ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДІНИ БОЛМЫСЫ

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:

әдебиетінің, ұлт көркем сөзінің көкжиегін кеңейте түсті» (Тәжібаев Ә., Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. // Кітапта: Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. / Құрастыр. М Жармұхамедов, С. Дәуітов. (А. Құдайбердиев. ) −

Алматы: Жазушы, 1988, − 16-бет) .

Шығыс әдебиетін терең біліп, әлемдік классикалық әдебиетте талай ғасырдан бері

танымал көркем сюжетке эпикалық шығарма жазу Шәкәрімнің эпикалық қарымының

тағы бір қыры екенін көрсетеді. Физулидің «Ләйлі−Мәжнүн» шығармасының сюжетін

алып, нәзира дәстүрімен жырлап шығуы әлемдік сөз өнерінде бар көркемдік дәстүр болса,

ал А. С. Пушкиннің «Дубровский» романын, «Боран» повесін қазақ тіліне өлеңмен аударуы

ұлттық сөз өнеріндегі ұлы Абай қалыптастырған дәстүрді дамытудың ерекше үлгісі

болды. Шәкәрім Л. Н. Толстойдың да бірнеше шағын эпикалық шығармаларын қазақ тіліне

аударған. Өзіне ұстаз тұтқан, оған өлең де арнаған. Бұл туралы көрнекті ғалым Қайым

Мұқаметханұлы: «Шәкәрім Лев Толстойды нағыз әділеттің, анық ардың иесі деп танып,

оның данышпандығын, ұлы адамгершілік қасиетін, адал жүрек, ақ көңілмен ардақтап, өзін

Толстойдың шәкіртімін деп білген, − деген пікір айтады (Мұқаметханов. Қ. Шәкәрім. //

Қазақ әдебиеті, 1988, 15 сәуір) . Ұлылар үндестігінің бір көрінісі осы болса керек. Әлемдік

әдебиетте эпикалық қарымымен көрінген ұлы суреткер Лев Толстойдың шығармалары

ғылымда қалай жан-жақты зерттелсе, Шәкәрімнің эпикалық қарымы да ұлттық

әдебиеттану ғылымында терең, жан-жақты кешенді зерттелуі қажет. Шәкәрім ұлы

Абайдың ақындық дәстүрін жай ғана жалғастырушы ғана емес, дамыта жалғастырушы

болды. Қайым Мұхаметханұлының тілімен айтқанда « . . . ол Абайдың нағыз мұрагерлерінің

бірі, бірі болғанда − бірегейі» болды.

Ерзат ЖЕТІБАЙ

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДІНИ БОЛМЫСЫ

Шәкәрім шығармашылығын жалпы діни дүниетанымдық тұрғыдан алып қарағанда, оның

қамтитын арнасы сан-салалы болып келеді. Мысалы, мұсылманшылық тақырыбындағы

еңбектерінен «Болмысы дүниеден емес − дүние оның болмысында» деген үлкен

философиялық ойын аңғарасың. Шәкәрімнің мына бір өлеңінде былайша толғайды:

Бұл әлемнің әр түрлі,

Бөлек емес ешбірі.

Бәрі де жардың бір сыры;

Не көлеңке, не нұры

Білімділер насихат көп жазады,

Адам үшін уайым жеп жазады,

Байқап отырсам, соның бәрі:

Дүниені «сұм», «алдамшы».

Шәкәрім әлемнің тұтастығын баяндай келе мұның бәрі жардың бір сыры деп көрсетеді.

