Биосфералық деңгей



Биосфера туралы В. И. Вернадский (1863-1945) құраған пікірлер жүйесі бүгінде (өсіресе, отандық ғылым-да) жалпыға танымал.
Вернадскийдің өзі Ж.Б.Ламаркке сілтеме жасап, "ол бізге біздің ғаламшарымыздың тарихындағы биосфераның ролі туралы түсінікті берді" дейді. Алайда, Ламарк биосфера терминін еш жерде қолданған жоқ, ол өзінің "Гидробиология" деген еңбегінде (1802 ж) тек қана "жер шарының бетіндегі оның қыртысын жасайтын барлық заттар тірі ағзалардың әрекеттерінің арқасында қалыптасқан" деген. Бұл идеяны XVIІI-XIX ғасырлардың көптеген ғалымдары қолдады. Мысалы, неміс жаратылыс зерттеушісі А. Гумбольд өзінің "Табиғат көріністері" (1826 ж.) деген еңбегінде "тіршілік күші" деген ұғымды енгізеді. Бұл ұғым ауада, теңіздер мен құрлықта етіп жатқан процестерді, сонымен қатар бүкіл органикалық дүниені де бірыңғай тұтас жүйеге біріктіретін Жердің өзгеше қабатын білдіреді. Кейінірек, 1869 жылы неміс агрономы Ф. Ратцель Жердің бетін тіршілік кеңістігі деп атады, ал француз географы Э. Реклю өзінің "Жер" деген еңбегінде Жер бейнесін өзгертудегі тірі ағзалар әлемінің ролін әсерлі де көркем суреттеп берді. Осылайша, Ламарктан бастап, ғылымда біздің ғалам-шарымызда тіршілік болатын белгілі бір кеңістік бар екендігі туралы ұғым пайда болды. Бұл кеңістікті атауға ұсынылған барлық терминдердің ішінен тек біреуі ғана тек биосфера ұғымы бекіді, мұның авторы австриялық ғалым Э. Зюсс еді (1875 ж.). Ол бүкіл өмірі бойы биосфера терминінің анықтамасын дәлелдеп, толықтырды және 1919 жылы биосфераны "ағзалардың кеңістік пен уақытта шектелген жене Жер бетін мекендейтін жиынтығы" деп бейнеледі. Алайда,Зюсс иосфераның геологиялық ролі мен оның Жердің ғаламшарлық факторларына тәуелдігі туралы ештеңе айтпады. Бүкіл органикалық әлемнің "бірыңғай бөлінбейтін тұтастығы" түріндегі жиынтығымен берілген "тірі заттың" геологиялық қызметтері туралы вдеяны алғаш рет 1919 жылы В. И. Вернадский ұсынды.

Биосфералық деңгей
Биосфера туралы В. И. Вернадский (1863-1945) құраған пікірлер жүйесі
бүгінде (өсіресе, отандық ғылым-да) жалпыға танымал.
Вернадскийдің өзі Ж.Б.Ламаркке сілтеме жасап, "ол бізге біздің
ғаламшарымыздың тарихындағы биосфераның ролі туралы түсінікті берді" дейді.
Алайда, Ламарк биосфера терминін еш жерде қолданған жоқ, ол өзінің
"Гидробиология" деген еңбегінде (1802 ж) тек қана "жер шарының бетіндегі
оның қыртысын жасайтын барлық заттар тірі ағзалардың әрекеттерінің
арқасында қалыптасқан" деген. Бұл идеяны XVIІI-XIX ғасырлардың көптеген
ғалымдары қолдады. Мысалы, неміс жаратылыс зерттеушісі А. Гумбольд өзінің
"Табиғат көріністері" (1826 ж.) деген еңбегінде "тіршілік күші" деген
ұғымды енгізеді. Бұл ұғым ауада, теңіздер мен құрлықта етіп жатқан
процестерді, сонымен қатар бүкіл органикалық дүниені де бірыңғай тұтас
жүйеге біріктіретін Жердің өзгеше қабатын білдіреді. Кейінірек, 1869 жылы
неміс агрономы Ф. Ратцель Жердің бетін тіршілік кеңістігі деп атады, ал
француз географы Э. Реклю өзінің "Жер" деген еңбегінде Жер бейнесін
өзгертудегі тірі ағзалар әлемінің ролін әсерлі де көркем суреттеп берді.
Осылайша, Ламарктан бастап, ғылымда біздің ғалам-шарымызда тіршілік болатын
белгілі бір кеңістік бар екендігі туралы ұғым пайда болды. Бұл кеңістікті
атауға ұсынылған барлық терминдердің ішінен тек біреуі ғана тек биосфера
ұғымы бекіді, мұның авторы австриялық ғалым Э. Зюсс еді (1875 ж.). Ол
бүкіл өмірі бойы биосфера терминінің анықтамасын дәлелдеп, толықтырды және
1919 жылы биосфераны "ағзалардың кеңістік пен уақытта шектелген жене Жер
бетін мекендейтін жиынтығы" деп бейнеледі. Алайда,Зюсс иосфераның
геологиялық ролі мен оның Жердің ғаламшарлық факторларына тәуелдігі туралы
ештеңе айтпады. Бүкіл органикалық әлемнің "бірыңғай бөлінбейтін тұтастығы"
түріндегі жиынтығымен берілген "тірі заттың" геологиялық қызметтері туралы
вдеяны алғаш рет 1919 жылы В. И. Вернадский ұсынды.
В. И. Вернадскийдің биосфера туралы ілімі
1919 жылы В. И. Вернадский тірі затқа өзінің ең алғашқы
анықтамаларының бірін берді: "Мен тірі затты өсімдіктер мен жануарлардың,
оның ішінде адамды қоса алғандағы барлық организмдердің жиынтығы деп
түсінемін". Кейінірек бұл анықтаманы нақтылай түсті. Анықтаулар энергияның
өр түрлі формаларының қайта өзгеруі туралы пікірлерге, олардың "тірі
заттың" өмір сүруіндегі ролі мен "тірі заттың" Жердегі химиялық элементтер
тарихындағы роліне қатысты болды. Вернадский бойынша тірі зат - бұл
химиялық элементтер тарихын ағзалар мен адамның эволюциясымен, сондай-ақ
бүкіл биосфераның эволюциясымен байланыстыратын түйін.
Тірі материяның еліден өзгеше белгілерін айыра отырып, В. И.
Вернадский - Л. Пастердің пікірлеріне сүйеніп, тірінің негізгі ерекшелігін
оның молекулаларының құрылысының диссиметриясынан көрді. Ол "тіршілікпен
байланысты қосылыстарда бір ғана антипод көбірек немесе тек сол ғана
болады" деп анықтайды, яғни бір стереоизомер теріс айналымды немесе оң
айналымды болады. Естеріңізде шығар, молекулярлық диссиметрияның негізгі
биологиялық мәні - молекулалар ерекеттестігі кезіндегі молекулярлық-
кеңістіктік сәйкестікті қамтамасыз ету. Ерітінділердің оптикалық қасиеттері
(ерітінді жұтатын жарық поляризациясы жазықтығының оңға немесе солға
айналуы) зерттелуші заттың молекуласындағы атомдардың кеңістіктік
орналасуына тәуелді екені белгілі, мұның өзінде дихроиттік айналу белгісі
жарықты жұтушы молекуланың бөлімшесі - хромофордың "бұралу" бағытымен
тікелей байланысқан.
Тірі заттың мұндай негізгі қасиетінің пайда болуына келсек, Пастер
тәрізді Вернадский оны ғаламшарлық емес, ғарыштық құбылыс ретінде, тірі
материяларға ғарыштық тұрғыдағы факторлармен "жіберілген" құбылыс ретінде
қарастырады.
Біздің ғаламшарымыздағы тіршіліктің пайда болу себебін де ол ғарыштық
деп санады. Ол 1668 жылы итальяндық ғалым Ф. Реди тұжырымдаған принципті
ұстанды: "Барлық тірі тек қана тіріден шығады". Білімі бойынша геолог В. И.
Вернадский Жер тарихының гоеохимиялық нәтижелерін зерттей отырып, сенімді
түрде жер тарихында тіршілігі жоқ геологиялық дәуірлер болмаған деп айта
алады: "Тіршілік әрқашан да болған және оның бастауы болмаған".
Бұңдай негіз болатын тезистерді ол әрі қарай анықтай түсті. Меселен,
1940 жылы Вернадский былайша тұжырым жасайды:
1. Еш жерде және жер қыртысында жүріп жатқан немесе бір кезде орын
алған құбылыстардың ешқайсысында тіршіліктің өздігнен пайда болуының іздері
табылған емес.
2. Өзінің көріністерімен жөне өзінің сан мөлшерімен бізге белгілі
болып отырған тіршілік сонау геологиялық шөгінділердің пайда болу
уақытынан, архей дәуірінің заманынан бар.
3. Зерттелген жүздеген мың әр түрлі түрлердің арасында генезисі Реди
принципіне келмейтін бір де бір ағза жоқ.
Вернадский тіршілікгің пайда болуын Жер бетінен тысқары "шығарады".
Жаратылыстанудың бүгінгі дамуы көп жағынан В. И. Вернадский идеяларын
делелдейді.

Тірі ағзалардың әр алуандығы — биосфера қүрылысы мен тұрақтылыгының негізі
"Биосфера - бұл орасан зор бір механизм". Бұл тезистің авторы
микробиолог С. Н. Виноградский еді. Оның "Тіршіліктің жалпы айналымындағы
микробтардың ролі" деген еңбегінің мәні Пастердің даналық идеясын
дәлелдеуде болды: "Ажал жұмысының барлық сатылары тіршілік құбылыстарымен
себептелген". Микробтар әрекетінің арқасында әр алуан
элементтердің ғаламдық айналымы қалайша жүретініне талдау жасап, С. Н.
Вернадский бұл идеяның мызғымастығын көрсетті. Оның жұмысынан орасан зор
қорытынды шығады: "игілікті қызмет атқаратын" микробтар болмаса, біздің
ғаламшарымыз "ажал қалдықтарының" астына, яғни тіршіліктің шірімеген сүйек-
мүрделерінің астына көміліп қалар еді.
Виноградскийдің пікірлері В. И. Вернадский теориясының
постулаттарымен толығынан сәйкес келеді. Ғалым осылардың көмегімен бастапқы
биосфераның құрылымы мен қызметін түсіндіретін оның теориясының бес
постулатын келтірейік.
Бірінші постулат: "Биосфераның әуел басынан оған енетін тіршілік
біртекті зат емес, бірден күрделі дене болу керек болатын, өйткені оның
өмірімен байланысты биогеохимиялық қызметтері әр алуандығы мен күрделілігі
бойынша тіршіліктің қандай болмасын бір түрінің жазымышы болуы мүмкін
емес". Айтылғанның мағынасы түсінікті: алғашқы биосфераға әуел бастан өр
алуан бай әрекеттер тән болған.
Екінші постулат: "Ағзалар жеке-жеке емес, топтық әсерде байқалады.
Тіршіліктің алғашқы пайда болуы ағзалардың қаңцдай болмасын бір түрінің
тууы емес, олардың жиынтығының өмірге келуі тұрғысында жүзеге асуы керек
болатын, бұл тіршіліктің геохимиялық әрекетіне сәйкес келеді. Бірден
биоценоздар пайда болуы керек еді".
Үшінші постулат: "Тіршіліктің жалпы монолитінде оның құрамдас
бөліктері қаншалықты өзгерсе де, олардың химиялық қызметтері морфологиялық
өзгерістерге үшырауы мүмкін емес еді". Келтірілген постулаттардың мәні
мынада: алғашқы биосфера биоцеңоздар типтес ағзалардың "жиынтықтары"
ретінде көрсетіледі, солар өз кезегінде геохимиялық өзгерулердің негізгі
"әрекет етуші күші" болған. Морфологиялық өзгерістер, яғни олардың
құрылысындағы өзгерістер олардың ғаламдық "химиялық қызметіне" ықпал
етпейді.
Төртінші постулат: "Тірі ағзалар өзінің тыныс алуымен, өз
қоректенуімен, өзінің метаболизмімен ұрпақтардың үздіксіз ауысуымен орасан
ғаламшарлық құбылыстардың бірін химиялық элементтердің биосферадағы
мигарциясын тудырады", сондықтан да "миллиондаған жылдардың барлық еткен
үрдісіңде тек сол минералдардың пайда болуын көреміз, барлық уақытта да
химиялық элементердің қазір біз көріп отырған циклдері жүрген".
Бесінші постулат: "Тірі заттың биосферадағы барлық қызметтерін
қарапайым бір жасушалы ағзалар орындай алуы мүмкін".
Биосфера дөл қандай геохимиялық қызметтерді орындады, В. И.
Вернадскийдің мұнымен не айтқысы келді? Оларға атауды ол өзі береді:
газдық, оттегілік, тотықтырғыштық, кальцийлік, қалпына келтірушілік,
органикалық қосылыстарды бүлдіру, қалпына келтірушілік ыдырату,
концентрациялық, метаболизм және тыныс алу. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Тіршіліктің анықтамасы
Жынысты және жыныссыз көбею
ТІРІ ЖҮЙЕНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ДЕҢГЕЙІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Тіршіліктің ұйымдасу деңгейі
Биологиялық әралуандылық
Биосфера туралы ілім
Тірінің құрылымдық негізгі деңгейлері
Био алуантүрлілік түсінігі
Ғылым туралы пікірталастар: сциентизм және антисциентизм
Экология ( лекциялар )
Пәндер