қарсылығын тоқтатпай жүргізе берді. Олар қолөнершілер мен көпестердің
шаруашылық әрекеттеріне қасақана бөгет жасап, сауда жолдары мен тау
асуларын бақылауларына алып, коммуналарды құруға кедергі келтірді. XII
ғасырда пополандар грандармен (феодалдармен) қарулы күрес жүргізді және
олардың замоктарын талқандап ертеді, ал олардың өздерін зорлап қалаға
көшірді-қалаға көшіп орналасқан феодалдар, бұл жерде де қарап отырмай
зәулім дуалдары мен мұнаралары бар замоктар салды, бірақ та бұл соғыс
бекіністері, әлі де коммунаға қауіпті бола ұрғанымен де, енді олар
күнделікті бақылауда болғандыктан, оншама қорқынышты бола қоймады.
Италияның коммуна-қалалары, Батые Европа елдерінін басқа қалаларына
карағанда, феодалдардың саяси және экономи-қалык күш-куаттарын міне
осылайша женіп шықты. Осының ар-касында олар селолық қолөнершілікпен
бәсекені жойып, өздері-не бағынышты территорияның ауыл шаруашыльіғын
қаланың мүддесі үшін кызмет өткізді. [3]
Қалалардың сеньорларды женіп шығуы, Солтүстік және Орта Италияның
экономикасын гүлдендіруге және елдің бұл аймақтарындағы қалалардың
экономиқалық және саяси маңызының одан әрі өсе беруіне мүмкіндік берді.
Коммуналардың гулденуі — феодалдық қатынастардьщ жойылуын көрсетпейді
және керсетуі мүмкін де емес. Бірақ та феодалдық иерархияның қолданып
отырған системасына елеулі өзгеріс енгізілді. Система бұзылды.
Коммуналардың тап өздері де нақ феодалдардың орнын басқан тәрізді болды.
Бұрынғы феодалдық иеліктерден құрылған өзінің территориясында, коммуналар
енді өздерінің вассалдарын ұстады. Осы территорияның шенберіндегі саяси
өкімет бұларға көшті. Қала әрі шаруашылық, әрі саяси жағынан да феодалдық
организм болып қалды. Қаланың қолөнершілік өндірісінде цехтық кұрылыс
үстемдік етті. Солтүстік және Орта Италия қалаларының феодалдық айқын
табиғи көріністерінің бірі олардың экономиқалық және саяси жағынан
жекелікке тырысуы болды, бүған олар өз алдарына дербес мемлекеттерге айналу
арқылы ғана жетіп отырды.
Италия қалалары және Солтүстік және Орталық Италияның республиканың
саяси дамуы қалаларының саясн сепаратизм — не тұтас Италияның өзінде, не
оның экономиқалық жағынан неғүрлым кемелденген Солтүстік бөлігінде, орта
ғасырлардың аяғына шейін бірыңғай мемлекеттің құрылып, қалыптаспау
себептерінің бірі болды.
Солтүстік француздық және ағылшын қалаларына қарағанда, неміс қалалары
сияқты, Италияның қалалары да, экономиқалық жағынан өздерінің тым жоғары
еркендеулеріне қарамастан, елді саяси жағынан біріктірудің орталықтары бола
алмағандары былай тұрсын, қайта көбінесе тіпті оған кедергі жасап отырды.
Бұл олардың XII ғасырда-ақ ішкі рынокпен емес, көбінесе сыртқы рынокпен
қарым-қатынастарда болғандығымен түсіндірілді. Ол ол ма, тіпті шығыстағы
рынокпен жасалған сыртқы саудада болсын (Левант, Египет, Византия) және
батыстағы рынокпен жасалған саудада болсын (Франция, Германия, Англия,
Фландрия) қалалар сауда-саттық жұмыстарында, ал кейініректе банк
операцияларында бір-бірімен бәсекелесті. Сауда-саттық істері жөнінде
Венеция мен Генуя, Генуя мен Пиза бәсекелесті; Флоренция Пизамен, Сиенамен
және Луккамен бәсекелесті. Бұл бәсекелесушілік Италияныц өз ішіндегі
мемлекет-қалалардың арасындағы бітпейтұғын қақтығыстарға айналды.
Қақтығыстардың Зір себебі, аса құдіретті қалалардың өз территориясын,
көршілес отырған. әдсіздеу қалалардын. есебінен ұлғайтуға тыры-суынла
болды. Осынын, негізінде Милан мен Кременаның, Болонья мен Моденаның және
басқаларының арасындағы қақтығыстар ұзаққа созылды. Экономиқалық және саяси
бәсекелестіктің салдарынан итальяндық қалалар, немістердікі сияқты, елдің
саяси бірлігіне мүдделі болмады, олар тек біреу-міреудің сырттан, атап
айтқанда, герман императорыньщ тарапынан қауіп төнген кезде ғана, уақытша
бас қосып бірігіп отырды. Қалалардың жедел дамушылығы және Солтүстік
Италия пен Орта Италиянын,аймақтарындағы сияқты товар-ақша қатынастарынын
шапшаң ұлғая дамуына қаланың италиянық деревнясындағы натурал-жасаған
ықпалыды шаруашылықтын негізін бұзды және Италиянын, бұл бөлігіндегі
аграрлық құрылысқа елеулі өзгерістер енгізуге әкеліп жеткізді. Қалалардьщ
ауыл шаруашылық өнім-деріне деген өскелен сұранысы, негізінде үсақ шаруалар
шаруашылығы өндірісінің есебінен ғана қанағаттандырылды. Сондықтан егістік
жердің көлемін ұлғайту бос жатқан жерлерді тазартып, саз-батпақ жерлерді
құрғату және тағы басқалары арқылы жүргізілді. XI ғасырдың аяғына таман,
әсіресе XII ғасыр ішінде ірі феодалдар қожалық шаруашылықты кенет
қысқартып, жеке меншіктегі жерді (домен) шаруалар мен ұсақ рыцарьларға,
сондай-ақ қала халықтарына Либеллярлык түрде ұстаудық шартымен арендаға
немесе эмфитевтік арендаға бере бастады. Деревнядағы жерлердін біраз
бөлігі бұл кезде қалалық жоғарғы топтық қолдарына көшті. Олар бұл
жерлерді не жұрттан жинап сатып алды, немесе арендалаған жерлерін іс
жүзінде өздерінің меншігіне айналдырды. XI ғасырдың өзінде-ақ рентаны
коммутациялау басталды. Ақшалы рента XI—XII ғасырларда мейлінше кен тарады,
егістік барщинаның біраз бөлігі жүкшілік міндеткерлікпен алмастырылды.
Солтүстік және Орта Италияда жұмыспен өтеу рентанын ешқашанда басым
болмағандығын айта кеткен жөн, заттай және тіпті ақшалы ренталар VIII—IX
ғасырлардан бастап-ақ әжептәуір кен таралды, соның ішінде крепостной
шаруалар жөнінде де осылай болды. Солтүстік Италиянын кейбір аймақтарында
товар-ақша қатынастарынық өсушілігі өнім рентасыньщ сыбағалы салмағын
арттырды: шаруалардаи жиналған өнімдерді феодалдар рынокқа шығарып
өткізді. XI—XII ғасырларда шаруалардын сеньорларға қарсы жүргізген белсенді
күресінін нәтижесінде, Италиянын бұл жақ белігінде шаруалар
міндтткерліктерінің біраз бөлігінін мөлшері белгіленіп қойылды. Осы жаңа
жағдайлардың бәріне де, Италиядағы анағұрлым көп ерікті шаруалар тобынын
сақталып келушілігі және онда бұрыннан да ауыр тәуелсіздікте болған
крепостнойлар санының біршама аздығы себепкер болған еді. Алайда Солтүстік
және әсіресе Орта Италияның кейбір артта қалған аудандарында
феодалдық қанаудың бұрынғы формалары және тіпті крепостниктік күй
мызғымастан сақталып та қалды; мұндай жағдай Альпі тауынын
бөктерлерінде және Аппениннін таулы жерлерінде де болған еді.[4]
Қалалардың саяси және экономиқалық ықпалы селолық коммуналарлының жедел
өсуінщ жағдаиында феодалдық өкіметтін әлсіреушілігі XI—XII ғасырларда
селолық қауымның жандануына әкеліп жеткізді. Италиядағы қауым лангобардтық
заманнан бері қарай, әуелі ерікті түрде, ал содан сон крепостнойлық қауым
түрінде сақталып келді. XI—XII ғасырларда солтүс-тік итальян қауымдарының
қарамағында өздері пайдаланатын жайылымдары мен ормандары, шалғындары мен
бос жатқан жерлері, сиректеу болса да егістік жерлері болды. Қауымдар
феодалдарға жердің заңды меншік иесі ретінде алым-салық төлегөнімен де,
олар, алайда, қолдарындағы жерді феодалдармен келіспей-ақ, айырбастауға,
сыйға тартуға, арендаға беріп және сатып жіберуге де праволы болды.
Қауымдық ұйымдар XI—XII ғасырларда феодалдармен тым жиі айтыс-тартыстар
жүргізді. XII ғасырдың аяғына таман олардың көпшілігі сеньор-лармен
жүргізген қажырлы күрестін нәтижесінде өзін-өзі басқа-рушылыққа жетіп,
өздеріне тиісті праволарын жазба түріндегі келісіммен заңдастырып реттеді.
Қалалар бұл кезде шаруалар қауымдарына, өздерінің ортақ жауы феодалдарға
қарсы жүргізілген күресте екінің бірінде-ақ көмектесіп отырды. Қауымдар
қалалардың көмегімен феодалдардың шаруалар қауымдары жөніндегі сот правосын
және кейбір феодалдық алым-салықтарды төлейтетұғын правосын тартып алды.
Феодалдардың билеп төстеушілігінен босана отырып, селолық қауымдар, алайда
толық Тәуелсіздікке жете алмады немесе онымен тым ұзақ пайдалана алмады.
Тәртіп бойынша, оларды көп ұзатпай-ақ көршілес қалалар өз бақылауына
қаратып, бағындырып отырды. Қала селолық қауымдар үшін олардың бұрынғы
феодалдық сеньорының орнын басқан тәрізді болып шықты. Сонымен қатар
қалалар селолық қауымдардың кейбір автономиялылығын мойындап таныды.
Селолық қауымдардың феодалдық өкіметтің қол астынан қалалар өкіметінің қол
астына көшушілігі, оларды қала тарапынан жасалатын қанаудан күтқармағанымен
де, жалпы алғанда бо-лымды роль аткарды, өйткені қала прогресшіл
экономиқалық дамудың орталығы болды. Селолық аймақты мемлекет-қалалардың
қүрамына енгізушілік товар-ақша қатынастарының одан әрі де тым төзірек
дамып, Солтүстік және Орта Италия аудандарының көпшілігіндегі деревняда
крепостниктікті жоюға мүмкіндік туғызды. [5]
XII—XIV ғасырларда селолық қауымдар селолық коммуналарға өзін-өзі
басқаратын қауымдарға айнала бастады. Қалалық коммуналар сияқты, олар да
қызмет адамдарын (консулдарды) сайлап, финанс және сот аппаратын құрды және
тіпті коммунаның бүкіл тіршілік өмірін реттеп отыратын статуттарды Заң
түріндегі қаулыларды да шығарып отырды.
Папа аймағы. Орта Италияның біраз бөлігіне орналасқан Рим
республикасы. Папа аймағының дамуы өзгеше жүрді. Папа-Арнольд Брешианлардың
ақсүйектік мемлекеті кәдімгі қатарда-феодалдық князьдіктердің бірі болып
табылды. Оның патшасы сонымен қатар қатоликтік шіркеудің бастығы ал оның
астанасы — Рим — шіркеудің ұйымдастырушы және идеологиялық орталығы
болғандықтан, бұл мемлекеттің тарамына Папа билігінің жүргізген европалық
саясаты әжептәуір ықпал жасады. Папа бұл кезде Европаның барлық ақсүйектік
мемлекеттерінің үстінен қарап, билігін асыруға тырысқан еді. XI—XII
ғасырларда, Папа билігінің империямен жүргізген күресінін, нәтижелері
табысты болып, оның Европаға жалпы ықпалы күшейе түскен кезде, Папалар
Италиядағы өзінік қол астындағы территориясын Тоскана мен Сполетоның және
Беневентаның бөліктері есебінен әжептеуір ұлғайтты; ал XII ғасырдың аяғында
олар өзіне итальяндық ірі қалалардың бірі — Пе-руджды бағындырды.
Экономиқалық жағынан Папа аймағы Солтүстік Италия мен Тосканадан артта
қалды. Мұндағы қалалар баяу дамыды; деревняда крепостниктік қатынастар
сақталып қала берді. Артта қалушылыққа, Папа билігініц Римге және Папа
аймағының басқа қалаларына өзін-өзі -басқару праволарын беруге қарсы
бағытталған және деревняда феодалдық қанаудың ескі формаларын сақтау
жөнінде жүргізген ішкі саясаты аз себеп болған жоқ. Айта берсек, тіпті Папа
аймағының астанасы — Римнің өзі — феодалдардың ен ірі ұясы болды; Папа
билігінің резиденциясынан басқа, мұнда екі жүзге жуық феодалдардың
замоктары бар еді. Рим экономиқалық жағынан, Милан немесе Флоренция сияқты
кемелденген орталықтардан артта қалды. Рим халқының күрделі табыстары Папа
билігінің сарайына және көптеген табынушылардан түсіп отырды.