Бұл кездейсоқ емес, яғни жардың, Алланың сипатын біле тұра оның космостық

шексіздігін айтады. Жардың сыры адам санасымен танылуы мүмкін емес, сондай-ақ ол,

бәрі де бір сыры деген. Сондықтан да ол бір сырдың ар жағында шексіз, тіпті

математикалық шексіз сырлар жатыр. Осы жерде Шәкәрім Жаратушыға шек келтірудің

алдын алады. Исламдағы «таухид убубия» − ол Аллаға теңеу жасаудың алдын алу, шек

келтіру немесе «ширк» ислам дінінде ең үлкен күнәлар және ол кешірілмейтін күнә болып

есептеледі. Абай «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп айтқандай, Шәкәрімнің бұл діни

көзқарасы оның шығармашылығында елеулі орын алады. Мәселен, Жардың көлеңкесі мен

нұры, ол әлемді тұтастандыратын әуелгі екі дүние. Тіпті жаратылыстану ғылымдарының

өзі ғылыми тілде мұны «тьма и свет» деп мойындайды. Егерде мейрімділікті біз нұр деп

түсіндірсек, ал жер бетіндегі зұлымдықтарды көлеңке дейміз. Ендеше Шәкәрімнің «Бәрі

де жардың бір сыры, Не көлеңке, не нұр» деп айтқан жаңағы бүкіл әлемнің жаратылысына

себеп болған әуелгі екі дүние философиялық ой-толғауға тән келеді . . .

«Бәрі де жардың бір сыры» деп Шәкәрім сананың айқын шегін шекаралап отыр. Шәкәрім

өлеңіндегі «Білімділер насихат көп жазады, Адам үшін уайым деп жазады», «Дүниені сұм

алдамшы» деп айтылатын идея, сананың адамға тән шектілігін көрсетіл тұр,

«білімділердің идеясы алдамшы» дегені. Шәкәрім дүниедегі қарама-қайшылықтарды нұр

және көлеңке деп суреттейді. Егер Шәкәрім Жардың кәрі, Алланың қаһары, адам санасы

көрмеген деңгейдегі өлшем, сол үшін ғана ол тек көлеңкесі деген жеңіл сипатпен

шектеледі.

Шәкәрімнің діни-философиялық көзқарасы оның лирикалық шығармаларында көрініс

тапқан:

Тәңірі деген − ақ жүрек,

Сайтан деген қиянат.

Ақ жүректі ертерек

Ескер дағы қыл әдет.

Шәкәрім «Мұтылғанның өмірі» поэмасында:

Қырық жылдан өтіп жасым,

Ақылым болды сырласым.

Отыз жылдық замандасым.

Иманым − басшы, жолдасым, −

дейді. Дана Шәкәрім ақылдан сыр табады. оның отыз жыл жиған қоржынын ғажайып

асыл қазына деп түсінеді. Шәкәрім шығармаларында ақыл ілімге салыстырмалы түрде

қолданылады. Шәкәрім «Үш анықта»:

Баяғы Конттың сөзі еді,

Жаңаны көрсе жүгірген.

Осыдан дұрыс жол жоқ деп,

Бұл уды судай сімірген,

Дененің соқыр көзі еді, −

дейді. Батыс Европада белең алған әр уақыттағы зерттеулерден сұрақтан-сұраққа көшіп,

дәлелден-дәлелге көшіп, ақиқаттың астарына тірелген прогресшіл ілім, қасиеттілікті

санамен түсіне алмау нәтижесінде құлдырайды. Шәкәрімнің ізденіс болмысы түрлі

амалдарды қолдана отырып, сол кеңістіктен ақиқат іздейді.

Ғалым Мекемтас Мырзахметұлы Шәкәрім шығармашылығы туралы мынадай пікір

білдіреді: «Шәкәрімнің творчестволық рухани жағынан қалыптасу жолы дала қазағының

арнайы оқу орнында оқып, даярланбаған қалпын танытады. Бірақ не болса да өзі түртініп

араб, парсы, шағатай, орыс тілін үйреніп, сол тілдерде жазылған рухани қазына көздерін

тереңдей меңгеріп, шыншылдықпен ой қорытқан дала ойшылын көреміз».

