ШЕТЕЛДІК АЗИЯҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

ШЕТЕЛДІК АЗИЯҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА БЕРЕЙІК

Территориясы, шекарасы, жағдайы: елдер арасындағы үлкен айырма шылықтар.
Шетелдік Азияның территориясы солтүстіктен оңтүстікке қарай 7 мың км-ге
дерлік, ал батыстан шығысқа қарай 10 мың км-ден астам қашықтыққа созылып
жатыр. Аймақтағы екі ел — Қытай мен Үндістан алып елдерге, калғандарының
көпшілігі — айтарлықтай ірі елдерге жатады. Бірақ осымен қатар, Азияда
шағын елдер де көп, микромемлекеттер де бар. Көптеген елдердің шекарасы
жақсы байқалатын табиғи шептёр арқылы өтеді. Бірқатар жерлерде, мысалы,
Гималайда, бұл экономикалық және басқа байланыстар үшін едәуір кедергі
келтіреді.
Аймақтың экономикалық-географиялық жағдайы үш басты белгілермгп
сипатталады.
Біріншіден, бұл көршілік жагдай, ол көбіне Азияның төрт ірі аймағыпыц
әрқайсысындағы елдерді біріктіреді.
Екіншіден, бұл көптеген елдердің теңіз мақайындагы жагдайы, мүныц о.п аса
маңызды дүниежүзілік сауда жолдары ететін Тынық, Үнді және Атлант
мүхиттарына шығуды қамтамасыз етеді.
Мысал. Вьетнамның территориясы Оңтүстік Қытай теңізінің жағалауып бойлай
1700 км-лік жіңішке алқап түрінде созылып жатыр. Географтардым бұл елді
"Үндіқытайдың Тынық мүхит үстіндегі балконы" деп атауы тегіи емес,
Вьетнамның басқа елдермен бүкіл байланысы теңіз жолдары аркылы өтеді.
Үшіншіден, бұл кейбір елдердің ішкері орналасқан жағдайы, мұның І тұтас
алғанда аса ұтымды емес.
Мысал. Материкке ішкері орналасқан Монғолия дүние жүзінде п
шығар жолы жоқ, территориясы жөнінен ең үлкен мемлекет.Ол басқп мен
негізінен Ресейдің көлік жүйесі арқылы байланысады.
Шетелдік Азияның саяси картасы соңғы уакыты
өзгерістерге үшырады. Екінші дүниежүзілік соғыстың алдында онын 90%-і
отарлар мен жартылай отарларда түрды. Қазір аймақтын елдері дерлік —
егемен мемлекеттер. Соған қарамастан, Таяу Шығыста әлі де Палестина
мемлекетінің проблемасы шешілмеген. Демаркациялы сызық Кореяның КХДР мен
Корея Республикасына бөліп түр. Иран мен Ирак, Үндістан мен Пәкістан,
Жапония мен Ресей арасында территориялық дау бар.
Шетелдік Еуропадағы секілді, шетелдік Азияда да республикалар,
монархиялар, федерациялы мемлекеттер бар.
2. Табиғат жағдайлары мен байлықтары: қарама-қарсылықтар аймағы.
Тұтас алғанда, аймақтың ауыр өнеркәсіп үшін негіз түзетін минералдық
байлықтары барынша алуан түрлі. Тас көмірдің, темір және марганец
кенің бірқатар кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі алаптары
Қытай,Үндістан платформалары шегінде шоғырланған. Альпі-Гималай және Тынық
мұхиты қатпарлы (кенді) белдеулері шегінде түсті және сирек кездесетін
металдар кені басым. Алайда, аймақтың халықаралық географиялық еңбек
бөлінісіндегі рөлін анықтайтын басты байлығы — мунай.
Оңтүстік-Батыс Азия елдерінің көпшілігінде мұнай мен табиғи қоры
барланғанына қарамастан, олардың негізгі кен орындары Сауд Арабиясында,
Кувейтте, Иракта, Иранда орналасқан. Қорының көптігіне қоса, оларды
өндірудің геологиялық жағдайлары да ете тиімді.
