Қазақстандағы петроглифтерді зерттеу

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..3-4

Тарихнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5-6

І Жарғабақ тастардағы таңбалардың зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -13

ІІ Жамбыл облысындағы жартастарғы мінездеме.Жамбыл аймағындағы
жартастағы таңбалар тарихының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .14-21

1. Таңбалар- ежелгі Жамбыл өңірі тайпаларының рухани әлемін танып,
білудің
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 22-23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 24- 25

Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Иллюцтрация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..28

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 29

КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы: Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейін өзіміздің
ата-бабаларымыздың тарихын қалпына келтіріп, төл тарихымыздың қалпына
келтіріліп жатқан еңбек сөз болып отырған проблема дерек көзі болып
табылады. Осы тақырып көлемінде тарихқа қызығушылық білдіретін еліміздің
саналы адамына ой салатын халқымыздың тарихи санасын дәрежесін көтеруге
олардың тигізетін ықпалы аз емес.
Негізгі тапсырмалар:Жамбыл облысындағы жартастағы таңбаларға мінездеме
және Жамбыл облысы территориясындағы жарғабақ тастардағы таңбалардың
зерттелуі.
Тақырыптың өзектілігі. Көшпелілер тарихы мен ескерткіштерін зерттеу
әлемдегі шығыстанушылардың, соның ішінде археологтардың назарындағы басты
ғалыми бағыт ретінде қалыптасты. Отандық ғылымда халқымыздың археологиялық
ескерткіштері егжей-тегжейлі зерттелді деп айту әлі де ертеЖан-жақты
зерттелген деуге болада. Сол жартастардың бетіне бейнеленген таңбалар,
суреттер жайында ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде жазылған еңбек жоқтың қасы.
Олар жайында тарихи еңбектерде, баспасөздерде ара-кідік мақалалар жарық
көріп келеді.
Тақырыптың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе екі тарау, қорытынды
қысқарған сөздер, мен мәлімет берушілер есімдері, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі, безендіру материалдары және қосымшадан тұрады.
Халқы мен елінің бүкіл әлемдік процестегі алар орнын, бүгінгі күннің
болмысын жете ұғынуға талпынған адамға-өз халқы өмірбаянының беттерін
парақтай отырып, өткен заман оқиғалары мен құндылықтарына, өзінің тарихи
тегіне зер салып, ой елегінен өткізу қасиеті тән. Бұрынғы ұрпақтардың мирас
болып қалған мәдени-тарихи мұралардың бірегей саласы –жарғабақ тастардағы
таңбалар сыры. Ғасырлар қойнауынан жеткен бұл ескерткіштер шын мәнінде
ғажайып әсер қалдырады. Бүтін бір халықтар мен мемлекеттердің гүлдену мен
құлдырау кезеңдерін бастан өткерген, тарихтың бізге беймәлім жұмбақ сырлары
тұнған бұл мұралар қазақ халқы ата-бабаларының өткен өмірінің тілсіз
куәгерлері болып қала береді. Қазақстан жері ежелгі мәдени ескерткіштерге
бай. Тарихи мәдениет куәсі дейтініміз –олардан ертедегі адамзаттың ойлау
өресін, тұрмыс –тіршілігін, айналаны қоршаған ортаға дүниеніні аңғарамыз.
Археология- әлем халықтары тарихының қайнар көзі десек, ол петроглифтерді
зерттеуде этнология, фольклор, мифология, дінтану, философия, сынды
бірқатар ғылым салаларымен астарласа жататындығын да айта кеткен жөн.
Еліміздің жерінен Оңтүстік Қазақстан Қаратау, Жетісу, Ертіс өңірі,
Шыңғыстау, Маңғыстау, т.б. көптеген петроглифтер шоғыры табылып отыр.
Олардағы айшықтар да әр алуан. Петроглифтер жазықтыққа қарағанда, таулы
жерлердегі жарғабақ тастарда көп. Әсіресе Орталық Азия мен Сібірде,
ішінара Кавказ бен Оралда көптеп табылуда. Карпат тауларда, Оңтүстік Буг
пен Днестр өзендері бойындағы сурет салуға қолайлы жартастарда аталмыш
мәдениет ескерткіштері мүлдем жоқ. Демек, бұл бақташы малшылар мен аңшылар
қолынан шыққан шығарма екендігін және де осы шаруашылық әдеп –ғұрпы басым
болған халықтардың мәдениеті екендігін көрсетеді.
Адамзат қызметінің бейнелері Қазақстан жерінің петроглиф табылған көп
аудандардан кездеседі. Көбінесе адам іс-әрекетін аңшылықтан, жайгершілік
тақырыптан көреміз. Аңшылыққа негізделген тас бедерінен хайуанаттарды
қоршап немесе қаумалап ұстау көріністеріндегі адам бейнесінде еркек жыныс
мүшесі қоса салынады. Мұндай көріністер аңшылық ер адамдардың ісі болғанын
көрсетіп тұр. Қазақстан петрогифтеріндегі ең көп кезедесетін хайуанат
–таутеке. Оның бейнесі барлық өңірдегі жартас суреттерінде басым. Аталмыш
бейне туралы пікірлер де бар, бірақ неге көп екендігі туралы әлі де
тұңғылықты зерттеу жұмысы жоқ. Есесіне тур-өгізі өте сирек кездеседі,
петроглифтер мерзімін датасын анықтауда олардың болуынаң маңызы зор.
Себебі, олар Қазақстанда жойылып кеткен мамонттық немесе жоғарғы палолиттік
фауналық кешен (кейінгі плейстоцен) өкілі болып табылады. Өз сөзімді
түйіндей келе- аталмыш мәдениет ескерткіштері –далалық өркениеттің негізін
салушы тайпалардың танымдық түсініктердің дерегі. Петроглифтер ұлттық
мәдениетіміздің бір ұшының қайнар көзі болып табылады, сондықтан да оларды
болашақ ұрпақ санасына зерделеу біздің міндетіміз. Осы жартас бейнелерін
оқытуды мектеп қабырғасынан бастау керек. Қазақстанның көп жерінен
кездесетін мұндай тарихи ескерткіштерге мектеп мұғалімдері экскурсия
жүргізсе, жас өспірімдердің өз еліне, мәдениетіне және тарихына деген
сүйіспеншілігі сөз жоқ, артар еді.

Тақырыптың тарихнамасы

Петроглифтер туралы ілімнің даму тарихы да ерте кезеңге барады. ХІ
ғасырда өмір сүрген белгілі оқымысты әл-Бируни қимақтар елінде, жергілікті
тұрғындар табынатын жұмбақ суреттер бар екендігін айтқан.1 Жартастағы
бедерлер ортағасырлық саяхатшыларға, зерттешілерге де белгілі болған. ХҮІІІ
ғасырдың бірінші жартысында Ф. Страленберг, Д. Мессершмидт, И. Гмелин, Г.
Миллер секілді ғалымдар Қазақстан жеріндегі петроглифтер, жазулар жайлы
азда болса айтып кеткен. Біршама уақыттан кейін ресейлік және батыс-
европалық П. Рычков, В. Радлов, П. Паллас сында басқа да көптеген ғалымдар
еңбектенген. Әсіресе, Орыс Географиялық қоғамының Батыс –Сібір бөлімі мен
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қазақстан жеріндегі көне
мәдениет ескерткштерін зерттеуде еңбегі зор еді. Аталған ұйымдарда қызмет
еткен А. Адрианов, В. Каллаур, И. Пославский сияқты белсенді ғалымдардың
осы петроглифтерді зерттедегі жүргізген жұмыстары, бейнелері тек
суреттеумен шектелсе де, айрықша деп айтуға тұрарлық.
Кеңестік дәуірде С. Черников Э. Марғұлан, А. Максимова, А. Медоев, М.
Қадырбаев т.б. көптеген археологтар петроглифтердің зерттелуіне үлкен үлес
қосып, ілімді ілгерілетті.
Материалдар сипаты,хронология, стиль сюжеттер және де жартас бейнелері
де ерте өмір сүрген адамдардың рухани дүниесін бізге жеткізетін дерек көзі
екендігі археология ғылымында толығымен орнықты. Петроглифтердің жасалу
техникасына, семантикасына, уақытына көңіл бөлініп, аталмыш мәдени
ескерткіштерді зерттеуде өзіндік бір жүйе қалыптастырылады. Қазақ елі
тәуелсіздік алғалы бері барлық ғылым салалары өзіндік бір арнаға түсіп
дамуда. Археология да кенже қалған жоқ. 1993 жылдан бастап қатарынан
бірнеше жыл ЮНЕСКО-ның Орталық Азия петроглифтерінің жиынтығы
бағдарламасы бойынша халықаралық қазақ –француз археологиялық экспедициясы
елеулі істер атқарғаны көшілікке мәлім. 197 жылдан бері петроглифтермен
айналысып жүрген З. Самашев, одан кейін Ж. Жетібаев сында археологтардың
жеткен жетістіктері өте қуантарлық. Жылма-жыл әр жерден осы көне мәдениет
туындалары ашылып игі істер жалғасын табуда.
Қазақстан петроглифтері орналасуымен, жас мөлшері, жасалу техникасы
мен көлемі бойынша әр қилы. Ең ертедегі петроглифтер қайсы жерден табылды,
ол қандай деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Әлемдік деңгейде ашылған Кап
үңгірендегі суреттер палеолит, Зараут-камар мезолит дәуірлеріне жатқызылып
жүр. Бірақ бұл дәуірлерге қатысты петролифтер қазіргі Қазіргі Қазақстан
жерінен табылмай отыр. Кап үңгіріндегі мамонт, мүйізтұмсық суреттері, сөз
жоқ, палеолит кезіне жатады. Себебі олар кейінгі дәуірлерде жойылып кеткен
еді. Кезінде белгілі ғалым А.Г.Медоев солтүстік балқаш маңының орталық
бөлігінде табылған бейнелердің (адам, хайуанат, символдық белгі) мазмұнын,
стилін алғашқы қоғамдық деп тұжырымдаған еді. Ол Тесіктас пен Қараүңгір
тацларындағы тас бедерлері эпипалеолит соңы мен неолит басына тән екендігін
айта кеп, еліміздің жерінен табылған көне мәдениет ескерткіштерін
(петроглифтерді) әлі-ақ болашықта палеолитке жатқызуға мүмкіндік туарына
сенген еді.
Жартас суреттерінің басым көпшілігін б.э.д. ІІ-І мыңжылдықтардың шеберлері
қалдырған. Орталық Азия мен Қазақстанның көне мәденетін зерттеген атақты
ғалымдарымыз С.И. Руденко, М.П. Грязнов, А.Н. Бернштам және С.П. Толстовтар
қазақ ою-өрнегінің ерте дүниедегі осы көшпелі тайпалар өнерімен, Орталық
Азияның көне мәдениетімен генетикалық айқын байланысы бар екенін атап
көрсеткен болатын. Ұлттық ою-өрнек, бір жағынан, петроглифтер тәрізді
ертедәуірлерде қалыптасып, өсімдік. Жануар бедерлері ретінде көрінеді де,
сан ғасырлар бойы жаңа айшықтармен толыға түседі. Халықтардың тағдырларының
тоғысуының нәтижесінде жаңа бедер, нақышпен көркейіп отырған. Осы жерде
айта кететін бірер сөз Арпаөзен таңбалы тастары хақында. Ол 1970 жылдары
М.Қадырбаев, 1980 ж. З.Самашев сынды археологтар басшылығымен зертелген
болатын. Қаратудың Келіншектеу жотасындағы бұл жерден табылған қос атты
жауынгерлік арбалар белгілі бір этникалық топтардың, дәлірек айтсақ,
ундіарийлықтардың мифтік және діни-әдеп ғұрыптарының біршама әсер
еткендігін және миграциялық қозғалыстың бағыттары атылмыш аймақтан
өткендігін дәлелдейді. Арбалар соғыс қимылдарына, әр түрлі рәсімдер
атқаруға қолданылғаны ертеден-ақ мәлім. Доңғалаққа қарап тұрып, оның ежелгі
тайпалық бірлестіктер үшін қандай эволюциялық даму әкелгендігін байқаймыз.
Қаратау петроглифтерді А.Г. Максимова сақ заманына дейінгі, сақ және түрік
уақытына жатқызады. Мәдениет әр уақытта толығып, жалғасын тауып отырған.
Ертіс маңайындағы жартас бейнелерін 1971-1983 жылдар аралығындағы зерттеген
З.Самашев осы өңірден жартас бейнелерінің 70-тен аса тобын тапқан. Оның
ғылыми еңбегінде хронология, синхронизация мәселелері, семантика мен
интерпретация кеңнен сөз болды. Алғаш рет әр заман суреттері ажыратылып
көрсетеледі. Автор бақсылық, эпостық, этнографиялық мағлұматтарға сүйенеді
де, жартас бейнелерін жасаушылардың дүниетанымының кейбір жақтарына
үңіледі.Голоцен кезінде Қазақстанның көп жері қуаңшылыққа болғандықтан,
аталған жануарлар жоғалып кетеді де, кейінгі дәуірлердегі адамдарға
беймәлім еді. Яғни, тур-өгіздері жоғалмай тұрып жартасқа түскен. Түлкілі
тауындағы (солтүстік-шығыс Балқаш маңы) осы тур-өгіздердің бейнесінің
бетіндегі шөгінділерді тау ешкілеріндегі татпен салыстыра келе, А. Медоев
олардың бәрі бір кездікі деп түйген. . Жалпы алғанда, тас дәуірі
суреттерімен шұғылданған А. Медоевтың археологияда өзіндік бір орны бар.
Тесіктас пен қараүңгір тауларынан табылған тұрақтарда (эпипалеолит-неолит)
сол заманға сай келетін көптеген құралдар: кіші қырғыштар, дротик және
садақ ұштар, қыстырма қалақшалар, нуклеустер, т.б. артефактылар
кездесетіндігін де айтқан. Ол тастағы ою-өрнектерді зерттегенде, тас
ғасырының мәдениеті мен халықьық өнердің басқа да салаларын бір-бірімен
тығыз байланыстырып отыратын еді. Оның Гравюры на скалах атты толымды
кітабында ас ғасыры суретшілерінің еңбегі кейінгі кезеңдерді қамтып келеді.

І Жамбыл облысы территориясындағы жарғабақ тастардағы
таңбалардың зерттелуі.
Петроглифтарды жазуларды зерттеу Қазақстанда кешірек 70 ж. XIXғ жайлап
Қазақстанның Оңтүстік аудандарында Ресейдің түпкілікті қосылуы Түркістандық
генерал губернатордың білімі бұған қоса Сырдария мен Семиреченская
облысында, ол кешірек-Нарынқол, Кульджи өңірлері.
Көптеген мәліметтер Семиречье ауданынан құнды тасқа жазылған
жазулар табылды. Көруге ыңғайлы тазалап қыруды қажет етпейтін және көптеген
қазбалар шығыстың оқымыстылары және осы мәдениетті сүюшілерді таңдандырды.
Ежелгі заттарды жинаушы орменталист Гантусов осы өңірді зерттеуді бастады.
1879ж Талдықорған облысынан табылған жазулары туралы мақала жазды, кешірек
ол Қызыл-Ағаш және Қапал өңірлерінен петроглифтардың шағын тобын құрды.
1884 Тамғалытас өңірінен Никольский және Фишердің экспедициялық
зерттеулерінен тасқа жазылған жазулартуралы мәлім болды. Нәтижесінде осы
жазбаларды Пентусов қайта қарады. Кешірек оның жазбалары аудармасымен
Позднеевтің жазулары деген мақала жазды. [1]

Қазақстанның солтүстік-шығыс бөлігінде алғашқы рет петроглифтер туралы
мәлімет табылған. Оларды ХVІІІ ғасырдан бастап Д.Мессершмидтам,
Ф.Страленберган, Н.ГМелиным, Г.Миллером және тағы басқа ғалымдар зерттеген.

Қазақстанның оңтүстіктегі петроглифтердің зерттелуі кейінірек
басталған. Дәлірек айтқанда ХІХ ғасырдың 70-ші жылдары. Сол кезде
Қазақстанның оңтүстігі түгелдей Ресейдің құрамына кірген. Содан бастап
Түркестан генерал, губерниясы орнатылды. Оған Сырдария, Жетісу облыстары,
кейінірек Нарын, Құлжа жерлері кірген.
Осы аталған жерлерден ең көп петроглифтер туралы алынған мәліметтер
Жетісу жері еді. 1879 жылы Н.Н.Пантусовтың жүргізілген зерттеулері
Талдықорған облысында гравировкалар туралы алғашқы мақала берген. Кейінірек
ол Қызыл ағаш және Қапал жерлерінен жаңа петроглифтердің топтарын ашты.
1984 жылы Тамғалыстандағы А.Никольский және Г.В.Фишер экспедициясындағы
ғалымдар тасқа салынған суреттерді үңгірлерден тапқан. Кейінірек осы
суреттерді академик В.Позднеев зерттеп, олардың мағынасын және аудармасын
түсіндірді.
Н.Н.Пантусов Жетісудағы және Солтүстік Қырғызстандағы петроглифтерді
зерттеу жүргізген кезінде, ол Тайғақ жерлерді, Қапшағайдың оңтүстік
бөлігін, Қараеспе, Жалпақ және Қора, Көксу өзендерінің жағалауында тасқа
салынған суреттерді зерттеген екен. В.А.Каллаур және М.А.Кирхлюф
археологтардың зерттеуінде Бесарықтағы Қаратау жоталарында тастан
жасалынған қару-жарақтар және тасқа салынған суреттер табылды. Н.Пославский
сол табылған заттар туралы мақала жасады.[2] Мақалада Бесарықтағы
петроглифтер туралы мәлімет терең берілмеген. Мақала бойынша Бесарықтағы
суреттердің екі тобы бар. Бірінші үңгірдің кірер бөлігінде жартастың шығыс
бөлігінде. Сол жерде ешкілер мен түйелердің бейнелері ойып салынған.
Екіншісі 9 км. жоғары орналасқан Күйкентай жартаста. 1904 жылы Л.А.Коморов
Боралдай жерлерінде ойылып
салынған (гравировка) суреттер мен жазулар тапқан. Сол жерде аттардың,
арқарлардың суреттері және аң аулау туралы сурет бар.
1926 жылы атақты археолог В.А.Городцов Торғай облысында табылған
суреттерге мақала жазған. Бірақ В.А.Городцов Торғай облысында болмаған. Ол
жерлерді зерттемеген. Ол Н.С.Воронец және М.М.Пригоровский берген хабар
арқылы мақала жазды. В.А.Городцовтың мақаласында Байқоңырда біздің эрамызға
дейін ХІХ ғасырдың І-ші жартысында салынған суреттер туралы мәлімет бар.
Олардың көбі тас ғасырға жатады. [3]
1935-36 жылдары Иртыштағы тасқа салынған суреттер туралы зертханалық
жұмыстарды Черников жүргізді. 1952 жылы А.П.Бернштам Саймалы-таша
петроглифтер туралы мақалада петроглифтердің төрт стилі туралы, олар:
преусақ, сақ-үйсін, ғұндар және түріктер периодқа жататынын айтты.
Бернштам осы петроглифтерді қалай дұрыс зерттеу туралы, қалай олармен
жұмыс істеу туралы өз мақаласында жазды.
Бернштам Саймал-таша жерінде өз санауы арқылы петроглифтердің саны 91 900
деп мәлімдеді. Бірақ Голендуш санаған кезінде петроглифтердің саны бірнеше
есе аз еді. Тамғалыда басталған жұмыс орны, керемет ескерткіш туралы
мәлімет зерттеу негізіне аяқсыз қалды. Заң жүзінде С.С.Черникова Қазақстан
бойынша екі жұмыс орны петроглифтің отырықшы жері сипатталды.
Бұл Х.А.Алпысбаевтың мақаласы және Т.Н.Сениговтың тасқа жазу
таспаларының Ходжакент өңірінде оң жақ жақ жағалауындағы тасты өлке. Баба-
ата Созақ ауданы, Шымкент облысы Ходжакенттегі петроглифтің тасқа жазу
жобасы көбінесе ешкілер мен аттардың бейнелері. Х.А.Алпысбаевтың сипаты
тасқа түсірілген бейнелерінің топтары оровондық петроглифтарға жақын және
қол шеберлерінің статуэткасы қолдан жасалынған бейнелер. Қызықты байланыс
шамасындағы А.Н.Бернштамдағы және М.Е.Массонның байланысы петроглиф
жазбаларының бейнеленуі орта І-мыңжылдықтағы б.э.д. оттың бейнеленуі. Екеуі
де петроглиф ойма ою өрнектері Баба-ата. Т.Н.Сенигова екі периодқа бөледі:
VI-V ғ. б.э.д. І-ІІІ ғ. б.э.д. белгіленген бұл бейнелердің ұқсастығы
еліктің ежелгі Сібірдің қолөнері көптеген бейнелері петроглифтің жоғарғы
Тамғалы шатқалында. Бұл ғасырлық бейнеленген бейнелер комплексі көп
кездеседі. Әр түрлі мағыналы комплекс тасқа жазу жазбалары 60-шы жылдары
батыс және шығыс Балқашаралық таспалары А.Т.Медоевтың кезінде ашылды.
Жалпылама комплекс көрмелерінде әр түрлі қоғамда топтасып етек алған. Ерте
кезеде кейбір петроглифтер алуан түрлі бейнелермен байланыста еді.
Балқашаралық төңіректе ең кеш бөлінді. Ерте кезеңдегі және түркі болып
бөлінеді. Негізгі мұндай белгілі суреттерге өгізді-түркі, доңғалақ бейне
(ежелгі және қола дәуірі) стилді қадағалау (сақтық қоғам) шыншыл бейнелер
мен ою-оймалары петроглиф (түркі кезіндегі петроглифтер). А.Т.Медоевтың
зерттеуін қамту суреттері мен тасқа жазу жазу жазбалары ештеңе теңеспейді.
Тек қана бұл этапта зерттеу аса негізделмеген. ОртаАзияда таулы аймақта
адамзаттың туыстық бейне
8
зерттеулер аса назар білдірді.[4]
Бұл жерде айтарлықтай Воронца Оңтүстік Қырғызстандағы петроглифтер.
Зерттеушілердің атқару жұмыстарының арқасында тасқа жазу жазбалары сурет
бейнелеуі мен шыншыл бейнесін зерттеу арқасында адам қарым-қатынасы басты
таңдаулы мәдениетке ие. Мәселен түйенің ұрғашы бейнесі көрсетіледі.
Таластағы ою-өрнектер еліктің, ішкі жағындағы ешкі мен өгіз бейнесі
бейнеленген. Назар аударуға тұрарлық Н.Л.Подольскийдің кешенді әдіспен
жазылған жазбаларды саймалы – таша есептеу статистикасының көмегімен білуге
болады. Бұл принциптер Г.А.Паласкиннің комплексті петроглифтердің негізіне
жатады. П.И.Мариковскийдің жұмысында Қазақстан бойынша М.Г.Вщацкийдің
Өзбекстандағы назар аударатын бейнелері, ежелгі жануарлар бейнелері және
ежелгі адамдардың жануарларға аң аулауға шығатыны т.б. мамандарда көз
алдынан сырғып зерттеушінің алдына әр тармақта бөлінуі, сюжеттегі
сараптамалары жоспарға енгізілді. Өзбекстанда және В.А.Ранова Памирдегі ою-
ойма бейнелері еді. Бұл екі зерттеу ескерткіштердің ақпараттық
сараптамалары мамандардың әр түрлі қолдауымен топталған бейнелеу ой-саласы,
петроглифтердің сараптауы. Шындықты айқындау, зерттеу ғылыми түрде
жүргізілді. Әрі қарай көрсетілуі Солтүстік Қырғызстандағы табылған
петроглифтің Оңтүстік Қазақстанда көптеген ұқсастық бар, бұлардың
географиялық және мәдени тарихта Тамғалы далалығында зерттеген. Соңғы
жылдарда бұл жерде Н.Д.Черкасов пен В.Н.Гопоненко ашқан петроглиф жазбалары
ІІ-ші және І-ші мыңжылдығында б.э.д. және одан кейінгі жылдар аралығында
итттің көмегімен қуу арқылы аң аулау Оңтүстік Қазақстанның
петроглифтарында көп таралған. Тасқа жазылған жазулар көбінесе сол кезде
болып жатқан оқиға емес, сол кездегі адамдарды қоршаған айнала туралы,
өзіне таныс жануарлар дүниесі арқылы жасалған. Тас жазуларының мағынасы
әлі күнге дейін жұмбақ. Бірақ тағы сюжеттер бар, этнографияның көмегімен
сенімді нәтижелерге жетті. Бұл петроглифтердің қатарына мысалы: аңды
садақтың көмегімен өлтіру туралы көрініс. Қазақстанда ешкілердің денесінде
садақтың іздері кейде ойма сурет секілді түсіндірілді. Иттің көмегімен аң
аулау Қазақстанның және Орта Азияның жартастарында аң аулау мәдениеті
туралы түсіндірмесі жасырылған.
Соңғы жылдарда аудандардың даму сатыларының бір жүйеге кемуінде үлкен
жұмыс атқарылды, қорытындысында монография (бір тақырыпты терең талдап
зерттеген ғылым) тарих бойынша Корелий, Орал, Сібір және Қиыр шығыста бір
ұғымға біріктірілді.[5]
1) Тасқа түскен таңбалар ең терең зерттелгені Корелий аумағы.
В.И. Ровдониктің жұмысының тұжырымы бойынша құндылығын жоғалтпаған
жарқын жұмыс болады.[6]
Зерттеу жұмыстарының арқасында Петроглифтар және басқа аудандарда
жұмыс жүргізіледі.
Толық зерттеу петроглифтерді сапасында мәдениет тарихы белгілі үш
кезеңді жүйелейді: толық зерттеу және сипаттау кешені, топтастыру және
ескерткіштің мәдениетін ойлау жүйесінде
түсіндіру.
Соңғы жылдары жетілдірілген демек мойындау өңдеу әдістерімен
толық және жан-жақты тұрақтандыру петроглифтың орналасқан жерінде тасқа
жазу жазбалары тіршілік ету салалары өте басым. Оралда және Сібірде жазушы
Корелин және петроглифты үлкен құнды тарих қорлары жұмыс жасады. Өнер
шығармаларын дайындауда осы аймақтарда көп көп жұмыстар атқарылды.
әсіресе Оклодниковтың басшылығымен Сібірлік зерттеушілер нәтижелі жұмыстар
атқарады. Бұл жұмыстар терең талдау жасалған жұмыс болып ерекшеленеді.
Көптеген ізденістер талап-тану арқасында бүкіләлемдік тарихшылар тасқа
жазуда үлкендаму кезеңіне жетті.[7]
3.Бірақ тасқа жазу жазбасының толық мәнін түсінбеуден келіп туындайды.
Соңғы кездердежетістіктер ауыз толтырып айтарлықтай алға басуда. СССР
аумағындағы А.А.Формозовтың мәдени ошақты талдауда жасалған тәжірибесі
авторлық көзқараста сәтті деп бағаланады.[8]
4.Басқа қалалармен салыстырғанда СССР-де тасқа жазу жазбаларының
құндылығымен ескерткіштері Қазақстанда әдеби мұраға тола Қазақстан Оралға,
Сібірге, Корелий ескерткіштеріне тұрғылықты жерде тасқа жазу жазбаларында
жол бермейді. Петроглифтердің бақылауы бойынша Республиканың әртүрлі
аумағында ештеңеге қарамастан 250 жылдар бойы зерттелген, арнайы бір жүйеге
келген жоқ.
1969 ж басталған алып Қаратау жотасын зерттеу келер жылы ашылуымен
қатар тасқа басылған өрнектің орналасқан жері сол кезден-ақ мынандай сұрақ
туындайды. Қойбағар мен Арпаузен шатқалында жан-жақты жұмыс жүргізбеске,
сүйеніш кешен құру мал шаруашылығында жалпы, ұсыныс тасқа жазған жазбалар
осы ежелгі Қаратау аумағы жотасында қоныстанушылар еді.
Көпшілік кешені Қойбағар мен Арпаузенді салыстырғанда бір-бірінен
алыс емес. Әрине, петроглифтардың жинағы басқа да жұмыс. Бөлмесімен
жасақталған, орналасқан жерін кеңінен іздестіру болады. Атақты зерттеуші
М.А. Кирхгофе Оңтүстік Қаратау аумағында тасқа түскен оюларды, Майдантал,
Үшөзен өзенін, Кентау қаласындағы Боялдер шатқалын зерттеді. Қаратаудың
оңтүстік-шығыс учаскесінде жуалы шұңқыр аумағында, екі жаңа кешен ашылды.
Габаевкимен Новопокровка ауылында 30 шақырым Солтүстік-шығыс Вурный
поселкісінен Қаратау өңіріндегі 120 километірлік учаске әбден зерттелген.
Сүйіндіксай шатқалында тағы қатар пунктар бар екендігі айқындалды. Олар:
Лонг-өзен, Ксон, Қашқар ата, Көкбұлақ. Олай болса біздің бастапқы жұмыс
жағдайындағы 11 ірі материалдар және бірнеше уақыт материалдарымыз бойынша
Қаратау жотасындағы петроглифтардың орналасуы бұлардың төрттен бір бөлігіне
толық сипаттама ала аламыз. Бәрімізге мәлім Қаратау петроглифтары Қазақстан
аумағынан және Орта Азиядағы ескерткіштердің көптеген ұқсастығы бар
екенін байқады. Бақылап көре келе осылардың ең ірісін немесе әдеби
үзінділерін түпкілінті қарағың келеді. Қажетті ойлар туындайды осы
мақсатпен Қаратау отрядын басшылыққа алып қысқа мерзімде жолға шықан еді,
Шөміш шатқалы (Үш-ілі тауы) жоғарыдағы Қасқабұлақ Таластағы Алатау мұнары
(Ақсу-Жабағылы қорығы) бірнеше таңбалар табылды.[9]
5. Тамғалы шатқалында (Үш-ілі тауы) Саймалы-таша, Сарымыша (Орта
Азия) және Чулақ тауында. Тағыда айтарлық біз кең тараған танымалы
петрографтармен таныстық. 1972 ж жүргізілген археологтардың зерттеу
жұмыстары Қарағанды-Жезқазғанға белгілі мәліметтер бойынша.
А.Х. Марғұланның орналасқан жері Теректі, сақталынған деректерде
Жезқазғанның геолог-минералды кесенесінде Байқоңырдағы петроглифтардың
көшірмесі табылды. Өте айтарлықтай қиын жолдармен зерттелген аса ірі
отырықшылардың тарихи сипаттауы үлкен процесс болды. Тек қана Қойбағардың
үш топқа бөлінгені және Арпаузеннің сегіз топтамалық күнделігінде 2019
тасқа жазудың көптеген түрлерінің бейнеледі. Егер 203 плитаны қосымша
Қошқар-ата Робоевкаға бірнеше ондық плитаны суреттерімен Майдантал,
Бесарыз, Көкбұлақ,Сүйіндік және басқа да шатқалдарында барлығын қосқанда
200 дейін жетті. Сондықтан авторлар жазба күнделіктерінің бағдарламасын
қысқартуға тура келді, әсіресе арнайы бейнелеуді ой туындамаған
композицияны.
Ежелгі суретшілер әсіресе өздеріне ойма тастарын таңдады. Темір
мен Марганецтің тотығуын жылтырлата тегістеуді уақыт өте тасқа ұрылған
оюларды көп демеу керек еді. Бірінші қабылдауында анықтау петроглифтардың
жас шамасын салыстыру еді. Әр қатарда табыс көзін сылтауратып шалғайлық
иілуінен, күн сәулелерінің түсуіне ықпал ету, тастардың түрлерін ж.т.б.
Қаратау тасқа жазу жазбаларының мынандай түрге бөледі: жылтыр-қара, графин
түстес, қара-қоңыр, қоңыр, ашық-қоңыр, сары және сұр гаманың бұл түстеріне
мына бес таңбалы индекс ПТ-5 тен ПТ-1 сәйкес келеді.
Петроглифтер, ою тастардың индексін размерін өлшеп барып алады(тастың
көлеміне қарай см).
Егер сипаттауда бейнелеу индексі қалып қалса,онда бұл суреттер тастың
фонын сәйкес келеді. Басқа жағдайда оюдың түсі өзгеше. Петроглифтің
сипаттауынша техника жөнінен орта қалды деп есептейді. Ымырт мағлұматтарға
қарап мінездеме жиынтығының топтары және басты күйін көрсету еді.
Қаратаулықзерттеушілер аса сүйіспеншілікпен осының бір шетіне жетуді дұрыс
деп тапты. Бұл оңжақ және сол жақ зерттеушілерге назар аудару керек. Сол
жақ ою оюшылар Қаратаулық петроглифтардың арасында аз, ою оюшылардан бес
топ: Бұл топ оюлар мен адамдар арасындағы көп жұмыстармен зерттеледі. Олар
техниканың арқасында көптеген іс-шаралар жасауға болады деп тапты.
Сол үшін де біз бұл сипаттаманы тақырыптан алып тастадық. Күнделікті
сипаттау жұмыстармен қатар суретке түсіру және көшірме жасау да енгізілді.
Петрографтар ең әуелі суретке көптеген бояуларды қажет етеді, ол көшірме
графиттің көшірмесі Ю.А.Совватеев жақсы
тағайындалған.Бірақ Қаратаулықтарға бұл қабылдау да жеткіліксіз еді.
Петрографтардың көпшілігі жүйке жүйелерін зерттеуші еді. Тазалыққа аз
көңіл бөлетін. Фиксацияның бұл бейнелеу өнері қиындау басқа майда
граверлармен салыстырғанда, бірақ граверлердің көптеген бөлшегі 1-2 мм
құрайды. Сақталған құндылығы Қойбағармен Арпаузен петроглифтері екі есе аз
Саймалы-таша және Тамғалы шатқалдарына қарағанда. Сол үшін оларға мына
әдістік фиксациялар енгізілді: суретті ақ, қара етіп шығару. Олардың түсіру
пленкалары, немесе түрлі түсті етіп мүсіндердің айналасын ақ немесе сары
қарындашпен кейін оны суреттеп бейнелеу кейіннен қыздырып суретке түсіретін
болды. Бұл түрлі-түсті шектеулер қыздырып суретке түсіргенде кездесетін
қателіктерден сақтайды. Бес жылдық жұмыс барысында Қаратау петроглифтары
өздерін көрсете: 1971 ж тыйым салынған аттардың дөңгеленуі суретке
түсірілмеді. Петроглиф оқырмандары бұл сипаттамада “түсінбестік бейнеге„
ұшырасып отырады. Гравердің дұрыс сақталмауынан толық мәлімет ала алмадық.
Бұндай жағдайда біз ойдан құрап ештеңе ашпадық.[10]
Ашылмай қалған құнды қазбалар өкінішке орай жоғары Қаратау
зерттеушілерінің мұндағы мақсаты отырықшылардың осы аумақтағы қауымымен
араласуы далалық және қала арасындағы Қазақстан мен Орта Азия аймағындағы
жұмыстарын қадағалау. Кітапта сонымен қатар бүкіл жан дүниесі зерттелген
Оңтүстік Қазақстанның тасқа жазу жазбалары көрсетілген. Қаратау
петроглифтарының бес жылдығына әр жылда үлкен топ жұмыс отрядттары қатысты.
Ж. Курманкулов, Е.Вехунина, Л.Дробышева, Л.Концова, В.Эубков, М.Алибеков,
В. Чиашков, Г. Пивовора суретші А. Ахметов. Қазақстандағы тарих
факултетінің Кирова атындағы мемлекеттік университетінің студенті-
С.Куратов, Э.Махмудов Алматы орта мектебінің оқушысы-ағайынды Қыдырбаевтар,
П. Волков, М. Поцялуйко.
Осы жазба суреттердің ашылуына көп көмек бөлген “Сызған ауылынан
Тойбаевқа, Бурный орта мектебінің оқытушысы В. Чрюжин үлкен рахмет бірге
экспедиция жасаған достарыма көп алғыс айтамын.Тасқа жазылған жазулардың ең
алғашқысы Қазақстанның батыс және шығыс аудандарынан табылды. Олар әйгілі
оқымыстылардың аттарымен байланысты болды. XVII ғ-20. Миссершмитпен, Ф.
Стреленбергпен, И. Гмелинмен, Г. Миллермен т.б.
Қорыта айтатын болсақ тас жазулар туралы оны зертеу Қазақстанның
және Орта Азияның петроглифтері туралы мәлімет және ежелгі ескерткіштері
туралы тас жазулары құнды. Қысқаша мәліметте біз бұл сұрақ жөнінде бүкіл
әдебиетті қамти алмадық, ал негізгі жұмысқа тоқтадық, тарих жөнінде
сіздердің петроглиф жөнінде Қазақстандық Орта Азиялық ауданда істелінген
жұмыстардың жеткіліксіздігін айтпағанда, петроглифтерді оқып-үйрену
Қазақстанда және Орта Азияда ескертікштерді түсіну қатарда кешенді тарихтың
жұмысы тоқтады. Петроглифтердің орналасқан ірі жерлерінде әлі де болса оны
оқуда көнерген қабылдаулар және бүкіл қабылдау барлық бірінші
классификациясында материалдар бар. Мұны анықтай келе біз бұл үлкен жұмысты
айтпай қалмаймыз. Қазақстанның және Орта Азияның зерттеушілерінің тасқа
жазылған жазулардың жасыра алмаймыз. Тас жазуларды бірінші ашқандар мен
бірінші зерттегендерге басқарту дұрыс болмас.
Назар аударуға тұрарлық Н.Л.Подольскийдің классификациялық әдіспен
тасқа жазылған жазбаларды Саймалы-таша есептеу статистикасының көмегімен
білуге болады. Бұл принциптер Г.А.Паласкиннің комплексі петроглифтердің
негізіне жатады.[11]

II Жамбыл облысындағы жартастағы таңбаларға мінездеме
Жамбыл аймағындағы жартастағы таңбалар тарихының
зерттелуі
Біздің өлкеміздің өңіріндегі қазақ халқының творчествалық
кеменгерлерін, тұрмыстық мәдениетін, өнерін, тарихын ғылыми тұрғыда
дәлелдейтін көптеген ежелгі тарихи-мәдени мұралар сақталған. Олардың
қойнауын ақтарсақ, сонау көне замандағы ата-бабаларымыздың бүкіл әлем
мәдениетіне аздап болса да үлес қосқан өркениетті ел екенімізді
растайды. Әсіресе ықылым заманнан бізге жеткен бабалар аманатын
республикамыздың тәелсіздік алғаннан кейін тарихымыздың қайтадан
қарап, оның мұрагері - қазақ халқы екендігі көптеген археологиялық
қазба жұмысынан табылған деректер дәлелдеп отыр. Сол себептен
қайсібір өлкеміздегі ғасырлар тереңінен бізге жеткен мұраларда осы
өлкені қожалық етіп, ұрпақ өрбіткен жерін-елін сақтап мұра еткен,
әрбір ескерткіштер де сөз жоқ, өшпес қолтаңбасы бар қазыналар.
Солардың бірі сонау Қола, Сақ, Үйсін, Қаңлы, одан бері Түркі
дәуірінің сан – қилы сырынан мол деректер беретін тарих көзі-ежелгі
жарғабақ тастардың бетіндегі таңбалар сыры. Олар әсіресе Хантау,
Қаратау, Іле-Шу мен Қырғыз Алатауының шатқалдарындағы тастарда көп
кездеседі.[12]
Облыстық тарихи-өлкетану мұражайының 1970-1980 жылдардағы облыс
өңіріндегі тарихи-мұраларды қайта есепке алумен бірге, әліде тізімге
ене қоймаған ескерткіштерді іздестіріп табу үшін бірнеше рет
ұйымдастырылған археологиялық экспедицияның нәтижесінде К.Байбосынов,
С.Әлепшиевтің жарық көрген Жамбыл облысы өңіріндегі тарихи-мәдени
мұралардың жиынтығы деген кітапшадағы таңбалы суреттер туралы
бірнеше материалдар енгізілген. Осы тақырып туралы облыстық,
республикалық баспасөз бетінде жарияланған және мұражай қорындағы
материалдарды пайдалана отырып, жалпы облыс көлеміндегі ғасырлар
тереңінен бізге жеткен ескерткіштерді жинақтай, ой елегінен өткізе
отырып, жалпы осы мекен еткен көшпенділердің тұрмыс-тіршілігін,
өнерін, діни нанымдарын, дүниеге көзқарастары туралы белгілі
тұжырымды ой айтуға мүмкіндік береді. Облыс көлеміндегі қолда бар
жинақталған материалдарды іріктей, оның тарихтарын зерттей келе
негізінен мынандай бірнеше топқа бөлуге болады.
Бірақ дегенмен осы уақытқа дейін бұл ескерткіштер белгілі
жүйеге келтіріліп зерттеле қойған жоқ. Тарихи деректерге сүйенетін
болсақ 1970 жылы белгілі ғалымдар ішінара біздің өлкеміздегі
Қойғабыр деген жерден тұңғыш рет ат пен түйе жегілген күймелі
арбалар суретін кездестірген. Сол жылдары осы Қаратаудың тағы бір
қойнауынан ертедегі суретшінің, әсіресе, қос өркешті түйе бейнесін
аса ұқыптылықпен салғанын кездестіргені Кең дала мен шөлдің ең
мұқтаж көлігін көрсету сөз жоқ көркем өнерінің басты тұлғасы болуы
кездейсоқ емес . Өткені түйе ерте кезден-ақ көшпелі халықтың бірден-
бір күнкөріс көлігі болғандығы белгілі.
Осы уақытқа дейін қос өркешті түйелер Қазақстанның оңтүстік
аудандарында біздің заманымыздың VIII-IX ғасырларында ислам дінінің
енуіиен қатар пайда болуы деп есептеліп келеді. Қаратау маңындағы
және Қазақстанның басқа жерлеріндегі археологиялық ғылыми зерттеу
барысында табылған деректер бұл байламды жоққа шығарып, қос өркешті
түйелер қазақ даласында бұдан үш мың жыл бұрын, яғни, қола
дәуірінің кезінде үй женуарларына айнағандығын дәлелдейді, сонымен
бірге осы тастағы суреттер біздің заманымызға дейінгі бірінші
мыңжылдықта маманданған әскери бөлім - түйе жеккен арбалар болғанын
айқын дәлелдеп отыр. Ал, сол жылдары Қазақстан Ұлттық ғылыми
Академиясының археология институтытының археологы Зейнолла Самашев
бастаған экспедиция Жамбыл ауданы Маймақ станциясының жанындағы тау
шатқалындағы сурет галлереясында көптеген осы сияқты құнды деректер
тапты.[13]
Өлке жеріндегі әлі де зерттеле қоймаған Шу ауданындағы
өзінің бастауын сонау Шу – Іле тауынан алған, аяғы Белбасар
ауылымен аяқталатын Үңгірлі сайының орта жерінде түстік жағындағы
биік қызыл гранит жарғабақтастарда әлі де есепке алынбаған көптеген
суреттер баршылық. Таңбалы тастардың орналасуына қарағанда
жарғабақтың төменгі етегінде ертеде Көшпенділердің қыстауы
болғандығын растайтын екі – үш қатар тастан қаланған құрылыстың орны
алдымен жерден ор қазып, қабырғалары жалпақ тастан өрілген үй мен
мал қорраның орны жақсы сақталған. Осы мекен – жайдың қарама – қарсы
биіктігінде бірнеше метр келетін гранит тастардың бетінде біздің
көзімізге бірден түсетін екі мүйіздері құйрығына дейін иіріліп
жасалған тау ешкілердің бірнеше суреттері нанымды шыққан. Мұндай
тау ешкілердің суреттерін З.Самашев Сақ өнерінің желісімен
жасалғандығын Шығыс Қазақстандағы Ертіс өзенінің жоғарғы жағындағы
Мойнақ сайындағы тастарда кездестірілген.
Осы тастарда тағы бір кездесетін суреттердің бірі – бұқалардың
суреті. Көптеген ғалымдардың зерттеуі бойынша тастағы бейнелер көп
халықтарда діни сипат беріп, соған орай әртүрлі ырым жасаған.
Үңгірлі сайында адам қолы жетпейтін ең биіктікте орналасқан мүйізді
алға қарай ұзаңқырап созылған бұқаның суреті бар, оның үстіңгі
жағында бұқаны қайтаруға атқа мінген шауып бара жатқан адам
бейнесі белгіленген. Осындай бұқа суреттері Алматы облысындағы
Тамғалы таста аңшылардың аулағанын көрсетсе, ал Медоевтің Жарғабақ
тастардағы суреттер атты еңбегінде Шу-Іле тауындағы Тамағалы
сайындағы бұқалардың киелі қасиетін бейнелейтін суреттер белгіленген.
Авторлар тас бетіндегі мұндай суреттерді біздің эрамызға дейінгі
II ғасырдың 2-ші жартысында қола дәуірінің туындысы екендігін
дәлелдеп отыр.[14]
Міне, біздің өлкеміздегі осы тәріздес бірнеше бұқалар
бейнеленген көріністердің жүйелі түрде көрінуі, аталмыш тайпалардың
діни ой-өрісінің даму ерекшеліктерін баяндайтын көркем өнер
туындысы болып есептеледі.
Көне суретшілердің бізге қалдырған тамаша туындылардың бірі –
бұғы суреттері. Тас бетіндегі көркемөнер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.