Шәкәрімнің ойшылдық, ақындық кітапханасының көлемі мейлінше кең әрі жан-жақты

боп келеді. Бір жақсысы олардың бәрі де өз шығармаларында аталып, нақтылы дерек,

мағлұмат, сілтеме түрінде беріліп отыратыны бар. Бір жағынан мұнысы, әсіресе Абайдың

ақындық кітапханасының көлемі мен жайын танып білуде таптырмайтын бірегей

деректеме көзіне де айналып отыр. Шәкәрім өлеңдеріндегі ойшылдық, философиялық

пікір-танымдар жалғасы көбінесе оның «Үш анық» атты еңбегінде жатыр. Шәкәрімнің

бүкіл рухани болмысындағы ақындық өнер мен ойшылдық таным өзіндік сыры мол,

айтылар пікірінің астарлы қабаттары оқырман атаулыға алдын-ала даярлықсыз ашыла

бермейтін сыр бүгіп жатқан ерекшелігі де бар. «Үш анықтағы» таратылатын басты ойдың

өзекті желісі де Абай мұрасындағы мораль философиясына орай кеңінен таратылатын жан

құмары мәселесімен тікелей байланыста жатқан құбылыспен астасатындықтан, Абай

шығармаларындағы осы мәселенің не екенін жіті танып білген кісі ғана Шәкәрім ойына

еркін бойлай алмақ. Мұның себебін Шәкәрімнің өзі « . . . Абай марқұм болған соң, содан

ғибрат алып мен адамдықтың, адалдықтың жолын қуғаным жөн деп, басымды шытырман

шатақтан ерте босатып алып, білім жолына түстім», - деп Абайдағы мораль

философиясына ерте қадам басқанын атап көрсетуінде үлкен мән-мағына жатыр деп

білмек керек.

Бәрін тапқан таза ақыл . . .

деп айтады Шәкәрім. Демек, бұл таза ақыл тек иманның басшылығымен келуіне дәлел сөз.

Оның танымдық қажеттілігін сусындататын орта болғанда ғана адамның ізденісінде мән

бола бастайды. Шәкәрім үшін ондай орта − Абай және оның айналасындағылар болды.

Бұл жөнінде:

Жиырма мен қырық арасы,

Жас өмірдің сарасы

Бос өткенін қарашы, −

дейді ол. Айтатынын қырықтан асқан шағында әділ түрде айтып шығады. Абай ағасы

айтқандай, өмірдің мәніне назар салмай тура алмайды, ештеңе білмей өткендерге

еліктемейді, «Құдай салар да өзгеден артық болудың қажеті шамалы» дей алмайды.

«Ғылымды жеке басы үшін пайдаланам деп оқымау керек . . . » деген ұстаз сөзі қартайған

шағында да Шәкәрім үшін өмірлік кредо болды. Шәкәрімнің ақындық, даналық жан −

дүниесі бізге қандай жұмбақ болып келсе, оның діни философиялық еңбектері де сондай

құпия болып келеді.

Медетжан ІЗҒҰТТИНОВ

ШӘКӘРІМНІҢ ДІНІ

Мал баққан көшпелі өмір салттың ислам дінінің дендеп орнығуына дес бермей келгені,

бұрынғы Тәңірлік наным-сенім үстем болғаны өтірік емес. Бірақ XIX ғасырдың екінші

жарымы мен XX ғасырдың алғашқы кезеңінде жаңаша көзқарастар қалыптасып жатты.

Өйткені, отаршылдық қысым қос өкпеден қысқан қысылтаяң тұста Ресей мұсылмандарының зиялы қауымы, оның ішінде қазақтың озық ойлылары, жайбарақаттықты сілкіп тастап, исламға тәрбие жолы ғана емес, елдікті сақтап қалудың бір қаруы деп те қарай бастаған-тұғын. Содан да болар, осы кезде қазақ сахарасында шыққан кітаби ақындардың дені діншіл ақындар еді. «XIX ғасырдың аяғында қазақ сахарасында кітаби ақындар көп болған, - деп жазады

Т. Әлімқұлов өзінің Абай шығармашылығына арналған белгілі кітабында. − Оңтүстік

Сырда Мәйкөт, Молда Медеу, Базар жырау, Жылқыбай, Сауытбек, Балта, Шәді-төре,

Мәнсұр, Санбай, Өтебақ, Садуақас, Айтбай, Құлыншақ, Ақберді, Ораз Молда, Омар

Шораяқов сияқты хисса шығарып, жыр жазған ақындар бар-ды» (1, 97) . Міне, осы аталған

он алты ақын да діни тақырыпқа қисса шығарған екен.