Папа билігінің қалалар жөнінде жүргізген саясатының реакцияшыл сппаты,
XII ғасырдың 40-жылдарында, Римде коммунаны орнату үшін күрестін
шиеленіскен кезінде айқын көзге түсті. 1143 жылы қала халықтары мен ұсақ
рыцарьлар Капитолидегі үкімет үйлерін басып алып, республиканы жариялады
және 56 адамнан құралған сенатты сайлады; республиканың басшылары өздерін
Ежелгі Рим дәстүрлерінің мұрагерлеріміз деп санады. Көтерілісшілер қаладағы
жоғарғы өкіметтің билігін коммунаның қолына беруді талап етті.
Жаңадан құрылған Рим республикасында Арнольд Брешиан-ский ерекше ықпал,
беделін пайдалана бастады. Ол бұрын да Брешидегі (туған жері) епископ пен
дәулетті дін басыларына қарсы бағытталған оппозициялық қозғалысты басқарған
еді. Осының үшін ол Италиядан қуылды. Ол бірнеше жыл Францияда болып, XII
ғасырдың прогресшіл философы, кейіннен шіркеу соттаған Абелярдың жолын
қуушы болды. Ол жер иеліктері мен байлықтардан шіркеудің бас тартуын талап
етіп, папаның ақсүйектік өкіметіне қарсы шықты. Феодалдық шонжарлардың
үстемдігіне қарсы шығып, Римнің құдіреттілігі мен Италияның бірлігін
орнатуды арман еткен Арнольд Брешианскнйдің ілімі, шіркеудің жоғарғы
тобынын жаман ашу-ызасын келтіріп, үрейін ұшырды. Арнольд Брешианскийдің
жасаған уағызының әскері мен Римнің халқы кардиналдардын үйлерін,
феодалдардың замоктарын талқандап қиратып тастады; папаға Римнен қашып
кетуге тура келді.
Бұл уақытта I Фридрих Барбаросса басқарған герман феодалдарының қалың
қолы Италияға басып кірген еді. Папаға қарсы күресте Фридрихтың көмегіне
үміт артқан Рим республикасының сенаты оған император тағына отыруды
ұсынды. Алайда Фридрих бұл ұсынысты қабылдамастан Римге кіріп, император
тағын IV Адриан папаның өз қолынан алды. Германдық тонаушы рыцарьлардың
жасаған зорлық-зомбылықтары қала халыктарының ашу-ызасын шақырып,
императорға карулы қарсылық көрсетуге әкеліп соктырды. Папа жаза ретінде
Рим халқының кұдайға құлшылық етуіне (интердикт) тыйым салды; осыған
байланысты сырттан қалаға келетін кажилердің ағыны да тоқтатылып, қала
халықтарын күн көріс табыстарынан айырды. Рим республикасының сенатында
самарқау элементтердің саны басым болды; папа билігінің бітіспейтін дұшпаны
Арнольд Брешианский қаладан қуылды, содан соң Фридрихтын бұйрығы бойынша
ұсталып, азаппен өлтірілді (1155 ж.). Рим республикасы жойылып, папаның
өкіметі кайта қалпына келтірілді. Рим коммунасының түбіне жеткен ен елеулі
себептер — Римнің сауда-қолөнерші халқының әлсіздігі және оның өз ұйымының
жоқтығы, сондай-ақ папа сияқты, феодалдық сеньордын саяси және экономиқалық
күш-қуатының анағұрлым басымдылығы болды. Оңтүстік Италия мен Сицилиядағы
феодалдық қатынастар шетелдік билеп-төстеушіліктің жағдайында дамыды және
бұл олардың тарихына әсерін тигізіп, із қалдырды. Италияның бұл аймақтарын
XI ғасырда нормандар (Нормандиядан шыққандар) басып алды; 1130 жылы
Оңтүстік Италия мен Сицилия II Рожеренің тұсында бір мемлекетке Сицилия
корольдігі болып бірікті. Нормандардың жаулап алушылығы
феодалдық қатынастардың дамуын тездетті: жаулап алушы корольдер жергілікті
ақсүйектер мен шаруалар жерлерінің денін басып алып, оларды нормандық
феодалдар мен шіркеуге феодтар ретінде үлестіріп берді. Үлкен жер
иеліктерін корольдің жеке меншікті шаруашылығы (домені) ретінде олар
өздеріне қалдырды. Тәуелді жер ұстаушыларға айналдырылған шаруалардын
біразы өз бостандығынан айырылды. XII ғасырдағы Сицилияның корольдігінде
басқа ауысуға правосыз крепостнойлардың (сервтердің), сондай-ақ басқа
жаққа белгілі бір шарт бойынша ауысуға шектелген правомен пайдаланған
жартылай ерікті вилландардың саны көп болды. Бұлардын екеуі де барщинаны
атқарып, заттай және ақшалы оброктар төлеуге міндетті болды. Жалпы алғанда,
Солтүстік және Орта Италияға қарағанда, Сицилия корольдігінде феодалдық
қатынастардың даму процесі баяулау жүрді.Сондықтан XII ғасырда да
оңгүстікте қауымдасып тұрып және крепостнойлыққа айналдыруға қарсы қажырлы
күрес жүргізген ерікті аллодшы-шаруалардың бірқатар тобы сақталды. Олар
әлденеше рет феодалдарға және олардың мүдделерін қорғаушы король өкіметіне
қарсы (1123, 1168, 1178, 1199жылдары) көтеріліс жасады.
Солтүстіктегілерге қарағанда оңтүстік итальян қалаларының тағдыры да
өзгеше құрылды. XI—XII ғасырлар ішінде олардың да әжептәуір өркендеуге
қолдары жетті. Бірақ та бұл өркендеушілік, өздерінің меншікті қолөнер
өндірісі мен жергілікті сауда-саттық жұмыстарының нашар дамығандығынан,
көбінесе транзиттік саудамен байланысты болды. Осының салдарынан және
сондай-ақ XII ғасырдың басынан-ақ Оңтүстік Италияда біршама күшті феодалдық
мемлекеттін құрылуы себепті, оңтүс-тік итальяндық, қалалар тәуелсіздікке
және тіпті дербес автономия болуға да жете алмастан, күшті орталық өкіметке
бағынышты болып қала берді. Сондықтан мұнда товар-ақша қатынастары
деревняның шаруашылық және әлеуметтік өміріне айта қоярлықтай елеулі ықпал
ете алмады.
XII ғасырдың екінші жартысында германдық агрессияның жандана
түсуіне байланысты Италияға шетелдін өзіп-жаншуының қауіпі төнді.
I Фридрих Барбаросса басқарған германдық феодалдар өздерінің Италиядағы
баскыншылық әрекеттері үшін, итальяндық жерлердің біраз бөлігінін бұрын
Рим империясы дегенге (X ғасырдан бастап) формальды түрде жататындығы
негіз бола алады деп санады.
Осы басқыншылық жоспарларды жүзеге асыруға Италияның саяси
бытыранқылығы, әлбетте Колайлы жағдай туғызды. Италияны жаулап бағындыру
ниетімен I Фридрих Барбаросса оған бес рет жорық жасады. Шетелдік өзіп-
жаншуының қауіпі ен алдымен өркендеп келе жатқан солтүстік итальяндық
қалаларға төнді. Фридрих Барбароссаның Италияға жасаған жорықтарына шейін
Ломбардия мен Тоскана қалаларының империядан тәуелділігі тек номинальды
түрде ғана болған еді: кейбір жағдайларда олар императорға жәрдем ақша мен
көмекші отрядтар ғана беріп тұрды. Сейтіп олар титулы бар шетелдік
феодалдың жоғарғы билік праволарын мойындамаса да, одан тиісті төлем төлеу
арқылы құтылып отыруға мәжбүр болды. Ал енді қалалардың жергілікті
сеньорлармен жүргізген күресінде соншалықты қиыншылықпен женіп алған
экономиқалық және саяси тәуелсіздігінен айрылып қалудың нақтылы қауіпі
ұлғая түсті. Италияға жасаған алғашкы жорығында-ақ Фридрих өзін Солтүстік
және Орта Италия қалаларының герман феодалдық басқыншыларына қарсы күресі
еркіндігін тұншықтырушы екендігін көрсетті. Бұл оның жасаған қысымы арқылы
Ронқальск сеймінін, солтүстік итальяндық қалалардың тәуелсіздіктерін түгел
жою туралы қабылдаған шешімінен тағы.айқынырақ көрінді. Болоньянын сеймге
шақырылған елге өзек юристері, бұл шешімнің дұрыстығын римдік правонын:
Тақсыр не тілесе сол заңды (guod prineipi placuit, legis habet vigorem)
деген формуласымен дәлелдеді. Өзіне бағынудан бірінші болып бас тартқан
миландықтарды қаншама қатан жазаласа да, ронқальдық шешімдерді Фридрихтын
жүзеге асыруға шамасы келмегендігі бізге белгілі. [6]
Миланды мейлінше рақымсыздыкпен жазалаушылык және германдық
басқыншылардың елді аяусыз тонаушылығы бүкіл Италия халкының ашу-ызасын
келтіріп, император тағайындаған чиновниктердің қожалық еткен қалаларының
жасаған қарсылығының рухын көтерді. 1167 жылы Ломбардия лигасы құрылып,
оған қайтадан салынып, жаңарған Милан және Мантуя мен Феррара, Кремона мен
Брешия және басқа қалалар кірді. Бұлар толық құлдыққа түсіп кетуден корқып,
өз араларындағы ала-уыздықтарын ұмытып, уақытша жарасты. Императорға қарсы
одақка, империяның Солтүстік Италиядағы позициясының нығаюынан қауіптенген,
Сицилия корольдігі мен Венеция да кірді. Бұл кезде феодалдық Европаға
үстемдік жасау үшін империямен күрес жүргізіп жатқан папа билігі де
Ломбардиялық қалалардың лигасын құрады. Сонымен, германдық феодалдық
басқыншыларға қарсы жүргізілген күрес жалпы итальяндық маңызға ие болды
және бүкіл елдің тағдырын да шешті. Ломбардия лигасы По өзені арқылы өтетін
өткелге Александрия қамалын — германдықтардың жаңадан басып кіру жорығына
қарсы тосқауыл салды. Фридрих бесінші рет Альпі арқылы өткен кезінде, оның
бұл қамалды ала қою шамасынан келмеді. Фридрих Леньяно түбегінде болған
кырғын соғыста (1176) Ломбардия ли-гасының толық женіліп, папаның алдында
тізе бүгуге мәжбүр болды. Папа мен императордың арасында 1183 жылы
Констанцте жасалған бітім шартынан кейін ронқальдық қаулылар, іс жүзінде,
жойылды және Солтүстік итальяндық қалалардың барлық коммуналдық
еркіндіктері қайта қалпына келтірілді. Империяның женілуі сонымен қатар
папа билігін саяси жағынан анағұрлым күшейтті. Германдык феодалдық
басқыншылармен жүргізілген күресте қалалық-коммуналардың женіп шығуы,
Италияны басқа шетелдің құлдығынан құтқарып, елдің келесі ғасырларда
экономиқальщ және саяси жағынан өркендеп гүлденуіне мүмкіншілік туғызды.
Алайда қаһарлы кауіптің төнген жылдарында қалалардың уақытша қалыптасқан
бірлігі, енді сол қауіп жойылысымен-ақ қайта әлсіреуге айналды. Республика-
қалалардың арасындағы бәсекелестік пен ішкі күрес тағы да қайталанып, өрши
түсті.
Германдық баоқыншылармен жүргізілген күрестің барысында Италияда XII
ғасырдың аяғы—XIII ғасырдын басында бір-біріне дұшпан гвельфтер мен
гибеллиндердің саясп партиялары пайда болды. Гвельфтер деген ат-
Гогенштауфендер династиясының дұшпаны саксондық герцогтардың руы
Вельфовтардың фамилиясынан алынды; гибеллиндер деген ат-Гогенш-
тауфендердің латынша аталған замоктарының бірі- гау-елингтен (немісше-
Вайблингеннен) алынды. Гвельфтер императорларға қарсы дұшпандық жасап,
Италиядағы антиим-ператорлық лагерьдің басшысы ретінде папаның одақтастары
болды; олар көбінесе қалалардың сауда-қолөнершілер топтарына сүйенді.
Гибеллиндер - императорды жақтаушылар- өздерінің әлеуметтік сүйенішін
феодалдық дворяндардың арасынан-іздеді. Бұл екі саясн топтардың қандасқан
дұшпандылығы қалалардың ішінде және олардың сыртқы саясатында XIII
ғасырдағы Италияның барлық өміріне өшпестей із қалдырды. Әлеуметтік-
экономиқалық пішіні бірдей қалалар, тек өздерінің экономиқалық
бәсекелестіктерінің салдарынан, көбінесе жауласушы саяси лагерьлерге
қосылып кетіп отырды: егерде Флоренция гвельфтік қала болса, онда оның
сауда қолөнер саласынан бәсекешілері -Пиза мен Лукка -Гибеллиндік қалалар
болды. Гвельфтер мен гибеллиндердің арасындағы қиян-кескі күрес Италнядағы
саяси жағдайды онан да әрі қиындатып, императорды талқандап женгеннен кейін
де, елде орын тепкен саяси бытыранқылықты баянды ете түсті.
