Кәсіптік білім беруде қазіргі заман талаптарына сай халықтық педагогика элементтері мүмкіндіктерін қолданудың теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазіргі кездегі білім алушыларға халықтық тәрбие берудің педагогикалық және психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.1 Халықтық тәрбие берудің зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кәсіптік тәрбие берудегі халықтық педагогика элементтері жүйесі ... ..
1.3 Білім алушыларға халықтық тәрбие берудің тарихи педагогикалық көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Кәсіптік білім берудегі халықтық тәрбие жұмысын ұйымдастыру жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Колледжде тұлға тәрбиесінде халықтық педагогиканы қолданудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіптік оқытуда халықтық тәрбиені үйымдастыру жағдайлары ... ...
2.3 Тұтас педагогикалық процесте білім алушыларды халықтық тәрбиелеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесідей нормативтік құжаттарға сілтеме жасалды:
Қазақстан Республикасының Президентiнiң "Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiн құру туралы" Жарлығы
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы
Қазақстан Республикасы әскери доктрина және әскери құрылыс тұжырымдамасы
"Еңбек кодексі" 15.05.2015 ж
Қазақстан Республикасының "Еңбек қауіпсіздігі мен қорғау туралы заңы" 24.02.2004ж
Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы
Мемлекеттік білім беру стандарты
ҚР Конституциясы
ҚР азаматтарының халықтық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасы Бiлiм министрлiгi "Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасы"
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қамтылды:
Азаматтық тәрбие - азаматтық сезім, сана, тұлғаның азаматтық сапасын, нақты азаматтық бағытын, халқына саналы түрде, өз еркімен қызмет етуге дайын болу.
Азаматтық - патриотық тәрбие - жастарға қажетті құқықтарын іс жүзінде қамтамасыз етуге, жастар мен мемлекет арасындағы құқықтарды қатынастарды қамтамасыз етуге бағытталады.
Ұлттық - халықтық тәрбие - жастар бойында кіші Отанға деген сүйіспеншілік сезім, ұлттық дәстүр мен мәдениетке құрметпен қарау, өз халқына деген мақтаныш сезімінің қалыптасуы (аз халық болса да).
Ерлік - халықтық тәрбие - ата дәстүрлердегі ерлік құндылықтарды бағалай білу, оған деген мақтаныш сезім, әскери мамандықтарды, айрықша тарихи күндерді насихаттау.
Әскери халықтық тәрбие - ерлік - халықтық тәрбиемен тығыз байланыста жастардың бойында терең халықтық сананы қалыптастыру, Отанға қызмет ету және оны қорғау идеясы.
Тәрбие - қоғамдық, өндiрiстiк және мәдени өмiрдiң белсендi қатысушысын даярлауды мақсат етiп қойған, жеке адамды қалыптастырудың жүйелi үрдiсi әрқашан белгiлi әлеуметтiк-экономикалық қоғамда, қоғамның өндiрiстiк-обьективтiк жағдайына сай жүредi.
Тәрбиелiлiк - адамзат қоғамында әлеуметтiк тұрақты заң болып қалыптасқан адамгершiлiк қарым-қатынас нормаларын бойына сiңiрiп, оны күнделiктi өмiрде қолдануды дағдыға айналдыру.
Қосымша бiлiм беру - білім алушылардың алған бiлiм, бiлiк, дағдыларын дамыта отырып, білім білім алушының жекелей қызығушылығын қанағаттандыру үшiн және тұлғалық қасиетiн дамыту үшiн ұйымдастырылатын жүйе.
Тәрбие әдiсi - тәрбиенiң мақсаты мен мазмұнын жүзеге асырады.
Тәрбие әдiсi - тәрбиенiң алған қойған мақсаты арқылы айқындалады.
Тәрбие әдiсi - мұғалiмнiң қолданған тәсiлi арқылы жүзеге асады.
Тәрбие тәсiлi - тәрбие әдiсiнiң iс-әрекеттiнiң қажеттiлiгiн, тәрбиелiк мәнiн айқындайды.
Тәрбие тәсiлi - әдiстердi белгiлi бiр жағдайларда нақты пайдалануды қамтамасыз етедi.
Ұлттық патриотизм дегенiмiз - елi мен жерi, халқының бостандығы және мемлекет ретiнде жер бетiнде сақталуы үшiн, ұлт намысын жоғары дәрежеде ұстау үшiн күресу. Ұлттық патриотизмдi қазақ патриотизмi деп те қарастыруымызға болады.
Ұлттық патриотизм - ұлт бостандығы, елi мен жерiнiң тәуелсiздiгi, бiлiм мен ғылым, мәдениет, спортта әлем сатыларының биiк шыңынан көрiнуi негiзгi ұстаным болып табылады.
Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтiн барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi әлемдiк биiктен көрiну үшiн бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтiк тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, елiмiздегi бейбiтшiлiк, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау.
Халықтық құндылық дегенiмiз - қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту, елi мен туған жерiн, Отанын сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiн сақтау үшiн күресу.
Қысқартулар мен белгілеулер
Дипломдық жұмыста кездесетін қысқартулар мен белгілер:
ТМД - Тәуелсіз мемелекеттер достастығы
КСРО - Кеңестік социолистік республика одағы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНЕСКО
КЖжКО
ҚазМемҒТЗИ
т.б. - тағы басқа
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестiлiгi: Бұл дипломдық жұмыста кәсіптік білім беруді жүзеге асыруда болашақ мамандарды арнаулы пәндерді оқып үйренуін ұйымдастыруда халықтық педагогика элементтері негізінде жүргізі мәселесіне ерекше назар аударылып отыр.
Ұлттық патриотизмнiң дамып, қалыптасуы туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақ халқы - тамырын жетi қабат жер астына жiберген алып бәйтеректей, өзегiн ғасырлар тереңiне тартып, дауылдармен алысып, тағдырымен алысып, өсiп-өркендеп кел жатқан байырға халық. Оның тарихы, кейбiреулер айтып жүргендей, кешегi Қазақ хандығы шаңырақ көтерген ХV ғасырдан басталмайды. Хандықтың құрылуы бiр басқа, халықтың қалыптасуы бiр басқа.
Бүгiнгi күн ата-бабаларымыздың талай ғасырлар бойғы арманы едi, отаршылдықтың темiр құрсауының, отызыншы жылдардағы ашаршылық пен сталиндiк жаппай жазалау құрбандарының, ұлы Отан соғысында от ортасынан оралмаған боздақтардың, кешегi Желтоқсан ұлттық намысын қолдан бермеу үшiн, халықтың сағын сындырмау үшiн бел буып шыққан жастарымыздың арманы едi,- деген ұлы ғибрат сөзден ғасырлар қойнауына жалғасқан халқымыздың ерлiк рухының ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, әлемдiк өркениеттен өзiндiк орнын алуына негiзгi себепшi болатынын нақтылайды [1].
Кәсіптік оқыту үдерісінде Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүние жүзi қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн қайратты күшті жұмылдырудың бір жолы халықтық педагогика негіздеріне сүйену деп қарастыруға болады.
Қазiргi кезде Республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда болашақ мамандарды халықтық педагогика элементтері арқылы Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында, Бала құқығы туралы декларацияда, Қазақстан Республикасы Конституциясында, ҚР Бiлiм заңында, ҚР Мемлекеттiк Бiлiм бағдарламасында, ҚР тарихи сананы қалыптастыру, ҚР мәдени-этникалық тұжырымдамаларында және ел президентiнiң әр жылдардағы республика халқына жолдаған жолдауларында, үкiметтiң қаулы-қарарларында, ғылыми-зерттеу жұмыстарында көтеріліп отырған мәселелер шешімін табуға болады.
Түркi халқы - батыр халық. Түрiк халқы - арыстан ер халық дегендей, бабамыз Қүлтегiннен, Алтын Орда батыры Ер Едiгеден бастау алған ұлттық ерлiк дәстүрi негiзiнде жастардың бойында халықтық сезiмдi қалыптастыру негiзгi мәселеге айналуда. Білім алушыларды тұлға ретінде дамытудың негiзгi мiндеттеріне жататын қоршаған ортаға, еліне, жеріне деген сүйiспеншiлiк, қоғамға деген рухани-мәдени қатынас, Қазақстан көпұлтты мемлекет екенiн негiзге ала келе бүгiнгi қоғам мүшелерiнiң Қазақстандық халықтық сезiмiн қалыптастыру мәселесін шешу мүмкіндігі бар [2].
Сол сияқты кәсіптік білім беру барысында халықтық педагогика элементтерін пайдалану ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-рухани мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, нақыл сөздер жас ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруға игi ықпал етедi. Халықтық педагогика негіздерін Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, В.Н.Татищев, Г.Ф.Миллер, А.Левшин, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Л.Н.Гумилев, Ә.Диваев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Ә.Бөкейханов, т.б. еңбектерi құрайды.
Кәсіптік білім беру барысында халықтық педагогика элементтерін қолданудың әдiснамалық, теориялық негiздерiн философия саласы бойынша Ә.Нысанбаев, Д.Кiшiбеков, Ғ.Есiм, А.Қасабеков, Ж.Алтаев, Н.Сәрсенбаев т.б., тарих саласы бойынша М.Шоқай, Қ.Мыңжанұлы, О.Смағұлов, М.Қозыбаев, Ж.Қасымбаев, Т.Тұрлығұлов, т.б. ғалымдардың еңбектері құрайды.
Кәсіптік оқыту үдерісінде теориялық, тарихи-педагогикалық және ұлттық педагогика элементтері мазмұны С.Қ.Қалиев, Ж.Наурызбай, А.Қ.Құсайынов, С.А.Ұзақбаева, С.Ғаббасов, Қ.Бөлеев, А.Табылдиев, Ә.Ашайұлы, Ә.Жұмаханов, С.Т.Иманбаева, С.Ешiмханов, Н.Мұхамединова, Р.А.Джаңабаева, В.Г.Храпченков, Н.Ромашов, С.Нұрмуқашева, т.б. еңбектерінде жан жақты талқыланады.
Әр түрлі білім беру мекемелерінде Қазақстандық қоғамдық және мәдени шындықтарға негізделген және Қазақстандықтардың менталитетіне бағытталған дүниетаным мәдениеті жөніндегі сапалы, өз тиімділігін дәлелдейтін халықтық педагогикаға сүйенетін ақпараттық-дидактикалық материалдардың жеткіліксіздігін атап өтуге болады; білім беру жүйесінде толерантты дүниетанымның мақсатты қалыптасуы бойынша әлеуметтік технологияларды қолдана білетін кадр әлеуеті-мамандардың жеткіліксіздігі; қоғамдық сипаттағы ғылыми зерттеу ұйымдары қоғамның гуманитарлық дамуы жөніндегі әлеуметтік технологияларды әзірлеу жөніндегі жеткілікті тәжірибелерге ие емес" деп атап көрсетуі де жұртшылыққа халықтық педагогика негіздеріне сай тәрбие берудің өзектілігін көрсететін қарама-қайшылықтар болып табылады [3].
Білім мен тәрбие көзі білім ордасында дегенді негізге алатын болсақ, кәсіптік білім беруде ұйымдастыру жағдайларын халықтық педагогика элементтерін қолдану арқылы жүргізу басты мәселе болып табылады.
Осыған байланысты бiздiң зерттеу жұмысымыздың проблемасы кәсіптік оқытуда болашақ мамандарды халықтық педагогика элементтері негізінде тәрбиелеу мүмкіндіктерін анықтауға бағытталады.
Зерттеу мақсаты: Кәсіптік білім беруде қазіргі заман талаптарына сай халықтық педагогика элементтері мүмкіндіктерін қолданудың теориялық негіздерін анықтап, оларды қолдану арқылы тәрбие жұмыстарын тиімді жүргізу әдістемесін жасау деп анықталады.
Зерттеу объектiсi: Кәсіптік білім берудегі арнаулы пәндерді оқыту барысында тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу пәнi: Кәсіптік оқытуда білім алушыларғаі халықтық тәрбие беру және тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың бағыттарының ерекшеліктері.
Зерттеудiң болжамы: Егер университет қабырғасында білім алушыларғаі жүйелі түрде заман талаптарына сай халықтық тәрбие берілетін болса, онда олардың кәсіби дайындығы деңгейін арттыратын түрлі қатынастары оң қалыптасып, бүгінгі күнге сай бәсекеқабілетті, жан-жақты білімді азамат ретінде дамыған тұлғаға айналады.
Зерттеу мiндеттерi:
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттер негізінде кәсіби білім беру саласында халықтық тәрбие берудің теориялық мәселелерін анықтау.
Білім алушыларды халықтық тәрбие негіздерін қолданумен байланысты қарастырған озат педагогикалық тәжірибелермен танысу.
Кәсіби білім беру жүйесінде халықтық педагогика элементтерін қолдану арқылы тәрбиелеу әдістемесін жасау.
Жетекшi идея: Жаңа әлеуметтiк даму жағдайында кәсіптік колледж білім алушыларына халықтық тәрбие берудiң ғылыми-әдiснамалық негiзiн, теориялық тұжырымдамасын мәнін ашу көпұлтты Қазақстан Республикасы жағдайында өзі үшін де, қоғам үшін де маңызды тұлғаны қалыптастыруға негiзделген тәрбие кеңiстiгiн құру мүмкіндігін береді.
Зерттеудiң әдiснамалық негiзi: Зерттеудiң жалпы әдiснамалық негiзiне жеке тұлғаның рухани мәдениет пен жалпыадамзаттық құндылықтар меңгеруi туралы диалектикалық - материалистiк iлiмi. Адам құқытарының жалпыға бiрдей Декларациясы, Бала құқықтары туралы Конвенциясы, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы Бiлiм заңы, Қазақстан Республикасы бiлiм беру мекемелерiнде тәрбие берудiң кешендi бағдарламасы және Қазақстан Республикасы жастар және бала тәрбиесiне арналған үкiметтiң тұжырымдамалары, қаулы-қарарлары, тұлғаның бойындағы құндылықты қалыптастыруға байланысты тарихи, философиялық, психологиялық, тәлiмдiк теориялар саналады.
Зерттеу әдiстерi: Философтардың, тарихшылардың, психологтардың, ғалым педагогтардың еңбектерiн талдау, салыстыру, қорытындылау; Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiндегi халықтық тәрбие берудiң мүмкiндiгiн анықтау; білім алушыларға тесттiк жұмыстар мен сауалнамалар жүргiзу; кәсіптік білім беру мекемелерінде (музей, шығармашылық үйлер, т.б.) халықтық тәрбие беру жағдайларын қарастыру.
Зерттеу көздерi: Қазақстан Республикасы заңдары, қаулы-қарарлары, нормативтi құжаттар, жастарға тәрбие берудегi кешендi тұжырымдамалар, бағдарламалар;
Халық педагогикасындағы жастарға халықтық тәрбие беруге байланысты ауыз және жазба әдебиетiндегi мұралар (нақыл сөздер, дастан жырлар, мақал-мәтелдер, өсиет арнау сөздер, тасқа жазылған өсиет сөздер, өлең-күйлер);
Алыс және жақын шет ел, Қазақстан ғалымдырының халықтық тәрбие беруге байланысты философиялық, тарихи, әдеби, педагогика, психологиялық ғылыми-зерттеу еңбектерi, тұжырымдары;
Кәсіптік тәрбиені ұлттық мұраны қолдану негізінде жүргізу артықшылықтарын анықтау;
Зерттеу базасы: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжі.
1 Қазіргі кездегі білім алушыларға халықтық тәрбие берудің педагогикалық және психологиялық негіздері
1.1 Халықтық тәрбие берудің зерттелу жайы
Жан жақты қалыптасқан тұлғаның дамып, қалыптасуының тарихи алғышарттарын айқындағанда халықтық мұраның әсері жоғары болғанын көруге болады. Осындай мол тарихы бар ұлттық тарих елiмiз егемендiк алғанша зерттелмей, тарих қойнауында, шаң басқан мұрағат қорларында сақталып келдi.
Өкiнiшке орай, қазақ тарихын, әсiресе оның бай мұрасы туралы жазылған еңбектердiң 1990 жылдардың аяғына дейiн баспа арқылы жарық көруiне мүмкiндiк берiлмей келгенін байқауға болады.
Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын қарап салыстырғанда орыс халқы өздерiнiң ата салтына, өткен тарихын зерттеуге аса мән бергенін көруге болады.
Ал, қазақ халқының тарихында басынан өткен қасiреттi, қайғылы кезеңде қазақ елiн, жерiн сақтап қалған тәрбие беруді жүзеге асырудың негізі болып табылған халықтың мұрасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізідің маңызы зор.
Қазан төңкерiсiне дейiнгi ТМД елдерiнiң өткен тарихы бұрмаланып көрсетiлдi. 1937 жылдардағы халықтың басына түскен тарихи апаттың салдарынан сескенген зиялы қауым ата тарихын ашық түрде зерттей алмады.
ХҮIII ғасырдағы жауынгерлiк және ерлiк дәстүрiн зерттеген Қ.Мұхаметхановтың 1949 жылы Қабанбай, Бөгенбай батырлар туралы зерттеген ғылыми жұмыстары "ескiнiң сарқыншағы" деген атпен жарыққа шықпады. Ол тек 1979 жылы "Қазақ тарихи жырларының мәселелерi" атты жинаққа аз мөлшерде, үзiндi түрiнде кiргiзiлдi [5].
1991 жылы Қазақстан мемлекетiнiң тәуелсiз мемлекет болып жариялануынан бастап ұлттық тарихқа, оны зерттеуге деген құлшыныс ерекше болды. Елiмiздiң Бiрiккен Ұлттар Ұйымына мүше болып қабылдануы жас қазақ мемлекетiнiң алдына үлкен мақсаттар мен мiндеттер жүктедi. Қазақ елiнiң тәуелсiздiгi мен егемендiгiн сақтап қалу әрбiр саналы азаматтың iсiне айналды.
Т.Балақаевтың "Армия және ұлт саясаты" деген мақаласында кезiнде КСРО қарулы күштерi қатарында, Жоғары әскери корпусында қазақ ұлтынан өте аз адам болғаны, олардың әскери ғылыммен айналыса алмауы және қазақ тарихындағы әскери жетiстiктер мен ұлттық озық тәжiрибенi зерттеуге мүмкiндiк жасалмағаны туралы айырықша айтылды [6].
Ұлттық әскери кадрлардың нелiктен ескерiлмей келгенiн запастағы подполковник Б.Рүстемов "Жасыратыны жоқ бұрынғы Кеңес Одағының Қарулы күштерi сапында қызмет атқарған қазақ офицерлерiне жол тар болды [7].
Еліміз егемендік алғаннан кейін кеңес үкiметi тұсында жiберiлген ұлттарға байланысты саяси кемшiлiктердiң орны тола бастады. Iргелi ғылыми-зерттеулер жүргiзiлдi. Үкіметтің негізгі құжаттарында, тұжырымдамаларында, бағдарламаларында халықтық тәрбие мәселесі жан жақты қамтылды. Олар: ҚР Конституциясы, "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасы, ҚР Президентінің халыққа әр жылғы жолдаулары, т.б..
ҚР Жалпы білім беретін мектептерде білім беретін тұжырымдама
ҚР Жалпы білім беретін мектептерде білім беретін тұжырымдама
ҚР Тәлім тәжірибе тұжырымдамасы
ҚР Тәлім тәжірибе тұжырымдамасы
ҚР Білім беру мекемелерінде тәрбенің кешенді бағдарламасы
ҚР Білім беру мекемелерінде тәрбенің кешенді бағдарламасы
ҚР Этно-мәдени тұжырымдамасы
ҚР Этно-мәдени тұжырымдамасы
ЮНЕСКО-ның тұжырымдамасы
ЮНЕСКО-ның тұжырымдамасы
Патриоттық тәрбиенің әдіс-тәсілдері
Патриоттық тәрбиенің әдіс-тәсілдері
ҚР азаматтарының патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
ҚР азаматтарының патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
ҚР "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасы
ҚР "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасы
ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдаулары
ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдаулары
ҚР Жастар саясаты
ҚР Жастар саясаты
"Білім туралы" заңы
"Білім туралы" заңы
ҚР Конституциясы
ҚР Конституциясы
Патриоттық тәрбиені ұйымдастырудың формалары
Патриоттық тәрбиені ұйымдастырудың формалары
Патриоттық тәрбиені іске асырудың ұстанымдары
Патриоттық тәрбиені іске асырудың ұстанымдары
университет студенттеріне патриоттық тәрбие беру
университет студенттеріне патриоттық тәрбие беру
Тұлғаның қалыптасуы
Тұлғаның қалыптасуы
Тұлғаны дамыту
Тұлғаны дамыту
Тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру
Тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру
Тұлғаны тәрбиелеу
Тұлғаны тәрбиелеу
Сурет - 1. Тұлғаның халықтық құндылығын қалыптастырудың теориялық-концептуалдық үлгісі
Мәселен, Ә.Айтақов қазақ халқының Ұлы Отан соғысындағы ерлiк iстерiн негiзге ала отырып, жастарды елжандылыққа тәрбиелеудiң әдiс-тәсiлдерiн қарастырады [8].
Ал, С.Ешiмханов Ұлы Отан соғысы жылдарындағы сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмыстарда білім алушыларға халықтық тәрбие берудегi халқымыздың ерлiгiнiң олардың шыңдалуына, әсерiне үлкен әсер ететiндiгiн ашып көрсетедi [9].
Алынған тақырыпқа қатысты ғылыми-зерттеу жұмысы халықтық-интернационалдық тәрбие мәселесiне арналған Ә.Жұмақановтың еңбектерiнде тәрбие мәселесiн кешендi, тәрбие бағыттарын бiр-бiрiмен ұштастыра отырып жүргiзу көзделедi [10].
Жоғарыда атап көрсеткендей халықтық тәрбие берудiң дамуына байланысты қорғалған ғылым зерттеулер бүгiнгi жаһандандыру кезеңдегi Қазақстандық патриотизмдi және ұлтаралық келiсiмдi қалыптастыруға өз септiгiн тигiзедi [11].
Алыс және жақын шетелдерде халықтық тәрбие мәселесi басқа да тәрбиелермен өзара байланыста дами отыра, тұлғаны дамытуға үлкен ықпал ететiн ғылыми зерттеу жұмыстары көптеп саналады. Ал Қазақстандық ғалымдардың iшiнде әскери-халықтық тәрбие беру және оның дамуы бойынша В.Г.Храпченков, Н.Ромашов, С.Нұрмуқашева, М.Санбаев, С.С.Туланов, т.б. еңбектерiн ерекше атауға болады.
Жоғарыда аты аталған ғалымдарымыздың ғылыми-зерттеу жұмысының маңызы ерекше. Себебi, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы азаматтарымыздың ерен ерлiктерiн, халықтық тәрбиенiң дамуы, әскери-халықтық, халықтық-интернационалдық тәрбиелердiң тәлiмдiк мәнiн жан-жақты ашуы, көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн ұлттық бiрлiктi, ынтымақты нығайтуға өзiндiк игi ықпал етедi.
Елiмiз егемендiк алғанға дейiнгi жазылған еңбектер ұлттық тарихымызға, салт-дәстүрiмiзге, мәдениетiмiзге сол кездегi саяси идеология көзқарасы тұрғысынан жазылғанын айқын аңғаруға болады. Ғылыми-зерттеу еңбектерде ұлттық тарих, ұлттық салт-дәстүрлер, ұлттық мәдениет және түркi халқының философиялық негiздерi тарихи шындық тұрғысынан бұрмаланып отырғанын көремiз. Түркi жұртының және қазақ халқының батырлары Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Көкжарлы көкжал Барақ сынды батырларымыздың, ХХ ғасырдың басында ұлт азаттығы үшiн күрескен азаматтар А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Шоқай, Х.Досмұхамедов есiмдерi ғылыми-зерттеу еңбектерде аталмады.
Елiмiздiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауға негiз болатын халықтық тәрбие мәселесi бүгiнгi қоғамдық-әлеуметтiк даму үрдiсiне байланысты iргелi зерттеулер жүргiзiп отыр.
Е.Жұматаеваның ғылыми-зерттеу жұмысының құндылығы халықтық педагогика негiзiнде майдангер жазушылардың шығармаларын пайдалану арқылы Отан сүйгiштiк қасиеттi қалыптастыруға игi ықпал ете отырып, жастардың, оқушы - жастардың бойындағы ұлттық парыз, намыс сезiмдерiн ояту жағына баса көңiл аударды [12]. Мұндай мүмкіндіктерді кәсіптік оқытуда да жүзеге асырудың маңзы зор.
Әскери мамандарға әскери-халықтық тәрбие беру мәселесi генерал-майор М.Санабаевтың еңбегiнде ерекше орын алады [13].
Ж.Бөжингтiң Жасөспiрiмдердi тәрбиелеу процесiнде Қажымұқан Мұнайтпасұлы мұрасын пайдаланудың педагогикалық шарттары атты ғылыми жұмысында жасөпiрiмдердi тәрбиелеуде батырдың палуандық мұрасын пайдаланудың педагогикалық құндылығын ашып, оның мәнi мазмұнын айқындаған [14].
Г.Қ.Белгібаеваның "Болашақ мамандарды мектеп жасына дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті арқылы халықтық тәрбие беруге даярлау" атты еңбегінде халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды халықтыққа тәрбиелеуге болашақ мамандарды даярлау жүйесін теориялық тұрғыда негіздеген. Болашақ мамандарға қажетті білімдер мен іскерліктер, оған қоса педагогикалық практика бағдарламасына мектеп жасына дейінгі балаларды халық ауыз әдебиеті арқылы халықтыққа тәрбиелеуге бағытталған тапсырмалар қазіргі заман талабына сай сұрыпталып, білім алушылардың аудиториядан тыс іс-әрекеті халық ауыз әдебиетіндегі халықтық құндылықтарды шығармашылықпен менгеруге бағытталған [16].
Дегенмен, кәсіптік білім беру колледждерінде қолдануға болатын халықтық құндылықтар жүйесі әлі де болса зерттеуді қажет етеді.
Біз соңғы жылдары Қазақстанда халықтық тәрбие мәселесіне байланысты жүргізілген зерттеу жұмыстарына байланысты талдаулар жасағанымызда, бұрын зерттелмей келген тарихи халықтық құндылықтар, ұлттық ерлік дәстүрлері, Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, т.б. батырлардың ерлік мұралары арқылы бүгінгі егемен еліміздің жастарын тәрбиелеу жұмысын жақсы жолға қоюға мүмкіндік беретіні байқалады.
Халықтық тәрбиені зерттеуші Ресей ғалымдарының бірі Ю.Н.Галанин Халықтық тәрбие - тұлға бойына негізгі рухани құндылықтарды қалыптастыру. Халықтық сезімін тәрбиелеу, ерлік дәстүрлерге және әлемдік жаһандандыру үдерісіне еліміздің ғылыми техникалық және мәдени тұрғыда қосқан үлесіне мақтаныш, әр түрлі жағдайларда Отанға шын берілген, Отан үшін жанын қиюға дайын болу, - деген тұжырым жасай келе, халықтық тәрбиенің негізгі бағыттарын кәсіптік білім беруді айқындайтындығын көруге болады. Мұндай жұмысты келесі бағыттарда жүргізуге болады: азаматтық тәрбие; азаматтық патриотық тәрбие; ұлттық халықтық тәрбие; ерлік халықтық тәрбие; әскери халықтық тәрбие.