Енді Ертіс өңіріне көз салсақ, Шәкәрім құралыптас Ә. Тәңірбергенов, Көкбай, А. Сабалұлы,

Керекуде М. Жүсіп сынды көрнекті ақындар да діни бағыттан қағыс қалмаған екен. Қай-

қайсы да мұсылман ғұламаларының жазғандарын көп оқып, дін ислам қағидаларын өте

жақсы білген және діни қиссалардың талайын жазған ақындар. Бір сөзбен айтқанда, 1880

жылдардан бастап қазақ поэзиясында ағартушылық діни бағытпен астасып жатты.

Хош, осы ерекшелік Шәкәрім шығармашылығына тән бе? Өсу, дамуының қай кезеңіне

дейін Шәкәрім діншіл болды?

Хақ мұсылмандығы көпке аян Құнанбай қажы жалғыз өз айналасы, ұрпағы ғана емес,

мұқым Тобықтыны дін жолына бұруға күш салып бақты. Нәтижесінде Құнанбай

ауылдарында бар балалар молда алдын көріп, мұсылманша сауатын ашты, ал ересектер

жағы, сол заман мүмкіндіктері шеңберінде «еннатайына кәлкәусар» болса да бес уақыт

намазын оқып, ораза, зекет сияқты парыздарын өтеуге тырысты. Қысқасы, Абай мен

Шәкәрімнің қазақы көшпелі өмір жағдайында діндар ортаның (тасып, әкетіп бара жатқан

мұсылмандығы болмаса да) тәлімін алып өскені еш күмән туғызбайды. Сондықтан

ақынның дінге қатысы қандай болды, ол қалай өзгерді деген сауалдың тууы, сол кездің

тарихи халі жағынан да, өз шығармашылығы тұрғысынан да қалыпты жайт.

Өз балаларына Әбусуфиян, Ғафур, Ахат, Зият деген мұсылманша есімдер беруі жігіт

Шәкәрім діндарлығының кішкене бір көрінісі. Ал, немере ағасы Оспанның бәйбішесі

Еркежан қайныларына ат таңдағанында, Шәкәрімге «Молда жігіт» деген атты лайық

керген екен. Сол заманғы лексикада «молда» сөзі - діндар деген ұғыммен қоса

«оқымысты» деген мағынаны білдірген.

Еркежан Құнанбай ауылына келін боп түскен 1878 − 1879 жылдар Шәкәрім жиырма бір

жаста. Бұл кезгі мінезін ақынның өзі:

Білмегенді сұрадым,

Жиыстырдым, құрадым,

Оқыған сайын ұнадым,

Жолына түстім осының, −

деп сипаттайды. Расында да, албырт ақын оқымыстылық жолына түсуге ындынын сала

талпынып, өз бетінше қарманады: өзін-өзі әр өнерде, әр өрісте байқастырған. Соның бірі −

дін өрісі. Мысалы, отыз жасына дейін ол Құран Кәрімнің мағынасына терең үңіліп, өз

сөзінше айтсақ, оны «ындын қойып ентелеп» оқыған, жаттаған. Ахат ақсақал әкейдің

«Құран аудармасы» деген бітпей қалған жазбасы болған дейді. Сондай-ақ, жас

Шәкәрімнің өзіне таныс Әріп, Көкбайлармен өнер сайысына түсіп, діни қиссаларға қалам

тербеуі жоққа шығарылмайды. Мәселе бәсекеде ғана емес, сол кездердегі қазақ ақындары

өз парыздары − халықты түзу жолға сілтеу, мұсылмандық шариғат салтын жырлауда деп

білді. Оларға жұртқа айтар үлгі, өсиет жалғыз осы жолда сияқтанған.

Амал не, өкінішке қарай, Шәкәрімнің жастық шақтағы көп өлеңдері сияқты діни

бағыттағы жырлары бүгінге жетпеген. 30 жастың шамасында ағасы Абайдың бір қатаң

сынына ұшыраған шағында өз қолымен өртеп жіберген деген жору-жорамал бар.

Сөйтіп, жасынан әһли Құран сырларын зерделеген, Сүннә − шариғат қағидаларына жетік

Шәкәрімнің «Мұсылмандық шарты» атты кітапты жазуды қолға алуы әсте заңдылық.

Бірақ бұл да отыз жасқа дейінгі шығармасы деген ойдамыз. Бұндай ойға келуімізге себеп

болған Шәкәрімнің баласы Ахатқа айтқан: «Мұны надан, білімнен хабарым жоқ кезімде,

басқа жұртта «Ғибадат исламия» деген кітап бар, олар араб тілінде, не түрік тілінде

жазылады, қазақ тілінде неге жоқ деп, соларға еліктеп жаздым» деген сөзі.

Ескертіп айтар бір жай − автордың өзі шалағай шығармасы санаған «Мұсылмандық

шарты» XX ғасырдың басында Абайдың мәслихатымен өңделіп, қайта жазылған деп

жоруға негіз бар. Өйткені, онда отыз сегізінші қарасөзінде Абай айтқан пікірлерге сәйкес

келетін тіркестер ұшырасып отырады.

Олар: «Алланың ақылымыз жетпейтұғын затын білмек түгілі», «Қайдағы жақсы істі өзім

қылдым деп мақтанып, залал яки жаман болған нәрсені Құдай тағалаға, яки біреуге

жабатынымыз − қатты ақымақтық», «Нысап деген әр іске аспай, кем қалмай, орташа

болмақ. Ғадаләт деген осыдан шығады», «Пайғамбарымыз «Кімнің ұяты жоқ болса, соның

иманы жоқ» деген», «Бірақ ғылымды іздегенде де, аса байлық мал іздегенде де мақсатың

мақтанбақ, яки біреуді қор, біреуді зор қылмақ болса, дұрыс болмайды. Ондағы мақсатың

әуелі өзіңді, онан соң өзге жаққа ғылымның яки малыңның пайдасын тигізбек болсын»

деген тіркестер.

XIX ғасырдың соңында Тобықты ішінде өткен оқиғалар арқау болған «Абай жолы»

эпопеясының «Қастықта» тарауында М. Әуезов Шұбардың (Шәкерімнің) мұсылман

іліміне жетіктігін һәм молдалығын оқырманға былай деп жеткізеді: «Семейдің мешіт-

медресесіндегі қазірет-халфелермен кездескенде, Шұбар өзінің мұсылманша көп

оқығанын және мұсылман ғұламаларының кітаптарынан қол үзбей жүретін молдалығын

да іске жаратады».

Сөйтіп, пысық жігіт әрі молдалығы бар Шәкәрім қандай діни кітаптарды оқыған екен?

Мұны білуден бұрын ақын лексикасындағы «діншілдер» және «пәншілдер» деген сөздерді

барлап алғанымыз дұрыс сияқты. Өйткені, бұл екі атау дінге қатысты шығарған

өлеңдерінде жиі кездеседі. Мысалы, «Мұтылғанның өмірі» жырында ақын қажылық

сапары қарсаңындағы дөңасты кезеңін былайша өреді:

Адасып діншіл азғанын,

Пәншілдер ғылым қазғанын.

Философ − ойшыл жазғанын

Сынауға енді бұрдым бас.

Діншіл деп, Шәкәрім, өз білуімізше, ортағасырлық мұсылман ғалымдары −

кәлламшыларға (кәллам, яғни қалам − араб сөзі, мағынасы тексеру-жазу дегенге саяды)

сілтеген. Өйткені, ислам әлеміндегі ең алғашқы оқымыстылар осы мүтәкәллимдер еді.

Кәлламшылар мектебінен шыққан бұлар Сүннәні (хадистер жинағы) қорғауды алдыға

мақсат етіп қойған. Жанынан жаңалықтар қосып, елді шатастырушы адамдарға қарсы.

Негізгі мақсаты осы ғана болғандықтан, олардың ғылымы да, пікірлері де биік дәрежег

көтеріле алмады. Мұның арты, көп жағдайда, тек дәстүршілдікке әкеп соқты. Яғни

исламның түрлі ағымдарға бөлінуіне себепкер де болды.

Ғылымды ислам әлемі «әлім» немесе «фон» деп те атайды. Сондықтан «пәншілдер»

деуімен ойшыл мұсылман ғалымдарының келесі бір тобы − ғылымның түрлі салаларына

сүйене отырып, ақиқатты іздеген, сөйтіп, өзіндік фалсафа мектебін жасаған дін

ғұламалары − мантикиндерді айтса керек. Бұл мектеп бірнеше параға, ал олардың

ғылымы, логикасы бірнеше сатыларға бөлінгенімен, бірақ 11 ғасырдың әйгілі ғұламасы

әл-Ғазалидің пікірінше, «барлық философтарда сөзсіз − сенімсіздік пен құдайсыздық

таңбасы жатыр» (Әрине, ғұламаның бұл пікірімен келісуге де, келіспеуге де болар, айт

айтпа, философияның бір ұшы шексіз көкжиекпен ұштасады) .

Сонымен, Абайдың: «Мүтәкәллимин, мантикин, Бекер босқа езедүр», - дегені сияқты,

Шәкәрім де екі топ ғалымдарды (діншілдер мен пәншілдер) шенеп, оларға сын

найзасының ұшын бұра отырады. Олай болатыны, қайталап айтқанда, діншілдер өздеріне

дұрыс көрінген пәтуәлар, түсініктемелер және көзқарастар арқылы мұсылман жамағатты

алдын ала сызылған шеңберге қамап, ойлау еркінен айырса, ал пәншілдер, керісінше, түп

қайнар − Құран мен Сүннәдән алыстап кетіп, халықты өз білгендеріне бүрумен болды.

«Нәтижеде, − деңді иасауитанушы ғалым Д. Кенжетай, − өте маңызды екі жағдай пайда

болды. Біріншісі − еркін ойлайтын, зерттейтін, өндіретін мұсылманның орнын, дәстүршіл,

еліктегіш, ұраншыл мұсылман басты. Екіншісі − факихтер, кәлламшылар, хадисшілер мен

тафсиршілер өте жоғары беделге ие болды. Құран мен Сүннәнің орны исламдық танымда

екінші сатыға түсті» [2, 27] .

Діншілдер мен пәншілдер жазғанын көп қазбалаған талапкер мүрид Шәкәрім олардан өзін

алаң қылған жаралыс сырларының жауабын іздеудей-ақ іздеген болар. Бірақ көңіл ашар

ақиқатты, анықты таба алды ма?

Бір өлеңінде:

Не сыр бар дін деген жолда,

Кітап, тәпсір, қожа, молда . . . -

десе, тағы бірде:

Молдалардан дін сұрасаң,

Сандырақтап, сандалар.

Пәншілермен бас құрасаң,

Жан, Құдай жоқ дер тұра-ақ.

. . . Таза діннің шын негізін,

Ұстаған бір пенде жоқ.

Дүние толған көп шатақ дін,

Бәрі бірдей шатпырақ, −

деуіне қарағанда, жоқ, таба алмаған. Осыған қоса, «Үш анық» атты трактатында: «Ескі дін

молдалары, - деп жазады Шәкәрім, − қай дінде болса да жаралыс жолының сырына

шорқақтығынан бұл туралы анықтап ұқтыра алмаған».

Сөйтіп, діншілдер мен пәншілдер жазған ілімдерге Абай сияқты Шәкәрім де қанағаттана

алмаған дейміз

«Діншіл» һәм «пәншіл» туралы сөз әзірге осы. Енді Шәкәрім қандай діни кітаптарды

оқыған екен деген үстіндегі сауалға келейік. Ахат ақсақалдың білуінше, діни кітаптар

Шәкерім кітапханасының едәуір бөлігін құраған. «Есімде қалғандары, - деп жазады Ахат

ақсақал, − діни кітаптардан: Құран, Інжіл, Таурат, Забр, Мұхтасар, Нақу, Мантық, Бидал

сияқты кітаптар. Солардың аудармалары, ор тілдегі тәпсірлер. Будда, Зарадүш діндері

жайында жазылған кітаптар». Аталған кітаптардан кітапхана иесінің жалғыз ислам емес,

өзге де әлемдік діндер негізін жақсы білгенін көреміз.

Әзірге біз тізгін қып ұстап отырған нәрсе − ақынның дін бағытындағы ізденістерін

түгендеу емес, жігіт Шәкәрімнің діншілдігі қай кезеңге дейін жалғасқан деген сауалдың

ғана жауабы. Ендігі мақсат − осыны толығырақ тануға саяды.

Құнанбай, Абай заманында «дінжолы», «кәпір», «күпір» деген сөздерден іркілмейтін,

именбейтін қазақ баласы болмаған, сірә. Имамдардың сөздерін мансұқ ету, яғни дағдылы

діни тәлім-тәрбие мен әдеттер шеңберін үзу-жару ол заман тұрмақ, қазіргі күні де қиын.

Сондықтан Шәкәрім ә дегеннен ерік ойдың адамы болып қалыптасты, сыншыл болды,

реформаторлық көзқарасқа іштартты десек қатты қателесеміз. Ұзақ та шиырлы ізденістер

соқпағынан өткен соң ғана ақынның ғұрпы, дінге деген көзқарасы өзгереді. Оған ішкі

дүниесі өсу, даму эволюциясы басты себепкер болды.

Нақтылай айтқанда, ойшылдың діни сана өзгерісі, өз сөзінше, «адасқан діншілді»

тексеруге бет алысы тек 1902-03 жылдардан, яғни 45 жасынан ғана белгі беретіні

дәйектеледі. Ақынның «дін шатағын» көру биігіне шыққаны осы түс. Сондай-ақ,

ағартушылық арнасын философиялық ой-толғамдарымен байыта, кеңейте түседі. Осымен

XX ғасырдың алғашқы кезеңінен-ақ өзге ақындардан шоқтығы биіктеп, сол дәуірдің

жарқын шамшырағына айнала берді деген пікірді баса айтамыз.

«Қырыққа келіп астым бел» деп өзі айтқандай, жасы қырыққа толғаннан кейінгі Шәкәрім

− діншіл ақын емес деген арқау пайымды растау қиынға соқпайды. Себебі, оның үлкен

дәлелі − ақынның төл шығармашылығы. Ол бойынша Шәкәрімнің қазақ поэзиясында

Абай дәстүрін жалғастырған «жаңа бағыттың» өкілі екені басы ашық мәселе. Күллі

шығармашылығын көктей өтетін басты белгі осы. Басқаша айтқанда, сөз етілген

«Мұсылмандық шартынан» өзге діни үгіт бағытында ақынның шығармасы жоқ. Тіпті дін

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

Ұқсас жұмыстар

Шәкәрім поэзиясының негізгі арқауы

ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ДҮНИЕТАНЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ОРНЫ

Шәкәрім өлеңдеріндегі тұлға мәселесінің дәстүрлік негіздері

Шәкәрім поэтикасы

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) туралы ақпарат

ШӘКӘРІМ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ

ХХ ғасырдағы ағартушылардың дүниетанымын, шығармаларының өзектілігі

Ш. Құдайбердіұлының қазақ философиясындағы орны

Мұхтар Шаханов поэзиясы

Шәкәрім қазақ поэзиясының философия саласын дамытқан ақын

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz