Ақ Орда және Әбілхайыр (Көшпелі өзбек мемлекеті) хандығы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

XIV-XV ғаысрларда Орта Азия мен Қазақстан халқы моңғол шапқыншы-лығының ауыр зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. Бүліншілікке ұшыраған шаруашылықты, қираған қалаларды қалпына келтіруге бағытталған шаралар жемісін беріп, және әлеуметтік жағдайлары біраз жақсарды. сонымен бірге бұл тұста моңғолдардың қол астында болып келген көптеген ұлыстар мен елдер дербес тәуелсіз мемлекеттер қатарына шықты. Осындай тәуелсіздікке ие болып Қазақстан жерінде алғашқы тер жергілікті этникалық негізде пайда болған ірі мемлекет - Ақ Орда хандығы. Оның шекарасы Жайық өзенінен Ертіске, Батыс - Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі халқы ерте заманнан осыдан мекендеген түркі қыпшақ тайпалары, сондай-ақ, Алтайдан осыдан қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керейттер, үйсіндер, қарлұқтар және басқалары.

Ақ Орда хандарының кестесі оларды болған уақыта қарай мынандай ретпен тізеді: Орда Ежен, Сартақ, Қоныша, Баян, Сасы-Бұқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Орыс хан, Қойыршық, Барақ, тағы басқа.

Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы ХІҮ ғасырдың екінші жартысы. 1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған орыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағына отыруға күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары Еділ бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хаджы - Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының жерін бағындырды. Бірақ Орыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. 1377 жылы Орыс хан қайтыс болып, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мәлікке көшкен-ді. Бірақ осы кезде Маңғыстау Үстіртінің билеушісі- Жошы әулеті- Түй Хожа Оғланның баласы Тоқтамсы Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды, сөйтіп, 1379 жылы өзін Ақ Орданың ханы деп жариялайды. Ақ Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие болған ол 1380 жылы Сарайды, Хаджы- Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысыорыс жеріне басып кірген Алтын Ода ханы Мамайдың1380 жылы Куликова даласында орыс әскерлерін жеңілуі нәтижесінде мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атып айтқанда, осыдан кейін Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ 1389-1391 және 1395 жылдары Ақсақ Темірдің Тоқтасықа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан Алтын Орда тас талқан боп қирады. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ігкі талас-тартыстан ХІҮғасырдың аяғы мен ХҮ ғасырдың бас кезінде Ақ Орда да әлсірейді.

1423-1424 жылдары Орыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жеңіп шығып, АқОрдада хандықты өз қолына алады. Дегенмен Ақ Орданың басты қаласы Сығанақ, сондай-ақ Сырдың орта ағысындағы қалалар Темір әулетінің қолында еді. 1425-1426жылдары Барақ Ақсақ темірдің немересі Ұлықбекке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сырдария бойындағы басқада қалаларды босатты. Жорықта жүріп 1428 жылы Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақтардың билігі Шайбан әулетіне көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орда жерінің елеулі бөлігін жаулап алды. Сөйтіп, 1227 жылы Жошы өліп, оның ұлысы екіге жіктелгенде жорықа шыққан Ақ Орда хандығы екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шарты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Көшпелі аудандарда мал шаруашылығы кеңінен дамыды. Қыруар бай феодалдардың қолына жинақталды, олар жердің нағыз қожасына айналды. Тарихи деректерде Ақ Орда елінде ақсүйектер жер иеленушілігінің инджу, милк, соқтұрғын сияқты түрлері және тархандық сый тарту белгілі болғаны да айтылады. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, зекет, тағар тәрізді салықтар төлеп, әртүрлі парыз-қарыздарды да өтеп тұрған.

Түркі тілдес тайпалар мекендеген Ақ Орданың ресми тілі-қыпшақ тілі немесе көне қазақ тілі болып саналды.

Батыс Түрік (ҮІ-ҮІІІ ғасырлар), түркеш-қарлұқ (ҮІІІ-Хғасырлар) және қимақ-қыпшақ (ХІ-ХІІ ғасырлар) дәуірлерінен бастап қазақ тайпаларының өз алдына халық болып қалыптасуы осы Ақ Орда кезеңінде үздіксіз жүрді.

Феодалдық бытыраңқылықтың күшеюі ХҮ ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстаның Солтүстік- Батыс және Орталық аймағында Ноғай Ордасы мен Әбілхайыр хандығының пайда болуына әкелді. Қазақстаның орталық, батыс және солтүтік-батыс бөлігінде бірнеше тәуелсіз феодалдық иеліктер құрылып, олардың арасында билік үшін күрес үздіксіз жүріп жатты. Осындай жағдайда Жошы әулетіндегі Шайбанидің ұрпағы Дәулет-Шайх-оғланның баласы Әбілхайыр саяси өмір сахнасына шықты. Орталық және Солтүстік Қазақстан тайпаларын билеп отырған топтардың қолдауымен ол 1428 жылы Тура өңірінде (Батыс Сібір) хан болып жарияланды. Оның хандығынң құрамына Қият, Маңғыт, Шыңбай, Найман, Қарлұқ, Үйсін тағы басқа сол сияқты тайпалар енді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.