ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ

Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның (Оңтүстік Қазақстанның) қазақ
рулары мен тайпаларының этникалық және саяси топтасуының барған сайын
күшейе түсуі, қазақ халқы қалыптасуының ұзаққа созылған процесімен оған
қосарласа үш жүздің қалыптасуы процесінің аяқталуы, феодалдық қатынастардың
одан әрі дамып, нығаюы Қазақ хандығы түрінде өзінің қазақ мемлекеттілігі
пайда болуын туғызған объективті себептер болды.
Хандықтың негізін салушылар Ақ Орда билеушілері Ұрұс ханның ұрпақтары
керей мен Жәнібек еді. Шығыс Дешті Қыпшақта Ақ Орда хандары әулетінің
билігін қалпына келтіру жолында Шайбани әулетіне қарсы күресе отырып, олар
халық бұқарасының наразылығын пайдалана білді. Олар қоныс аударыға өз
бетерінше осыншама халықты көндіре алмаған болар еді. Жәнібек пен Керей өз
әулетінің саяси билікке деген құқығын қорғай отырып, өз мүдделеріне орай
қазақ рулары мен тайпалары ақсүйектерінің бір бөлігі мен шоғырланып алған
халықтың дербес мемелекет құрмақ болған талаптарын батыл тойтарыс беріп
отырды.
Өзара қырқыстар Қазақстан тайпаларын бытыраңқылыққа ұшыратты, олардың
біртұтас халық болып этникалық жағынан шоғырлануын қиындатты, өндіргіш
күштердің, соның ішінде адам қорының кемуіне әкелді.Экономикалық
құлдырауға соқтырды. Қазақ халқын бытыраңқылықтан, саяси шашыраңқылықтан
шығаруға көкейкесті міндетке айналды. Бұл міндет АқОрда мен Моғолстан
құрылған кезеңде аз да болса шешілді, бұл кезеңдерде жергілікті феодал –
ақсүйектер өкімет билігін өз қолдарына алды да, сол арқылы түркі тілдес
тайпалардың мемлекеттік бірігуіне, қазақ халқының өріс алған қалыптасу
процесінің жаңғыруына жағдай жаады. Қарастырып отырыған жағдайда Жәнібек
пен Керей бастаған қазақ тайпаларының Орталық және Оңтүстік Қазақстаннан
көшуі бұл тайпалардың Ұлы жүз тайпалармен саяси бірігуіне,Қазақ хандығының
құрылуына ең ақырында – қазақ халқының шоғырлануына қолайлы жағдай тудырды.
Зерттуеші – тарихшылар, сондай – ақ көне заман оқиғаларына байланысты
ізденіп жүрген көптеген әуесқойлар Қазақ хандығы тарихын есптеу үшін
қабылдаған бірнеше уақыттар немесе оқиғалар бар. Бәрінен бұрын Тарихи -
Рашидиде аталған көшу фактісі мен уақытына көңіл бөлінгені түсінікті. Бұл
мемелекеттің құрылуын ХҮ ғасырдың 50- жылдарының аяғында керей мен
Жәнібектің рулар мен тайпаларының бір бөлігінмен Жетісуға көшуін бастау
хақындағы пікір деректемелерден қолдау таба алмады, өйткені көшу уақытының
өзі қосалқы мағлұматтар арқылы белгіленген ғой.
Хандықтың құрылуы мен Шығыс Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің таралу
уақытын Мырза Мұхаммед Хайдар Дұғлаттың Тарихи -Рашидидегі мағлұматтарына
сүйеніп, В.В. Вильяминов – Зернов әлдеқашан – ақ хижраның 870 жыл, ХҮ
ғасырдың 60- жылдарының ортасы деп есептеуді ұсынған.
Осы мағлұматты толық келтірейік. Сол уақытта Дешті Қыпшақты Әбілхайыр
ханг биледі. ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарды көп мазалады. Жәнібек пен
Керй хан одан Моғолстанға қашып кеті. Есен – Бұға хан оларды шын ықыласымен
қарсы алып, Моғолстаның Батыс жерін құрайтын, Шу және Қозыбасы округіндегі
берді. Олар бұл жақта жақсы жайғасып алған кезде, Әбілхайыр өлген соң,
Өзбек ұлысы бұзылып сала берді: онда үлкен –үлкен шатақтар басталды. Оның
қол астындағылардың үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті,
сөйтіп олардың төңірегіне жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Олар енді
өзбектер- қазақтар(өзбек- қазақ)деп аталатын болды. Қазақ сұлтандарының
билігі 870 жылдан басталдан, бәрінде бір Алла біледі.
Осы ауқыт – хижраның 870 жылы – біздің жыл сануымыздың 1465-1466 жылдары
бес томдық (Қазақ ССр-нің Көне заманнан бүгінге дейінтарихында) Қазақ
хандығының құрылған уақыты ретінде алынғын. Бұл оқиға Жетісудың Батыс
бөлігіндегі аумағымен байлансыты деп көрсетілген. Қазақ тайпалары мен
руларының бір бөлігі Шығыс Дешті Қыпшақтан ондаған жылдар бойы тап осында
ауысып келген. Жетісуда іс жүзінде негізінен Моғолстан хандарының билігінен
шығып кеткен Ұлы жүз қазақтар қалыптасты.Моғолстанның жоғарыда аталған ханы
Есен – Бұға 1462 жылы өлгеннен кейін Жетісуда қазақ билеушілеріне қарсы
тұра алатын нақты күш болған жоқ. Мұның інісі Жүніс хан бұл кезде Ташкентте
жүрген. Осындай жағдайда бұл аумақта жаңа асяси құрылым – Қазақ хандығының
дербес шығуы толық жүзеге асатын әлі дәлелді құбылыс еді. Оның пайда болуы
және қазақ басшыларының дербес шығуы үшін 1468 жылы әбілхайыр өліміне
байланысты Дештідегі оқиғалардың барысын күтудің барысын күтудің қажеті жоқ
болатын. ХҮ ғасырдың 60- жылдары аяғы мен 70- жылдардың басында және одан
кейінгі жылдары қазақ хандарының билігі Қазақ хандығының құрамына
енгізілген басқа жерлері мен оны мекендеген халықтар, Түркістан (Оңтүстік
Қазақстаның Сырдариядағы бір бөлігі) және Шығыс Дешті Қыпшақтағ ұлан –
ғайыр жазық далаларда бірте – бірте кең тарай бастады. Өзбек ұлысында әулет
билігін ауыстыру туралы ғана емес, қалыптасқан қазақ халқының дербес
мемлекетінің пайда болуы жайлы мәселе қойылды.
Оның негізгі тұрғындарының ұлттық атауына орай тұңғыш мемлекет, Қазақ
хандығының құрылу уақыты туралы мәселе ғылыми әдебиетте, ал қазіргі уақытта
публистикада айтыс тудырып,үнемі ерекше көңіл бөлуді қажет етіп келеді. Бұл
мәселе осы мемлекеттің құрылған орнына да байланысты.
Қазақстан тарихы жөнінде неғұрлым ертеректегі басылымдарда хандықтың
құрылуы мен қазақ хандары билігінің Дешті қыпшақтың шығыс бөлігіне таралу
уақыты 1500 жылдан кейін Мұхамед Шайбани хан бастаған көшпелі өзбектердің
Мауараннахрға кетуіне байланысты оқиғалармен анықталады. ОлМұхамед Шайбани
өлген 1510 жылғы деп кейініректегі уақытпен де белгіленді: Шайбани өлген
соң, оның өкімет билігі жолындағы күрестен қолы босамаған ізбасарлары
далалық аудандардан қол үзіп ққалды.Бұл өзбек хандығы аумағындағы өкімет
билігінің бірте-бірте қазақ хандары мен сұлтандарының қолына көшуіне әкеп
соқтырды. Қазақ хандары бұдан 50 жыл бұрын Жәнібек пен Керей қашып барған
Жетісудан батысқа қайта оралды . Деректемелерден ешқандай дәлелдердің
табылмауына қарамастан қазақ билеушілері 1510жылға дейін қазақтардың
негізгі этникалық аумағында ешқандай билік құра алмаған болып шығады.
А.П.ЧулошниковҚазақ хандығы ХV-ХVІ ғасырлар шебінде құрылды деп жазды.
Сөйтіп ол құрылу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.