Дүние жүзіндегі аса ірі әрі өте аз зерттелген қайраңдардың бірі — Шығыс
және Оңтүстік-Шығыс Азияның шеткі теңіздерінің қайраңында мұнай сн табиғи
газды іздестіру қарқынды жүргізілуде.
Аймақтың ауыл шаруашылығын дамытуға қажетті табиғат байлықтарының
алғышарттары да барынша алуан түрлі. Осыған қарамастан, елдердің көпшілігі
үшін екі басты проблема бар.
Біріншіден, бұл жер қорының жеткіліксіздігі. Үлкен тау сілемдерінің, шөл
және шөлейт кеңістіктердің болуы жер қорының құрылымына күшті ықпал етіп
оның нәтижесінде аймақтағы елдердің көпшілігінде егістік жермен қамтамасыз
етілу жан басына шаққанда не бары 0,1—0,2 га болады, тіпті оған да
жетпейді, оның үстіне халықтың саны өскен сайын ол кеми береді.
Екіншіден, бұл агроклимат қорларын тиімді пайдалану проблемасы. Аймақ
территориясының көпшілік бөлігіндегі жылудың қоры өсімдіктердің
ауылшаруашылық маусымы бойында немесе тіпті жыл он екі ай өсуіне мүмкіндік
береді. Ал ылғал қоры өте әркелкі таралған. Егер муссонды климат
аудандарында қолдан суару қыс кезеңінде ғана жүргізілетін болса, оңтүстік
Батыс Азияның құрғақ тропиктері мен субтропиктеріңде ол бүкіл жыл бойында
қажет. Тұтас алғаңда, аймақтағы бүкіл су қоры суару үшін пайдаланылады.
Дүние жузіндегі суарылатын жердің 34-і осында. Суармалы жерлердің жалпы
көлемі жөнінен Қытай дүние жүзінде бірінші, Үндістан екінші орын алады.
3. Халқы: ұдайы өсуі, этникалық және діни құрамы, орналасуы, урбандалу
Аймақтаты халықтың ұдайы өсуі демографиялық жарылыс Күбылысына
байланысты. Араб елдері осы жарылыстың ошағы болып отыр.
Шетелдік Азия халкының этникалық құрамы ерекше күрделі: этнограф-ғалымдар
мұнда әр түрлі тіл әулеті мен топтарына жататын 1 мыңнан астам ұлт түрады
деп есептейді. Олардың ішіңде өте ірі, сондай-ақ таулы жерлерге шашырай
қоныстанған өте аз санды халықтар да бар. Елдердің көпшілігі көп ұлтты
елдерге жатады,
Мысал. Үндістан мен Индонезияның әрқайсысында 150-ден астам, Филип пинде
— 100-ге жуық, Қытай мен Вьетнамда — 50-ден астам,
Иранда, Ауғанстанда, Мьянмада, Таиландта — 30-дан астам ұлттар түрады.
Этникалық құрамы күрделі болып келетін бірқатар елдерде (Үндістан, Шри-
Ланка, Кипр), үзақ уақыттан бері шиеленіскен ұлтаралық жанжалдлр басылмай
отыр.
Аймақтың халқы өте әркелкі орналасқан. Мүилліи оір ио люсте —
теңіз маңайьюдағы жазықтар, өзендердің аңғарлары болса, екінші
полюсінде- — шөлдер мен шөлейттер, биік таулар, тропик ормаңдары
жайғасқан.
Мысал. Бангладеш жер. көлемі жөнінен дүние жүзінің елдері ішінде 87-
орын, ал халқының саны жөнінен — 8-орын алады. Осынау ойпаңға орналасқан
елде халықтың орналасу тығыздығы 1 км2-ге 800 адамнан асып кетті. Кейбір
аудандарда ол 1 км2-ге 2000 адамға жетеді! Дүние жүзіңдегі халық сирек
қоныстанған елдердің бірі — Монғолиада 1 км2-ге орта есеппен 1 адамнан сәл
гана асады.
Аймақтың көптеген елдеріңде болып жатқан қалалық жарылысқа байла-нысты
урбандалу халықтың орналасуьша барған сайын көп ықпал етуде. Үлкси қалалар,
"миллионер қалалар" ерекше тез есуде. Осыншама мөлшерде және алуан түрлі ел
кездесетін жағдайда қалалар арасында өте үлкен айырмашылықтар болатынын
сендер түсінесіңдер. Солай дегенмен, географиялық әдебиетте азиялық (шығыс)
қаланың жиынтық бейнесі қалыптасқан.
Шетелдік Азияның кейбір қалалары бүдан бір жарым-екі, болмаса үш-терт мың
жыл бүрын пайда болған. Олардың кейбіреулері қазір "елі і .ш.іларға"
айналып, олардың орнывда көптеген туристерді қызықтыратын үиіііділер ғана
қалған. Түркиядағы Троя, Ирактағы Вавилон, Сириядағы ІІ.ільмира, Ливавдағы
Баальбек, Пәкстандағы Мохевджо-Даро осындай қалалар. Бірақ кейбір белігі
"тірі" сақталған қалалар да бар. Олар, мысалы, Пекин, Дели, Варанаси, "Мың
бір түннің" қаласы — Бағдад, Стамбул, Игрусалим.
Аймақтың ауылдық елді мекендеріне қыстақтық (деревня) форма барынша тән.
Әлі де кешпелі тұрмыс салты сақталған монғолдарда, ауғандар, бәдәуи-
арабтарда ("баду"— шел деген сезден шыққан) және басқа халықтарда
құрастырмалы киіз үй немесе шатыр негізгі баспана болып саналады.
4. Шаруашылығы: өнеркәсіптің даму деңгейі және халықаралық маман-дануы.
Соңғы онжылдықтар ішінде шетелдік Азияның дүниежүзілік шаруашылықтағы рөлі
айтарлықтай есті. Бірақ мүнда жеке елдердің даму және мамандану
деңгейіндегі айырмашылықтар шетелдік Еуропадағыға қарағанда әдеқайда
айқынырақ байқалады. Мұның ең алдымен өнеркәсіп өндірісіне катысы бар,
аймақта алты топ елдің өнеркәсіп еңдірісі қызмет етеді.
Біріншіден, бұл екінші дүниежүзілік соғыстан кейін батыстағы "№ 2
деркаваға", "үлкен жетіліктің" аймақтағы бірден-бір мүшесіне айналған
Жапония. Ол көптеген маңызды көрсеткіштер бойынша Батыстың экономикасы
дамыған елдері ішінде жетекші орын алады.
Екіншіден, бұл бір ұрпақтың кез алдында түлеп, экономикалық
және әлсуметтік дамуда зор табыстарға жеткен Қ ы т а й мен
Үндістан. Алайда жан басына есептегендегі көрсеткіштер бойынша бұлар
әлі де дүниежүзінің көптеген елдерінен артта қалған.
Үшіншіден, бұл Азияның жаңа индустриялық елдері, ең алдымсн
Корея Республикасы, Тайванъ, Гонконг және Сингапур. Бұлар соңғы
уақытта өздері жүзеге асырған экономикалық секірудің арқасында "Азия
жолбарыстарының" (немесе "айдаһарларының") төрттігі деп атала бастады.
Таиланд пен Малайзияны да осы елдерге жатқы 80—90-жылдары экономикалық
өрлеуді басынан өткізілген Түркия да осылар жақындап келеді.
70—80-жылдары бұл елдердің экономикасы жапон үлгісіне сай қайта қүрыды.
Оларда ірі автомобиль, мұнай еңдейтін, мұнай-химия, кеме жасау әсіресе
электр техникасы мен электрон өнеркәсібі пайда бодды; мұнда жыл ондаған
миллион радиоқабыддағыш, теледидар, магнитофон, бейнемагнии шығарылады.
Киім, мата, аяқкиім секілді басқа да жаппай тұтыну өнімдер шығару өсіп
келеді. Бұл елдердің "экономикалық кереметі" жергілікті мендердің
белсенділігіне де байланысты, оның үстіне, ұлтаралық корпорациялар ең
алдымен олардың экономикалық-географиялық жағдайларының ұтымдалығына,
ерекше тезімді, тәртіпті және сонымен қатар айтарлықтай арзан жүмыс күшіне
сүйеніп, оларды өздерінің капиталдарын жүмсауға болатын ретінде таңдап
адды. Бірақ бүкіл ғылымды көп қажет ететін, сондай-ақ басында өнімдер Батыс
елдерінің рыноктарына арналған.
Төртіншіден, бұл Парсы шығанағындағы мұнай өндіруші елдер тобы. Мұнай
сатудан түсетін орасан мол табысқа сүйене отырып, бұл елдер қысқа мерзім
ішінде "ғасырдан секіріп" етті, осының арқасында Парси шығанағы аймағы
мұнай мен табиғи газ өндіретін, мұнай химиясы, металлур гия және басқа
салалары бар маңызды өнеркәсіпті ірі аудандардың біріне айналды. Саз
балшықтан тұрғызылған ортағасырлық қалашықтардың орнына осы заманғы
өнеркәсіп орталықтары пайда болды. Электровды есептеу машиналары реттеп
отыратын тамшылатып суару кеңінен пайдаланылады. Мектеп оқушылары жас
кезінен компьютермен жүмыс істеп үйренеді.

5. Шаруашылығы: негізгі ауылшаруашылық аудандары. Шетелдік Азияның
көпшілік елдерінде еңбекке жарамды халықтың негізгі бөлігі ауыл
шаруашылығында еңбек етеді. Әрине, бұл саланың бүкіл аймаққа тән кейбір
белгілері бар. Оларға тауар және тұтыну шаруашылығының, помеиктің жер
иелену мен шаруалардың жерді пайдалануының үйлесімділігі, азық-түліктік
дақылдардың басым болуы жатады. Олардың бәріне жағдай: көптеген елдерде
азық-түлік мәселесі әлі де шешілмеген ең алдымен ондаған миллион
адам ұдайы аштықтың шегіңде жүретін оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия
елдеріне қатысы бар. Осыншама кең территорияда алуан түрлі ауылшаруашылық
аудандарының қалыптасқандығы түсінікті жағдай.
Олардың ішіндегі аса маңыздысы — бұл Шығыс, Оңтүстік-Шығыс және Оңтүстік
Азияның бүкіл муссонды секторын қамтитын күріш егетін. Янцзы, Сицзян,
Хонгх, Меконг, Иравади, Ганг және Брах-ІПутраның жыл сайын су жайылуынан
нәр алатын атыраулары мен (Прлары кәдімгі "күріш ландшафтылары" болып
саналады. Олар шын жыл он екі ай бойы тынымсыз шаруашылықпен айналысатын
миллион адамды асырап келеді: көктемгі күріш егуден кейін.
Аймақтың қалған территориясында бидай, тары тектес дақылдар, ж а й ы
лымдық мал шаруашылыгы басым. Ірі қара, қой, ешкі, жылқы, түйе
өсіреді, қаракөл, жүн, ет өнімдерін, тері сатады.
Мәселен, экстенсивті әдіспен жүргізілетін мал шаруашылығы әлі де
Монғолияның басты ерекшелігі болып отыр. Оңтүстік-Батыс Азияд. Ауғанстанда
жайылымдық мал шаруашылығы жазираларда егіншілікке үштаСІ жүргізіледі.
6. Айналадағы орта және экологиялық проблемалар: түлей бастау Адамдық іс-
әрекетінің айналадагы ортага теріс ықпал етуі шетеядік Азияда кеқ тараган
қубылысқа айналды. Елдердің көпшілігінде атмосфер.і ластануда, су қорлары
азаюда, топырақ эрозияға үшырауда, өлі жер көлемі үлғаюда. Мұның себептері
— бірқатар "лас" өндірістердің дамуы, пайдалм қазбаларды ашық әдіспен
өндіру, егіншілік пен мал шаруашылығын экстеи сивті жүргізу, қалаларда осы
заманғы коммуналдық шаруашылықтардың бм мауы. Апатты су басу көбейіп
барады, бұл әсіресе Бангладеште жш кездеседі. Ормаңдардың селдіреуі күшейіп
келеді, әсіресе Гималайдың етегіндегі ормандар азайып барады. "Үндістанда
ормаңдар ауыр науқас, Непалда қурап жатыр" деген сөз бар.
Жапонияда, Қытайда, Сингапурде Парсы шығанағы елдерінде, Израильде
табиғат қорғау шараларына айтарлықтай көңіл бөліне бастады. Алайда
экологиялық мәселелердің көпшілігі әлі де шешілмей отыр.

2. ҚЫТАЙМЕН ТАНЫСАЙЫҚ

1. Территориясы, шекарасы, жағдайы: көлемділігі жөніндегі
түсіпік. Қытай Халық Республикасы — территориясының көлемі жөнінен
дүние жүзінде үшінші орын алатын мемлекет. географиялық жағдайы
едәуір тиімді.
Қытай 23 провинцияға (Тайвань аралын қоса алғанда) және орталыққ
бағынатын үш қалаға — Пекин, Шанхай, Тяньцзин — бөлінеді. Елдегі кейбір
провинцияларда Еуропаның ең ірі елдеріндегідей мөлшерде халык тұрады.
2. Халқы: саны, ұдайы өсуі, этникалық құрамы, қоныстануы. Қытай екі
мың жылдан бері жер шарындагы еқ халқы көп ел болып келеді.
Қытай дақылдарының біріңде "Жэнь шань, жэнь хай"—"Адам тауы, адам теңізі"
айтылуы кездейсоқ емес. Қытай Халық Республикасы қүрылған 1949 ж халқының
саны екі есе өсіп, 1990 ж. бүкілқытайлық сәйкес 1 млрд. 134 млн. адам
болды. Сендер Қытайда белсенді деморафиялық саясат жүргізіліп жатқаны
жөнінде білесіңдер. Осыған қараміағы оның халқы 2000 ж. қарай 1,3
млрд. адамнан асатын болады. Бұл қытай
қоғамы өмірінің барлық жақтарьша ықпал етеді. Қытайда 700 миллионмші
еңбекке жарамды адам бар, олардың 25-сінен астамы жастар
Этникалық құрамы бойынша алғанда Қытайда халықтың басым
көпшілігі қытайлар (өзіндік атауы — "хань" немесе "ммьлықтар")
Олар елдің бүкіл шығыс жартысына қоныстанған.
Қытайдың бүкіл халқына есептегенде шағын ұлттардың үлесі 8% қана
қарамастан, бұл елді әдетте көп ұлтты елге жатқызады. Оның қытай емес
ұлыстар мен этникалық топтардың жалпы саны жуықтайды және бұған қоса, олар
әр түрлі үш тіл әулетіне жатады. Олардың жалпы саны 80 млн. адамнан асады.
Үшіншіден, олар ел ториясының жартысынан астамына қоныстанған.
Аймақтағы басқа елдердегі секілді, Қытайда да халық өте әркелкі лыстанған:
халықтың 90%-і дерлік ел территориясының 13 шоғырланған. Урбандалу деңгейі
жөнінен Қытай таяуда ғана урбандалған елдердің қатарына жататын. Бірақ
қалалық жарылыс оны, қазір қалалық елді мекендердің, үлкен қалалар (450)
мен іллионер" қалалардың (34) жалпы саны, сондай-ақ қалалықтардың абсо-пік
мөлшері жөнінен ел дүние жүзінде бірінші орын алады. Алайда деревнялардың
саны жөнінен де дүниежүзілік біріншілікті бермей, олардың саны шамамен 700
мың.
Шаруашылығы ең алдыамдық меншікке негізделіп, бірыңғай жоспармен дамитын
Қытай ірі индустриялы мемлекетке айналды. Ол өнеркәсіп өндірісінің
жалпы көлемі жөнінен дүние жүзінде төртінші-бесінші, ал
өнеркәсіп орындарының мөлшері (750 мың) және оларда еңбек ететін
адамдардың саны жөнінен І орынға шықты. Қазір Қытайдың "келбеті"
кебіне ауыр өнеркәсіпке ал ол негізінен отандық қорларға сүйенеді. Отын-
энергетика кешенінің негізін көмір өнеркәсібі қүрайды.
көмір өндіру көптеген алаптарға белінген; олардың неғүрлым ірілері (Датун)
солтүстік бөлігінде орналасқан. Мұнай өндіру де шашырай орналасқан, бірақ
оның жартысы басты кен орнында (Дацин) өндіріледі. Электр энергиянын 34
территорияға шашырай орналасқан жылу электр станцияларында Қытайда су
энергетикасын дамытудың аса ірі бағдарламасының бірі асырылула; СЭС-тердің
басты тізбектері Янцзы және Хуанхэ өзен бастауларында салынуда. Алғашқы екі
АЭС тұрғызылған. Энергияның гүрлі емес түрлері — геотермалдық, толысу
энергиялары пайдаланыла бастады.
Сендердің біліп отырғандарыңдай, тас көмір және темір кен
орындарына немесе олардын жүк тасқыньша бағдар үстайтын толық ірі комбина
тар металлургиялық кешеннің негізін қүрайды.
Мысал. Елдің солтүстік-шығысындағы Қытайдағы аса ірі Аньшан
металугия комбинаты жергілікті кокстелетін көмір мен темір кенін
пайдаланады. Мұнда жылына 7—8 млн. т болат қорытады.
Машина жасау кешенінде маманданған емес, әмбебап кәсіпорындар.Олар
бәрінен бүрын ірі қалаларға, теңіз порттарына, металлургия базаларына
қарай икемделген. Бірақ машина жасау біртіндеп шағын қалаларға да ене
бастады. Бұған тұрмыстық электр техникасы мен электроник
дамуы
септігін тигізуде.
Тоқыма өнеркәсібі — Қытайдағы жеңіл өнеркәсіптің басты саласы. Ол
кегізінен ішкі рынокқа жүмыс істейді; Қытай мақта матасын шығарудан дүние
жүзінде бірінші орын алады, тұрғындарының басым көпшілігі осындай матадан
тігілген киімді киеді. Жібек өнеркәсібі де дәстүрлі салалардың қатарына
жатады. (7-тапсырма).
Қытай экономикасында ауыл шаруашылыгы өте үлкен орын алады, онда 400
млн. адам еңбек етеді.

Басты егіншілік аудандары елдің шығыс бөлігінде орналасқан. Бұл бидай,
Гаолян, жүгері басым өсетін "сары Қытай" және күріш егістігіне маманданған
"жасыл Қытай"; шай плантациялары да осында жайғасқан.
Казіргі Қытайды әлі де экономикасы дамыған елдерге жатқызуга бол
майды. Ол ұлттық табыстың жан басына келетін керсеткіші бойынша
экономикасы дамыған елдерден ғана емес, сондай-ақ көптеген дамушы елдердеп
ді артта қалған. Өнеркәсіп өнімдерінің түр-түрі, сапасы, ғылыми-
техникалық деңгей, еңбек өнімділігі жөнінен де осыны айтуға болады. Ал ауыл
шаруашылығы негізінен қиын интенсивті күйінде қалуда. Келік
экономиканың түсы болып отыр.
90-жылдардың басына қарай елде экономикалық реформалардың біріііпи кезеңі
аяқталды. Екінші кезеңде (2000 ж. дейін) "сяоканға", немесе "шагыи
жақсылыққа" жету белгіленген. Ал үшінші кезең XXI ғасырдың ортасым дейін
есептелген.
4. Ішкі айырмашылықтар мен қалалар. Территориялық жоспарлауды жетілдіру
мақсатында 80-жылдары Қытайда үш — Шығыс, Орталық және Батыс экономикалық
зона белгіленді.
Ш ы ғ ы с (теңіз маңы) зона экономикалық жағынан
неғүрлым дамыған аймақ. Өнеркәсіп орталықтары мен
тораптарынын көпшілігі, көптеген ауылшаруашылық аудандары, келік
магистральдары, барлық теңіз порттары осында орналасқан. Аса ірі қалалар да
осы зонада.
Қытайдағы қалалардың ең үлкені — Ш а н х а й. Ол теңізден 50 к м
қашықтықта Янцзы езенінің сағасына қүятын Хуанпу езеніңде орнал.и
(қазақшаға аударғанда — "теңіз маңындағы қала"). Бұл дүние ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.