Кәсіптік оқытуда ерекше назар аударуды қажет ететін азаматтық тәрбие беру болып табылады. Азаматтық тәрбие - азаматтық сезім, сана, тұлғаның азаматтық сапасын, нақты азаматтық бағытын, халқына саналы түрде , өз еркімен қызмет етуге дайын болу. Азаматтық тәрбие азаматтық, азаматтық мәдениет, азаматтық бағыт тұрғысынан сипатталады. Азаматтық, азаматтық мәдениет тұлғаның бойында мектептен, әсіресе бастауыш мектепте қалыптасады, ал оны кәсіптік білім беру орындарында жалғастыру жүйелі түрде тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Азаматтық - патриотық тәрбие - жастарға қажетті құқықтарын іс жүзінде қамтамасыз етуге, жастар мен мемлекет арасындағы құқықтарды қатынастарды қамтамасыз етуге бағытталады [17].
Ұлттық - халықтық тәрбие - жастар бойында кіші Отанға деген сүйіспеншілік сезім, ұлттық дәстүр мен мәдениетке құрметпен қарау, өз халқына деген мақтаныш сезімінің қалыптасуы(аз халық болса да).
Дәстүрлі халықтық мәдениетті ұлттық мәдениеттің негізгі бөлімі ретінде қарастыра отырып, халықтық дәстүрлерге сүйену өмірді түсіну мен бағалауда негізгі орын алатынын байқауға болады.
Ерлік - халықтық тәрбие - ата дәстүрлердегі ерлік құндылықтарды бағалай білу, оған деген мақтаныш сезім, әскери мамандықтарды, айрықша тарихи күндерді насихаттау. Кәсіптік оқыту барысында да тарихи күндерді насихаттау, ұлы адамдардың өмірін таныстыру арқылы жастар бойында халықтық қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндік беруге болады
Әскери халықтық тәрбие - ерлік - халықтық тәрбиемен тығыз байланыста жастардың бойында терең халықтық сананы қалыптастыру, әскерге баруға, Отан қорғауға дайындауды мамандықты менгеруге баулуда халықтық мұра әсері арқылы ат салысуға жол ашады [18].
Б.Момышұлы қазақ халқының жауынгерлiк және ерлiк дәстүрлерiн жинақтай отырып, ұлттық әскери педагогика және психологиясының негiзiн салды деп айта аламыз.
Б.Момышұлы "Соғыс психологиясы" атты еңбегiнде Ұлы Отан соғысы кезiндегi халықтардың ынтымағына, бiрлiгiне тоқтала келе, жеке адамды қалыптастыратын жақсы қасиетпен бiрге жаман қасиеттерге әскери психология тұрғысында анықтама бередi.
Жоғары сезiмдер: парыз, адамгершiлiк, ержүректiлiк, ерлiк, батырлық, қаһармандық және т.б.. Төменгi сезiмдер: опасыздық, ұждандық, үрей, қорқыныш, шошу және т.б. [19]. Бұлар ұлттық мұраның маңызды бөлігін құрайды. Кәсіптік білім беруде бұл ұғымдар негізінде жұмыстар ұйымдастырудың да алар орны ерекше.
Ғалым психолог М.Мұқанов психология тұрғысынан ұлттық ерлiк дәстүрлерiнiң жауынгерлердiң бойындағы жiгерлiлiктi, намысты қалыптастыруға игi ықпал ететiндiгiне аса мән бередi. Б.Момышұлының қазақ-батыр халық деген ой-тұжырымдарына әдiл бағасын бередi [20].
Дипломдық жұмыста психологиялық негiзiн айқындауда психолог ғалымдар С.Выготский, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Н.Елiкбаев, т.б. ғылыми тұжырымдарын негiзге алынады.
Қазақстан Республикасы Бiлiм министрлiгi ұсынған Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасында" қазақ халқының жауынгерлiк және ерлiк тарихын, ұрпаққа ерлiктiң өшпес үлгiсiн қалдырған қас батырлардың өмiр-өнегесiмен таныстыру; өз жерiн, елiн қорғай алатын елжанды, ұлттық намысы мол жiгерлi азаматтар тәрбиелеу,-деп ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ерекшелiктер, салт-дәстүрлердi бүгiнгi ұрпақ тәрбиесiне пайдалануға аса мән бередi.
Соңғы жылдары халықтық педагогика бойынша ғылыми-зерттеу жұмысын жүргiзген Ә.Ашай, Т.Қоңыратбаева, Ұ.Асанова, Ә.Әмiрова, А.Қисымова, М.Сәдiрмекова, Е.Жұматаева т.б. еңбектерiнде мектепке дейiнгi, мектептегi оқу-тәрбие жұмысында халықтық педагогиканың негiзгi элементтерiн пайдаланудың жолдары қарастырылады [21].
Халықтық мұралардың ұрпақ тәрбиесiндегi маңызы туралы академик К.К.Құнантаева жастар өз елiнiң тарихын неғұрлым жақсы бiле түскен сайын олардың өз халқына деген мақтаныш сезiмi соғұрлым күштi дами түседi, - дегенiн бiз әр кезеңдегi тәлiмдiк мұралаға талдауынан біз ұлттық педагогика элементтерінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратыны және оны кәсіпті білім беру жүйесінде мамандарды дайындау барысында тұлғалық қасиетке айналдыру мүмкіндігін көруімізге болады [22].
Білім алушыларға халықтық тәрбие беру жұмысы оқу мен тәрбиенiң бiр-бiрiмен тығыз байланыстырылып, тұтастай педагогикалық үдеріс тұрғысынан жүргiзiлуiн қажет етедi.
"Оқыту,-дейдi Н.И.Болдырев - тәрбиелеудiң аса маңызды құралы. Ол бiлiм, икемдiлiк пен дағдыларды берiп, сабақтарда олар жақсы мен жаманды, әдiлетiлiк пен әдiлетсiздiктi, лайықтылық пен лайықсыздықты ажыратуды үйретедi. Оқыту процесiнде алынған бiлiм көзқарасты қалыптастыруға негiз болады". Колледж білім алушыларына халықтық тәрбие беруде тұтастай педагогикалық үдеріс қамтылу қажет. Ұлы ғұлама Әл Фараби айтқан білім мен тәрбие егіз деген тұжырымды күн тәртібінен түспеуі маңызды.
Халықтық тәрбие берудiң айтқанда ауыз әдебиетi мұраларына, тарих және филология ғылымдары тұжырымдарын айналып өте алмаймыз.
Ақын-жыраулардың тәлiм-тәрбиелiк мұраларын өздерiнiң ғылыми-зерттеу жұмыстарына арқау еткен ғалымдар С.Сейфуллин, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Қ.Мұхаметжанов, Қ.Жұмалиев т.б. еңбектерi бүгiнгi маманды тәрбиелеу iсiнде елеулi орын алады. Бұл еңбектерде халықтың бай мұрасының жастарды адамгершiлiкке, еңбекке, ерлiкке тәрбиелеудегi ықпалының мол екенiне тоқталады [23].
Расында да, ақын-жыраулар шығармаларына тоқталған кезде нағыз ерлiк дәстүр Абылай заманынан бастау алатынын байқалынады. Ерлiк және жауынгерлiктiң қайнар көзi - Абылай заманында өмiр сүрген ақын - жыраулар шығармасында негiзгi орын алады [24].
Ал, М.Ғабдуллин еңбектерi де халықтың батырлық жырларын негiзге алып, оны Отан соғысы жылдарындағы ерлiк дәстүрiмен сабақтастырған [25].
Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан кейiн ұлттық мұраларға аса мән берiлiп отырғанын ғылыми басылымдардан, ғылыми-зерттеу жұмыстарынан айқын аңғарамыз.
Халық батырының қазақтан шыққан тұңғыш әскери ғалым, көрнектi қолбасшы екенi ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелденiп, тұжырымдалады. Қазiргi Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiн құрып жатқан кезеңде аталған еңбектiң елiмiз бен оны қорғайтын ұландар үшiн маңызы өлшеусiз.
Л.Бақаев еңбектерiнiң маңызы - ол әрбiр әскер ұлттық ерекшелiктердi, салт-дәстүрлердi ескеру керектiгiн баса айтады және ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар негiзiн қалап кеткен әскери салт-дәстүрлердi пайдалануды ұсынады [26].
Соңғы кезде, ата тарихқа, ауыз әдебиетiне деген қоғамдағы көзқарастың игi бетбұрыстарына байланысты жаңаша көзқарастағы ғылыми-зерттеу жұмыстары дүниеге келдi. Солардың iшiнде халқымыздың асыл мұраларын жан-жақты зерттей отырып, бүгiнгi және болашақ ұрпақты абзал азамат етiп тәрбиелеу мәселелерi М.Жолдасбеков, Н.Ғабдуллин, М.Мағауин, А.Сейдiмбеков, С.Қалиев, Н.Келiмбетов, С.Садырбаев, Ш.Ибраев т.б. еңбектерiнде көрiнiс тапты. Аталған ғалымдардың iшiнде ақын-жыраулар шығармасының педагогикалық және психологиялық жағын зерттеген С.Қалиевтың еңбектерiн ерекше атап өту керек. Ғалым ақын-жыраулар шығармасы арқылы білім алушы жастарды жан-жақты, яғни адамгершiлiкке, әсемдiкке, еңбексүйгiштiкке және ерлiкке тәрбиелеу мәселелерiн қарастырады.
Автор ақын-жырауларлар шығармаларының тәрбиелiк мүмкiндiктерiне тоқтала келе: "Қазақ ақын-жырауларының поэзиясынан ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрiсiн, тiлек мақсатын айқын аңғарамыз. Өйткенi жыраулар толғауларынан халықтың не бiр нәзiк сырлары, мұң-мұқтажы, қайғы-қасiретi, қуаныш-сүйенiшi, келер ұрпаққа айтар өсиетi өзектi орын алады",-деп халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының бүгiнгi ұрпақ тәрбиесiне берерi мол екенiне тоқталады [27].
М.Шоқай айтқандай, бабамыз Қүлтегiннен, Алтын Орда батыры Ер Едiгеден басталып, "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" заманында ерлiктiң өшпес мұрасын қалдырған Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Ханкелдi, Көкжарлы көкжал Барақ, Қарасай, Баян сынды ерлердiң ерен ерлiк iстерi қазақ деген атқа сай болды [28].
Немiс ғалымы В.В.Радлов өзiнiң "Сiбiр жазбалары" атты еңбегiнде "Қазақтардың өткендегi жүз жылдық тарихынан бiзге мәлiм болып отырғандай, егер де олар шетсiз-шексiз далада соншалықты тентiреп көше берген, соншалықты ұрыстар мен шапқыншылықты басынан өткерген болса, кез-келген отырықшы тайпа мұндай жойқын күшке төтеп бере алмай, баяғыда-ақ қырылып, жойылып кеткен болар едi, ал керiсiнше, көшпелiлер үшiн бұл бақытты кезең болды, өйткенi нақ осы жағдайларда қазақтардың ерлiк даңқы, топтасқан жауынгерлiгi, ықпалы артқан едi",-деп, қазақ халқының басынан қаншалықты ауыртпалық тауқымет, соғыс зардабын өткерсе де, өздерiнiң жауынгерлiк-ерлiк сезiмдерiн жоғары ұстап, елiн-жерiн жауға бермей, ұлан-байтақ өлкесiн артындағы ұрпағына мәңгiлiк қоныс етiп қалдырған, қазақ деген атауға лайықты ел екенiне тоқталады [29].
Қазақ халқы өзiнiң ұлт болып қалыптасу жолында талай қиямет күндердi бастан өткердi. Жоңғарларға қарсы елiн, жерiн жаудан қорғау қазақ халқы үшiн Отан соғысы болып табылады [30].
Ерлiк-тәрбиенiң жемiсi деп қараған әрi батыр, әрi ғалым М.Ғабдуллин кешегi Ұлы Отан соғысы кезiнде ерлiк тәрбиеден туындайды деп қарап, тар окопта, қар төсенiп, мұз жастанып жатқан қазақ жауынгерiне Едiге, Ер Қосай, Ер Сайын, Қобыланды, Ер Тарғын жырларын жатқа айтып берiп, оларды ерлiкке рухтандыруы да Отансүйгiштiк сезiмнiң айқын көрiнiсi едi.
Ұлы Отан соғысында аты аңызға айналған Т.Тоқтаров, Б.Бұлқышев, Р.Қошқарбаев, Қ.Қайсенов, Б.Момышұлы т.б. және батыр қыздар Мәншүк пен Әлияның кескiлескен жаумен айқастағы ерен ерлiктерi де ұлттық дәстүрдiң, ерлiк тәрбиесiнiң жемiсi.
Қазақ халқының келешегi мен болашағын сақтау үшiн ата-баба салып кеткен игi дәстүрлерiн пайдалана отырып, ұлттық ерлiк мектебiнiң дамуына өз үлестерiн қосты [31].
Қазіргі кездегі кәсіптік білім беретін оқу орындарында ер бала тәрбиесiне халықтық дәстүрлердi пайдалану бiршама қолға алынды. Ер баланы ұлттық негiзде жауынгерлiк дәстүр арқылы ерлiкке баулуға байланысты Халық батыры Б.Момышұлының еңбегiн ерекше атап өтуге болады. Жiгiттi жауынгерлiк қасиеттерге тәрбиелейтiн қазақтың игi дәстүрлерi атты мақаласында солдаттардың бойында жауынгерлiк қасиеттердi тәрбиелеуде халықтардың басынан өткен жауынгерлiк жолдары мен ұлттық дәстүрлерiнiң маңызы зор екенiне тоқтала келе, халық даналығының алтын қазынасын бiлiм мен тәжiрибемiзге пайдалану жолдарын көрсетедi [32]. Бұл мұраны талдай отырып, халықтвқ педагогика элементтері мәнін ашу, оны кәсіптік білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндіктерін айқындауға болады.
Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгiштiк қасиетiн қалыптастыратын-азаматтық келiсiм, ұлттық бiрлiк ұғымдармен жұмыс істеу қажеттігін түсіндіреді. Қазақстанды мекендейтiн әрбiр ұлт өзiнiң мемлекет алдындағы мiндетi қоғамдық байлықты, яғни мемлекеттiң материалдық базасын нығайту, өмiрдегi тату-тәттi тiрлiктi, азаматтық келiсiмдi нығайта отырып ұлттық бiрлiктi сақтау, егемен елiмiздiң тәуелсiздiгiн сақтау ұлттық келiсiм, iшкi үндесiм барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығына өз үлесін қосады [33].
Сонымен, бұл бөлімде халықтық мұра элементтері мәні мен мазмұнын анықтауға мүмкіндік беретін тұжырымдар анықталып отыр.
1.2 Кәсіптік тәрбие берудегі халықтық педагогика элементтері жүйесі
Кәсіптік тәрбие беруде халықтық педагогика элементтеріне сүйене отырып, тәрбиенің жүйесін педагогикада ғылыми негізделген тәрбиелік тұжырымдарға тоқталудың маңызы зор. Тәрбие жүйесі "жеке адамды идеялық, саяси, адамгершілік, экономикалық, т.б. жағынан қалыптастыратын жүйелі үдеріс, ал тәрбиелік жүйе тұлғаның жан - жақты дамуына ықпал ететін жағдаяттар, оқыту үдерісі, тәрбие үдерісі, тұлға аралық қатынас, әлеуметтік орта, басқару жүйесі, тәрбиенің мақсат, міндеттері, мазмұны, т.б.деп анықтауға болады.
А.С.Макаренконың ұсынған педагогикалық жүйесі негізінен тұлғаның бойындағы ерік, жігер, сенім, халықтық құндылық, т.б. қалыптастыруда ұжым арқылы ықпал ету, тұлғаның жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, еңбекке баулуды алға қояды [34].
Қазақтың көрнектi ағартушы-ғалымы М.Жұмабаев тәрбиенi екi бағытта дене тәрбиесi және жан тәрбиесi деп ұсынады. Тән құрылысы биологиялық заңдылықтар, жан тәрбиесi - тәрбиелiк тәлiмнен нәр алады. Адам тәнiнiң физиологиялық өсу кезеңдерi оның тәрбие жүйесiнiң негiздерiн жасайды. Адамның өсу жолындағы әрбiр кезеңнiң өзiне тән тәрбие әдiстерi бар.
Сонымен қатар, тұлға ретiнде қалыптастыру үшiн төмендегi тәрбие түрлерi толығымен қамтылуы керек екенiне тоқталады.
"Тәрбие төрт түрлi: дене тәрбиесi, ақыл тәрбиесi, сұлулық тәрбиесi һәм құлық тәрбиесi. Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел болғаны.
... Балам адам болсын дейтiн ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс орындасын",- деп баланың дұрыс жолда болуына жоғарыдағы тәрбиелер дұрыс болғанда ғана жақсы нәтижеге жететiнiне тоқталады [35].
Ж.Аймауытов бала тәрбиесiне ықпал ететiн "замандастары (құрбы-құрдастары), туған ауылы, өскен ортасы, оның дiнi, тiлi һәм басқа да нәрселер" дей келе, негiзгi тәрбие құралы ол өнеге дейдi.
"Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бiр шарт жас күнде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешенiң тәрбиесi арқылы қалыптасады. Ата-ананың берген тәрбиесi баланың мiнезiне салған iзге байланысты. ... Сүтпен сiңген мiнез сүйекпен кетедi деген сөз ата-ана тәрбиесiнiң күштiлiгiн көрсетедi..." - деп баланың жан-дүниесiн қалыптастыруда отбасы, әулеттiң ықпалының мол екенiн көрсетедi [36].
В.И Харламов тәрбие жүйесін қатынас тұрғысынан қарап, адамгершiлiк қатынас, ақыл-ой қатынасы, эстетикалық қатынас, дене қатынасы тұрғысынан бередi [37].
Ал, И.П.Подласый тәрбиенi мәдениет тұрғысынан қамтиды яғни, адамгершiлiк мәдениет, ақыл-ой мәдениетi, эстетикалық мәдениет, дене мәдениетi тұрғысынан қарастырады [38].
Ал, республикадағы бiрден-бiр тәрбиенiң негiзгi орталығы болып табылатын Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясында құрылған ғылыми топ (жетекшісі С.Қ.Қалиев) тәрбиенi мәдениет тұрғысынан қарастырады.
Тәрбие - қоғамдық, өндiрiстiк және мәдени өмiрдiң белсендi қатысушысын даярлауды мақсат етiп қойған, жеке адамды қалыптастырудың жүйелi үрдiсi әрқашан белгiлi әлеуметтiк-экономикалық қоғамда, қоғамның өндiрiстiк-обúективтiк жағдайына сай жүредi.
Ал тәрбиелiлiк - адамзат қоғамында әлеуметтiк тұрақты заң болып қалыптасқан адамгершiлiк қарым-қатынас нормаларын бойына сiңiрiп, оны күнделiктi өмiрде қолдануды дағдыға айналдыру.
Халықтық педагогика элементтері мазмұнына алға қойылған мақсаттар мен мiндеттерге сәйкес жоғарыда қамтылған болашақ мамандар меңгеруге тиiс бiлiм, сенiм, дағды, сапа және тұлғаның ерекшелiктерi деген ұғымдар енедi.
Білім алушыларға халықтық тәрбие беруде жалпы тәрбиенiң негiзгi заңдылықтары, ұстанымдары басшылыққа алынады. Заңдылық ретiнде тәрбие үрдiсiндегi тұрақты құбылысты қарастырамыз, оны iске асыру кезiнде жеке тұлғаның дамуында және қалыптасуында әсерлi нәтижелерге қол жетедi.
Кесте - 1 Білім алушыларға халықтық тәрбие беруде негiзге алынатын тәрбие заңдылықтары
Рс
№
Тәрбие заңдылықтары
Мазмұны
1
Тәрбиенi әлеуметтендiру
- Тәрбие iсiнiң қоғамның әлеуметтiк-экономикалық қажетiн өтеуге сай келуi, оның демократиялық принциптi iске асыруы, адам құқығын қорғау мәселелерiмен тығыз байланыстылығы
- Халықаралық дәрежеде құқықтық заңдарды меңгеруi
2
Тәрбие үрдiсiнiң диалектикасы
- Қоғамдық-әлеуметтiк ортаның өзгеруiне байланысты тәрбие үрдiсi де дамып, күрделенiп отырады.
- Тәрбиенiң тұтастығы мен өзара байланысындағы, тұлғаны оқыту мен дамытудағы диалектикалық шарттылықтардан көрiнiс табады
3
Білім алушылардың жас және жеке басы ерекшелiктерiн ескеру негiзiндегi тәрбиенiң тұлғалық бағыттылығы
- Баланы тең адам санап, оған еркiндiк бергенде ғана ол өз пiкiрiн ашып айта алады, яғни үлкендердiң балаға деген шынайы құрметi, сүйiспеншiлiгi олардың өзгелерге деген сенiмiн арттырады
4
Тәрбиенiң екi жақты сипаты
- Тәрбие iсiн ұйымдастыруда субъект-объект-субъект тұрғысынан ықпал ету
5
Тәрбиеге ерiктiлiк және шығармашылық көзқарас
- Педагог білім алушының күнделiктi басқа адамдармен алуан түрлi қарым-қатынасында өзiндiк "менiн" саналы түрде түсiнуге, қабiлетiн дамытуға, өзiнiң жасаған қылықтарын ой елегiнен өткiзiп, бағалай бiлуге және олардың себеп-салдарының басқаларға да, "өзiнiң жеке басына да қалай әсер ететiнiн көре бiлуiне, өзiнiң iс-әрекетiн" қорғаушы ретiнде өзiн-өзi бағалай бiлуiне барынша жәрдем етедi
6
Тәрбиенiң ұжымдық бағыттылығы
- Әрбiр адам ұжымда қолайлы жағдайға ие болу үшiн және өзiнiң жеке қабiлетiн айналасындағыларға көрсете бiлу үшiн аз болсын, көп болсын, өзiнiң күш-қуатын жұмсауы
Білім алушыларғаі халықтық тәрбие беруде тәрбие заңдылықтарын және ұстанымдарын нақты айқындау педагогикалық процестi сапалы ұйымдастыруға негiз болып табылады. Білім алушыларғаі халықтық тәрбие беруде жоғарыда берiлген тәрбие заңдылықтарына сәйкес негiзгi ұстанымдарды басшылыққа алу қажет. Олар, тәрбиенiң мақсаттылығы, тәрбиенiң өмiрмен байланысы, білім білім алушының жас және дара ерекшелiгi, талап қою арқылы дамыту, тәрбиенiң жүйелiлiгi, бiрiздiлiгi және үздiксiздiгi, тұлғаны ұжым арқылы тәрбиелеу, университет, отбасы және әлеуметтiк ортаның бiрлiгi [39].
Педагогиканың әдіснамалық, философиялық, педагогикалық ықпалдарын негіздей отырып, толық педагогикалық процесте төмендегі тұрғыда пайдалануды негізге алыну қажет:
- қазіргі қоғамның әлеуметтік даму жағдайында халықтық тәрбие жаңа мазмұнға ие болып отыр.
Өткендегі педагогикалық ойлар мен бүгінгі заман талабына сай патриотизмнің мазмұнын сабақтастыру барысында халықтық тәрбиені мазмұнын мәдениеттану, аксиологиялық, ментальдiк, өркениеттiлiк , тұлғалық патриотизмге тәрбиелеуде жүйелiлiк және бiрiздiлiк компоненттер негізі тұрғысынан қарастырылады;
- халықтық тәрбиенің дамуына талдау жасау барысында қоғам дамуына байланысты жоғарыдағы әдіснамалық ықпал мазмұн жағынан толықтырылып, жетілдіріліп отыруды көздейді;
халықтық тәрбие қоғамның даму ерекшелігімен бірге ұлттық ерекшеліктер өзара бірлікте дамуы керек;
Жоғарыда халықтық тәрбиенің даму үдерісіне сипаттама беру барысында, тәрбие заңдылықтары мен принциптері негiзiнде білім алушыларғаі халықтық тәрбие жүйесі төмендегі тұрғыда іске асуы қажет:
- отбасында тәрбие беру арқылы;
- пән сабақтары барысында;
- сабақтан тыс уақыттағы тәрбие;
- оқу - орнынан тыс уақыттағы тәрбие.
Халықтық тәрбиені басқа тәрбие бағыттарымен қатар қарастыру барысында, әсіресе адамгершілік тәрбиенің негізгі бір бағыты тұрғысынан қарастырамыз. Адамгершiлiк тәрбие - тұлғаның адамгершiлiк сана-сезiмiн қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие саласы. ... Адамгершiлiк тәрбиесi бiлiм, бiлiк, дағдыларды игерумен бiрге, тұлғаның ар-ұжданын, танымдық қызығушылығын кешендi түрде дамытады. Адамды сүюдi, оның бостандығын, құқығын, қадыр-қасиетiн құрметтеудi, рақымшылық пен шыншылдық қасиеттерiн қалыптастырады.
Білім алушыке адамгершiлiк тәрбие беру арқылы адамгершiлiк сезiм, адамгершiлiк сана, адамгершiлiк таным, т.б. қалыптастырамыз. "Адамгершiлiк сезiм - қоғамдық мәндi және жеке көңiл-күйге байланысты ар-ұждандық сезiмдер. Оған еңбек ету, ұлтжандылық, достық, адалдық, ар-намыс, борыш, жауапкершiлiк, ұят, т.б" жатады [40].
ХХI ғасыр жастарын халықтық рухта тәрбиелеуде бiз жоғарыда көрсетiлген тәрбие (ерлік, жауынгерлік,т.б.) бағыттарын өзара сабақтастыра отырып, жүйелi түрде бүгiнгi үздiксiз бiлiм беру жүйесiне енгiзу арқылы егемен елiмiздiң бейбiтшiлiгi мен тәуелсiздiгiн қорғайтын азамат тәрбиелей аламыз. Білім алушыларғаі халықтық тәрбие беруде ата-ана, қоғамдық-әлеуметтiк орта мен мектептегi педагогикалық үдеріс. Педагогикалық процесте бiлiм мен тәрбие беру қатар қамтылады.
Н.Назарбаевтың халыққа жолдаған "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың өсiп өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының артуы жөнiндегi қазақстан халқына жолдауында негiзгi стратегиялық бағыт "халықтың көптеген топтарының бiрлiгi, жекешiл және қоғамдық негiздерi салиқалы үйлестiру, мұның өзi қоғамымыздың жарасымды сатылы дәстүрлерiн толықтыра түседi" деуiнiң өзi қоғамдық ұйым, бiрлестiктердiң құрылып, дамуына мүмкiндiк ашып отыр.
Президенттiң Ақмола қаласындағы 1997 ж. жастармен кездесуi кезiндегi сөйлеген сөзiнде және Қазақстан Республикасы білім алушыларi мен Жастар ұйымдары өкiлдерiнiң сьезiне жолдауында жас ұрпақ тәрбиесiне зор жауапкершiлiкпен қарай отырып, қоғамдық ұйымдардың жұмысын жандандыруға аса мән бередi. Олай болса, жастардың бiлiм, бiлiк, дағдыларын қоғамдық iске бейiмдейтiн, саясаттан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазіргі кездегі білім алушыларға халықтық тәрбие берудің педагогикалық және психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.1 Халықтық тәрбие берудің зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кәсіптік тәрбие берудегі халықтық педагогика элементтері жүйесі ... ..
1.3 Білім алушыларға халықтық тәрбие берудің тарихи педагогикалық көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Кәсіптік білім берудегі халықтық тәрбие жұмысын ұйымдастыру жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Колледжде тұлға тәрбиесінде халықтық педагогиканы қолданудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіптік оқытуда халықтық тәрбиені үйымдастыру жағдайлары ... ...
2.3 Тұтас педагогикалық процесте білім алушыларды халықтық тәрбиелеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесідей нормативтік құжаттарға сілтеме жасалды:
Қазақстан Республикасының Президентiнiң "Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiн құру туралы" Жарлығы
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы
Қазақстан Республикасы әскери доктрина және әскери құрылыс тұжырымдамасы
"Еңбек кодексі" 15.05.2015 ж
Қазақстан Республикасының "Еңбек қауіпсіздігі мен қорғау туралы заңы" 24.02.2004ж
Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы
Мемлекеттік білім беру стандарты
ҚР Конституциясы
ҚР азаматтарының халықтық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасы Бiлiм министрлiгi "Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасы"
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қамтылды:
Азаматтық тәрбие - азаматтық сезім, сана, тұлғаның азаматтық сапасын, нақты азаматтық бағытын, халқына саналы түрде, өз еркімен қызмет етуге дайын болу.
Азаматтық - патриотық тәрбие - жастарға қажетті құқықтарын іс жүзінде қамтамасыз етуге, жастар мен мемлекет арасындағы құқықтарды қатынастарды қамтамасыз етуге бағытталады.
Ұлттық - халықтық тәрбие - жастар бойында кіші Отанға деген сүйіспеншілік сезім, ұлттық дәстүр мен мәдениетке құрметпен қарау, өз халқына деген мақтаныш сезімінің қалыптасуы (аз халық болса да).
Ерлік - халықтық тәрбие - ата дәстүрлердегі ерлік құндылықтарды бағалай білу, оған деген мақтаныш сезім, әскери мамандықтарды, айрықша тарихи күндерді насихаттау.
Әскери халықтық тәрбие - ерлік - халықтық тәрбиемен тығыз байланыста жастардың бойында терең халықтық сананы қалыптастыру, Отанға қызмет ету және оны қорғау идеясы.
Тәрбие - қоғамдық, өндiрiстiк және мәдени өмiрдiң белсендi қатысушысын даярлауды мақсат етiп қойған, жеке адамды қалыптастырудың жүйелi үрдiсi әрқашан белгiлi әлеуметтiк-экономикалық қоғамда, қоғамның өндiрiстiк-обьективтiк жағдайына сай жүредi.
Тәрбиелiлiк - адамзат қоғамында әлеуметтiк тұрақты заң болып қалыптасқан адамгершiлiк қарым-қатынас нормаларын бойына сiңiрiп, оны күнделiктi өмiрде қолдануды дағдыға айналдыру.
Қосымша бiлiм беру - білім алушылардың алған бiлiм, бiлiк, дағдыларын дамыта отырып, білім білім алушының жекелей қызығушылығын қанағаттандыру үшiн және тұлғалық қасиетiн дамыту үшiн ұйымдастырылатын жүйе.
Тәрбие әдiсi - тәрбиенiң мақсаты мен мазмұнын жүзеге асырады.
Тәрбие әдiсi - тәрбиенiң алған қойған мақсаты арқылы айқындалады.
Тәрбие әдiсi - мұғалiмнiң қолданған тәсiлi арқылы жүзеге асады.
Тәрбие тәсiлi - тәрбие әдiсiнiң iс-әрекеттiнiң қажеттiлiгiн, тәрбиелiк мәнiн айқындайды.
Тәрбие тәсiлi - әдiстердi белгiлi бiр жағдайларда нақты пайдалануды қамтамасыз етедi.
Ұлттық патриотизм дегенiмiз - елi мен жерi, халқының бостандығы және мемлекет ретiнде жер бетiнде сақталуы үшiн, ұлт намысын жоғары дәрежеде ұстау үшiн күресу. Ұлттық патриотизмдi қазақ патриотизмi деп те қарастыруымызға болады.
Ұлттық патриотизм - ұлт бостандығы, елi мен жерiнiң тәуелсiздiгi, бiлiм мен ғылым, мәдениет, спортта әлем сатыларының биiк шыңынан көрiнуi негiзгi ұстаным болып табылады.
Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтiн барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi әлемдiк биiктен көрiну үшiн бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтiк тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, елiмiздегi бейбiтшiлiк, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш жiгерiн жұмсау.
Халықтық құндылық дегенiмiз - қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту, елi мен туған жерiн, Отанын сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiн сақтау үшiн күресу.
Қысқартулар мен белгілеулер
Дипломдық жұмыста кездесетін қысқартулар мен белгілер:
ТМД - Тәуелсіз мемелекеттер достастығы
КСРО - Кеңестік социолистік республика одағы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНЕСКО
КЖжКО
ҚазМемҒТЗИ
т.б. - тағы басқа
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестiлiгi: Бұл дипломдық жұмыста кәсіптік білім беруді жүзеге асыруда болашақ мамандарды арнаулы пәндерді оқып үйренуін ұйымдастыруда халықтық педагогика элементтері негізінде жүргізі мәселесіне ерекше назар аударылып отыр.
Ұлттық патриотизмнiң дамып, қалыптасуы туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақ халқы - тамырын жетi қабат жер астына жiберген алып бәйтеректей, өзегiн ғасырлар тереңiне тартып, дауылдармен алысып, тағдырымен алысып, өсiп-өркендеп кел жатқан байырға халық. Оның тарихы, кейбiреулер айтып жүргендей, кешегi Қазақ хандығы шаңырақ көтерген ХV ғасырдан басталмайды. Хандықтың құрылуы бiр басқа, халықтың қалыптасуы бiр басқа.
Бүгiнгi күн ата-бабаларымыздың талай ғасырлар бойғы арманы едi, отаршылдықтың темiр құрсауының, отызыншы жылдардағы ашаршылық пен сталиндiк жаппай жазалау құрбандарының, ұлы Отан соғысында от ортасынан оралмаған боздақтардың, кешегi Желтоқсан ұлттық намысын қолдан бермеу үшiн, халықтың сағын сындырмау үшiн бел буып шыққан жастарымыздың арманы едi,- деген ұлы ғибрат сөзден ғасырлар қойнауына жалғасқан халқымыздың ерлiк рухының ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, әлемдiк өркениеттен өзiндiк орнын алуына негiзгi себепшi болатынын нақтылайды [1].
Кәсіптік оқыту үдерісінде Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүние жүзi қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн қайратты күшті жұмылдырудың бір жолы халықтық педагогика негіздеріне сүйену деп қарастыруға болады.
Қазiргi кезде Республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда болашақ мамандарды халықтық педагогика элементтері арқылы Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында, Бала құқығы туралы декларацияда, Қазақстан Республикасы Конституциясында, ҚР Бiлiм заңында, ҚР Мемлекеттiк Бiлiм бағдарламасында, ҚР тарихи сананы қалыптастыру, ҚР мәдени-этникалық тұжырымдамаларында және ел президентiнiң әр жылдардағы республика халқына жолдаған жолдауларында, үкiметтiң қаулы-қарарларында, ғылыми-зерттеу жұмыстарында көтеріліп отырған мәселелер шешімін табуға болады.
Түркi халқы - батыр халық. Түрiк халқы - арыстан ер халық дегендей, бабамыз Қүлтегiннен, Алтын Орда батыры Ер Едiгеден бастау алған ұлттық ерлiк дәстүрi негiзiнде жастардың бойында халықтық сезiмдi қалыптастыру негiзгi мәселеге айналуда. Білім алушыларды тұлға ретінде дамытудың негiзгi мiндеттеріне жататын қоршаған ортаға, еліне, жеріне деген сүйiспеншiлiк, қоғамға деген рухани-мәдени қатынас, Қазақстан көпұлтты мемлекет екенiн негiзге ала келе бүгiнгi қоғам мүшелерiнiң Қазақстандық халықтық сезiмiн қалыптастыру мәселесін шешу мүмкіндігі бар [2].
Сол сияқты кәсіптік білім беру барысында халықтық педагогика элементтерін пайдалану ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-рухани мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, нақыл сөздер жас ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруға игi ықпал етедi. Халықтық педагогика негіздерін Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, В.Н.Татищев, Г.Ф.Миллер, А.Левшин, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Л.Н.Гумилев, Ә.Диваев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Ә.Бөкейханов, т.б. еңбектерi құрайды.
Кәсіптік білім беру барысында халықтық педагогика элементтерін қолданудың әдiснамалық, теориялық негiздерiн философия саласы бойынша Ә.Нысанбаев, Д.Кiшiбеков, Ғ.Есiм, А.Қасабеков, Ж.Алтаев, Н.Сәрсенбаев т.б., тарих саласы бойынша М.Шоқай, Қ.Мыңжанұлы, О.Смағұлов, М.Қозыбаев, Ж.Қасымбаев, Т.Тұрлығұлов, т.б. ғалымдардың еңбектері құрайды.
Кәсіптік оқыту үдерісінде теориялық, тарихи-педагогикалық және ұлттық педагогика элементтері мазмұны С.Қ.Қалиев, Ж.Наурызбай, А.Қ.Құсайынов, С.А.Ұзақбаева, С.Ғаббасов, Қ.Бөлеев, А.Табылдиев, Ә.Ашайұлы, Ә.Жұмаханов, С.Т.Иманбаева, С.Ешiмханов, Н.Мұхамединова, Р.А.Джаңабаева, В.Г.Храпченков, Н.Ромашов, С.Нұрмуқашева, т.б. еңбектерінде жан жақты талқыланады.
Әр түрлі білім беру мекемелерінде Қазақстандық қоғамдық және мәдени шындықтарға негізделген және Қазақстандықтардың менталитетіне бағытталған дүниетаным мәдениеті жөніндегі сапалы, өз тиімділігін дәлелдейтін халықтық педагогикаға сүйенетін ақпараттық-дидактикалық материалдардың жеткіліксіздігін атап өтуге болады; білім беру жүйесінде толерантты дүниетанымның мақсатты қалыптасуы бойынша әлеуметтік технологияларды қолдана білетін кадр әлеуеті-мамандардың жеткіліксіздігі; қоғамдық сипаттағы ғылыми зерттеу ұйымдары қоғамның гуманитарлық дамуы жөніндегі әлеуметтік технологияларды әзірлеу жөніндегі жеткілікті тәжірибелерге ие емес" деп атап көрсетуі де жұртшылыққа халықтық педагогика негіздеріне сай тәрбие берудің өзектілігін көрсететін қарама-қайшылықтар болып табылады [3].
Білім мен тәрбие көзі білім ордасында дегенді негізге алатын болсақ, кәсіптік білім беруде ұйымдастыру жағдайларын халықтық педагогика элементтерін қолдану арқылы жүргізу басты мәселе болып табылады.
Осыған байланысты бiздiң зерттеу жұмысымыздың проблемасы кәсіптік оқытуда болашақ мамандарды халықтық педагогика элементтері негізінде тәрбиелеу мүмкіндіктерін анықтауға бағытталады.
Зерттеу мақсаты: Кәсіптік білім беруде қазіргі заман талаптарына сай халықтық педагогика элементтері мүмкіндіктерін қолданудың теориялық негіздерін анықтап, оларды қолдану арқылы тәрбие жұмыстарын тиімді жүргізу әдістемесін жасау деп анықталады.
Зерттеу объектiсi: Кәсіптік білім берудегі арнаулы пәндерді оқыту барысында тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу пәнi: Кәсіптік оқытуда білім алушыларғаі халықтық тәрбие беру және тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың бағыттарының ерекшеліктері.
Зерттеудiң болжамы: Егер университет қабырғасында білім алушыларғаі жүйелі түрде заман талаптарына сай халықтық тәрбие берілетін болса, онда олардың кәсіби дайындығы деңгейін арттыратын түрлі қатынастары оң қалыптасып, бүгінгі күнге сай бәсекеқабілетті, жан-жақты білімді азамат ретінде дамыған тұлғаға айналады.
Зерттеу мiндеттерi:
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттер негізінде кәсіби білім беру саласында халықтық тәрбие берудің теориялық мәселелерін анықтау.
Білім алушыларды халықтық тәрбие негіздерін қолданумен байланысты қарастырған озат педагогикалық тәжірибелермен танысу.
Кәсіби білім беру жүйесінде халықтық педагогика элементтерін қолдану арқылы тәрбиелеу әдістемесін жасау.
Жетекшi идея: Жаңа әлеуметтiк даму жағдайында кәсіптік колледж білім алушыларына халықтық тәрбие берудiң ғылыми-әдiснамалық негiзiн, теориялық тұжырымдамасын мәнін ашу көпұлтты Қазақстан Республикасы жағдайында өзі үшін де, қоғам үшін де маңызды тұлғаны қалыптастыруға негiзделген тәрбие кеңiстiгiн құру мүмкіндігін береді.
Зерттеудiң әдiснамалық негiзi: Зерттеудiң жалпы әдiснамалық негiзiне жеке тұлғаның рухани мәдениет пен жалпыадамзаттық құндылықтар меңгеруi туралы диалектикалық - материалистiк iлiмi. Адам құқытарының жалпыға бiрдей Декларациясы, Бала құқықтары туралы Конвенциясы, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы Бiлiм заңы, Қазақстан Республикасы бiлiм беру мекемелерiнде тәрбие берудiң кешендi бағдарламасы және Қазақстан Республикасы жастар және бала тәрбиесiне арналған үкiметтiң тұжырымдамалары, қаулы-қарарлары, тұлғаның бойындағы құндылықты қалыптастыруға байланысты тарихи, философиялық, психологиялық, тәлiмдiк теориялар саналады.
Зерттеу әдiстерi: Философтардың, тарихшылардың, психологтардың, ғалым педагогтардың еңбектерiн талдау, салыстыру, қорытындылау; Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiндегi халықтық тәрбие берудiң мүмкiндiгiн анықтау; білім алушыларға тесттiк жұмыстар мен сауалнамалар жүргiзу; кәсіптік білім беру мекемелерінде (музей, шығармашылық үйлер, т.б.) халықтық тәрбие беру жағдайларын қарастыру.
Зерттеу көздерi: Қазақстан Республикасы заңдары, қаулы-қарарлары, нормативтi құжаттар, жастарға тәрбие берудегi кешендi тұжырымдамалар, бағдарламалар;
Халық педагогикасындағы жастарға халықтық тәрбие беруге байланысты ауыз және жазба әдебиетiндегi мұралар (нақыл сөздер, дастан жырлар, мақал-мәтелдер, өсиет арнау сөздер, тасқа жазылған өсиет сөздер, өлең-күйлер);
Алыс және жақын шет ел, Қазақстан ғалымдырының халықтық тәрбие беруге байланысты философиялық, тарихи, әдеби, педагогика, психологиялық ғылыми-зерттеу еңбектерi, тұжырымдары;
Кәсіптік тәрбиені ұлттық мұраны қолдану негізінде жүргізу артықшылықтарын анықтау;
Зерттеу базасы: Астана қаласындағы құрылыс-техникалық колледжі.
1 Қазіргі кездегі білім алушыларға халықтық тәрбие берудің педагогикалық және психологиялық негіздері
1.1 Халықтық тәрбие берудің зерттелу жайы
Жан жақты қалыптасқан тұлғаның дамып, қалыптасуының тарихи алғышарттарын айқындағанда халықтық мұраның әсері жоғары болғанын көруге болады. Осындай мол тарихы бар ұлттық тарих елiмiз егемендiк алғанша зерттелмей, тарих қойнауында, шаң басқан мұрағат қорларында сақталып келдi.
Өкiнiшке орай, қазақ тарихын, әсiресе оның бай мұрасы туралы жазылған еңбектердiң 1990 жылдардың аяғына дейiн баспа арқылы жарық көруiне мүмкiндiк берiлмей келгенін байқауға болады.
Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын қарап салыстырғанда орыс халқы өздерiнiң ата салтына, өткен тарихын зерттеуге аса мән бергенін көруге болады.
Ал, қазақ халқының тарихында басынан өткен қасiреттi, қайғылы кезеңде қазақ елiн, жерiн сақтап қалған тәрбие беруді жүзеге асырудың негізі болып табылған халықтың мұрасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізідің маңызы зор.
Қазан төңкерiсiне дейiнгi ТМД елдерiнiң өткен тарихы бұрмаланып көрсетiлдi. 1937 жылдардағы халықтың басына түскен тарихи апаттың салдарынан сескенген зиялы қауым ата тарихын ашық түрде зерттей алмады.
ХҮIII ғасырдағы жауынгерлiк және ерлiк дәстүрiн зерттеген Қ.Мұхаметхановтың 1949 жылы Қабанбай, Бөгенбай батырлар туралы зерттеген ғылыми жұмыстары "ескiнiң сарқыншағы" деген атпен жарыққа шықпады. Ол тек 1979 жылы "Қазақ тарихи жырларының мәселелерi" атты жинаққа аз мөлшерде, үзiндi түрiнде кiргiзiлдi [5].
1991 жылы Қазақстан мемлекетiнiң тәуелсiз мемлекет болып жариялануынан бастап ұлттық тарихқа, оны зерттеуге деген құлшыныс ерекше болды. Елiмiздiң Бiрiккен Ұлттар Ұйымына мүше болып қабылдануы жас қазақ мемлекетiнiң алдына үлкен мақсаттар мен мiндеттер жүктедi. Қазақ елiнiң тәуелсiздiгi мен егемендiгiн сақтап қалу әрбiр саналы азаматтың iсiне айналды.
Т.Балақаевтың "Армия және ұлт саясаты" деген мақаласында кезiнде КСРО қарулы күштерi қатарында, Жоғары әскери корпусында қазақ ұлтынан өте аз адам болғаны, олардың әскери ғылыммен айналыса алмауы және қазақ тарихындағы әскери жетiстiктер мен ұлттық озық тәжiрибенi зерттеуге мүмкiндiк жасалмағаны туралы айырықша айтылды [6].
Ұлттық әскери кадрлардың нелiктен ескерiлмей келгенiн запастағы подполковник Б.Рүстемов "Жасыратыны жоқ бұрынғы Кеңес Одағының Қарулы күштерi сапында қызмет атқарған қазақ офицерлерiне жол тар болды [7].
Еліміз егемендік алғаннан кейін кеңес үкiметi тұсында жiберiлген ұлттарға байланысты саяси кемшiлiктердiң орны тола бастады. Iргелi ғылыми-зерттеулер жүргiзiлдi. Үкіметтің негізгі құжаттарында, тұжырымдамаларында, бағдарламаларында халықтық тәрбие мәселесі жан жақты қамтылды. Олар: ҚР Конституциясы, "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасы, ҚР Президентінің халыққа әр жылғы жолдаулары, т.б..
ҚР Жалпы білім беретін мектептерде білім беретін тұжырымдама
ҚР Жалпы білім беретін мектептерде білім беретін тұжырымдама
ҚР Тәлім тәжірибе тұжырымдамасы
ҚР Тәлім тәжірибе тұжырымдамасы
ҚР Білім беру мекемелерінде тәрбенің кешенді бағдарламасы
ҚР Білім беру мекемелерінде тәрбенің кешенді бағдарламасы
ҚР Этно-мәдени тұжырымдамасы
ҚР Этно-мәдени тұжырымдамасы
ЮНЕСКО-ның тұжырымдамасы
ЮНЕСКО-ның тұжырымдамасы
Патриоттық тәрбиенің әдіс-тәсілдері
Патриоттық тәрбиенің әдіс-тәсілдері
ҚР азаматтарының патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
ҚР азаматтарының патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы
ҚР "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасы
ҚР "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасы
ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдаулары
ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдаулары
ҚР Жастар саясаты
ҚР Жастар саясаты
"Білім туралы" заңы
"Білім туралы" заңы
ҚР Конституциясы
ҚР Конституциясы
Патриоттық тәрбиені ұйымдастырудың формалары
Патриоттық тәрбиені ұйымдастырудың формалары
Патриоттық тәрбиені іске асырудың ұстанымдары
Патриоттық тәрбиені іске асырудың ұстанымдары
университет студенттеріне патриоттық тәрбие беру
университет студенттеріне патриоттық тәрбие беру
Тұлғаның қалыптасуы
Тұлғаның қалыптасуы
Тұлғаны дамыту
Тұлғаны дамыту
Тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру
Тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру
Тұлғаны тәрбиелеу
Тұлғаны тәрбиелеу
Сурет - 1. Тұлғаның халықтық құндылығын қалыптастырудың теориялық-концептуалдық үлгісі
Мәселен, Ә.Айтақов қазақ халқының Ұлы Отан соғысындағы ерлiк iстерiн негiзге ала отырып, жастарды елжандылыққа тәрбиелеудiң әдiс-тәсiлдерiн қарастырады [8].
Ал, С.Ешiмханов Ұлы Отан соғысы жылдарындағы сыныптан тыс уақыттағы тәрбие жұмыстарда білім алушыларға халықтық тәрбие берудегi халқымыздың ерлiгiнiң олардың шыңдалуына, әсерiне үлкен әсер ететiндiгiн ашып көрсетедi [9].
Алынған тақырыпқа қатысты ғылыми-зерттеу жұмысы халықтық-интернационалдық тәрбие мәселесiне арналған Ә.Жұмақановтың еңбектерiнде тәрбие мәселесiн кешендi, тәрбие бағыттарын бiр-бiрiмен ұштастыра отырып жүргiзу көзделедi [10].
Жоғарыда атап көрсеткендей халықтық тәрбие берудiң дамуына байланысты қорғалған ғылым зерттеулер бүгiнгi жаһандандыру кезеңдегi Қазақстандық патриотизмдi және ұлтаралық келiсiмдi қалыптастыруға өз септiгiн тигiзедi [11].
Алыс және жақын шетелдерде халықтық тәрбие мәселесi басқа да тәрбиелермен өзара байланыста дами отыра, тұлғаны дамытуға үлкен ықпал ететiн ғылыми зерттеу жұмыстары көптеп саналады. Ал Қазақстандық ғалымдардың iшiнде әскери-халықтық тәрбие беру және оның дамуы бойынша В.Г.Храпченков, Н.Ромашов, С.Нұрмуқашева, М.Санбаев, С.С.Туланов, т.б. еңбектерiн ерекше атауға болады.
Жоғарыда аты аталған ғалымдарымыздың ғылыми-зерттеу жұмысының маңызы ерекше. Себебi, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы азаматтарымыздың ерен ерлiктерiн, халықтық тәрбиенiң дамуы, әскери-халықтық, халықтық-интернационалдық тәрбиелердiң тәлiмдiк мәнiн жан-жақты ашуы, көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн ұлттық бiрлiктi, ынтымақты нығайтуға өзiндiк игi ықпал етедi.
Елiмiз егемендiк алғанға дейiнгi жазылған еңбектер ұлттық тарихымызға, салт-дәстүрiмiзге, мәдениетiмiзге сол кездегi саяси идеология көзқарасы тұрғысынан жазылғанын айқын аңғаруға болады. Ғылыми-зерттеу еңбектерде ұлттық тарих, ұлттық салт-дәстүрлер, ұлттық мәдениет және түркi халқының философиялық негiздерi тарихи шындық тұрғысынан бұрмаланып отырғанын көремiз. Түркi жұртының және қазақ халқының батырлары Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Көкжарлы көкжал Барақ сынды батырларымыздың, ХХ ғасырдың басында ұлт азаттығы үшiн күрескен азаматтар А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Шоқай, Х.Досмұхамедов есiмдерi ғылыми-зерттеу еңбектерде аталмады.
Елiмiздiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауға негiз болатын халықтық тәрбие мәселесi бүгiнгi қоғамдық-әлеуметтiк даму үрдiсiне байланысты iргелi зерттеулер жүргiзiп отыр.
Е.Жұматаеваның ғылыми-зерттеу жұмысының құндылығы халықтық педагогика негiзiнде майдангер жазушылардың шығармаларын пайдалану арқылы Отан сүйгiштiк қасиеттi қалыптастыруға игi ықпал ете отырып, жастардың, оқушы - жастардың бойындағы ұлттық парыз, намыс сезiмдерiн ояту жағына баса көңiл аударды [12]. Мұндай мүмкіндіктерді кәсіптік оқытуда да жүзеге асырудың маңзы зор.
Әскери мамандарға әскери-халықтық тәрбие беру мәселесi генерал-майор М.Санабаевтың еңбегiнде ерекше орын алады [13].
Ж.Бөжингтiң Жасөспiрiмдердi тәрбиелеу процесiнде Қажымұқан Мұнайтпасұлы мұрасын пайдаланудың педагогикалық шарттары атты ғылыми жұмысында жасөпiрiмдердi тәрбиелеуде батырдың палуандық мұрасын пайдаланудың педагогикалық құндылығын ашып, оның мәнi мазмұнын айқындаған [14].
Г.Қ.Белгібаеваның "Болашақ мамандарды мектеп жасына дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті арқылы халықтық тәрбие беруге даярлау" атты еңбегінде халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды халықтыққа тәрбиелеуге болашақ мамандарды даярлау жүйесін теориялық тұрғыда негіздеген. Болашақ мамандарға қажетті білімдер мен іскерліктер, оған қоса педагогикалық практика бағдарламасына мектеп жасына дейінгі балаларды халық ауыз әдебиеті арқылы халықтыққа тәрбиелеуге бағытталған тапсырмалар қазіргі заман талабына сай сұрыпталып, білім алушылардың аудиториядан тыс іс-әрекеті халық ауыз әдебиетіндегі халықтық құндылықтарды шығармашылықпен менгеруге бағытталған [16].
Дегенмен, кәсіптік білім беру колледждерінде қолдануға болатын халықтық құндылықтар жүйесі әлі де болса зерттеуді қажет етеді.
Біз соңғы жылдары Қазақстанда халықтық тәрбие мәселесіне байланысты жүргізілген зерттеу жұмыстарына байланысты талдаулар жасағанымызда, бұрын зерттелмей келген тарихи халықтық құндылықтар, ұлттық ерлік дәстүрлері, Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, т.б. батырлардың ерлік мұралары арқылы бүгінгі егемен еліміздің жастарын тәрбиелеу жұмысын жақсы жолға қоюға мүмкіндік беретіні байқалады.
Халықтық тәрбиені зерттеуші Ресей ғалымдарының бірі Ю.Н.Галанин Халықтық тәрбие - тұлға бойына негізгі рухани құндылықтарды қалыптастыру. Халықтық сезімін тәрбиелеу, ерлік дәстүрлерге және әлемдік жаһандандыру үдерісіне еліміздің ғылыми техникалық және мәдени тұрғыда қосқан үлесіне мақтаныш, әр түрлі жағдайларда Отанға шын берілген, Отан үшін жанын қиюға дайын болу, - деген тұжырым жасай келе, халықтық тәрбиенің негізгі бағыттарын кәсіптік білім беруді айқындайтындығын көруге болады. Мұндай жұмысты келесі бағыттарда жүргізуге болады: азаматтық тәрбие; азаматтық патриотық тәрбие; ұлттық халықтық тәрбие; ерлік халықтық тәрбие; әскери халықтық тәрбие.
Кәсіптік оқытуда ерекше назар аударуды қажет ететін азаматтық тәрбие беру болып табылады. Азаматтық тәрбие - азаматтық сезім, сана, тұлғаның азаматтық сапасын, нақты азаматтық бағытын, халқына саналы түрде , өз еркімен қызмет етуге дайын болу. Азаматтық тәрбие азаматтық, азаматтық мәдениет, азаматтық бағыт тұрғысынан сипатталады. Азаматтық, азаматтық мәдениет тұлғаның бойында мектептен, әсіресе бастауыш мектепте қалыптасады, ал оны кәсіптік білім беру орындарында жалғастыру жүйелі түрде тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Азаматтық - патриотық тәрбие - жастарға қажетті құқықтарын іс жүзінде қамтамасыз етуге, жастар мен мемлекет арасындағы құқықтарды қатынастарды қамтамасыз етуге бағытталады [17].
Ұлттық - халықтық тәрбие - жастар бойында кіші Отанға деген сүйіспеншілік сезім, ұлттық дәстүр мен мәдениетке құрметпен қарау, өз халқына деген мақтаныш сезімінің қалыптасуы(аз халық болса да).
Дәстүрлі халықтық мәдениетті ұлттық мәдениеттің негізгі бөлімі ретінде қарастыра отырып, халықтық дәстүрлерге сүйену өмірді түсіну мен бағалауда негізгі орын алатынын байқауға болады.
Ерлік - халықтық тәрбие - ата дәстүрлердегі ерлік құндылықтарды бағалай білу, оған деген мақтаныш сезім, әскери мамандықтарды, айрықша тарихи күндерді насихаттау. Кәсіптік оқыту барысында да тарихи күндерді насихаттау, ұлы адамдардың өмірін таныстыру арқылы жастар бойында халықтық қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндік беруге болады
Әскери халықтық тәрбие - ерлік - халықтық тәрбиемен тығыз байланыста жастардың бойында терең халықтық сананы қалыптастыру, әскерге баруға, Отан қорғауға дайындауды мамандықты менгеруге баулуда халықтық мұра әсері арқылы ат салысуға жол ашады [18].
Б.Момышұлы қазақ халқының жауынгерлiк және ерлiк дәстүрлерiн жинақтай отырып, ұлттық әскери педагогика және психологиясының негiзiн салды деп айта аламыз.
Б.Момышұлы "Соғыс психологиясы" атты еңбегiнде Ұлы Отан соғысы кезiндегi халықтардың ынтымағына, бiрлiгiне тоқтала келе, жеке адамды қалыптастыратын жақсы қасиетпен бiрге жаман қасиеттерге әскери психология тұрғысында анықтама бередi.
Жоғары сезiмдер: парыз, адамгершiлiк, ержүректiлiк, ерлiк, батырлық, қаһармандық және т.б.. Төменгi сезiмдер: опасыздық, ұждандық, үрей, қорқыныш, шошу және т.б. [19]. Бұлар ұлттық мұраның маңызды бөлігін құрайды. Кәсіптік білім беруде бұл ұғымдар негізінде жұмыстар ұйымдастырудың да алар орны ерекше.
Ғалым психолог М.Мұқанов психология тұрғысынан ұлттық ерлiк дәстүрлерiнiң жауынгерлердiң бойындағы жiгерлiлiктi, намысты қалыптастыруға игi ықпал ететiндiгiне аса мән бередi. Б.Момышұлының қазақ-батыр халық деген ой-тұжырымдарына әдiл бағасын бередi [20].
Дипломдық жұмыста психологиялық негiзiн айқындауда психолог ғалымдар С.Выготский, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Н.Елiкбаев, т.б. ғылыми тұжырымдарын негiзге алынады.
Қазақстан Республикасы Бiлiм министрлiгi ұсынған Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасында" қазақ халқының жауынгерлiк және ерлiк тарихын, ұрпаққа ерлiктiң өшпес үлгiсiн қалдырған қас батырлардың өмiр-өнегесiмен таныстыру; өз жерiн, елiн қорғай алатын елжанды, ұлттық намысы мол жiгерлi азаматтар тәрбиелеу,-деп ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ерекшелiктер, салт-дәстүрлердi бүгiнгi ұрпақ тәрбиесiне пайдалануға аса мән бередi.
Соңғы жылдары халықтық педагогика бойынша ғылыми-зерттеу жұмысын жүргiзген Ә.Ашай, Т.Қоңыратбаева, Ұ.Асанова, Ә.Әмiрова, А.Қисымова, М.Сәдiрмекова, Е.Жұматаева т.б. еңбектерiнде мектепке дейiнгi, мектептегi оқу-тәрбие жұмысында халықтық педагогиканың негiзгi элементтерiн пайдаланудың жолдары қарастырылады [21].
Халықтық мұралардың ұрпақ тәрбиесiндегi маңызы туралы академик К.К.Құнантаева жастар өз елiнiң тарихын неғұрлым жақсы бiле түскен сайын олардың өз халқына деген мақтаныш сезiмi соғұрлым күштi дами түседi, - дегенiн бiз әр кезеңдегi тәлiмдiк мұралаға талдауынан біз ұлттық педагогика элементтерінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратыны және оны кәсіпті білім беру жүйесінде мамандарды дайындау барысында тұлғалық қасиетке айналдыру мүмкіндігін көруімізге болады [22].
Білім алушыларға халықтық тәрбие беру жұмысы оқу мен тәрбиенiң бiр-бiрiмен тығыз байланыстырылып, тұтастай педагогикалық үдеріс тұрғысынан жүргiзiлуiн қажет етедi.
"Оқыту,-дейдi Н.И.Болдырев - тәрбиелеудiң аса маңызды құралы. Ол бiлiм, икемдiлiк пен дағдыларды берiп, сабақтарда олар жақсы мен жаманды, әдiлетiлiк пен әдiлетсiздiктi, лайықтылық пен лайықсыздықты ажыратуды үйретедi. Оқыту процесiнде алынған бiлiм көзқарасты қалыптастыруға негiз болады". Колледж білім алушыларына халықтық тәрбие беруде тұтастай педагогикалық үдеріс қамтылу қажет. Ұлы ғұлама Әл Фараби айтқан білім мен тәрбие егіз деген тұжырымды күн тәртібінен түспеуі маңызды.
Халықтық тәрбие берудiң айтқанда ауыз әдебиетi мұраларына, тарих және филология ғылымдары тұжырымдарын айналып өте алмаймыз.
Ақын-жыраулардың тәлiм-тәрбиелiк мұраларын өздерiнiң ғылыми-зерттеу жұмыстарына арқау еткен ғалымдар С.Сейфуллин, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Қ.Мұхаметжанов, Қ.Жұмалиев т.б. еңбектерi бүгiнгi маманды тәрбиелеу iсiнде елеулi орын алады. Бұл еңбектерде халықтың бай мұрасының жастарды адамгершiлiкке, еңбекке, ерлiкке тәрбиелеудегi ықпалының мол екенiне тоқталады [23].
Расында да, ақын-жыраулар шығармаларына тоқталған кезде нағыз ерлiк дәстүр Абылай заманынан бастау алатынын байқалынады. Ерлiк және жауынгерлiктiң қайнар көзi - Абылай заманында өмiр сүрген ақын - жыраулар шығармасында негiзгi орын алады [24].
Ал, М.Ғабдуллин еңбектерi де халықтың батырлық жырларын негiзге алып, оны Отан соғысы жылдарындағы ерлiк дәстүрiмен сабақтастырған [25].
Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан кейiн ұлттық мұраларға аса мән берiлiп отырғанын ғылыми басылымдардан, ғылыми-зерттеу жұмыстарынан айқын аңғарамыз.
Халық батырының қазақтан шыққан тұңғыш әскери ғалым, көрнектi қолбасшы екенi ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелденiп, тұжырымдалады. Қазiргi Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiн құрып жатқан кезеңде аталған еңбектiң елiмiз бен оны қорғайтын ұландар үшiн маңызы өлшеусiз.
Л.Бақаев еңбектерiнiң маңызы - ол әрбiр әскер ұлттық ерекшелiктердi, салт-дәстүрлердi ескеру керектiгiн баса айтады және ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар негiзiн қалап кеткен әскери салт-дәстүрлердi пайдалануды ұсынады [26].
Соңғы кезде, ата тарихқа, ауыз әдебиетiне деген қоғамдағы көзқарастың игi бетбұрыстарына байланысты жаңаша көзқарастағы ғылыми-зерттеу жұмыстары дүниеге келдi. Солардың iшiнде халқымыздың асыл мұраларын жан-жақты зерттей отырып, бүгiнгi және болашақ ұрпақты абзал азамат етiп тәрбиелеу мәселелерi М.Жолдасбеков, Н.Ғабдуллин, М.Мағауин, А.Сейдiмбеков, С.Қалиев, Н.Келiмбетов, С.Садырбаев, Ш.Ибраев т.б. еңбектерiнде көрiнiс тапты. Аталған ғалымдардың iшiнде ақын-жыраулар шығармасының педагогикалық және психологиялық жағын зерттеген С.Қалиевтың еңбектерiн ерекше атап өту керек. Ғалым ақын-жыраулар шығармасы арқылы білім алушы жастарды жан-жақты, яғни адамгершiлiкке, әсемдiкке, еңбексүйгiштiкке және ерлiкке тәрбиелеу мәселелерiн қарастырады.
Автор ақын-жырауларлар шығармаларының тәрбиелiк мүмкiндiктерiне тоқтала келе: "Қазақ ақын-жырауларының поэзиясынан ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрiсiн, тiлек мақсатын айқын аңғарамыз. Өйткенi жыраулар толғауларынан халықтың не бiр нәзiк сырлары, мұң-мұқтажы, қайғы-қасiретi, қуаныш-сүйенiшi, келер ұрпаққа айтар өсиетi өзектi орын алады",-деп халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының бүгiнгi ұрпақ тәрбиесiне берерi мол екенiне тоқталады [27].
М.Шоқай айтқандай, бабамыз Қүлтегiннен, Алтын Орда батыры Ер Едiгеден басталып, "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" заманында ерлiктiң өшпес мұрасын қалдырған Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Ханкелдi, Көкжарлы көкжал Барақ, Қарасай, Баян сынды ерлердiң ерен ерлiк iстерi қазақ деген атқа сай болды [28].
Немiс ғалымы В.В.Радлов өзiнiң "Сiбiр жазбалары" атты еңбегiнде "Қазақтардың өткендегi жүз жылдық тарихынан бiзге мәлiм болып отырғандай, егер де олар шетсiз-шексiз далада соншалықты тентiреп көше берген, соншалықты ұрыстар мен шапқыншылықты басынан өткерген болса, кез-келген отырықшы тайпа мұндай жойқын күшке төтеп бере алмай, баяғыда-ақ қырылып, жойылып кеткен болар едi, ал керiсiнше, көшпелiлер үшiн бұл бақытты кезең болды, өйткенi нақ осы жағдайларда қазақтардың ерлiк даңқы, топтасқан жауынгерлiгi, ықпалы артқан едi",-деп, қазақ халқының басынан қаншалықты ауыртпалық тауқымет, соғыс зардабын өткерсе де, өздерiнiң жауынгерлiк-ерлiк сезiмдерiн жоғары ұстап, елiн-жерiн жауға бермей, ұлан-байтақ өлкесiн артындағы ұрпағына мәңгiлiк қоныс етiп қалдырған, қазақ деген атауға лайықты ел екенiне тоқталады [29].
Қазақ халқы өзiнiң ұлт болып қалыптасу жолында талай қиямет күндердi бастан өткердi. Жоңғарларға қарсы елiн, жерiн жаудан қорғау қазақ халқы үшiн Отан соғысы болып табылады [30].
Ерлiк-тәрбиенiң жемiсi деп қараған әрi батыр, әрi ғалым М.Ғабдуллин кешегi Ұлы Отан соғысы кезiнде ерлiк тәрбиеден туындайды деп қарап, тар окопта, қар төсенiп, мұз жастанып жатқан қазақ жауынгерiне Едiге, Ер Қосай, Ер Сайын, Қобыланды, Ер Тарғын жырларын жатқа айтып берiп, оларды ерлiкке рухтандыруы да Отансүйгiштiк сезiмнiң айқын көрiнiсi едi.
Ұлы Отан соғысында аты аңызға айналған Т.Тоқтаров, Б.Бұлқышев, Р.Қошқарбаев, Қ.Қайсенов, Б.Момышұлы т.б. және батыр қыздар Мәншүк пен Әлияның кескiлескен жаумен айқастағы ерен ерлiктерi де ұлттық дәстүрдiң, ерлiк тәрбиесiнiң жемiсi.
Қазақ халқының келешегi мен болашағын сақтау үшiн ата-баба салып кеткен игi дәстүрлерiн пайдалана отырып, ұлттық ерлiк мектебiнiң дамуына өз үлестерiн қосты [31].
Қазіргі кездегі кәсіптік білім беретін оқу орындарында ер бала тәрбиесiне халықтық дәстүрлердi пайдалану бiршама қолға алынды. Ер баланы ұлттық негiзде жауынгерлiк дәстүр арқылы ерлiкке баулуға байланысты Халық батыры Б.Момышұлының еңбегiн ерекше атап өтуге болады. Жiгiттi жауынгерлiк қасиеттерге тәрбиелейтiн қазақтың игi дәстүрлерi атты мақаласында солдаттардың бойында жауынгерлiк қасиеттердi тәрбиелеуде халықтардың басынан өткен жауынгерлiк жолдары мен ұлттық дәстүрлерiнiң маңызы зор екенiне тоқтала келе, халық даналығының алтын қазынасын бiлiм мен тәжiрибемiзге пайдалану жолдарын көрсетедi [32]. Бұл мұраны талдай отырып, халықтвқ педагогика элементтері мәнін ашу, оны кәсіптік білім беру жүйесінде қолдану мүмкіндіктерін айқындауға болады.
Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгiштiк қасиетiн қалыптастыратын-азаматтық келiсiм, ұлттық бiрлiк ұғымдармен жұмыс істеу қажеттігін түсіндіреді. Қазақстанды мекендейтiн әрбiр ұлт өзiнiң мемлекет алдындағы мiндетi қоғамдық байлықты, яғни мемлекеттiң материалдық базасын нығайту, өмiрдегi тату-тәттi тiрлiктi, азаматтық келiсiмдi нығайта отырып ұлттық бiрлiктi сақтау, егемен елiмiздiң тәуелсiздiгiн сақтау ұлттық келiсiм, iшкi үндесiм барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығына өз үлесін қосады [33].
Сонымен, бұл бөлімде халықтық мұра элементтері мәні мен мазмұнын анықтауға мүмкіндік беретін тұжырымдар анықталып отыр.
1.2 Кәсіптік тәрбие берудегі халықтық педагогика элементтері жүйесі
Кәсіптік тәрбие беруде халықтық педагогика элементтеріне сүйене отырып, тәрбиенің жүйесін педагогикада ғылыми негізделген тәрбиелік тұжырымдарға тоқталудың маңызы зор. Тәрбие жүйесі "жеке адамды идеялық, саяси, адамгершілік, экономикалық, т.б. жағынан қалыптастыратын жүйелі үдеріс, ал тәрбиелік жүйе тұлғаның жан - жақты дамуына ықпал ететін жағдаяттар, оқыту үдерісі, тәрбие үдерісі, тұлға аралық қатынас, әлеуметтік орта, басқару жүйесі, тәрбиенің мақсат, міндеттері, мазмұны, т.б.деп анықтауға болады.
А.С.Макаренконың ұсынған педагогикалық жүйесі негізінен тұлғаның бойындағы ерік, жігер, сенім, халықтық құндылық, т.б. қалыптастыруда ұжым арқылы ықпал ету, тұлғаның жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, еңбекке баулуды алға қояды [34].
Қазақтың көрнектi ағартушы-ғалымы М.Жұмабаев тәрбиенi екi бағытта дене тәрбиесi және жан тәрбиесi деп ұсынады. Тән құрылысы биологиялық заңдылықтар, жан тәрбиесi - тәрбиелiк тәлiмнен нәр алады. Адам тәнiнiң физиологиялық өсу кезеңдерi оның тәрбие жүйесiнiң негiздерiн жасайды. Адамның өсу жолындағы әрбiр кезеңнiң өзiне тән тәрбие әдiстерi бар.
Сонымен қатар, тұлға ретiнде қалыптастыру үшiн төмендегi тәрбие түрлерi толығымен қамтылуы керек екенiне тоқталады.
"Тәрбие төрт түрлi: дене тәрбиесi, ақыл тәрбиесi, сұлулық тәрбиесi һәм құлық тәрбиесi. Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел болғаны.
... Балам адам болсын дейтiн ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс орындасын",- деп баланың дұрыс жолда болуына жоғарыдағы тәрбиелер дұрыс болғанда ғана жақсы нәтижеге жететiнiне тоқталады [35].
Ж.Аймауытов бала тәрбиесiне ықпал ететiн "замандастары (құрбы-құрдастары), туған ауылы, өскен ортасы, оның дiнi, тiлi һәм басқа да нәрселер" дей келе, негiзгi тәрбие құралы ол өнеге дейдi.
"Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бiр шарт жас күнде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешенiң тәрбиесi арқылы қалыптасады. Ата-ананың берген тәрбиесi баланың мiнезiне салған iзге байланысты. ... Сүтпен сiңген мiнез сүйекпен кетедi деген сөз ата-ана тәрбиесiнiң күштiлiгiн көрсетедi..." - деп баланың жан-дүниесiн қалыптастыруда отбасы, әулеттiң ықпалының мол екенiн көрсетедi [36].
В.И Харламов тәрбие жүйесін қатынас тұрғысынан қарап, адамгершiлiк қатынас, ақыл-ой қатынасы, эстетикалық қатынас, дене қатынасы тұрғысынан бередi [37].
Ал, И.П.Подласый тәрбиенi мәдениет тұрғысынан қамтиды яғни, адамгершiлiк мәдениет, ақыл-ой мәдениетi, эстетикалық мәдениет, дене мәдениетi тұрғысынан қарастырады [38].
Ал, республикадағы бiрден-бiр тәрбиенiң негiзгi орталығы болып табылатын Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясында құрылған ғылыми топ (жетекшісі С.Қ.Қалиев) тәрбиенi мәдениет тұрғысынан қарастырады.
Тәрбие - қоғамдық, өндiрiстiк және мәдени өмiрдiң белсендi қатысушысын даярлауды мақсат етiп қойған, жеке адамды қалыптастырудың жүйелi үрдiсi әрқашан белгiлi әлеуметтiк-экономикалық қоғамда, қоғамның өндiрiстiк-обúективтiк жағдайына сай жүредi.
Ал тәрбиелiлiк - адамзат қоғамында әлеуметтiк тұрақты заң болып қалыптасқан адамгершiлiк қарым-қатынас нормаларын бойына сiңiрiп, оны күнделiктi өмiрде қолдануды дағдыға айналдыру.
Халықтық педагогика элементтері мазмұнына алға қойылған мақсаттар мен мiндеттерге сәйкес жоғарыда қамтылған болашақ мамандар меңгеруге тиiс бiлiм, сенiм, дағды, сапа және тұлғаның ерекшелiктерi деген ұғымдар енедi.
Білім алушыларға халықтық тәрбие беруде жалпы тәрбиенiң негiзгi заңдылықтары, ұстанымдары басшылыққа алынады. Заңдылық ретiнде тәрбие үрдiсiндегi тұрақты құбылысты қарастырамыз, оны iске асыру кезiнде жеке тұлғаның дамуында және қалыптасуында әсерлi нәтижелерге қол жетедi.
Кесте - 1 Білім алушыларға халықтық тәрбие беруде негiзге алынатын тәрбие заңдылықтары
Рс
№
Тәрбие заңдылықтары
Мазмұны
1
Тәрбиенi әлеуметтендiру
- Тәрбие iсiнiң қоғамның әлеуметтiк-экономикалық қажетiн өтеуге сай келуi, оның демократиялық принциптi iске асыруы, адам құқығын қорғау мәселелерiмен тығыз байланыстылығы
- Халықаралық дәрежеде құқықтық заңдарды меңгеруi
2
Тәрбие үрдiсiнiң диалектикасы
- Қоғамдық-әлеуметтiк ортаның өзгеруiне байланысты тәрбие үрдiсi де дамып, күрделенiп отырады.
- Тәрбиенiң тұтастығы мен өзара байланысындағы, тұлғаны оқыту мен дамытудағы диалектикалық шарттылықтардан көрiнiс табады
3
Білім алушылардың жас және жеке басы ерекшелiктерiн ескеру негiзiндегi тәрбиенiң тұлғалық бағыттылығы
- Баланы тең адам санап, оған еркiндiк бергенде ғана ол өз пiкiрiн ашып айта алады, яғни үлкендердiң балаға деген шынайы құрметi, сүйiспеншiлiгi олардың өзгелерге деген сенiмiн арттырады
4
Тәрбиенiң екi жақты сипаты
- Тәрбие iсiн ұйымдастыруда субъект-объект-субъект тұрғысынан ықпал ету
5
Тәрбиеге ерiктiлiк және шығармашылық көзқарас
- Педагог білім алушының күнделiктi басқа адамдармен алуан түрлi қарым-қатынасында өзiндiк "менiн" саналы түрде түсiнуге, қабiлетiн дамытуға, өзiнiң жасаған қылықтарын ой елегiнен өткiзiп, бағалай бiлуге және олардың себеп-салдарының басқаларға да, "өзiнiң жеке басына да қалай әсер ететiнiн көре бiлуiне, өзiнiң iс-әрекетiн" қорғаушы ретiнде өзiн-өзi бағалай бiлуiне барынша жәрдем етедi
6
Тәрбиенiң ұжымдық бағыттылығы
- Әрбiр адам ұжымда қолайлы жағдайға ие болу үшiн және өзiнiң жеке қабiлетiн айналасындағыларға көрсете бiлу үшiн аз болсын, көп болсын, өзiнiң күш-қуатын жұмсауы
Білім алушыларғаі халықтық тәрбие беруде тәрбие заңдылықтарын және ұстанымдарын нақты айқындау педагогикалық процестi сапалы ұйымдастыруға негiз болып табылады. Білім алушыларғаі халықтық тәрбие беруде жоғарыда берiлген тәрбие заңдылықтарына сәйкес негiзгi ұстанымдарды басшылыққа алу қажет. Олар, тәрбиенiң мақсаттылығы, тәрбиенiң өмiрмен байланысы, білім білім алушының жас және дара ерекшелiгi, талап қою арқылы дамыту, тәрбиенiң жүйелiлiгi, бiрiздiлiгi және үздiксiздiгi, тұлғаны ұжым арқылы тәрбиелеу, университет, отбасы және әлеуметтiк ортаның бiрлiгi [39].
Педагогиканың әдіснамалық, философиялық, педагогикалық ықпалдарын негіздей отырып, толық педагогикалық процесте төмендегі тұрғыда пайдалануды негізге алыну қажет:
- қазіргі қоғамның әлеуметтік даму жағдайында халықтық тәрбие жаңа мазмұнға ие болып отыр.
Өткендегі педагогикалық ойлар мен бүгінгі заман талабына сай патриотизмнің мазмұнын сабақтастыру барысында халықтық тәрбиені мазмұнын мәдениеттану, аксиологиялық, ментальдiк, өркениеттiлiк , тұлғалық патриотизмге тәрбиелеуде жүйелiлiк және бiрiздiлiк компоненттер негізі тұрғысынан қарастырылады;
- халықтық тәрбиенің дамуына талдау жасау барысында қоғам дамуына байланысты жоғарыдағы әдіснамалық ықпал мазмұн жағынан толықтырылып, жетілдіріліп отыруды көздейді;
халықтық тәрбие қоғамның даму ерекшелігімен бірге ұлттық ерекшеліктер өзара бірлікте дамуы керек;
Жоғарыда халықтық тәрбиенің даму үдерісіне сипаттама беру барысында, тәрбие заңдылықтары мен принциптері негiзiнде білім алушыларғаі халықтық тәрбие жүйесі төмендегі тұрғыда іске асуы қажет:
- отбасында тәрбие беру арқылы;
- пән сабақтары барысында;
- сабақтан тыс уақыттағы тәрбие;
- оқу - орнынан тыс уақыттағы тәрбие.
Халықтық тәрбиені басқа тәрбие бағыттарымен қатар қарастыру барысында, әсіресе адамгершілік тәрбиенің негізгі бір бағыты тұрғысынан қарастырамыз. Адамгершiлiк тәрбие - тұлғаның адамгершiлiк сана-сезiмiн қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие саласы. ... Адамгершiлiк тәрбиесi бiлiм, бiлiк, дағдыларды игерумен бiрге, тұлғаның ар-ұжданын, танымдық қызығушылығын кешендi түрде дамытады. Адамды сүюдi, оның бостандығын, құқығын, қадыр-қасиетiн құрметтеудi, рақымшылық пен шыншылдық қасиеттерiн қалыптастырады.
Білім алушыке адамгершiлiк тәрбие беру арқылы адамгершiлiк сезiм, адамгершiлiк сана, адамгершiлiк таным, т.б. қалыптастырамыз. "Адамгершiлiк сезiм - қоғамдық мәндi және жеке көңiл-күйге байланысты ар-ұждандық сезiмдер. Оған еңбек ету, ұлтжандылық, достық, адалдық, ар-намыс, борыш, жауапкершiлiк, ұят, т.б" жатады [40].
ХХI ғасыр жастарын халықтық рухта тәрбиелеуде бiз жоғарыда көрсетiлген тәрбие (ерлік, жауынгерлік,т.б.) бағыттарын өзара сабақтастыра отырып, жүйелi түрде бүгiнгi үздiксiз бiлiм беру жүйесiне енгiзу арқылы егемен елiмiздiң бейбiтшiлiгi мен тәуелсiздiгiн қорғайтын азамат тәрбиелей аламыз. Білім алушыларғаі халықтық тәрбие беруде ата-ана, қоғамдық-әлеуметтiк орта мен мектептегi педагогикалық үдеріс. Педагогикалық процесте бiлiм мен тәрбие беру қатар қамтылады.
Н.Назарбаевтың халыққа жолдаған "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасында барлық Қазақстандықтардың өсiп өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының артуы жөнiндегi қазақстан халқына жолдауында негiзгi стратегиялық бағыт "халықтың көптеген топтарының бiрлiгi, жекешiл және қоғамдық негiздерi салиқалы үйлестiру, мұның өзi қоғамымыздың жарасымды сатылы дәстүрлерiн толықтыра түседi" деуiнiң өзi қоғамдық ұйым, бiрлестiктердiң құрылып, дамуына мүмкiндiк ашып отыр.
Президенттiң Ақмола қаласындағы 1997 ж. жастармен кездесуi кезiндегi сөйлеген сөзiнде және Қазақстан Республикасы білім алушыларi мен Жастар ұйымдары өкiлдерiнiң сьезiне жолдауында жас ұрпақ тәрбиесiне зор жауапкершiлiкпен қарай отырып, қоғамдық ұйымдардың жұмысын жандандыруға аса мән бередi. Олай болса, жастардың бiлiм, бiлiк, дағдыларын қоғамдық iске бейiмдейтiн, саясаттан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz