ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушылары Абай, Ыбырай, Шоқан

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушылары: Абай, Ыбырай, Шоқан

Отарлау саясаты мәдениетке еш жерде де қолайлы болған емес. Орыс
отарлауы қалалық және егіншілік мәдениетті шеткі өңірлерде енгізу
мақсатында жүргізілген жоқ. Қайта олардағы барды жоқ қылып,мүлдем жойып
жіберуді көздеді. Дәлел ретінде мына бір мағлұматты қолдансақ : Петербургте
1866-18888жыдары айсайын шығып тұрған ғылыми-саяси журналы Дело өзінің
1869 жылғы 3-санында былай деп жазды : Ресей үшін қазақтар көшпелі ел
қалпында астығымыз бен қолөнер бұйымдарымызға кіріптар болып қалғаны
тиімді. Олар тері мен басқа шикізаттарды өндіруші ретінде қажет. Сондықтан
да оларды жартылай жабайы күйінде ұстау керек.
Еуразия даласын жаулап алған славяндық мәдениет осы даланың байырғы
тұрғындарын ноқталап қоюға тырысты. Ресей империясы өз қарауындағы
халықтарды ақ патшаға берілгендіктен идеясында тәрбиелеу мақсатымен әр
түрлі миссионерлік тәсілдерді шебер қолдана білді. Осындай ілімдердің бірі
Ресейдің басқа халықтар алдындағы тарихи-мәдени миссиясы деген бүркеніш
уағыз. Ағылшындардың бай мәдени мұрасы бар үнділерді шығармағаны сияқты,
орыстар Орталық Азия мен Қазақстанды отарлау және ассимиляциялау полигоны
бейнесінде қарастырды. Тіпті қазіргі күнге дейін осы миссионерлердің
таратқан төмендегідей қағидалары қоғамдық санада терең тамыр жайған.
Солардың бірі қазақтардың таза мұсылман еместігі туралы ұғым.
Араб алфавитін ығыстыру мақсатымен миссионерлер кириллицианы енгізуге
шақырды. Бұл орыстандыру саясатының негізгі құралы еді және олардың түбінде
қазақтарды христиан дінін қабылдауға әкелмек ойлары болды. Жас бала өз
сауатын туған тілінде ашқанымен, орыс алфавиті арқылы мәдени ассимиляцияға
ұшырайтын. Осының салдарынан бұрынғы шығыстық мәдени бағдар батыс
мәдениетіне ауды.
Қазақстан мәдениетінне үлкен үлес қосқан қазақтың алғашқы ғалымдарының
бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов орыстың әскери түлегі еді. Алайда Шоқанды
қазақ даласында орыстандыру саясатын жүргізуші деп бағалау үстірт пікір.
Арғы атасы Абылайды пір тұтқан Шоқан өз халқының мәдениетін жоғары деңгейге
көтеруге тырысты. Бұған негізгі құрал оның ағартушылық әрекеті болды.
Ағартушылық мәдениеттегі негізгі тетік-адам. Шоқан сыртқы әлемге дала
адамын түсіндіргісі келді. Осы мақсатпен ол қазақ және қырғыз халықтарының
миф-аңыздарын,салт-дәстүрлерін, діні мен тілін зерттейді. Шоқан жазған
Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының ескі аңыз әңгімелері, Қазақтардағы
шамандықтың іздері, Қашқария туралы жазбалар, Сахарадағы мұсылмандық
туралы ғылыми еңбектерде қазақ және басқа түрік халықтарының мәдениетіне
энцклопедиялық талдау берілген.
Шоқанды тек қазақ ағартушысы деп шектеу жеткіліксіз. Ол шын мәнісінде
нағыз ренессанстық тұлға. Не бары 30 жыл ғана өмір сүрген ол өзін дарынды
тарихшы, тіл маманы, географ, мәдениеттанушы ретінде Европа мен Азияға
таныстырып кетті.
Шоқан туралы айтқанда, алдымен көзге түсетін мәселе- мәдениеттанулық
дихотомия: Батыс пен Шығыстың арақатынасы. Патшалық Ресейде білім алған
империя офицері ретінде ол әрине, Чернякев экспедициясына қатысты, басын
қатерге тігіп, Қашқарияға жасырын барды. Ф.М. Достоевский, С.Р.Дуров,
Н.Г.Чернышевский сияқты орыстың озық ойлы ғұламалармен достасып, алдыңғы
қатарлы Еуропа мәдениетінен нәр алды. Шоқанның бар арманы өз халқының төл
мәдениетін, тарихын, тілін жоғары деңгейге көтеріп, жалпы адамзаттық
мәдениетке тең етіп қосу болды. Осының негізгі құралы деп кейбір
зерттеушілер Ресей мәдениетін қазақ сахарасында таратуды айтады. Омбыда
оқып жүрген кезінен бастап-ақ Шоқан екі түрлі Ресей бар екендігін сезеді:
бірі-озық ойлы, адамзатты ардақтаушылар, екіншісі-отаршылар,тонағыштар,
итаршылар.
Шоқан араласқан тағы бір мәдиенеттанулық мәселе мұсылмандық туралы
болды. Қазақтарды жылдам христиандарға айналдыра алмайтынына көзі жеткен
патша әкімдері исламның өздеріне қажетті жақтарын нығайту мақсатымен далаға
көптеген татар және Бұхар молдаларын жіберді. Шоқан осы саясатқа қарсы
шығып, орыс-қазақ мектептерін көбірек ашуды талап етті.
Қысқаша айтқанда, Шоқанның қазақ мәдениетіне қосқан үлесінің негізінде
Батыстың да, Шығыстың да тигізген әсері емес, өз халқының төл мәдениеті
жатыр. Шоқанның өзіне жүгенейік: Далалық орданың тұрғыны-қазақ өзінің
моральдық қасиеті, ақыл-ой қабілеті жөнінде отырықшы татар немесе түркі
шаруаларына қарағанда әлдеқайда жоғары тұр... Осынау дала көшпелілерінің
ақын жанды болып келетіні, ой-қиялының жүйрік болып бітетіні мұңсыз-қамсыз
көшпелі тіршіліктің арқасы болу керек немесе ұдайы ашық аспан астында, шет-
шегі жоқ шүйгін дала құшағында ғұмыр кешкен соң табиғат шіркінді Тәңірі
тұтқандықтан да болар. Түрік атаулы халықтар арасында өзінің ақындық
қабілет-дарыны жөнінен қазақтар бірінші орында болса керек.
Қазақ мәдениетінің кемелденуіне үлкен үлес қосқан тұлға-Ыбырай
Алтинсарин. Ыбырай халық ағарту ісінің практикалық және диалектикалық
мәселелерін шешуге тікелей ат салысты, алғашқы педагогикалық оқулық Қазақ
хрестоматиясын және қазақ балаларына орыс тілін үйретуге арналған оқу
құралдарын жазды. Сонымен бірге Ыбырай қазақтың әдеби тілінің негізін
салушылардың бірі және халықтық ауыз әдебиетін, әдет-ғұрпын зерттеуші
ретінде белгілі; ол жазған қазақтардың құдалық және үйлену рәсімдері
туралы, адамдарды жерлеу және еске алу салтары жөніндегі еңбектері жоғары
бағаланып,
1874 жылы Ы. Алтынсарин Ресейге географиялық қоғамының Орынбор бөлімшесінің
мүшесі болып қабылданды. Ыбырай өз қызметі мен шығармашылығында нағыз
ағартушы бейнесінде көрінеді.
Ыбырай өзінің ағартушылық қызметінде миссионерлік орыстандыру саясатын
қолдаған жоқ . Ол өз халқын білімге, мәдениеттілікке шақырғанда өркениетті
елдер қатарынакөтерілуді армандады.
Ыбырай 1884 жылы Қазан қаласында өзінің атақты Ислам Шариаты атты
кітабын шығарды. Қарапайым халыққа түсінікті тілмен жазылған бұл еңбегінде
ол мұсылмандылықтың негізгі қағидаларын қазақ мәдениетіне шебер қоса білді.
Шығыс Ренессансында қалыптасқан дін мен білімнің арасындағы үйлесімділік
идеясын Ыбырай өз заманына байланысты дамыта білді. Қай дінде болсын,
адамдар бір-бірін сыйлау керек делінеді, ал мәдиениетсіздіктің негізгі
себептеріне надандық, жалқаулық және мақтаншақтық жатқызылады.
Ұлы ойшыл ақын сонымен бірге ежелгі мұра мен бұқаралық мәдениеттегі
теріс жақтарды да анық көре білген. Ол ислам дінін өз мақсаттарына
бұрмалаған кейбір діни өкілдері әділ сынға алады.
Зарзаман ақындарынан Абайдың бір айырмашылығы, ол әлі құрыған уайым мен
мұңның орнына қазақ мәдениетінің кері тартпа жақтары мен кемшілктерін
түсінетін көзаштық қосылу үшін, дейді абай, ең алдымен қазақ халқы
төмендегідей кеселді қылықтардан құтылу керек : Күллі адам баласын қор
қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі-надандық, екінші-
еріншектік, үшінші-залымдық деп білесің. Надандық – білім-ғылымның жоқтығы,
дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хауандық болады.
Еріншектік-күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Тлаапсыздық , жігерсіздік,
ұятсыздық, кедейлік-бәрі осыдан шығады. Залымдық-адам баласына дұшпан
болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан есебіне қосылады.
Осындай теріс қылықтарды атап айтқанда Абай өз халқының бойындағы
кемшіліктерді де көрсетеді. Абайдың қазақ мәдениетіне қосқан тағы бір үлесі
Ақыл мен Жүректің арақатынасын заман талабына сәйкес шешуінде жатыр. Бұл
мәселе ежелден Шығыс өркениетінде жан-жақты талқыланған.
Ұлттық мәдениеттің қорғаушысы деп Абай Руханилықты, Имандылықты, Сезімді
ұсынады. Ақыл, Ерік және Жүрек таласы соңғысының пайдасына шешіледі.
Пайдаланған әдебиет : Т.ғабитов, Х.Құлсариева,А.Мүтәліпова
Мәдениеттану
Алматы 2003

Қазақ билерінің шешендік рөлі

Түбінде баянды еңбек егін салған,

Жасынан оқу оқып білім алған,

Би болған, болыс болған, өнер емес

Еңбектің одан өзге бәрі жалған.

Абай.
Аталмыш куезеңде қазақ халқының материалдық және рухани берік қалыптасты,
өткен дәуір мәдениетімен, оның озық дәстүрлерімен сабақтасқан байланыста
болды. Қоғамдық қатыныстардың етек алып дамуы, халықтардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру проблемалары мәдениетке қатыстары бар көптеген маңызды
мәселелерді шешуді қажет етті.
ХҮІІІ ғасырға дейін қазақ ақын- жазушыларының есімдері, олардың
творчествосы, олар өмір сүрген кезең бізге онша мәлім емес еді. Мысалы:
Сыпыра жырау, Шалкиіз жырау шежірелерде, аңыз- әңгімелер мен эпостарда ғана
аталғаны болмаса, олардың өмірі мен шығармалары туралы нақты деректер
беймәлім еді.
Тек ХҮІІІ ғасырдың орта шенінен, қазақ жерінің едеәуір бөлігі Ресейге
қосылған кезден бастап Орыстың ғалымдары мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.