ХІІІ – ХҮ ғасырлардағы Италия
Солтүстік және XIII - XV ғасырларда Солтүстік және Орта Италияда
болған ең маңызды әлеуметтік-экономикалық - крепостник правоның жойылуы
номиқалық процестердің бірі шаруаларды крепостнойлық тәуелділіктен босату
болды. Бұл аймақтардағы шаруалардьщ едәуір бөлігі, товар-ақша
катынастарының деревняға ертерек еніп, XI—XII ғасырларда ақшалы рентаның
кенінен тарауының нәтижесінде, XIII ғасырдың қарсаңында-ақ қара басының
азаттығымен пайдаланған еді. XIII ғасырда товар-ақша қатынастарының одан
әрі дами түсуінің табыстары негізінде шаруалардың қара басының азаттығын
алу процесі тым жедел жүрді. Бұл процеске көптеген жағдайда, өздеріне
қараған территориялардағы крепостниктік правоны арнаулы декретпен жоюды
жариялаған қалалық коммуналардың саясаты үлкен мүмкіндік берді. Мысалы,
1256 жылы крепостниктік правоны жою Болоньяда салтанатты түрде жариялады.
Болоньяның билеушілері өз декретін Жұмақ актісі деп атады. Осы декрет
бойынша 400 феодалға тиісті 6 мың крепостнойлар босатылды. 1289 жылы
крепостниктік право іс жүзінде Флоренцияда да жойылды. Қалалардың бұл
азаттық саясатықда бір-неше себептер болды. Азаттық алу арқылы олар,
біріншіден, экономикалық және саяси жағынан феодалдарды одан әрі әлсірете
түсті, екіншіден, қалалық-мемлекеттердегі салық төлеушілер мен әскери
қызметін атқарушылардын, санын көбейтті, үшіншіден, қаланы ауыл шаруашылық
өнімдерімен қамтамасыз етуде феодалдардьщ монополиясын жойып, өнімдердін.
бағаларын реттеп түру мәселесін қалалық өкіметтер өз қолдарына алды.
Ақырында, шаруаларды азат етушілік қолөнер өндірісінің барған сайын жұмысшы
қолдарына деген өскелең мұқтаждарын қанағаттандырып отыру үшін қалаларға
өте-мете керек болды. Шаруалардың қара бастарына азаттық берерде,
сеньориальдық сот жүргізу правосы және феодалдық анттан немесе феодалдық
тәуелділіктен туатын шарттардын, бәрі де жойылды. [7] Жер жөніндегі право
формальды түрде сёньорларда сақталып қалғанымен де, шаруалар жөніндегі
право біткеннің бәрін қалалар өз қолдарына алды. Сеньорлар ендігі жерде
азық-түлік ве-домствосына, қалалық коммунаға есеп беріп тұруға міндетті
болды. Жерлердің бірсыпырасы XIII—XV ғасырлар бойына сатып алумен
айналыскан жаңа қожалардың - қала халықтарының қолдарына көшті.
Осы жағдайлардың бәрі де объективті түрде прогресшіл бола тұрса да,
бірақ олар шаруалар бұқарасының материалдық әл-ауқатын жақсартуға тіпті де
бағытталмады. Әңгіменің мәні, шаруалардың тәуелділіктен босатылғанында
өздерінің бұрынғы жерге деген дәстүрлі правосын жоғалтып, шаруалар
өмірінің дағдылы қалпынан шығып қалуларында болды. Сондыктан кей-кейде
қалалық өкіметтердің шаруаларды қатаң, түрде жазалаймыз деп қоркытып,
крепостниктік күйден бас тартуға мәжбүр етулері кездейсоқ нәрсе емес
еді. Шаруаларды жер правосының айырып босатушылық, оларды ауыр қанаушылыққа
салу үшін қажетті жағдайды ұлғайта түсті. К.Маркстің көрсетуі бойынша,
Италияда крепостнойлық қатынастарды ыдырау процесі, oндaғы капиталистік
өндірістін ерте дамуымен тікелей байланысты болды. Оның айтуынша: Италияда
капиталистік өндіріс бәрінен бұрын дамыған жерде, крепостнойлық қатынастар
да бәрінен бұрын іріп-шіріді. Крепостной шаруа өзін қандай даболсын жер
иемдену правосымен қамтамасыз етуден бұрын кіріптарлықтан құтылды.
Сондықтан азат болу оны дереу заңнан тыс қойылған пролетарға айналдырды, ал
көпшілігі Римдік дәуірден сақталып қалған қалалардан дереу жаңа қожайындар
табады. [8]
XIII ғасырдың аяғына таман Солтүстік және Орта Италия шаруаларының дені
қара басының азаттығына ие болды. Олардың бір бөлігі қалаларға ауысып,
қаланың көмекші шеберлері мен жалдамалы жұмысшыларының қатарьша қосылды. Ал
шаруалардьщ жерінен айрылған екінші тым көбірек бөлігі, аренданы әр түрлі
шарттары бойынша жер ұстаушы арендаторларға айналды. XIII—XIV ғасырларда
Токсанада ортақ үлестік (меццадрия) басым болды, мұнда арендатор өзінің
егіп алған өнімі-нің тең жартысын жерді пайдалануға бергені үшін жер иесіне
беріп тұруға тиісті болды. Меццадрия Солтүстік және Орта Ита-лияныц басқа
аудандарында да кен тарады, бірақ оларда бір шамада қысқа мерзімді
үлескерлік аренда (түскен өнімнің 1з немесе бөлігін) төлеп тұру кен етек
алды және феодалдық жер ұстаушылықтың ескі-эмфитевзис пен либеллярлық
формалары бұрынғысынша мейлінше кенінен таралды.
XII - XIV ғасырларда, меццадрия және сыбағалас аренданың ішінара басқа
түрлері де жартылай феодалдық шаруалар арендасыңың формасы болды. Ортақ
үлесшілер жер учаскесін жалға ала отырып, жер иесінен көбіне құрал-
саймандар мен жұмыс көлігін және тұқымды да алды. Шаруа өзінін арендалаған
учаскесін аренданың мерзімі бітпейінше тастап кете алмады. Егер де ол
тастап кетіп алғандай болса, онда оны еріксіз қайтарып, күйзелушілікке
ұшырататұғын штрафтар салды. Ортақ үлесші-нің жарты жыл бұрын жариялап өз
еркімен, басқа жаққа кетуін формальды түрде мойындаушылық, іс жүзінде
жүзеге асырыла қоймайды, өйткені арендатор жер иесінен алған құрал-
саймандарын қайтарьш беріп, барлық борышын төлеуге, ал жаздыгүні бұлардан
басқа осы жылда алатын барлық өнімін беруге тиісті болды. Аренданың осындай
түрінің жағдайында, арендатор тым ауыр қанаушылыққа ұшырап отырды. Осы
жартылай феодалдық, ерекшеліктермен қатар, ортақ үлесушілер үшін кейбір
капиталисток аренданың элементтері де тән болды: арендатор, өз еңбегінен
тыс, шаруашылыққа өз капиталының бір бөлігін салды, ал жер иесі, жерден
тыс, жерді ұстау үшін, әдетте түқым, құрал-сайман немесе жұмыс көлігі
ретінде, капиталдың екінші бөлігін салды. К. Маркс ортақ үлестік аренданы
ауыл шаруашылығын ұйымдастьтрудың феодалдықтан капиталистікке өту формасы
деп санады. Сонымен, Солтүстік және Орта Италияның ен кемелденген мемлекет-
қалаларының төцірегіндегі селолық территорияда XIII—XIV ғасырларда жер
қатынастарының деревнядағы феодалдық құрылыстың негіздерін бірте-бірте
шайқалтып, әлсірете бастаған жаңа формалары туа бастады. Алайда
крепостниктік правоны жою мен ортақ үлестіктің пайда болушылығы Италияның
тіпті бұл бөлігінің барлық жерінде де бірдей болып шықпады.
Солтүстік-батыс Италиядағы ескі мен жаңаның элементтерінің өзгеше бір
тоғыскан жерлері - Пьемонт пен Монферрат және Сдвойяда, XIII-XIV ғасырларда
феодалдық қанаудың ескі формалары және тіпті крепостниктік те сақталды.
Қала халықтарының өсушілігі мұнда да ауылшаруашылық өнімдеріне көтеріңкі
сұранысты туғызып, егістік жердің көлемін ұлғайтып, плотиналар мен жер
суаратын каналдар салуды керек етті. Елдің бұл аудандарында да товар-ақша
қатынастарыньщ дамушылығы натуралдық шаруашылықтың негізін әлсіретті.
Феодалдық иеліктер ұсақталып, қалалық жоғарғы топтардың қолдарына көшті,
жер ұстаушы-шаруалардың бір бөлігі жерсіз қалып, арендаторларға айналды,
Алайда Солтүстік Италияның бұл бөлігінде де товар-ақша қатынастарының
дамушылығы, феодалдық қанаудың ескі формаларының үдей түсуін, феодалдық
рентаның жоғарылауын және феодалдық өзгінің жалпы күшеюін туғызды. Шаруалар
үш жақтан: дүнияи сеньорлардан, олардан ондықты өндіріп алушы шіркеуден
және феодалдық қожалар болған қалалық, коммуналардан езушілік азаптарын
шекті. Бір жағынан, сеньорлар мен шіркеудің, екінші жағынан, шаруалардың
арасындағы қайшылықтардың шиеленесушілігі мұнда XIV ғасырда ірі шаруалар
көтерілістеріне әкеліп жеткізді. [9]
XIII ғасырда-ақ Солтүстік-Батыс Италия шаруаларының арасында іштен
тынған наразылық үдей түсті. Бұл наразылық "өзінің идеологиялық бейнесін,
діннен безген вальденстер мен қатарлардың және басқа да біраз сектанттық
қозғалыстардың кен тараушылығынан тапты. XII ғасырдың соңғы он
жылдықтарында Парма ауданында апостольдық бауырластар деген жаңа секта
пайда болды және оны қарапайым шаруа Г. Сегарелли басқарды. Апостольдық
бауырластардың жеке меншігі болмады, сектаға кірерде барлық, дүние-
мүлкін қауымға тапсырып, шаруалар мен қала кедейлерін мырзалардың
тілдерін алмауға шақырды. Апостольдық бауырластар өздеріне тілектес
жақ-таушылардың көпшілігін қарапайым халықтың арасынан тартты. Папа олардың
әрекеттеріне тыйым салды және 1300 жылы Г. Сегарелийді ұстап алып, еретик
ретінде Пармада отқа өртеді. Оның шәкірті және жолын қуушы, бұрынғы француз
монастырының сопысы Дольчино апостольдық, бауырластардың идеяларын
насихаттауды тоқтатпай жүргізе берді. Ол жұртты мал-мүлік дүниесінен бас
тартуға шақырды және оның үстіне, өз байлықтарымен өздерін қорлаған
қатоликтік шіркеуді жоюды талап етті. Рим бұл жезөкшелердің ордасы,-деді
ол,- ал Папа- антихристі. Дольчино өзін жақтаушыларға -апоетольдық
бауырластарға Біздің үй-күйіміз жоқ және садақаның қалдығын алуға да
ерікті емеспіз. Сондықтан біздің өміріміз басқалардікінен артық деп айтуға
тұрарлық... деп мәлімдеді. Дольчино көп ұзамай-ақ мың жылдық патшалық
орнатылады, сонда біз әлеуметтік әділеттіліктің рақатын көреміз, барлық
игілікті бірдей ортак пайдаланушылық орнатылады дегенді уағыздады. Бі-рақ
та бұл мыңдаған жылдық патшалық тек шіркеу мен байларға күш көрсету
арқылы ғана салтанатты женіске жетеді деп санады ол. Дольчиноның бүтіндей
тенгерме идеяларымен рухтанған ілімі, шаруа-плебейлік ересінің діннен
азғандықтың бір түрі болып табылды.
1304 жылы Дольчино өзін жақтап, жолын куушылардың отрядын ертіп,
шаруалардың тәуелсіз қауым құру үшін күрес жүргізіп жатқан жеріне, Сези
өзенінін алқабындағы Верчеллиге
XII ғасырдың аяғында Францияның оңтүстігінде пайда болған діни секта.
Оны қатолицизм мен феодализмге қарсы күрескені үшін Рим Папасы еретиктер
деп жариялап, қатаң қуғынға салды.
Көбінесе XI-XIII ғасырлар ішінде Италия мен Францияда пайда болтан діни
секта; ол тақуалықты уағыздап, күрделі шіркеу иерархиясын мойындамады дәне
өздерін қатарлармыз, яғни кіршіксіздерміз деп атады; олар Францияның
оңтүстігінде альбиглықтар деп аталынды ал славян жерлерінде -тақуалар
делінді; бұлардың бәріне де шіркеу қуғын салды жақындап келіп, оларды
көтеріліске аттануға шақырды. 1305 жылы оның сол манайдағы шаруалардан
кұралған 1400 адамға жуық жақтастары, Дольчиноға еріп жолы қиын тау ішіне
өтіп кетті. Сан мыңдаған крепостнойлар солардың берген үлгісіне еліктеп
көтер деген кауіппен папа, феодал-епископтардық өтініштері бойынша
Дольчиноға қарсы крест жорығын жариялады және оған ергендердін бәрінің де
айыптарын кешіруге уәдесін берді. Дольчиноға әрі қарай тауды бойлап,
Савойя мен Новараның және Верчелл шекарасына шығып кетуге тура келді. Бұл
жерге тек Италиядан ғана емес, Оңтүстік Франция мен Австриядан да оның
тілектестері келіп жиналды. Крест жорығына қатысушылардың армиясы
көтерілісшілерді айнала қоршап алғаннан кейін лагерьде аштық басталды.
Бұдан соң Дольчино өз әскерін тау соқпақтарымен көтерілісшілерді азық-түлік
таба алатын құнарлы алқаптарға апарып жеткізіп, Тривелла селосыньщ
маңындағы Цебелло тауының үстіне орналасып, оны алдырмайтын қамалға
айналдырды. Верчелл епископының әскері, содан соң, папаның шақыруы бойынша
оған көмекке өлген герцог Савойский Цебелло тауына екі рет шабуыл жасады,
бірақ екеуінде де қатты тойтарыс алды. Содан соң епископтың әскерлері
лагерьге көршілес тау деревняларын зорлап көшіріп, көтерілісшілерді
аштан қырылу қауіпіне ұшыратты. Лагерьде аштық басталды. Бұл Дольчиноны
өзінің баспаналаған жерінен шығуға мәжбүр етті. [10] 1307 жылғы 23 мартта
Ставелло деревнясыныц төңірегіндегі ашық далада болған ең шешуші соғыста,
қаһармандық қарсылық жасаса да, көтерілісшілер күлталқан болып
жеңілді. Мыңнан астам шаруалар ерлікпен қаза тапты, тек азырақтары тұтқынға
түсті. Дольчиноның жан қияр және жан серік әйелі Маргаританы оның көз
алдында отқа жақты, ал өзі өз идеяларына шын адалдықпен, азаптау үстінде
қаза тапты. Дольчиноның көтерілісі XIV ғасырда Батыс Европада болған ірі
шаруалар көтерілістерінің тізбегіндегі ең алғашқыларының бірі болды.
Тукиндеркөтерілісі шаруалардың Тукиндердін көтерілісі деген атпен
белгілі болған ірі қозғалысы Солтүстік Италияда 1382—1387 жылдары өтті.
Бұл жолы әлі де сеиьори-альдық режим мен крепостниктік жағдай үстемдік етіп
отырған Савойяның шаруалары көтеріліс жасады. Тукиндер сеньорлардың
ақшалай алым-салықтар төлеуді ұлғайтуына қарсы шықты. Олар Бәрің де бір
адамдай болып көтеріліске аттаныңдар деген ұран көтерді. Бұл ұран
жергілікті диалекті бойынша Тукин деген сөзді бейнелеген еді.
Міне көтерілістің осы аты, сонымен бірге Францияның көршілес
аймақтарындағы шаруалардың жасаған тюшиндердің көтерілісі деген атымен
ұқсас келеді. [11]
Шаруалардың отрядтары сеньорлардың замоктарын қоршап алып, олардың кей
біреулерін түгін қалдырмай талқандап қиратты. Олар қару-жарақтарды,
бомбалайтындарды, қоршауға лайықталған құралдарды басып алып
поместьелерге шабуыл жасады,бау-бақшалар мен орылмаған егінді, үйлер мен
шаруашылық қора-қойсыларды өртеп, жұлып өліктерін айдап әкетті. Өздерінің
монархиялық иллюзияға сену салдарынан қайырымды бнлеуші герцог Амедей
Савойскийді өздерінің жалпы пат-ша тани тұрғанымен де, шаруалар
крапостнойлық тәуелділік пен сеньорлардың өкіметін жоюды талап етті.
Герцогтың әскері өздеріне қарсы шабуыл жасаған кезде шаруалар оларға қарсы
аттанып азғындаған қатал билеушіге айналған қожаларға, қызмет еткілері
келмейтіндігі туралы мәлімдеді. Айбынды шаруалар қозғалысына қарсы шығуға
бата алмаған Герцог Савойский жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды: шаруалар
енді өздерінің жер үлестерін мұрагерлеріне еркімен беріп, сеньордың еркінен
тәуелсіз үйлену правосына не болды; барщина (қысқартылып, сеньорлардың өз
еркінше шаруаларға алым-салық салулары да тоқтатылды. Сонымен бірге герцог
шаруалар қозғалысы өзінің вассалдары жөнінде жүргізетін саяси өкіметін
нығайтып, қазынасын молайту үшін де пайдаланды: бүкіл шаруалар тікелей
герцогтың өзіне бағынышты болып жарияланды. Олар герцогқа жылына флоринмен
(алтын ақшамен) ақшалай салық төлеп тұруға тиісті болды.
Сонымен Тукиндер көтерілісі, феодалдардың кейбір праволарын әлсіретіп,
крепостниктік правоны жұмсартуға және барщинаны ішінара ақшалы рентамен
алмастыруға әкеліп жеткізді.
Солтүстік және Орта Италияның деревнясы Солтүстік және Орта мен
қалаларында және осы ауданның ең ірі Италия қалаларында және кемелденген
республика-қалаларында цехтық құрылыстың өндіргіш күштердің жалпы өрлеуінің
негізін-ыдырап, капиталистік қатынастардың XV ғасырда капиталисттк
қатынастар пайда болуы да бола бастады. Басқа елдермен салыстырғанда,
капиталистік қатынастардың ертерек пайда болушылығы, орта ғасырлардағы
итальяндық қалалар тарихының ең маңызды ерекшеліктерінің бірі болып
табылды. Итальяндық қалалардың цехтық қолөнершілер шеберлігінің жоғары
дәрежеге жетушілігі және еңбек бөлінісінің мол күрделілігі. Мұнда алғашқы
капиталистік мануфактуралық өндірістің пайда болуының маңызды алғы
шарттарының бірі болды. Алайда XIV ғасырдың қарсаңына цехтық құрылыс
қолөнершілік өндірістің алдыңғы қатарлы салаларының дамуына бөгет болуға
айналып, Италияның ең кемелденген қалаларында цехтардың ыдырауының
басталуына әкеліп жеткізді. Бұл жағдай цехтардың үлкендер және кішілер
болып бөлінуінен, цехтардың ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктің терендей
беруінен, үйренушілер мен көмекші шеберлерді қанаудың күшеюінен айқындалды.
Үйренушілер мен көмекші шеберлер өз беттерінше дербес негізгі шеберлер
болып шығудың мүмкіншілігін барған сайын жоғалтып, мәңгілік көмекші
шеберлерге, яғни тұрақты жалдамалы жүмысшыларға айналды. Цехтық құрылыстың
ыдыраушылығы, неғұрлым кедейлеу қоленершілердің даяр өнімдерін алып сату-
бұл советке 27 нағыз ақсүйек патрициандық семьялардын атынан 242 адам
кірді. XIV ғасырдың басынан Венецияны басқару ісіндегі олигархиялық бағыт
бұрынғыдан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мақсаты : ХІ – ХҮ ғасырлардағы Италияның халық бұқарасының даму дәрежесі.
Маңыздылығы : ХІ – ХІІ ғасырлардағы Италияның хал – ахуалы.
Міндеті : Орта ғасырлардағы Италияның шаруа мен жұмысшы халқының жағдайы.
Тақырыптың өзектілігі: ХІІІ –ХҮ ғасырлардағы Италияның жағдайы.
Тақырыптың құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Солтүстік Италия мен Тоскананың басты ерекшеліктері-Солтүстік және Орта
Италияның қалаларына келіп, қалалардың орта ғасырлардағы Европаның өзге
елдеріне қарағанда тым ертерек және анағұрлым төзірек дамуында болды. XI-
XII ғасырларда бұл ауданның қалаларында сауда-қолөнершілік ісі көбірек
күшейе түсті. Сиена мен Пизада, Флоренция мен Пьяченцада және Миланда шұға
маталары, Кремонада - зығыр маталары, Луккада - жібек маталары өндірілді;
Венеция мен Генуяда және Пизада кемелер жасалынды; Венецияда тері-терсектер
мен аң терілері және кенеп өңделіп шығарылды; шыныдан жасалынған Венеция
бұйымдарының XII ғасырдың өзінде-ақ қаладан шалғай жерлерде даңқы шығып
жатты; Тоскана мен Ломбардияда темір рудасы өндірілді; Милан әр түрлі қару-
жарақты және талшық тарауға арналған металл щетқаларын (жүн тарағы) ендеп
шығарумен де әйгілі болды. Қолөнердің, атап айтқанда, қүрылыс ісінің
дамуына, қалалық бекіністерді салудың кажеттілігі себепкер болды: Кремона
мен Модена, Бергамо мен Павия және Милан - қаланы сыртқы жаудан қорғай-
тұңғыш өре жетпес биік дуалдармен айнала қоршалынды. Италия қалаларының
қолөнершілері, Батыс Европаның барлық жерлеріндегі сияқты, цехтарға
біріктірілді. XII ғасырда қолөнершілердің корпорациясы солтүстік қалалардьщ
басым көпшілігінде және Орта Италияның көптеген қалаларында құрыла бастады.
Мысалы, XII ғасырдың аяғында Миланда қолөнершілер корпорациясының Креденна
мен Амвросия деген одағы пайда болды; Флоренцияда бірнеше қолөнершілік
цехтар: сырттан әкелінген шикізаттан жүн маталарын өндіруші, жүн
өнеркәсіпшілерінің Лана цехы, француздық және немістік дөрекі шұғаларды
қайта өндеп жақсартумен айналысқан - шұға бұйымдарын өн-діретін мамандардын
Қалимала цехы қалыптасуға айналды. Қолөнершіліктің негізінде қалаларда
сауда-саттық жұмыстары жедел өркендеп, жергілікті маңыздылықтың шегінен
асып шыға бастады.
Миланда, әдеттегі күнделікті рыноктан басқа, жылына төрт рет жәрменке
ашылып, оған итальяндық және шетелдік қалалардың көпестері келіп жиңалды;
мұнда олар қару-жарақ пен шуга маталарының және шығыстық товарлардың
саудасьш жүргізді. XII ғасырда Адриатика мен Ломбардияның арасында
жүргізілген саудада Венеция ен негізгі делдал болып саналды; қалаға
Ломбардия мен Тоскан және Эмилия қалаларының көпестері ағылып келіп жататын
болды, ал немістің көпестері онан қонақ үй (фондако) алып тұрды. XII
ғасырда Феррарада жылына екі рет жәрменке ашылып отырды; бұған Ломбардия
мен Тосканың және екінің бірінде Франция мен Германиядан да көпестер келіп
жиналды.
І тарау. XI—XII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ИТАЛИЯ
XI—XV ғасырлар бойына Италия, Германия сияқты, саяси бытыраңқы ел болып
қала берді. Елдің тарихи дамуының өзге-шелігіне қарай мұнда негізгі үш
аймақ бөлініп шықты: Солтүтік Италия мен Тоскана, Папа аймағы мен Оңтүстік
Италия.
Товар айырбасы елдің тек кейбір қалалық округтары мен аймақтарының
ішінде ғана емес, сонымен қатар аймақтар арасында да өсті; кейбір
жәрменкелер жалпы итальяндық және, тіпті жалпы европалық маңызға ие болды.
XI—XII ғасырларда итальяндық қалалардың халықаралық экономиқалық қарым-
қатынастары да ұлғайып, өсуге айналды: олар Египет, Алжир, Тунис,
Мароккамен сауда-саттық істерін жүргізді; Генуя Қаталония мен Провансте
орнығып, Солтүстік Африкада өзінің отарларын ұстады; Онтүстік Францияның
қалаларында, Корсика мен Сардинияда Пизаның бүтіндей кварталдары болды;
Венеция Адриат тенізінің Далматтық жағалауындағы кейбір қалалар мен
жерлерді өзіне бағындырды. Италияны қоршап турған теніздерінің
византиялықтар мен арабтардың үстемдігінен босаулары, сондай-ақ крест
жорықтары сауда-саттық ісінің өркендеуіне мүмкіншілік туғызды. Крест
жорықтарының нәтижесінде Венеция, Генуя, Пиза, Анкона Таяу Шығыспен
(Левантпен) тұрақты сауда-саттық қарым-қатынастарын жасап, он-да сансыз көп
сауда-саттық факторияларын орнатты.[1] Олар онан бұрыш және басқа дәмділік
тағамдар мен мақтаны, жун мен шұғаларды бояйтын заттарды әкеліп, онда
астық пен мал және металл бұйымдарын шығарып өткізіп тұрды. Шығыстағы
делдалдық сауда-саттық жұмыстары итальяндық қалаларға адам айткысыз көп
лайда келтірді. XII ғасырдың басында-ақ Солтүстік және Орта Италияның
қалалары жетекші экономиқалық күштерге айнала бастады.
Солтүстік және алайда қолөнер кәсібі мен сауданың одан әрі Орта
Италияның өркендей беруіне қорқыныш тудыратын қала-сеньорларымен қала-
лардың жауы, феодалдық-сеньорлар болды. қалалардың күресі Италияда
бұлар, қағида бойынша, епископтар болған еді. Олардың жағдайы I Оттонның
Италияға жасаған жорығына байланысты бұрынғыдан да гөрі нығая түсті, ол
епископтарға кен саяси: сот правосын, әкімшілік басқару, таможня және
рыноктық баж салығын жинау, монет соғып шығару және тағы басқа праволар
берді. Қаланын бүкіл саяси және экономиқалық өмірі епископ-сеньордың
бақылауында болды. Бұл жағ-дай, әрине, қалалардың одан әрі дами беруін
бөгеп, өңдіргіш күштерге тұсау салды. Қалалардың сауда-қолөнерші халқы по-
поландар (Ророіо-дан — халықтан) XI—XII ғасырларда едә-уір күшейіп, өзінің
дұшпаны сеньорларымен күреске кірісті. Бұл күрестің ен алғашқы рет
түтанулары IX—X ғасырларда (6-та-рауды қараңыз) басталып, XI ғасырда
мейлінше кен epic алды. Германиядағы сияқты, итальяндық қалалардың да бұл
күресте корольдік өкіметпен одақтастығы болмады, өйткені Солтүстік Италия
өз алдына дербес корольдік бола алмады, ал герман императорының өкіметі
мұнда таза номинальды түрде болып қала берді. Бірақ та қала халықтары
екінің бірінде ұсақ феодалдармен-вальвассорлармен одақтаса берді. Бұлар
сауда-саттыққа жиі қатысып, ірі феодалдар өкіметінің әлсіреуіне мүдделі
болды; бұрын маман әскерилер болғандықтан вальвассорлар қала халықтарынын
сеньорларға қарсы күресін ойдағыдай жүргізуге көмектесті. Олар, мысалы,
Милан қаласындағы халықтың 1035 жылғы көтерілісіне қатысты, ал 1042 жылы
бұлармен одақтас Миландықтар қиян-кескі күрестен соң өздерінің сеньоры
архиепископты оны қолдаушы феодалдық ақсүйектермен (капитан-дармен) қоса
қаладан қуып шықты. Қалалық жасақтың қарсылығын жоюға тырысқан архиепископ
1044 жылы біржолата женіліп, Милан дербестілікке ие болды.
Қалалардың сеньорларға қарсы жүргізген күресі ауыспалы табыспен жүріп
жатты. Алайда ақыр аяғында сеньорлар қалалардағы саяси праволарды бірте-
бірте қала халықтарына беруге мәжбүр болды. Ен әуелгіде қала халықтарының
өз уәкілдерін епископтық совет пен сотқа енгізуге қолдары жетті, ал содан
соң сеньорлардың қаланың саяси дербестілікке ие болғандығын заң жағынан
мойындап қуаттайтын грамоталарды да жиі ала бастады.[2] XI ғасырдың басынан
XII ғасырдың басына шейін мұндай грамоталарды Мантуя, Феррара, Пиза,
Кремона, Болонья және көптеген басқа қалалар алды. Міне осылайша епископтар
XII ғасырда-аік Ломбардия мен Тоскана қалаларына жүргізетін би-лігінен
айрылды. Бұл қалалар бірте-бірте ішінара немесе түгел-дей тәуелсіз
коммуналарға айналып, содан соң дербес мемлекет-Қалалар бола бастады.
Солтұстікжәне Орта Батые европалық елдердіқ көпшілігіндегі, бү-Италияның
қалалық кіл орта ғасыр бойына жуық саяси және әкім-коммуналары шілік
өмірдің орталығы болған селолық феодалдық замокқа қарағанда, Италияда
коммуналардың пайда болуына байланысты мұндай орталық енді қала бола
бастады. Феодалдардан тәуелсіз коммуналар қаланың карапайым халық-тарының —
қоленершілері мен ұсақ саудагерлердің-сеньорларға қарсы жүргізген қиян-
кескі күресінің нәтижесінде пайда бола тұрса да, бірақ олардың табыстарының
жемістерін барлық қалаларда да қалалық байлар мен ұсақ феодалдар пайдаланып
кетті. Коммуналардың орнауына байланысты өкімет билігі феодалдық сеньордан
консульдар қоллегиясының қолдарына көшті. Бұлар әдетте ақсүйектерден
(капитандардан), ұсақ феодалдардан (вальваесорлардан) және көпестерден
сайланды. Қолөнершілер мен ұсақ саудагерлердің уәкілдері қоллегияның
құрамына енгізіледі. Қоллегия бүкіл шаруашылық пен соғыс және сот
жұмыстарын басқарып жүргізетін атқарушы орган бо-лып табылады.
Коммуналардағы заң шығаратын өкіметті, қаланың барлық аудандары болып
сайлайтұғын сөнімді адамдардың советі— Креденца жүзеге асырды. Қейде
толық праволы қала халық-тарының жиналысы парламенте да шақырылып турды.
Қоммунаның пайда болуынан кейін қалаларда сауда-саттық, пен қолөнерінен
жиналған қорлар феодалдың қазынасына емес, енді қала халықтарының өз қолына
көшкен қалалық экономиканы едәуір дәрежеде дамытуға жұмсалды. Бұл жағдай
итальяндық қалалардың XII—XIII ғасырларда әжептәуір даму себептерінің бірі
болды. Коммуна өз-өкіметін тек қала шенберімен ғана шектеп қойған жоқ: оған
әдетте өзінің төңірегіндегі деревнялар мен феодалдық замоктарды қоса
Контадо деп аталынған бүкіл селолық жер бағынды. XII ғасырда қаланың өз
тәңірегін-дегі селолық жерге зкономиқалық және саяси ықпалы күшейе түсті.
Келесі ғасырлар ішінде Италияның көптеген қалалық коммуналары өз
иеліктерінің шенберін ұлғайтып, басқа қалаларды олардың округтарымен бірге
өздеріне бағындырды, бұл аса кен-байтақ территория көбіне дистретто деп
аталынып, өзі бір бүтіндей мемлекетке айналды және оның ішіндегі ен басты
коммуна астананың ролін атқарды. Мысалы, Солтүстік және Орта Италияда —
Флоренция, Сиена, Милан, Равенна, Венеция, Генуя, Пиза және тағы басқалары
сияқты көптеген мемлекет-қалалар кұрылып қалыптасты.
Қалалардың өз өкіметінің билігін төңірегіндегі селоларға та-ратушылығы
феодалдардың саяси құдіретін анағұрлым әлсіретті. XI ғасырдан бастап
олардың кейбіреулері замоктарын тастап, қалаға көшіп барып орналаса
бастады. Алайда өз ықпалын сақтауға тырысқан феодалдардың көпшілігі
қарсылығын тоқтатпай жүргізе берді. Олар қолөнершілер мен көпестердің
шаруашылық әрекеттеріне қасақана бөгет жасап, сауда жолдары мен тау
асуларын бақылауларына алып, коммуналарды құруға кедергі келтірді. XII
ғасырда пополандар грандармен (феодалдармен) қарулы күрес жүргізді және
олардың замоктарын талқандап ертеді, ал олардың өздерін зорлап қалаға
көшірді-қалаға көшіп орналасқан феодалдар, бұл жерде де қарап отырмай
зәулім дуалдары мен мұнаралары бар замоктар салды, бірақ та бұл соғыс
бекіністері, әлі де коммунаға қауіпті бола ұрғанымен де, енді олар
күнделікті бақылауда болғандыктан, оншама қорқынышты бола қоймады.
Италияның коммуна-қалалары, Батые Европа елдерінін басқа қалаларына
карағанда, феодалдардың саяси және экономи-қалык күш-куаттарын міне
осылайша женіп шықты. Осының ар-касында олар селолық қолөнершілікпен
бәсекені жойып, өздері-не бағынышты территорияның ауыл шаруашыльіғын
қаланың мүддесі үшін кызмет өткізді. [3]
Қалалардың сеньорларды женіп шығуы, Солтүстік және Орта Италияның
экономикасын гүлдендіруге және елдің бұл аймақтарындағы қалалардың
экономиқалық және саяси маңызының одан әрі өсе беруіне мүмкіндік берді.
Коммуналардың гулденуі — феодалдық қатынастардьщ жойылуын көрсетпейді
және керсетуі мүмкін де емес. Бірақ та феодалдық иерархияның қолданып
отырған системасына елеулі өзгеріс енгізілді. Система бұзылды.
Коммуналардың тап өздері де нақ феодалдардың орнын басқан тәрізді болды.
Бұрынғы феодалдық иеліктерден құрылған өзінің территориясында, коммуналар
енді өздерінің вассалдарын ұстады. Осы территорияның шенберіндегі саяси
өкімет бұларға көшті. Қала әрі шаруашылық, әрі саяси жағынан да феодалдық
организм болып қалды. Қаланың қолөнершілік өндірісінде цехтық кұрылыс
үстемдік етті. Солтүстік және Орта Италия қалаларының феодалдық айқын
табиғи көріністерінің бірі олардың экономиқалық және саяси жағынан
жекелікке тырысуы болды, бүған олар өз алдарына дербес мемлекеттерге айналу
арқылы ғана жетіп отырды.
Италия қалалары және Солтүстік және Орталық Италияның республиканың
саяси дамуы қалаларының саясн сепаратизм — не тұтас Италияның өзінде, не
оның экономиқалық жағынан неғүрлым кемелденген Солтүстік бөлігінде, орта
ғасырлардың аяғына шейін бірыңғай мемлекеттің құрылып, қалыптаспау
себептерінің бірі болды.
Солтүстік француздық және ағылшын қалаларына қарағанда, неміс қалалары
сияқты, Италияның қалалары да, экономиқалық жағынан өздерінің тым жоғары
еркендеулеріне қарамастан, елді саяси жағынан біріктірудің орталықтары бола
алмағандары былай тұрсын, қайта көбінесе тіпті оған кедергі жасап отырды.
Бұл олардың XII ғасырда-ақ ішкі рынокпен емес, көбінесе сыртқы рынокпен
қарым-қатынастарда болғандығымен түсіндірілді. Ол ол ма, тіпті шығыстағы
рынокпен жасалған сыртқы саудада болсын (Левант, Египет, Византия) және
батыстағы рынокпен жасалған саудада болсын (Франция, Германия, Англия,
Фландрия) қалалар сауда-саттық жұмыстарында, ал кейініректе банк
операцияларында бір-бірімен бәсекелесті. Сауда-саттық істері жөнінде
Венеция мен Генуя, Генуя мен Пиза бәсекелесті; Флоренция Пизамен, Сиенамен
және Луккамен бәсекелесті. Бұл бәсекелесушілік Италияныц өз ішіндегі
мемлекет-қалалардың арасындағы бітпейтұғын қақтығыстарға айналды.
Қақтығыстардың Зір себебі, аса құдіретті қалалардың өз территориясын,
көршілес отырған. әдсіздеу қалалардын. есебінен ұлғайтуға тыры-суынла
болды. Осынын, негізінде Милан мен Кременаның, Болонья мен Моденаның және
басқаларының арасындағы қақтығыстар ұзаққа созылды. Экономиқалық және саяси
бәсекелестіктің салдарынан итальяндық қалалар, немістердікі сияқты, елдің
саяси бірлігіне мүдделі болмады, олар тек біреу-міреудің сырттан, атап
айтқанда, герман императорыньщ тарапынан қауіп төнген кезде ғана, уақытша
бас қосып бірігіп отырды. Қалалардың жедел дамушылығы және Солтүстік
Италия пен Орта Италиянын,аймақтарындағы сияқты товар-ақша қатынастарынын
шапшаң ұлғая дамуына қаланың италиянық деревнясындағы натурал-жасаған
ықпалыды шаруашылықтын негізін бұзды және Италиянын, бұл бөлігіндегі
аграрлық құрылысқа елеулі өзгерістер енгізуге әкеліп жеткізді. Қалалардьщ
ауыл шаруашылық өнім-деріне деген өскелен сұранысы, негізінде үсақ шаруалар
шаруашылығы өндірісінің есебінен ғана қанағаттандырылды. Сондықтан егістік
жердің көлемін ұлғайту бос жатқан жерлерді тазартып, саз-батпақ жерлерді
құрғату және тағы басқалары арқылы жүргізілді. XI ғасырдың аяғына таман,
әсіресе XII ғасыр ішінде ірі феодалдар қожалық шаруашылықты кенет
қысқартып, жеке меншіктегі жерді (домен) шаруалар мен ұсақ рыцарьларға,
сондай-ақ қала халықтарына Либеллярлык түрде ұстаудық шартымен арендаға
немесе эмфитевтік арендаға бере бастады. Деревнядағы жерлердін біраз
бөлігі бұл кезде қалалық жоғарғы топтық қолдарына көшті. Олар бұл
жерлерді не жұрттан жинап сатып алды, немесе арендалаған жерлерін іс
жүзінде өздерінің меншігіне айналдырды. XI ғасырдың өзінде-ақ рентаны
коммутациялау басталды. Ақшалы рента XI—XII ғасырларда мейлінше кен тарады,
егістік барщинаның біраз бөлігі жүкшілік міндеткерлікпен алмастырылды.
Солтүстік және Орта Италияда жұмыспен өтеу рентанын ешқашанда басым
болмағандығын айта кеткен жөн, заттай және тіпті ақшалы ренталар VIII—IX
ғасырлардан бастап-ақ әжептәуір кен таралды, соның ішінде крепостной
шаруалар жөнінде де осылай болды. Солтүстік Италиянын кейбір аймақтарында
товар-ақша қатынастарынық өсушілігі өнім рентасыньщ сыбағалы салмағын
арттырды: шаруалардаи жиналған өнімдерді феодалдар рынокқа шығарып
өткізді. XI—XII ғасырларда шаруалардын сеньорларға қарсы жүргізген белсенді
күресінін нәтижесінде, Италиянын бұл жақ белігінде шаруалар
міндтткерліктерінің біраз бөлігінін мөлшері белгіленіп қойылды. Осы жаңа
жағдайлардың бәріне де, Италиядағы анағұрлым көп ерікті шаруалар тобынын
сақталып келушілігі және онда бұрыннан да ауыр тәуелсіздікте болған
крепостнойлар санының біршама аздығы себепкер болған еді. Алайда Солтүстік
және әсіресе Орта Италияның кейбір артта қалған аудандарында
феодалдық қанаудың бұрынғы формалары және тіпті крепостниктік күй
мызғымастан сақталып та қалды; мұндай жағдай Альпі тауынын
бөктерлерінде және Аппениннін таулы жерлерінде де болған еді.[4]
Қалалардың саяси және экономиқалық ықпалы селолық коммуналарлының жедел
өсуінщ жағдаиында феодалдық өкіметтін әлсіреушілігі XI—XII ғасырларда
селолық қауымның жандануына әкеліп жеткізді. Италиядағы қауым лангобардтық
заманнан бері қарай, әуелі ерікті түрде, ал содан сон крепостнойлық қауым
түрінде сақталып келді. XI—XII ғасырларда солтүс-тік итальян қауымдарының
қарамағында өздері пайдаланатын жайылымдары мен ормандары, шалғындары мен
бос жатқан жерлері, сиректеу болса да егістік жерлері болды. Қауымдар
феодалдарға жердің заңды меншік иесі ретінде алым-салық төлегөнімен де,
олар, алайда, қолдарындағы жерді феодалдармен келіспей-ақ, айырбастауға,
сыйға тартуға, арендаға беріп және сатып жіберуге де праволы болды.
Қауымдық ұйымдар XI—XII ғасырларда феодалдармен тым жиі айтыс-тартыстар
жүргізді. XII ғасырдың аяғына таман олардың көпшілігі сеньор-лармен
жүргізген қажырлы күрестін нәтижесінде өзін-өзі басқа-рушылыққа жетіп,
өздеріне тиісті праволарын жазба түріндегі келісіммен заңдастырып реттеді.
Қалалар бұл кезде шаруалар қауымдарына, өздерінің ортақ жауы феодалдарға
қарсы жүргізілген күресте екінің бірінде-ақ көмектесіп отырды. Қауымдар
қалалардың көмегімен феодалдардың шаруалар қауымдары жөніндегі сот правосын
және кейбір феодалдық алым-салықтарды төлейтетұғын правосын тартып алды.
Феодалдардың билеп төстеушілігінен босана отырып, селолық қауымдар, алайда
толық Тәуелсіздікке жете алмады немесе онымен тым ұзақ пайдалана алмады.
Тәртіп бойынша, оларды көп ұзатпай-ақ көршілес қалалар өз бақылауына
қаратып, бағындырып отырды. Қала селолық қауымдар үшін олардың бұрынғы
феодалдық сеньорының орнын басқан тәрізді болып шықты. Сонымен қатар
қалалар селолық қауымдардың кейбір автономиялылығын мойындап таныды.
Селолық қауымдардың феодалдық өкіметтің қол астынан қалалар өкіметінің қол
астына көшушілігі, оларды қала тарапынан жасалатын қанаудан күтқармағанымен
де, жалпы алғанда бо-лымды роль аткарды, өйткені қала прогресшіл
экономиқалық дамудың орталығы болды. Селолық аймақты мемлекет-қалалардың
қүрамына енгізушілік товар-ақша қатынастарының одан әрі де тым төзірек
дамып, Солтүстік және Орта Италия аудандарының көпшілігіндегі деревняда
крепостниктікті жоюға мүмкіндік туғызды. [5]
XII—XIV ғасырларда селолық қауымдар селолық коммуналарға өзін-өзі
басқаратын қауымдарға айнала бастады. Қалалық коммуналар сияқты, олар да
қызмет адамдарын (консулдарды) сайлап, финанс және сот аппаратын құрды және
тіпті коммунаның бүкіл тіршілік өмірін реттеп отыратын статуттарды Заң
түріндегі қаулыларды да шығарып отырды.
Папа аймағы. Орта Италияның біраз бөлігіне орналасқан Рим
республикасы. Папа аймағының дамуы өзгеше жүрді. Папа-Арнольд Брешианлардың
ақсүйектік мемлекеті кәдімгі қатарда-феодалдық князьдіктердің бірі болып
табылды. Оның патшасы сонымен қатар қатоликтік шіркеудің бастығы ал оның
астанасы — Рим — шіркеудің ұйымдастырушы және идеологиялық орталығы
болғандықтан, бұл мемлекеттің тарамына Папа билігінің жүргізген европалық
саясаты әжептәуір ықпал жасады. Папа бұл кезде Европаның барлық ақсүйектік
мемлекеттерінің үстінен қарап, билігін асыруға тырысқан еді. XI—XII
ғасырларда, Папа билігінің империямен жүргізген күресінін, нәтижелері
табысты болып, оның Европаға жалпы ықпалы күшейе түскен кезде, Папалар
Италиядағы өзінік қол астындағы территориясын Тоскана мен Сполетоның және
Беневентаның бөліктері есебінен әжептеуір ұлғайтты; ал XII ғасырдың аяғында
олар өзіне итальяндық ірі қалалардың бірі — Пе-руджды бағындырды.
Экономиқалық жағынан Папа аймағы Солтүстік Италия мен Тосканадан артта
қалды. Мұндағы қалалар баяу дамыды; деревняда крепостниктік қатынастар
сақталып қала берді. Артта қалушылыққа, Папа билігініц Римге және Папа
аймағының басқа қалаларына өзін-өзі -басқару праволарын беруге қарсы
бағытталған және деревняда феодалдық қанаудың ескі формаларын сақтау
жөнінде жүргізген ішкі саясаты аз себеп болған жоқ. Айта берсек, тіпті Папа
аймағының астанасы — Римнің өзі — феодалдардың ен ірі ұясы болды; Папа
билігінің резиденциясынан басқа, мұнда екі жүзге жуық феодалдардың
замоктары бар еді. Рим экономиқалық жағынан, Милан немесе Флоренция сияқты
кемелденген орталықтардан артта қалды. Рим халқының күрделі табыстары Папа
билігінің сарайына және көптеген табынушылардан түсіп отырды.
Папа билігінің қалалар жөнінде жүргізген саясатының реакцияшыл сппаты,
XII ғасырдың 40-жылдарында, Римде коммунаны орнату үшін күрестін
шиеленіскен кезінде айқын көзге түсті. 1143 жылы қала халықтары мен ұсақ
рыцарьлар Капитолидегі үкімет үйлерін басып алып, республиканы жариялады
және 56 адамнан құралған сенатты сайлады; республиканың басшылары өздерін
Ежелгі Рим дәстүрлерінің мұрагерлеріміз деп санады. Көтерілісшілер қаладағы
жоғарғы өкіметтің билігін коммунаның қолына беруді талап етті.
Жаңадан құрылған Рим республикасында Арнольд Брешиан-ский ерекше ықпал,
беделін пайдалана бастады. Ол бұрын да Брешидегі (туған жері) епископ пен
дәулетті дін басыларына қарсы бағытталған оппозициялық қозғалысты басқарған
еді. Осының үшін ол Италиядан қуылды. Ол бірнеше жыл Францияда болып, XII
ғасырдың прогресшіл философы, кейіннен шіркеу соттаған Абелярдың жолын
қуушы болды. Ол жер иеліктері мен байлықтардан шіркеудің бас тартуын талап
етіп, папаның ақсүйектік өкіметіне қарсы шықты. Феодалдық шонжарлардың
үстемдігіне қарсы шығып, Римнің құдіреттілігі мен Италияның бірлігін
орнатуды арман еткен Арнольд Брешианскнйдің ілімі, шіркеудің жоғарғы
тобынын жаман ашу-ызасын келтіріп, үрейін ұшырды. Арнольд Брешианскийдің
жасаған уағызының әскері мен Римнің халқы кардиналдардын үйлерін,
феодалдардың замоктарын талқандап қиратып тастады; папаға Римнен қашып
кетуге тура келді.
Бұл уақытта I Фридрих Барбаросса басқарған герман феодалдарының қалың
қолы Италияға басып кірген еді. Папаға қарсы күресте Фридрихтың көмегіне
үміт артқан Рим республикасының сенаты оған император тағына отыруды
ұсынды. Алайда Фридрих бұл ұсынысты қабылдамастан Римге кіріп, император
тағын IV Адриан папаның өз қолынан алды. Германдық тонаушы рыцарьлардың
жасаған зорлық-зомбылықтары қала халыктарының ашу-ызасын шақырып,
императорға карулы қарсылық көрсетуге әкеліп соктырды. Папа жаза ретінде
Рим халқының кұдайға құлшылық етуіне (интердикт) тыйым салды; осыған
байланысты сырттан қалаға келетін кажилердің ағыны да тоқтатылып, қала
халықтарын күн көріс табыстарынан айырды. Рим республикасының сенатында
самарқау элементтердің саны басым болды; папа билігінің бітіспейтін дұшпаны
Арнольд Брешианский қаладан қуылды, содан соң Фридрихтын бұйрығы бойынша
ұсталып, азаппен өлтірілді (1155 ж.). Рим республикасы жойылып, папаның
өкіметі кайта қалпына келтірілді. Рим коммунасының түбіне жеткен ен елеулі
себептер — Римнің сауда-қолөнерші халқының әлсіздігі және оның өз ұйымының
жоқтығы, сондай-ақ папа сияқты, феодалдық сеньордын саяси және экономиқалық
күш-қуатының анағұрлым басымдылығы болды. Оңтүстік Италия мен Сицилиядағы
феодалдық қатынастар шетелдік билеп-төстеушіліктің жағдайында дамыды және
бұл олардың тарихына әсерін тигізіп, із қалдырды. Италияның бұл аймақтарын
XI ғасырда нормандар (Нормандиядан шыққандар) басып алды; 1130 жылы
Оңтүстік Италия мен Сицилия II Рожеренің тұсында бір мемлекетке Сицилия
корольдігі болып бірікті. Нормандардың жаулап алушылығы
феодалдық қатынастардың дамуын тездетті: жаулап алушы корольдер жергілікті
ақсүйектер мен шаруалар жерлерінің денін басып алып, оларды нормандық
феодалдар мен шіркеуге феодтар ретінде үлестіріп берді. Үлкен жер
иеліктерін корольдің жеке меншікті шаруашылығы (домені) ретінде олар
өздеріне қалдырды. Тәуелді жер ұстаушыларға айналдырылған шаруалардын
біразы өз бостандығынан айырылды. XII ғасырдағы Сицилияның корольдігінде
басқа ауысуға правосыз крепостнойлардың (сервтердің), сондай-ақ басқа
жаққа белгілі бір шарт бойынша ауысуға шектелген правомен пайдаланған
жартылай ерікті вилландардың саны көп болды. Бұлардын екеуі де барщинаны
атқарып, заттай және ақшалы оброктар төлеуге міндетті болды. Жалпы алғанда,
Солтүстік және Орта Италияға қарағанда, Сицилия корольдігінде феодалдық
қатынастардың даму процесі баяулау жүрді.Сондықтан XII ғасырда да
оңгүстікте қауымдасып тұрып және крепостнойлыққа айналдыруға қарсы қажырлы
күрес жүргізген ерікті аллодшы-шаруалардың бірқатар тобы сақталды. Олар
әлденеше рет феодалдарға және олардың мүдделерін қорғаушы король өкіметіне
қарсы (1123, 1168, 1178, 1199жылдары) көтеріліс жасады.
Солтүстіктегілерге қарағанда оңтүстік итальян қалаларының тағдыры да
өзгеше құрылды. XI—XII ғасырлар ішінде олардың да әжептәуір өркендеуге
қолдары жетті. Бірақ та бұл өркендеушілік, өздерінің меншікті қолөнер
өндірісі мен жергілікті сауда-саттық жұмыстарының нашар дамығандығынан,
көбінесе транзиттік саудамен байланысты болды. Осының салдарынан және
сондай-ақ XII ғасырдың басынан-ақ Оңтүстік Италияда біршама күшті феодалдық
мемлекеттін құрылуы себепті, оңтүс-тік итальяндық, қалалар тәуелсіздікке
және тіпті дербес автономия болуға да жете алмастан, күшті орталық өкіметке
бағынышты болып қала берді. Сондықтан мұнда товар-ақша қатынастары
деревняның шаруашылық және әлеуметтік өміріне айта қоярлықтай елеулі ықпал
ете алмады.
XII ғасырдың екінші жартысында германдық агрессияның жандана
түсуіне байланысты Италияға шетелдін өзіп-жаншуының қауіпі төнді.
I Фридрих Барбаросса басқарған германдық феодалдар өздерінің Италиядағы
баскыншылық әрекеттері үшін, итальяндық жерлердің біраз бөлігінін бұрын
Рим империясы дегенге (X ғасырдан бастап) формальды түрде жататындығы
негіз бола алады деп санады.
Осы басқыншылық жоспарларды жүзеге асыруға Италияның саяси
бытыранқылығы, әлбетте Колайлы жағдай туғызды. Италияны жаулап бағындыру
ниетімен I Фридрих Барбаросса оған бес рет жорық жасады. Шетелдік өзіп-
жаншуының қауіпі ен алдымен өркендеп келе жатқан солтүстік итальяндық
қалаларға төнді. Фридрих Барбароссаның Италияға жасаған жорықтарына шейін
Ломбардия мен Тоскана қалаларының империядан тәуелділігі тек номинальды
түрде ғана болған еді: кейбір жағдайларда олар императорға жәрдем ақша мен
көмекші отрядтар ғана беріп тұрды. Сейтіп олар титулы бар шетелдік
феодалдың жоғарғы билік праволарын мойындамаса да, одан тиісті төлем төлеу
арқылы құтылып отыруға мәжбүр болды. Ал енді қалалардың жергілікті
сеньорлармен жүргізген күресінде соншалықты қиыншылықпен женіп алған
экономиқалық және саяси тәуелсіздігінен айрылып қалудың нақтылы қауіпі
ұлғая түсті. Италияға жасаған алғашкы жорығында-ақ Фридрих өзін Солтүстік
және Орта Италия қалаларының герман феодалдық басқыншыларына қарсы күресі
еркіндігін тұншықтырушы екендігін көрсетті. Бұл оның жасаған қысымы арқылы
Ронқальск сеймінін, солтүстік итальяндық қалалардың тәуелсіздіктерін түгел
жою туралы қабылдаған шешімінен тағы.айқынырақ көрінді. Болоньянын сеймге
шақырылған елге өзек юристері, бұл шешімнің дұрыстығын римдік правонын:
Тақсыр не тілесе сол заңды (guod prineipi placuit, legis habet vigorem)
деген формуласымен дәлелдеді. Өзіне бағынудан бірінші болып бас тартқан
миландықтарды қаншама қатан жазаласа да, ронқальдық шешімдерді Фридрихтын
жүзеге асыруға шамасы келмегендігі бізге белгілі. [6]
Миланды мейлінше рақымсыздыкпен жазалаушылык және германдық
басқыншылардың елді аяусыз тонаушылығы бүкіл Италия халкының ашу-ызасын
келтіріп, император тағайындаған чиновниктердің қожалық еткен қалаларының
жасаған қарсылығының рухын көтерді. 1167 жылы Ломбардия лигасы құрылып,
оған қайтадан салынып, жаңарған Милан және Мантуя мен Феррара, Кремона мен
Брешия және басқа қалалар кірді. Бұлар толық құлдыққа түсіп кетуден корқып,
өз араларындағы ала-уыздықтарын ұмытып, уақытша жарасты. Императорға қарсы
одақка, империяның Солтүстік Италиядағы позициясының нығаюынан қауіптенген,
Сицилия корольдігі мен Венеция да кірді. Бұл кезде феодалдық Европаға
үстемдік жасау үшін империямен күрес жүргізіп жатқан папа билігі де
Ломбардиялық қалалардың лигасын құрады. Сонымен, германдық феодалдық
басқыншыларға қарсы жүргізілген күрес жалпы итальяндық маңызға ие болды
және бүкіл елдің тағдырын да шешті. Ломбардия лигасы По өзені арқылы өтетін
өткелге Александрия қамалын — германдықтардың жаңадан басып кіру жорығына
қарсы тосқауыл салды. Фридрих бесінші рет Альпі арқылы өткен кезінде, оның
бұл қамалды ала қою шамасынан келмеді. Фридрих Леньяно түбегінде болған
кырғын соғыста (1176) Ломбардия ли-гасының толық женіліп, папаның алдында
тізе бүгуге мәжбүр болды. Папа мен императордың арасында 1183 жылы
Констанцте жасалған бітім шартынан кейін ронқальдық қаулылар, іс жүзінде,
жойылды және Солтүстік итальяндық қалалардың барлық коммуналдық
еркіндіктері қайта қалпына келтірілді. Империяның женілуі сонымен қатар
папа билігін саяси жағынан анағұрлым күшейтті. Германдык феодалдық
басқыншылармен жүргізілген күресте қалалық-коммуналардың женіп шығуы,
Италияны басқа шетелдің құлдығынан құтқарып, елдің келесі ғасырларда
экономиқальщ және саяси жағынан өркендеп гүлденуіне мүмкіншілік туғызды.
Алайда қаһарлы кауіптің төнген жылдарында қалалардың уақытша қалыптасқан
бірлігі, енді сол қауіп жойылысымен-ақ қайта әлсіреуге айналды. Республика-
қалалардың арасындағы бәсекелестік пен ішкі күрес тағы да қайталанып, өрши
түсті.
Германдық баоқыншылармен жүргізілген күрестің барысында Италияда XII
ғасырдың аяғы—XIII ғасырдын басында бір-біріне дұшпан гвельфтер мен
гибеллиндердің саясп партиялары пайда болды. Гвельфтер деген ат-
Гогенштауфендер династиясының дұшпаны саксондық герцогтардың руы
Вельфовтардың фамилиясынан алынды; гибеллиндер деген ат-Гогенш-
тауфендердің латынша аталған замоктарының бірі- гау-елингтен (немісше-
Вайблингеннен) алынды. Гвельфтер императорларға қарсы дұшпандық жасап,
Италиядағы антиим-ператорлық лагерьдің басшысы ретінде папаның одақтастары
болды; олар көбінесе қалалардың сауда-қолөнершілер топтарына сүйенді.
Гибеллиндер - императорды жақтаушылар- өздерінің әлеуметтік сүйенішін
феодалдық дворяндардың арасынан-іздеді. Бұл екі саясн топтардың қандасқан
дұшпандылығы қалалардың ішінде және олардың сыртқы саясатында XIII
ғасырдағы Италияның барлық өміріне өшпестей із қалдырды. Әлеуметтік-
экономиқалық пішіні бірдей қалалар, тек өздерінің экономиқалық
бәсекелестіктерінің салдарынан, көбінесе жауласушы саяси лагерьлерге
қосылып кетіп отырды: егерде Флоренция гвельфтік қала болса, онда оның
сауда қолөнер саласынан бәсекешілері -Пиза мен Лукка -Гибеллиндік қалалар
болды. Гвельфтер мен гибеллиндердің арасындағы қиян-кескі күрес Италнядағы
саяси жағдайды онан да әрі қиындатып, императорды талқандап женгеннен кейін
де, елде орын тепкен саяси бытыранқылықты баянды ете түсті.
ХІІІ – ХҮ ғасырлардағы Италия
Солтүстік және XIII - XV ғасырларда Солтүстік және Орта Италияда
болған ең маңызды әлеуметтік-экономикалық - крепостник правоның жойылуы
номиқалық процестердің бірі шаруаларды крепостнойлық тәуелділіктен босату
болды. Бұл аймақтардағы шаруалардьщ едәуір бөлігі, товар-ақша
катынастарының деревняға ертерек еніп, XI—XII ғасырларда ақшалы рентаның
кенінен тарауының нәтижесінде, XIII ғасырдың қарсаңында-ақ қара басының
азаттығымен пайдаланған еді. XIII ғасырда товар-ақша қатынастарының одан
әрі дами түсуінің табыстары негізінде шаруалардың қара басының азаттығын
алу процесі тым жедел жүрді. Бұл процеске көптеген жағдайда, өздеріне
қараған территориялардағы крепостниктік правоны арнаулы декретпен жоюды
жариялаған қалалық коммуналардың саясаты үлкен мүмкіндік берді. Мысалы,
1256 жылы крепостниктік правоны жою Болоньяда салтанатты түрде жариялады.
Болоньяның билеушілері өз декретін Жұмақ актісі деп атады. Осы декрет
бойынша 400 феодалға тиісті 6 мың крепостнойлар босатылды. 1289 жылы
крепостниктік право іс жүзінде Флоренцияда да жойылды. Қалалардың бұл
азаттық саясатықда бір-неше себептер болды. Азаттық алу арқылы олар,
біріншіден, экономикалық және саяси жағынан феодалдарды одан әрі әлсірете
түсті, екіншіден, қалалық-мемлекеттердегі салық төлеушілер мен әскери
қызметін атқарушылардын, санын көбейтті, үшіншіден, қаланы ауыл шаруашылық
өнімдерімен қамтамасыз етуде феодалдардьщ монополиясын жойып, өнімдердін.
бағаларын реттеп түру мәселесін қалалық өкіметтер өз қолдарына алды.
Ақырында, шаруаларды азат етушілік қолөнер өндірісінің барған сайын жұмысшы
қолдарына деген өскелең мұқтаждарын қанағаттандырып отыру үшін қалаларға
өте-мете керек болды. Шаруалардың қара бастарына азаттық берерде,
сеньориальдық сот жүргізу правосы және феодалдық анттан немесе феодалдық
тәуелділіктен туатын шарттардын, бәрі де жойылды. [7] Жер жөніндегі право
формальды түрде сёньорларда сақталып қалғанымен де, шаруалар жөніндегі
право біткеннің бәрін қалалар өз қолдарына алды. Сеньорлар ендігі жерде
азық-түлік ве-домствосына, қалалық коммунаға есеп беріп тұруға міндетті
болды. Жерлердің бірсыпырасы XIII—XV ғасырлар бойына сатып алумен
айналыскан жаңа қожалардың - қала халықтарының қолдарына көшті.
Осы жағдайлардың бәрі де объективті түрде прогресшіл бола тұрса да,
бірақ олар шаруалар бұқарасының материалдық әл-ауқатын жақсартуға тіпті де
бағытталмады. Әңгіменің мәні, шаруалардың тәуелділіктен босатылғанында
өздерінің бұрынғы жерге деген дәстүрлі правосын жоғалтып, шаруалар
өмірінің дағдылы қалпынан шығып қалуларында болды. Сондыктан кей-кейде
қалалық өкіметтердің шаруаларды қатаң, түрде жазалаймыз деп қоркытып,
крепостниктік күйден бас тартуға мәжбүр етулері кездейсоқ нәрсе емес
еді. Шаруаларды жер правосының айырып босатушылық, оларды ауыр қанаушылыққа
салу үшін қажетті жағдайды ұлғайта түсті. К.Маркстің көрсетуі бойынша,
Италияда крепостнойлық қатынастарды ыдырау процесі, oндaғы капиталистік
өндірістін ерте дамуымен тікелей байланысты болды. Оның айтуынша: Италияда
капиталистік өндіріс бәрінен бұрын дамыған жерде, крепостнойлық қатынастар
да бәрінен бұрын іріп-шіріді. Крепостной шаруа өзін қандай даболсын жер
иемдену правосымен қамтамасыз етуден бұрын кіріптарлықтан құтылды.
Сондықтан азат болу оны дереу заңнан тыс қойылған пролетарға айналдырды, ал
көпшілігі Римдік дәуірден сақталып қалған қалалардан дереу жаңа қожайындар
табады. [8]
XIII ғасырдың аяғына таман Солтүстік және Орта Италия шаруаларының дені
қара басының азаттығына ие болды. Олардың бір бөлігі қалаларға ауысып,
қаланың көмекші шеберлері мен жалдамалы жұмысшыларының қатарьша қосылды. Ал
шаруалардьщ жерінен айрылған екінші тым көбірек бөлігі, аренданы әр түрлі
шарттары бойынша жер ұстаушы арендаторларға айналды. XIII—XIV ғасырларда
Токсанада ортақ үлестік (меццадрия) басым болды, мұнда арендатор өзінің
егіп алған өнімі-нің тең жартысын жерді пайдалануға бергені үшін жер иесіне
беріп тұруға тиісті болды. Меццадрия Солтүстік және Орта Ита-лияныц басқа
аудандарында да кен тарады, бірақ оларда бір шамада қысқа мерзімді
үлескерлік аренда (түскен өнімнің 1з немесе бөлігін) төлеп тұру кен етек
алды және феодалдық жер ұстаушылықтың ескі-эмфитевзис пен либеллярлық
формалары бұрынғысынша мейлінше кенінен таралды.
XII - XIV ғасырларда, меццадрия және сыбағалас аренданың ішінара басқа
түрлері де жартылай феодалдық шаруалар арендасыңың формасы болды. Ортақ
үлесшілер жер учаскесін жалға ала отырып, жер иесінен көбіне құрал-
саймандар мен жұмыс көлігін және тұқымды да алды. Шаруа өзінін арендалаған
учаскесін аренданың мерзімі бітпейінше тастап кете алмады. Егер де ол
тастап кетіп алғандай болса, онда оны еріксіз қайтарып, күйзелушілікке
ұшырататұғын штрафтар салды. Ортақ үлесші-нің жарты жыл бұрын жариялап өз
еркімен, басқа жаққа кетуін формальды түрде мойындаушылық, іс жүзінде
жүзеге асырыла қоймайды, өйткені арендатор жер иесінен алған құрал-
саймандарын қайтарьш беріп, барлық борышын төлеуге, ал жаздыгүні бұлардан
басқа осы жылда алатын барлық өнімін беруге тиісті болды. Аренданың осындай
түрінің жағдайында, арендатор тым ауыр қанаушылыққа ұшырап отырды. Осы
жартылай феодалдық, ерекшеліктермен қатар, ортақ үлесушілер үшін кейбір
капиталисток аренданың элементтері де тән болды: арендатор, өз еңбегінен
тыс, шаруашылыққа өз капиталының бір бөлігін салды, ал жер иесі, жерден
тыс, жерді ұстау үшін, әдетте түқым, құрал-сайман немесе жұмыс көлігі
ретінде, капиталдың екінші бөлігін салды. К. Маркс ортақ үлестік аренданы
ауыл шаруашылығын ұйымдастьтрудың феодалдықтан капиталистікке өту формасы
деп санады. Сонымен, Солтүстік және Орта Италияның ен кемелденген мемлекет-
қалаларының төцірегіндегі селолық территорияда XIII—XIV ғасырларда жер
қатынастарының деревнядағы феодалдық құрылыстың негіздерін бірте-бірте
шайқалтып, әлсірете бастаған жаңа формалары туа бастады. Алайда
крепостниктік правоны жою мен ортақ үлестіктің пайда болушылығы Италияның
тіпті бұл бөлігінің барлық жерінде де бірдей болып шықпады.
Солтүстік-батыс Италиядағы ескі мен жаңаның элементтерінің өзгеше бір
тоғыскан жерлері - Пьемонт пен Монферрат және Сдвойяда, XIII-XIV ғасырларда
феодалдық қанаудың ескі формалары және тіпті крепостниктік те сақталды.
Қала халықтарының өсушілігі мұнда да ауылшаруашылық өнімдеріне көтеріңкі
сұранысты туғызып, егістік жердің көлемін ұлғайтып, плотиналар мен жер
суаратын каналдар салуды керек етті. Елдің бұл аудандарында да товар-ақша
қатынастарыньщ дамушылығы натуралдық шаруашылықтың негізін әлсіретті.
Феодалдық иеліктер ұсақталып, қалалық жоғарғы топтардың қолдарына көшті,
жер ұстаушы-шаруалардың бір бөлігі жерсіз қалып, арендаторларға айналды,
Алайда Солтүстік Италияның бұл бөлігінде де товар-ақша қатынастарының
дамушылығы, феодалдық қанаудың ескі формаларының үдей түсуін, феодалдық
рентаның жоғарылауын және феодалдық өзгінің жалпы күшеюін туғызды. Шаруалар
үш жақтан: дүнияи сеньорлардан, олардан ондықты өндіріп алушы шіркеуден
және феодалдық қожалар болған қалалық, коммуналардан езушілік азаптарын
шекті. Бір жағынан, сеньорлар мен шіркеудің, екінші жағынан, шаруалардың
арасындағы қайшылықтардың шиеленесушілігі мұнда XIV ғасырда ірі шаруалар
көтерілістеріне әкеліп жеткізді. [9]
XIII ғасырда-ақ Солтүстік-Батыс Италия шаруаларының арасында іштен
тынған наразылық үдей түсті. Бұл наразылық "өзінің идеологиялық бейнесін,
діннен безген вальденстер мен қатарлардың және басқа да біраз сектанттық
қозғалыстардың кен тараушылығынан тапты. XII ғасырдың соңғы он
жылдықтарында Парма ауданында апостольдық бауырластар деген жаңа секта
пайда болды және оны қарапайым шаруа Г. Сегарелли басқарды. Апостольдық
бауырластардың жеке меншігі болмады, сектаға кірерде барлық, дүние-
мүлкін қауымға тапсырып, шаруалар мен қала кедейлерін мырзалардың
тілдерін алмауға шақырды. Апостольдық бауырластар өздеріне тілектес
жақ-таушылардың көпшілігін қарапайым халықтың арасынан тартты. Папа олардың
әрекеттеріне тыйым салды және 1300 жылы Г. Сегарелийді ұстап алып, еретик
ретінде Пармада отқа өртеді. Оның шәкірті және жолын қуушы, бұрынғы француз
монастырының сопысы Дольчино апостольдық, бауырластардың идеяларын
насихаттауды тоқтатпай жүргізе берді. Ол жұртты мал-мүлік дүниесінен бас
тартуға шақырды және оның үстіне, өз байлықтарымен өздерін қорлаған
қатоликтік шіркеуді жоюды талап етті. Рим бұл жезөкшелердің ордасы,-деді
ол,- ал Папа- антихристі. Дольчино өзін жақтаушыларға -апоетольдық
бауырластарға Біздің үй-күйіміз жоқ және садақаның қалдығын алуға да
ерікті емеспіз. Сондықтан біздің өміріміз басқалардікінен артық деп айтуға
тұрарлық... деп мәлімдеді. Дольчино көп ұзамай-ақ мың жылдық патшалық
орнатылады, сонда біз әлеуметтік әділеттіліктің рақатын көреміз, барлық
игілікті бірдей ортак пайдаланушылық орнатылады дегенді уағыздады. Бі-рақ
та бұл мыңдаған жылдық патшалық тек шіркеу мен байларға күш көрсету
арқылы ғана салтанатты женіске жетеді деп санады ол. Дольчиноның бүтіндей
тенгерме идеяларымен рухтанған ілімі, шаруа-плебейлік ересінің діннен
азғандықтың бір түрі болып табылды.
1304 жылы Дольчино өзін жақтап, жолын куушылардың отрядын ертіп,
шаруалардың тәуелсіз қауым құру үшін күрес жүргізіп жатқан жеріне, Сези
өзенінін алқабындағы Верчеллиге
XII ғасырдың аяғында Францияның оңтүстігінде пайда болған діни секта.
Оны қатолицизм мен феодализмге қарсы күрескені үшін Рим Папасы еретиктер
деп жариялап, қатаң қуғынға салды.
Көбінесе XI-XIII ғасырлар ішінде Италия мен Францияда пайда болтан діни
секта; ол тақуалықты уағыздап, күрделі шіркеу иерархиясын мойындамады дәне
өздерін қатарлармыз, яғни кіршіксіздерміз деп атады; олар Францияның
оңтүстігінде альбиглықтар деп аталынды ал славян жерлерінде -тақуалар
делінді; бұлардың бәріне де шіркеу қуғын салды жақындап келіп, оларды
көтеріліске аттануға шақырды. 1305 жылы оның сол манайдағы шаруалардан
кұралған 1400 адамға жуық жақтастары, Дольчиноға еріп жолы қиын тау ішіне
өтіп кетті. Сан мыңдаған крепостнойлар солардың берген үлгісіне еліктеп
көтер деген кауіппен папа, феодал-епископтардық өтініштері бойынша
Дольчиноға қарсы крест жорығын жариялады және оған ергендердін бәрінің де
айыптарын кешіруге уәдесін берді. Дольчиноға әрі қарай тауды бойлап,
Савойя мен Новараның және Верчелл шекарасына шығып кетуге тура келді. Бұл
жерге тек Италиядан ғана емес, Оңтүстік Франция мен Австриядан да оның
тілектестері келіп жиналды. Крест жорығына қатысушылардың армиясы
көтерілісшілерді айнала қоршап алғаннан кейін лагерьде аштық басталды.
Бұдан соң Дольчино өз әскерін тау соқпақтарымен көтерілісшілерді азық-түлік
таба алатын құнарлы алқаптарға апарып жеткізіп, Тривелла селосыньщ
маңындағы Цебелло тауының үстіне орналасып, оны алдырмайтын қамалға
айналдырды. Верчелл епископының әскері, содан соң, папаның шақыруы бойынша
оған көмекке өлген герцог Савойский Цебелло тауына екі рет шабуыл жасады,
бірақ екеуінде де қатты тойтарыс алды. Содан соң епископтың әскерлері
лагерьге көршілес тау деревняларын зорлап көшіріп, көтерілісшілерді
аштан қырылу қауіпіне ұшыратты. Лагерьде аштық басталды. Бұл Дольчиноны
өзінің баспаналаған жерінен шығуға мәжбүр етті. [10] 1307 жылғы 23 мартта
Ставелло деревнясыныц төңірегіндегі ашық далада болған ең шешуші соғыста,
қаһармандық қарсылық жасаса да, көтерілісшілер күлталқан болып
жеңілді. Мыңнан астам шаруалар ерлікпен қаза тапты, тек азырақтары тұтқынға
түсті. Дольчиноның жан қияр және жан серік әйелі Маргаританы оның көз
алдында отқа жақты, ал өзі өз идеяларына шын адалдықпен, азаптау үстінде
қаза тапты. Дольчиноның көтерілісі XIV ғасырда Батыс Европада болған ірі
шаруалар көтерілістерінің тізбегіндегі ең алғашқыларының бірі болды.
Тукиндеркөтерілісі шаруалардың Тукиндердін көтерілісі деген атпен
белгілі болған ірі қозғалысы Солтүстік Италияда 1382—1387 жылдары өтті.
Бұл жолы әлі де сеиьори-альдық режим мен крепостниктік жағдай үстемдік етіп
отырған Савойяның шаруалары көтеріліс жасады. Тукиндер сеньорлардың
ақшалай алым-салықтар төлеуді ұлғайтуына қарсы шықты. Олар Бәрің де бір
адамдай болып көтеріліске аттаныңдар деген ұран көтерді. Бұл ұран
жергілікті диалекті бойынша Тукин деген сөзді бейнелеген еді.
Міне көтерілістің осы аты, сонымен бірге Францияның көршілес
аймақтарындағы шаруалардың жасаған тюшиндердің көтерілісі деген атымен
ұқсас келеді. [11]
Шаруалардың отрядтары сеньорлардың замоктарын қоршап алып, олардың кей
біреулерін түгін қалдырмай талқандап қиратты. Олар қару-жарақтарды,
бомбалайтындарды, қоршауға лайықталған құралдарды басып алып
поместьелерге шабуыл жасады,бау-бақшалар мен орылмаған егінді, үйлер мен
шаруашылық қора-қойсыларды өртеп, жұлып өліктерін айдап әкетті. Өздерінің
монархиялық иллюзияға сену салдарынан қайырымды бнлеуші герцог Амедей
Савойскийді өздерінің жалпы пат-ша тани тұрғанымен де, шаруалар
крапостнойлық тәуелділік пен сеньорлардың өкіметін жоюды талап етті.
Герцогтың әскері өздеріне қарсы шабуыл жасаған кезде шаруалар оларға қарсы
аттанып азғындаған қатал билеушіге айналған қожаларға, қызмет еткілері
келмейтіндігі туралы мәлімдеді. Айбынды шаруалар қозғалысына қарсы шығуға
бата алмаған Герцог Савойский жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды: шаруалар
енді өздерінің жер үлестерін мұрагерлеріне еркімен беріп, сеньордың еркінен
тәуелсіз үйлену правосына не болды; барщина (қысқартылып, сеньорлардың өз
еркінше шаруаларға алым-салық салулары да тоқтатылды. Сонымен бірге герцог
шаруалар қозғалысы өзінің вассалдары жөнінде жүргізетін саяси өкіметін
нығайтып, қазынасын молайту үшін де пайдаланды: бүкіл шаруалар тікелей
герцогтың өзіне бағынышты болып жарияланды. Олар герцогқа жылына флоринмен
(алтын ақшамен) ақшалай салық төлеп тұруға тиісті болды.
Сонымен Тукиндер көтерілісі, феодалдардың кейбір праволарын әлсіретіп,
крепостниктік правоны жұмсартуға және барщинаны ішінара ақшалы рентамен
алмастыруға әкеліп жеткізді.
Солтүстік және Орта Италияның деревнясы Солтүстік және Орта мен
қалаларында және осы ауданның ең ірі Италия қалаларында және кемелденген
республика-қалаларында цехтық құрылыстың өндіргіш күштердің жалпы өрлеуінің
негізін-ыдырап, капиталистік қатынастардың XV ғасырда капиталисттк
қатынастар пайда болуы да бола бастады. Басқа елдермен салыстырғанда,
капиталистік қатынастардың ертерек пайда болушылығы, орта ғасырлардағы
итальяндық қалалар тарихының ең маңызды ерекшеліктерінің бірі болып
табылды. Итальяндық қалалардың цехтық қолөнершілер шеберлігінің жоғары
дәрежеге жетушілігі және еңбек бөлінісінің мол күрделілігі. Мұнда алғашқы
капиталистік мануфактуралық өндірістің пайда болуының маңызды алғы
шарттарының бірі болды. Алайда XIV ғасырдың қарсаңына цехтық құрылыс
қолөнершілік өндірістің алдыңғы қатарлы салаларының дамуына бөгет болуға
айналып, Италияның ең кемелденген қалаларында цехтардың ыдырауының
басталуына әкеліп жеткізді. Бұл жағдай цехтардың үлкендер және кішілер
болып бөлінуінен, цехтардың ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктің терендей
беруінен, үйренушілер мен көмекші шеберлерді қанаудың күшеюінен айқындалды.
Үйренушілер мен көмекші шеберлер өз беттерінше дербес негізгі шеберлер
болып шығудың мүмкіншілігін барған сайын жоғалтып, мәңгілік көмекші
шеберлерге, яғни тұрақты жалдамалы жүмысшыларға айналды. Цехтық құрылыстың
ыдыраушылығы, неғұрлым кедейлеу қоленершілердің даяр өнімдерін алып сату-
бұл советке 27 нағыз ақсүйек патрициандық семьялардын атынан 242 адам
кірді. XIV ғасырдың басынан Венецияны басқару ісіндегі олигархиялық бағыт
бұрынғыдан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz