ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДІНИ БОЛМЫСЫ
әдебиетінің, ұлт көркем сөзінің көкжиегін кеңейте түсті (Тәжібаев Ә.,
Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Кітапта: Шәкәрім Құдайбердиев.
Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құрастыр. М Жармұхамедов,
С.Дәуітов. (А.Құдайбердиев.) −
Алматы: Жазушы, 1988, − 16-бет).
Шығыс әдебиетін терең біліп, әлемдік классикалық әдебиетте талай ғасырдан
бері
танымал көркем сюжетке эпикалық шығарма жазу Шәкәрімнің эпикалық қарымының
тағы бір қыры екенін көрсетеді. Физулидің Ләйлі−Мәжнүн шығармасының
сюжетін
алып, нәзира дәстүрімен жырлап шығуы әлемдік сөз өнерінде бар көркемдік
дәстүр болса,
ал А.С.Пушкиннің Дубровский романын, Боран повесін қазақ тіліне өлеңмен
аударуы
ұлттық сөз өнеріндегі ұлы Абай қалыптастырған дәстүрді дамытудың ерекше
үлгісі
болды. Шәкәрім Л.Н.Толстойдың да бірнеше шағын эпикалық шығармаларын қазақ
тіліне
аударған. Өзіне ұстаз тұтқан, оған өлең де арнаған. Бұл туралы көрнекті
ғалым Қайым
Мұқаметханұлы: Шәкәрім Лев Толстойды нағыз әділеттің, анық ардың иесі деп
танып,
оның данышпандығын, ұлы адамгершілік қасиетін, адал жүрек, ақ көңілмен
ардақтап, өзін
Толстойдың шәкіртімін деп білген, − деген пікір айтады (Мұқаметханов.
Қ.Шәкәрім.
Қазақ әдебиеті, 1988, 15 сәуір). Ұлылар үндестігінің бір көрінісі осы болса
керек. Әлемдік
әдебиетте эпикалық қарымымен көрінген ұлы суреткер Лев Толстойдың
шығармалары
ғылымда қалай жан-жақты зерттелсе, Шәкәрімнің эпикалық қарымы да ұлттық
әдебиеттану ғылымында терең, жан-жақты кешенді зерттелуі қажет. Шәкәрім ұлы
Абайдың ақындық дәстүрін жай ғана жалғастырушы ғана емес, дамыта
жалғастырушы
болды. Қайым Мұхаметханұлының тілімен айтқанда ...ол Абайдың нағыз
мұрагерлерінің
бірі, бірі болғанда − бірегейі болды.
Ерзат ЖЕТІБАЙ
ШӘКӘРІМШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДІНИ БОЛМЫСЫ
Шәкәрім шығармашылығын жалпы діни дүниетанымдық тұрғыдан алып қарағанда,
оның
қамтитын арнасы сан-салалы болып келеді. Мысалы, мұсылманшылық
тақырыбындағы
еңбектерінен Болмысы дүниеден емес − дүние оның болмысында деген үлкен
философиялық ойын аңғарасың. Шәкәрімнің мына бір өлеңінде былайша толғайды:
Бұл әлемнің әр түрлі,
Бөлек емес ешбірі.
Бәрі де жардың бір сыры;
Не көлеңке, не нұры
Білімділер насихат көп жазады,
Адам үшін уайым жеп жазады,
Байқап отырсам, соның бәрі:
Дүниені сұм, алдамшы.
Шәкәрім әлемнің тұтастығын баяндай келе мұның бәрі жардың бір сыры деп
көрсетеді.
Бұл кездейсоқ емес, яғни жардың, Алланың сипатын біле тұра оның космостық
шексіздігін айтады. Жардың сыры адам санасымен танылуы мүмкін емес, сондай-
ақ ол,
бәрі де бір сыры деген. Сондықтан да ол бір сырдың ар жағында шексіз, тіпті
математикалық шексіз сырлар жатыр. Осы жерде Шәкәрім Жаратушыға шек
келтірудің
алдын алады. Исламдағы таухид убубия − ол Аллаға теңеу жасаудың алдын
алу, шек
келтіру немесе ширк ислам дінінде ең үлкен күнәлар және ол кешірілмейтін
күнә болып
есептеледі. Абай Алланың өзі де рас, сөзі де рас деп айтқандай,
Шәкәрімнің бұл діни
көзқарасы оның шығармашылығында елеулі орын алады. Мәселен, Жардың
көлеңкесі мен
нұры, ол әлемді тұтастандыратын әуелгі екі дүние. Тіпті жаратылыстану
ғылымдарының
өзі ғылыми тілде мұны тьма и свет деп мойындайды. Егерде мейрімділікті
біз нұр деп
түсіндірсек, ал жер бетіндегі зұлымдықтарды көлеңке дейміз. Ендеше
Шәкәрімнің Бәрі
де жардың бір сыры, Не көлеңке, не нұр деп айтқан жаңағы бүкіл әлемнің
жаратылысына
себеп болған әуелгі екі дүние философиялық ой-толғауға тән келеді...
Бәрі де жардың бір сыры деп Шәкәрім сананың айқын шегін шекаралап отыр.
Шәкәрім
өлеңіндегі Білімділер насихат көп жазады, Адам үшін уайым деп жазады,
Дүниені сұм
алдамшы деп айтылатын идея, сананың адамға тән шектілігін көрсетіл тұр,
білімділердің идеясы алдамшы дегені. Шәкәрім дүниедегі қарама-
қайшылықтарды нұр
және көлеңке деп суреттейді. Егер Шәкәрім Жардың кәрі, Алланың қаһары, адам
санасы
көрмеген деңгейдегі өлшем, сол үшін ғана ол тек көлеңкесі деген жеңіл
сипатпен
шектеледі.
Шәкәрімнің діни-философиялық көзқарасы оның лирикалық шығармаларында
көрініс
тапқан:
Тәңірі деген − ақ жүрек,
Сайтан деген қиянат.
Ақ жүректі ертерек
Ескер дағы қыл әдет.
Шәкәрім Мұтылғанның өмірі поэмасында:
Қырық жылдан өтіп жасым,
Ақылым болды сырласым.
Отыз жылдық замандасым.
Иманым − басшы, жолдасым, −
дейді. Дана Шәкәрім ақылдан сыр табады. оның отыз жыл жиған қоржынын
ғажайып
асыл қазына деп түсінеді. Шәкәрім шығармаларында ақыл ілімге салыстырмалы
түрде
қолданылады. Шәкәрім Үш анықта:
Баяғы Конттың сөзі еді,
Жаңаны көрсе жүгірген.
Осыдан дұрыс жол жоқ деп,
Бұл уды судай сімірген,
Дененің соқыр көзі еді, −
дейді. Батыс Европада белең алған әр уақыттағы зерттеулерден сұрақтан-
сұраққа көшіп,
дәлелден-дәлелге көшіп, ақиқаттың астарына тірелген прогресшіл ілім,
қасиеттілікті
санамен түсіне алмау нәтижесінде құлдырайды. Шәкәрімнің ізденіс болмысы
түрлі
амалдарды қолдана отырып, сол кеңістіктен ақиқат іздейді.
Ғалым Мекемтас Мырзахметұлы Шәкәрім шығармашылығы туралы мынадай пікір
білдіреді: Шәкәрімнің творчестволық рухани жағынан қалыптасу жолы дала
қазағының
арнайы оқу орнында оқып, даярланбаған қалпын танытады. Бірақ не болса да
өзі түртініп
араб, парсы, шағатай, орыс тілін үйреніп, сол тілдерде жазылған рухани
қазына көздерін
тереңдей меңгеріп, шыншылдықпен ой қорытқан дала ойшылын көреміз.
Шәкәрімнің ойшылдық, ақындық кітапханасының көлемі мейлінше кең әрі жан-
жақты
боп келеді. Бір жақсысы олардың бәрі де өз шығармаларында аталып, нақтылы
дерек,
мағлұмат, сілтеме түрінде беріліп отыратыны бар. Бір жағынан мұнысы,
әсіресе Абайдың
ақындық кітапханасының көлемі мен жайын танып білуде таптырмайтын бірегей
деректеме көзіне де айналып отыр. Шәкәрім өлеңдеріндегі ойшылдық,
философиялық
пікір-танымдар жалғасы көбінесе оның Үш анық атты еңбегінде жатыр.
Шәкәрімнің
бүкіл рухани болмысындағы ақындық өнер мен ойшылдық таным өзіндік сыры мол,
айтылар пікірінің астарлы қабаттары оқырман атаулыға алдын-ала даярлықсыз
ашыла
бермейтін сыр бүгіп жатқан ерекшелігі де бар. Үш анықтағы таратылатын
басты ойдың
өзекті желісі де Абай мұрасындағы мораль философиясына орай кеңінен
таратылатын жан
құмары мәселесімен тікелей байланыста жатқан құбылыспен астасатындықтан,
Абай
шығармаларындағы осы мәселенің не екенін жіті танып білген кісі ғана
Шәкәрім ойына
еркін бойлай алмақ. Мұның себебін Шәкәрімнің өзі ...Абай марқұм болған
соң, содан
ғибрат алып мен адамдықтың, адалдықтың жолын қуғаным жөн деп, басымды
шытырман
шатақтан ерте босатып алып, білім жолына түстім,- деп Абайдағы мораль
философиясына ерте қадам басқанын атап көрсетуінде үлкен мән-мағына жатыр
деп
білмек керек.
Бәрін тапқан таза ақыл...
деп айтады Шәкәрім. Демек, бұл таза ақыл тек иманның басшылығымен келуіне
дәлел сөз.
Оның танымдық қажеттілігін сусындататын орта болғанда ғана адамның
ізденісінде мән
бола бастайды. Шәкәрім үшін ондай орта − Абай және оның айналасындағылар
болды.
Бұл жөнінде:
Жиырма мен қырық арасы,
Жас өмірдің сарасы
Бос өткенін қарашы, −
дейді ол. Айтатынын қырықтан асқан шағында әділ түрде айтып шығады. Абай
ағасы
айтқандай, өмірдің мәніне назар салмай тура алмайды, ештеңе білмей
өткендерге
еліктемейді, Құдай салар да өзгеден артық болудың қажеті шамалы дей
алмайды.
Ғылымды жеке басы үшін пайдаланам деп оқымау керек... деген ұстаз сөзі
қартайған
шағында да Шәкәрім үшін өмірлік кредо болды. Шәкәрімнің ақындық, даналық
жан −
дүниесі бізге қандай жұмбақ болып келсе, оның діни философиялық еңбектері
де сондай
құпия болып келеді.
Медетжан ІЗҒҰТТИНОВ
ШӘКӘРІМНІҢ ДІНІ
Мал баққан көшпелі өмір салттың ислам дінінің дендеп орнығуына дес бермей
келгені,
бұрынғы Тәңірлік наным-сенім үстем болғаны өтірік емес. Бірақ XIX ғасырдың
екінші
жарымы мен XX ғасырдың алғашқы кезеңінде жаңаша көзқарастар қалыптасып
жатты.
Өйткені, отаршылдық қысым қос өкпеден қысқан қысылтаяң тұста Ресей
мұсылмандарының зиялы қауымы, оның ішінде қазақтың озық ойлылары,
жайбарақаттықты сілкіп тастап, исламға тәрбие жолы ғана емес, елдікті
сақтап қалудың бір қаруы деп те қарай бастаған-тұғын. Содан да болар, осы
кезде қазақ сахарасында шыққан кітаби ақындардың дені діншіл ақындар еді.
XIX ғасырдың аяғында қазақ сахарасында кітаби ақындар көп болған, - деп
жазады
Т.Әлімқұлов өзінің Абай шығармашылығына арналған белгілі кітабында. −
Оңтүстік
Сырда Мәйкөт, Молда Медеу, Базар жырау, Жылқыбай, Сауытбек, Балта, Шәді-
төре,
Мәнсұр, Санбай, Өтебақ, Садуақас, Айтбай, Құлыншақ, Ақберді, Ораз Молда,
Омар
Шораяқов сияқты хисса шығарып, жыр жазған ақындар бар-ды (1, 97). Міне,
осы аталған
он алты ақын да діни тақырыпқа қисса шығарған екен.
Енді Ертіс өңіріне көз салсақ, Шәкәрім құралыптас Ә.Тәңірбергенов, Көкбай,
А.Сабалұлы,
Керекуде М.Жүсіп сынды көрнекті ақындар да діни бағыттан қағыс қалмаған
екен. Қай-
қайсы да мұсылман ғұламаларының жазғандарын көп оқып, дін ислам қағидаларын
өте
жақсы білген және діни қиссалардың талайын жазған ақындар. Бір сөзбен
айтқанда, 1880
жылдардан бастап қазақ поэзиясында ағартушылық діни бағытпен астасып жатты.
Хош, осы ерекшелік Шәкәрім шығармашылығына тән бе? Өсу, дамуының қай
кезеңіне
дейін Шәкәрім діншіл болды?
Хақ мұсылмандығы көпке аян Құнанбай қажы жалғыз өз айналасы, ұрпағы ғана
емес,
мұқым Тобықтыны дін жолына бұруға күш салып бақты. Нәтижесінде Құнанбай
ауылдарында бар балалар молда алдын көріп, мұсылманша сауатын ашты, ал
ересектер
жағы, сол заман мүмкіндіктері шеңберінде еннатайына кәлкәусар болса да
бес уақыт
намазын оқып, ораза, зекет сияқты парыздарын өтеуге тырысты. Қысқасы, Абай
мен
Шәкәрімнің қазақы көшпелі өмір жағдайында діндар ортаның (тасып, әкетіп
бара жатқан
мұсылмандығы болмаса да) тәлімін алып өскені еш күмән туғызбайды. Сондықтан
ақынның дінге қатысы қандай болды, ол қалай өзгерді деген сауалдың тууы,
сол кездің
тарихи халі жағынан да, өз шығармашылығы тұрғысынан да қалыпты жайт.
Өз балаларына Әбусуфиян, Ғафур, Ахат, Зият деген мұсылманша есімдер беруі
жігіт
Шәкәрім діндарлығының кішкене бір көрінісі. Ал, немере ағасы Оспанның
бәйбішесі
Еркежан қайныларына ат таңдағанында, Шәкәрімге Молда жігіт деген атты
лайық
керген екен. Сол заманғы лексикада молда сөзі — діндар деген ұғыммен қоса
оқымысты деген мағынаны білдірген.
Еркежан Құнанбай ауылына келін боп түскен 1878 − 1879 жылдар Шәкәрім жиырма
бір
жаста. Бұл кезгі мінезін ақынның өзі:
Білмегенді сұрадым,
Жиыстырдым, құрадым,
Оқыған сайын ұнадым,
Жолына түстім осының, −
деп сипаттайды. Расында да, албырт ақын оқымыстылық жолына түсуге ындынын
сала
талпынып, өз бетінше қарманады: өзін-өзі әр өнерде, әр өрісте байқастырған.
Соның бірі −
дін өрісі. Мысалы, отыз жасына дейін ол Құран Кәрімнің мағынасына терең
үңіліп, өз
сөзінше айтсақ, оны ындын қойып ентелеп оқыған, жаттаған. Ахат ақсақал
әкейдің
Құран аудармасы деген бітпей қалған жазбасы болған дейді. Сондай-ақ, жас
Шәкәрімнің өзіне таныс Әріп, Көкбайлармен өнер сайысына түсіп, діни
қиссаларға қалам
тербеуі жоққа шығарылмайды. Мәселе бәсекеде ғана емес, сол кездердегі қазақ
ақындары
өз парыздары − халықты түзу жолға сілтеу, мұсылмандық шариғат салтын
жырлауда деп
білді. Оларға жұртқа айтар үлгі, өсиет жалғыз осы жолда сияқтанған.
Амал не, өкінішке қарай, Шәкәрімнің жастық шақтағы көп өлеңдері сияқты діни
бағыттағы жырлары бүгінге жетпеген. 30 жастың шамасында ағасы Абайдың бір
қатаң
сынына ұшыраған шағында өз қолымен өртеп жіберген деген жору-жорамал бар.
Сөйтіп, жасынан әһли Құран сырларын зерделеген, Сүннә − шариғат
қағидаларына жетік
Шәкәрімнің Мұсылмандық шарты атты кітапты жазуды қолға алуы әсте
заңдылық.
Бірақ бұл да отыз жасқа дейінгі шығармасы деген ойдамыз. Бұндай ойға
келуімізге себеп
болған Шәкәрімнің баласы Ахатқа айтқан: Мұны надан, білімнен хабарым жоқ
кезімде,
басқа жұртта Ғибадат исламия деген кітап бар, олар араб тілінде, не түрік
тілінде
жазылады, қазақ тілінде неге жоқ деп, соларға еліктеп жаздым деген сөзі.
Ескертіп айтар бір жай − автордың өзі шалағай шығармасы санаған
Мұсылмандық
шарты XX ғасырдың басында Абайдың мәслихатымен өңделіп, қайта жазылған деп
жоруға негіз бар. Өйткені, онда отыз сегізінші қарасөзінде Абай айтқан
пікірлерге сәйкес
келетін тіркестер ұшырасып отырады.
Олар: Алланың ақылымыз жетпейтұғын затын білмек түгілі, Қайдағы жақсы
істі өзім
қылдым деп мақтанып, залал яки жаман болған нәрсені Құдай тағалаға, яки
біреуге
жабатынымыз − қатты ақымақтық, Нысап деген әр іске аспай, кем қалмай,
орташа
болмақ. Ғадаләт деген осыдан шығады, Пайғамбарымыз Кімнің ұяты жоқ
болса, соның
иманы жоқ деген, Бірақ ғылымды іздегенде де, аса байлық мал іздегенде де
мақсатың
мақтанбақ, яки біреуді қор, біреуді зор қылмақ болса, дұрыс болмайды.
Ондағы мақсатың
әуелі өзіңді, онан соң өзге жаққа ғылымның яки малыңның пайдасын тигізбек
болсын
деген тіркестер.
XIX ғасырдың соңында Тобықты ішінде өткен оқиғалар арқау болған Абай жолы
эпопеясының Қастықта тарауында М.Әуезов Шұбардың (Шәкерімнің) мұсылман
іліміне жетіктігін һәм молдалығын оқырманға былай деп жеткізеді: Семейдің
мешіт-
медресесіндегі қазірет-халфелермен кездескенде, Шұбар өзінің мұсылманша көп
оқығанын және мұсылман ғұламаларының кітаптарынан қол үзбей жүретін
молдалығын
да іске жаратады.
Сөйтіп, пысық жігіт әрі молдалығы бар Шәкәрім қандай діни кітаптарды оқыған
екен?
Мұны білуден бұрын ақын лексикасындағы діншілдер және пәншілдер деген
сөздерді
барлап алғанымыз дұрыс сияқты. Өйткені, бұл екі атау дінге қатысты шығарған
өлеңдерінде жиі кездеседі. Мысалы, Мұтылғанның өмірі жырында ақын қажылық
сапары қарсаңындағы дөңасты кезеңін былайша өреді:
Адасып діншіл азғанын,
Пәншілдер ғылым қазғанын.
Философ − ойшыл жазғанын
Сынауға енді бұрдым бас.
Діншіл деп, Шәкәрім, өз білуімізше, ортағасырлық мұсылман ғалымдары −
кәлламшыларға (кәллам, яғни қалам − араб сөзі, мағынасы тексеру-жазу
дегенге саяды)
сілтеген. Өйткені, ислам әлеміндегі ең алғашқы оқымыстылар осы
мүтәкәллимдер еді.
Кәлламшылар мектебінен шыққан бұлар Сүннәні (хадистер жинағы) қорғауды
алдыға
мақсат етіп қойған. Жанынан жаңалықтар қосып, елді шатастырушы адамдарға
қарсы.
Негізгі мақсаты осы ғана болғандықтан, олардың ғылымы да, пікірлері де биік
дәрежег
73
көтеріле алмады. Мұның арты, көп жағдайда, тек дәстүршілдікке әкеп соқты.
Яғни
исламның түрлі ағымдарға бөлінуіне себепкер де болды.
Ғылымды ислам әлемі әлім немесе фон деп те атайды. Сондықтан
пәншілдер
деуімен ойшыл мұсылман ғалымдарының келесі бір тобы − ғылымның түрлі
салаларына
сүйене отырып, ақиқатты іздеген, сөйтіп, өзіндік фалсафа мектебін жасаған
дін
ғұламалары − мантикиндерді айтса керек. Бұл мектеп бірнеше параға, ал
олардың
ғылымы, логикасы бірнеше сатыларға бөлінгенімен, бірақ 11 ғасырдың әйгілі
ғұламасы
әл-Ғазалидің пікірінше, барлық философтарда сөзсіз − сенімсіздік пен
құдайсыздық
таңбасы жатыр (Әрине, ғұламаның бұл пікірімен келісуге де, келіспеуге де
болар, айт
айтпа, философияның бір ұшы шексіз көкжиекпен ұштасады).
Сонымен, Абайдың: Мүтәкәллимин, мантикин, Бекер босқа езедүр, - дегені
сияқты,
Шәкәрім де екі топ ғалымдарды (діншілдер мен пәншілдер) шенеп, оларға сын
найзасының ұшын бұра отырады. Олай болатыны, қайталап айтқанда, діншілдер
өздеріне
дұрыс көрінген пәтуәлар, түсініктемелер және көзқарастар арқылы мұсылман
жамағатты
алдын ала сызылған шеңберге қамап, ойлау еркінен айырса, ал пәншілдер,
керісінше, түп
қайнар − Құран мен Сүннәдән алыстап кетіп, халықты өз білгендеріне бүрумен
болды.
Нәтижеде, − деңді иасауитанушы ғалым Д. Кенжетай, − өте маңызды екі жағдай
пайда
болды. Біріншісі − еркін ойлайтын, зерттейтін, өндіретін мұсылманның орнын,
дәстүршіл,
еліктегіш, ұраншыл мұсылман басты. Екіншісі − факихтер, кәлламшылар,
хадисшілер мен
тафсиршілер өте жоғары беделге ие болды. Құран мен Сүннәнің орны исламдық
танымда
екінші сатыға түсті [2, 27].
Діншілдер мен пәншілдер жазғанын көп қазбалаған талапкер мүрид Шәкәрім
олардан өзін
алаң қылған жаралыс сырларының жауабын іздеудей-ақ іздеген болар. Бірақ
көңіл ашар
ақиқатты, анықты таба алды ма?
Бір өлеңінде:
Не сыр бар дін деген жолда,
Кітап, тәпсір, қожа, молда... –
десе, тағы бірде:
Молдалардан дін сұрасаң,
Сандырақтап, сандалар.
Пәншілермен бас құрасаң,
Жан, Құдай жоқ дер тұра-ақ.
...Таза діннің шын негізін,
Ұстаған бір пенде жоқ.
Дүние толған көп шатақ дін,
Бәрі бірдей шатпырақ, −
деуіне қарағанда, жоқ, таба алмаған. Осыған қоса, Үш анық атты
трактатында: Ескі дін
молдалары, - деп жазады Шәкәрім, − қай дінде болса да жаралыс жолының
сырына
шорқақтығынан бұл туралы анықтап ұқтыра алмаған.
Сөйтіп, діншілдер мен пәншілдер жазған ілімдерге Абай сияқты Шәкәрім де
қанағаттана
алмаған дейміз
74
Діншіл һәм пәншіл туралы сөз әзірге осы. Енді Шәкәрім қандай діни
кітаптарды
оқыған екен деген үстіндегі сауалға келейік. Ахат ақсақалдың білуінше, діни
кітаптар
Шәкерім кітапханасының едәуір бөлігін құраған. Есімде қалғандары, - деп
жазады Ахат
ақсақал, − діни кітаптардан: Құран, Інжіл, Таурат, Забр, Мұхтасар, Нақу,
Мантық, Бидал
сияқты кітаптар. Солардың аудармалары, ор тілдегі тәпсірлер. Будда, Зарадүш
діндері
жайында жазылған кітаптар. Аталған кітаптардан кітапхана иесінің жалғыз
ислам емес,
өзге де әлемдік діндер негізін жақсы білгенін көреміз.
Әзірге біз тізгін қып ұстап отырған нәрсе − ақынның дін бағытындағы
ізденістерін
түгендеу емес, жігіт Шәкәрімнің діншілдігі қай кезеңге дейін жалғасқан
деген сауалдың
ғана жауабы. Ендігі мақсат − осыны толығырақ тануға саяды.
Құнанбай, Абай заманында дінжолы, кәпір, күпір деген сөздерден
іркілмейтін,
именбейтін қазақ баласы болмаған, сірә. Имамдардың сөздерін мансұқ ету,
яғни дағдылы
діни тәлім-тәрбие мен әдеттер шеңберін үзу-жару ол заман тұрмақ, қазіргі
күні де қиын.
Сондықтан Шәкәрім ә дегеннен ерік ойдың адамы болып қалыптасты, сыншыл
болды,
реформаторлық көзқарасқа іштартты десек қатты қателесеміз. Ұзақ та шиырлы
ізденістер
соқпағынан өткен соң ғана ақынның ғұрпы, дінге деген көзқарасы өзгереді.
Оған ішкі
дүниесі өсу, даму эволюциясы басты себепкер болды.
Нақтылай айтқанда, ойшылдың діни сана өзгерісі, өз сөзінше, адасқан
діншілді
тексеруге бет алысы тек 1902-03 жылдардан, яғни 45 жасынан ғана белгі
беретіні
дәйектеледі. Ақынның дін шатағын көру биігіне шыққаны осы түс. Сондай-ақ,
ағартушылық арнасын философиялық ой-толғамдарымен байыта, кеңейте түседі.
Осымен
XX ғасырдың алғашқы кезеңінен-ақ өзге ақындардан шоқтығы биіктеп, сол
дәуірдің
жарқын шамшырағына айнала берді деген пікірді баса айтамыз.
Қырыққа келіп астым бел деп өзі айтқандай, жасы қырыққа толғаннан кейінгі
Шәкәрім
− діншіл ақын емес деген арқау пайымды растау қиынға соқпайды. Себебі, оның
үлкен
дәлелі − ақынның төл шығармашылығы. Ол бойынша Шәкәрімнің қазақ поэзиясында
Абай дәстүрін жалғастырған жаңа бағыттың өкілі екені басы ашық мәселе.
Күллі
шығармашылығын көктей өтетін басты белгі осы. Басқаша айтқанда, сөз етілген
Мұсылмандық шартынан өзге діни үгіт бағытында ақынның шығармасы жоқ.
Тіпті дін
өрісіне жаңадан бір қадам да жасамайды. Керісінше бұл өріске деген
сыншылдық
көзқарасы барған сайын дамып, өсе береді.
Бірақ бұл бұдан былай күпірлік жолына бұрды деген сөз емес. Қай кезде болса
да,
Шәкәрім дінсіз емес, қайта дін тұтынушы, иланушы адам. Сөз кілтипаны дін
ақиқатына,
Абайша діннің хақ мағрифатына жету мәселесінде ғана болып отыр. Айталық,
алыс
көкжиектер биікке шыққан сайын ғана алақанға салғандай анық көрінеді.
Болмаса
жақындауға еш мүмкіндік жоқ, тек алыста ала-құлаң қарайған нәрсені жай
көзбен шолған
қандай, дүрбі салып қараған қандай? Шәкәрім имамдармен, міне, осы үшін
сайысқа
түскен.
Талайдан бар бір ой менде:
Бұл әлемді жаратқан не?
Жоғала ма жан өлгенде,
Түзу жол, істер іс қалай? –
дейді Шәкәрім талайдан көңілін алаң қылған үш сауал туралы. Бұлар жеңіл-
желпі жүк
емес, әлемдік философияның үш алып тағаны. Ойлы ақын ұзақ ғұмырының отыз
жылын
осы үш сауалдың анық жауаптарын беруге сарп еткен болатын. Мұның өзі, сөз
жоқ
75
кедергілерді, оның ішінде діни догматтарды сынға алуға мәжбүр етеді.
Шәкәрімнің дамыл
алмай асқан белі, өрлеп шыққан биігі дегенде, сөзіміздің міне осы мәнде
ұғылуын қалар
едік.
Қиын сырлы Шәкәрім жұмбағының бірі − мұсылманша көп оқып, көп білген
ғұламаның
қырықтан соң, бөлек жол тауып, керек десеңіз, жаңа иман алып өзі
құралыптас
қазақтың дәстүрлі де кітаби ақындарынан даралану сыры неде деген мәселе.
Бұл мәселе
жеріне жете тексерілді деуге әлі ерте.
Жаңа айтылғандай, талмай ізденген ақын ақыры сирек сыбаға − сыншыл
реформатор
соқпағына түсті. Қалай, қайтіп? Осыған себепкер жайттер, әрине, баршылық.
Бірақ
бәрінен де маңыздысы − Шәкәрімнің рухани ұстаздары деген ойдамыз. Ақынның
өзі
атаған мұндай ұстаздар төртеу: Гаспринский, Толстой, Қожа Хафиз және Абай.
Төменде
ақынның өсуі мен кемеліне келу жайын осы ұстаздары жөніменен тексерелік.
Ұстаз -
шәкірт, мұсылманша пірмүрид сабақтастығы ежелгі шығыстық дәстүр,
сондықтан осы
бойынша тексеру адастырмас тәсіл деген ойдамыз.
Шәкәрімнің Тәржіман газетін жаздыртып алып, тұрақты оқырманы болғаны өз
сөзінен
мәлім. Абайдан соңғы ұстазым − Тәржіман газетінің иесі Исмағұл
Гаспринский десем
бек дұрыс, - деп жазады ойшыл, − оның үшін сол кісінің газетін оқып бек көп
пайдаландым. Осы дерегі көңілге көп ой салады. Әуелгісі, Абай да, Шәкәрім
де 1892-
1900 жылдар арасында осы басылым арқылы патшалық Ресейдегі елеулі рухани-
мәдени
жаңалықтарға қанық болды десек қате бола қоймас. Зерттеушілердің пікірінше,
аталмыш
басылым, әсіресе халықты ағарту мен Ресей мұсылмандарының мәдени ағымы −
жәдидизмге қатысты материалдарды үзбей жариялаған. Демек, Тәржіман газеті
жариялаған діни бағыттағы талас-тартыстар, жалпы Ресей мұсылман қауымының
тынысы
жазда Сарыарқа жонын, қыста Шыңғыстау бөктерін мекендеген қос оқырманы −
Абай
мен Шәкәрім санасында із-түзсіз өтпегені сөзсіз.
Мұны дәлелдеуге сөз ұзарады, әйтсе де Ресей мұсылмандарының мәдени
қозғалысы −
жәдидизмге қысқа да болса шолу жасамай өте алмаймыз. Бұл ағым дүниеге
кездейсоқ
келмеген-ді. Мұсылман әлемінің өркениеттер жарысында прогресс жолының шаңын
қауып артта қалғандығы қаншалықты анық болса, жәдидизм қозғалысының тарихи
қажеттігі, оның пісіп-жетілуі де соншалықты анық болған. Аталмыш
қозғалыстың тығыны
ағытылуына Эрнст Ренан деген белгілі ғалым-жазушының 1883 жылы Сорбонна
университетінде оқыған Ислам және ғылым атты лекциялар циклі себепкер
болған
деседі. Өйткені, француз ғалымы: ислам және ғылым өзара үйлесе алмақ емес
деген
қорытындыға келіп, оны ашықтан-ашық жария еткен екен. Бірақ мәселенің дәл
осылай
қойылуы мұсылман ғалымдары мен зиялыларының қатты ашу-ызасын тудырған. Бір
қызығы, сол кезде ауыр соққы болып көрінгенімен, сайып келгенде, Ренанның
ғылымдық
тұжырымы Түркияда, Ресейде жаңа үлгідегі мектептер салып, мұсылманша оқу-
ағарту
ісін қайта құрудың шылбырын тартқаны анық. Мысалы, 1883 жылы Реннанға
наразы
адамның бірі − татар халқының үлкен оқымыстысы Ш.Маржани ғылымдарды жіктеу
туралы Мұқаддим деген еңбегін жазуды қолға алады.
Дәл осы жылы: И.Гапринский Қазан қаласына келіп, Ш.Маржанимен өзінін
реформалық
жоспарымен бөлісті, - деп жазады ғалым А.Хабутдинов, − ал 1884 жылы ол
Бақшасарайда
тұңғыш жаңа үлгідегі мектеп ашты (3, 21).
Сөйтіп, Түркиядағы Танзимат − жаңару қозғалысы ойдағыдай іске асқанын
көріп-біліп
отырған Ресейдің погресшіл реформаторлары мұсылманша оқу-білім жүйесіне
жаңартуға
жан сала кіріседі, бірақ қадымшылар атанған ескішіл дін жетекшілері
тарапынан
76
қарсылыққа тап болып, етекбастылық көреді. Осыған байланысты жәдидизм
өкілдеріне
ғұрпы исламның догмалық қырларын қатаң сынға алуға тура келген еді. Дей
тұрғанменен,
жәдидизмді жақтаушылар мәселе тереңін жеріне жете қазбалай алмай, бірі −
дін
негіздерін қайта қарастыруды, енді бірі − Европа өркениетіне сай
евроислам жасауды
ұсынып жатса, тағы бірі − Татарстан мен Орта Азия үшін екі бөлек жадидизм
керектігін
дәлелдеп бақты. Осылайша қозғалыс тым идеологияландырылды һәм мақсаты мен
идеялары жағынан бірауызды пікірде бола алмады деп көрсетеді жәдидизм
тарихын
зерттеуші жаңа аталған А.Хабутдинов, сондай-ақ, А.Юзеев, Р.Бикмухаметов
деген татар
ғалымдары.
Сонымен, И.Гасиринский, Ш.Маржани т.б. қозғалыс көсемдерінің идеялары
белгілі
дәрежеде Шәкәрімнің діни көзқарасына әсерін тигізді, сондай-ақ,
шығармашылық өнерін
ағартушылық арнаға бұруға итермеледі деуге тиянақтар бар. Олардың ең
бастысы,
Тәржіман газетін оқып, бек көп пайдаландым деген ақынның өз сөзі, әрине.
Ал, нақты
қалай пайдаланған деген сұрақ өз алдына бөлек әңгіме, келешектің ісі.
Енді ақынның тағы бір тұшына оқыр ұстазы болған орыстың ұлы жазушысы Лев
Толстойға ауысалық. Жасы елуден асқанда, 1880-ші жылдары жарық көрген Жан
сыры
(Исповедь) және Менің сенімім неде? (В чем моя вера?) атты әйгілі
еңбектерінде
Толстой көркем әдебиет өрісінен ойшылдық, дүниетанымдық бағытқа бет
бергенін
аңдатқан. Осыдан соң оның ғибраттық бағыттағы ұсақ әңгімелері, орыс
қоғамында үлкен
сілкініс тудырған дүниетанымдық мақалалары мерзімді баспасөз бетінде үзбей
жарияланып келгені көпке аян растық.
1901 жылы жарияланған Ақыл-ес, сенім һәм құлшылық туралы атты мақаласы
соның
бірі. Осы еңбегі бойынша Толстойдың ойшылдық әлемін көктей өтетін үш
постулатқа
оқырман назарын аударайық. Орыс данасы Інжілге сүйене отырып, адам баласы
бұл
әлемге өз еркімен емес, оны осы әлемге жіберген Иенің еркімен келген деп
тұжырады.
Бірінші ой қазығы, міне осы. Адам баласы өзінің бұл жалғанға не үшін
жіберілгенін білу
үшін, - деп ой өрбітеді ол, − Жасаған Ие оған ерекше ақыл-ес берді, міне
соның көмегімен
әрқашанда, егерде шындап білгісі келсе, адам баласы Тәңірінің еркін, яғни
Оның өзінен не
күтетінін, жер бетіне не үшін жібергенін біле алады. Бұл дананың екінші
маңызды қағида
− постулаты.
Осыдан соң: Ал, біздің заманымыздың пәншілдері мен дін жетекшілері болса,
ақыл-еске
сенбеңдер, өйткені, ол алдайды, бізге сеніңдер, біз тура жолдамыз деуден
танар түрі жоқ.
Бірақ олардың мұнысы жалған. Олардың уағызына иланып, осы күнгі қалпымызда
қала
берсек, онда біз адамзат нәсілі, соқыр күшіктердей әр жаққа тырбана
бермекпіз әрі бір-
бірімізге деген, дәл қазіргідей өшпенділік хал өзгермек емес: христианин
мұсылманды,
мұсылман христианинді, ал, христиан ішінде православный католик пен
староверді,
старовер православныйды және т.б. жек көреді, жиіркене қарайды дей келе,
постулаттың
үшіншісін былайша түйіндейді:
Егер де біз ақыл-есіміздің айтқанын ұстанар болсақ, онда бәріміз
бірігеміз, олай
болатыны, баршамызға берілген ақыл-ес бір, осы себепті ақыл-ес адамдарды
біріктіреді
және адамдардың болмысында бар бір біріне деген махаббаттың іске асуына
ешқандай
бөгет жасамайды. ...Ақыл-ес қасиетті жазбалардың қай қайсынан үлкен әрі
нанымдырақ,
ол ешбір кітап, жазбалар жоқ кездің өзінде болды һәм әрбірімізге тура
Тәңірінің өзінен
берілген [4, 34-35].
Толстойша ақыл-ес − адамның жан тілегі, жүрек түбіндегі шын асылы ғана
емес,
дүниені танудың құралы. Құдайдың өзі дарытқан бұл құралды қолданбау қиянат.
Және,
77
даналық құдіретіне қараңыз, ғұрпы дін мен рухани ілім аражігі қалай
ашықталған! Екінші
жағынан, мұндай ойлау жүйесі, дәлдісінде соңғы постулат дін қызметкерлерін
мәнсұқ
етумен парапар. Сондықтан осынау еркін ойлары мен дінге қатысты
реформаторлық
көзқарастары үшін жоғарғы діни орын − Синод 1901 жылы Лев Толстойды
шіркеуден
аластату туралы үкім жариялаған еді. Бірақ қалың орыс жұртшылығының сүйікті
жазушысына араша түскені белгілі.
Осы кездері ізденгіш Шәкәрімнің алыстағы Толстойға хат жазып, хабар
алысқаны тектен-
тек емес. Жаңағыдай жарқын да терең ой-толғамдары, сірә да өзгеше әсер
етіп, көкірек
көзін ашқан, тегі. Толстовщина аталған, Толстойдың ілімі бөтен діннің,
бөтен
мәдениеттің негіздерін көріп-білуге мүмкіндік берген терезе сияқтанған
болар. Бұл − бір.
Екіншіден, Толстойдың христиандық салт-ғұрыптың көлеңкелі жақтарын, кейбір
дін
жетекшілерінің екіжүзділігін әшкерелеген батыл көзқарасы, азаматтық ашық
позициясы
Шәкәрімнің өзі тұтынған дін ислам басшыларына сыншылдықпен қарауына үлгі
шашып,
көңіліне сенім ұялатқан, көп күдікті сейілткен фактор деуге керек.
Үшіншіден, ең бастысы, Толстой ілімі арқылы Шәкәрім өз сеніміне сенім
қосып, әрі
бағдарының дұрыстығын тексеруге мүмкіндік алса керек.
Мәселен, Шәкәрім Құранды жақсы білсе, Толстой Інжілді жақсы білген. Оның
еңбектерінде Інжілде былай делінген, Иса пайғамбар былай айтқан деген
сілтемелер
көп. Қалайда Шәкәрімнің дін туралы өлеңінде:
Інжіл, Құран − бәрі айтып тұрса-дағы,
Мағынасынан адасып қара басар, −
деуінен орыс ойшылына қол артқандығы сезілетіндей. Сондай-ақ, орыс және
қазақ
ойшылдары арасын: Өзіңе не тілесең басқаға да соны тіле, тіпті өзіңе
қиянат жасаған
адамға да қиянат қылма, керісінше жақсылықпен жауап бер, әділ бол, бар
әлемге махаббат
көзімен қара деген ортақ этикалық ұстанымдардың жақындастыра түскені
сөзсіз.
Осы орайда, жаңағы үш постулатқа қатысты ойын Толстойдың қалайша
түйіндегеніне
келейік: Адамды өмірге келтірген Тәңірінің еркі мынада: кәмәлатқа жетсем
екен деп әр
адам алға талпына беруге тиіс. ... Ол үшін өзінің жан-жүрегін қиянаттан
тазарту және
барлық жан иелеріне жақсылық жасау міндет. Мұның дәлелі − не істі қолға
алса да, алдан
тосқауыл тап болатынын кім-кімде күнделікті өмірден өзі байқай алады,
Жаратушы Ие
тек соңғы екеуін орындауға кіріскен пендесіне ғана ешбір кедергі қоймайды.
Толстой ілімінің желілі арқауларына байыппен тоқталғанда, онсыз да атағы
жер жарған
ғұламаның даналығын дәріптеу ойда жоқ, бізге керегі − кемеңгерлік
деңгейімен
Шәкәрімнің орыс ойшылымен терезесі тең түскендігін жеткізе ашуда болып
отыр. Себебі,
даналық сөзді кім кімде оқиды, бірақ мыңнан біреу ғана сол ойшыл ғұламаның
жеткізбек
деңгейінде көңілге тоқи алмақ, ал, әулиелік ойды дамыта жалғастыру сирек
кемеңгердің
ғана сыбағасы.
Толстой көп айтқан Кереметке сенетін кісі, ақыл-еске сенуін доғарады
деген, және
діндердің мақсаты бір, адамдықтың негізі мен адам өмірінің мәні ортақ, ол −
қиянатқа қас,
әділетке жақ болып өмір сүруде деген концепциялық ой-түйіндердің Абайдың
философиялық мектебінен өткен Шәкәрім бағдарына қай қырынан да сайма-сай
келгені
айтпаса да түсінікті. Жалпы әлем ой алыптарына тән әдемі үндестік, тас
бұлақтың
суындай сылдырлаған өңкей келісім ақылың таң қалып, еріксіз сүйсінтетін
кереметтің
бірі де де ғой.
Қорыта келгенде, терең ойдың иесі Лев Толстой, бір жағынан, өзінің сөзі мен
ісі
ажырамаған кесек мінезімен, екінші жағынан, адамның рухани осу, дамуы үшін
қажетті
екі нәрсе: әділет пен махаббатты ту еткен даналық ілімімен Шәкәрімнің
ұстазы болғаны
дәйектеледі.
Бұл арада:
...Танбаймын шәкіртімін Толстойдың,
Алдампаз, арам сопы кәпір қойдың.
Жанымен сүйді әділет, ардың жолын,
Сондықтан ол иесі терең ойдың, −
деген өлең шумағын алсақ та жеткілікті. Осы жолдар, сондай-ақ, кертартпа
дінбасылар
неліктен азат ойдың иесі орыс жазушысына арам сопы, кәпір деп ат қойып,
күйе жаққан
себебін қазақ ақыны жақсы білгенінің куәсі.
Сонымен айтпағымыз, Шәкәрімнің діншіл емес, сыншыл ақын болып қалыптасуының
әуелгі бір белі − батыс және орыс әдебиетінен алған пікірі мен өзінің ой-
тәрбиесі дегенге
саяды.
Енді батыстан шығыс жағалауына өтер болсақ, араб, парсы, түрік тіліндегі
шығыстың
көркем классик поэзиясынан ақынның көп нәр алғаны белгілі. Бірақ Шәкәрімнің
діні
деген тақырыпқа қатысты деректі дәлел етер ақынымыз жалғыз. Ол − 14 ғасырда
өмір
сүрген шығыстың әйгілі шайыры Қожа Хафиз. Оның ойшыл Шәкәрімнің сүйікті
ұстазы
екеніне дәлел − Көрініске шоқынған, Ей, жарымыз, ай нұры, Кел, аяқшы,
қымыз
құй, Тұр, аяқшы, бер қымыз, Көңіл жібі қолымнан, Анық ерге жолдас
бол,
Мәжілісінде досыңның, Кешегі басшы піріміз,- деп басталатын дін, иман
иһтихат
бағытындағы өлеңдер топтамасы Хафизден аударылған. Ойшылдық әлеміне зер
салғанда,
Шәкәрім 1912 жылдан сопылық ауанымен тыныстап, сопылық поэзияға жақын
келгені
аңдалады. Демек, Хафиз өлеңдері де негізінен 1912-1918 жылдар арасында
аударылуы
мүмкін. Мысалы, Абай журналының 1918 жылғы 3 санында басылған Көрініске
шоқынған деп аталатын өлеңін ақын мынадай таныстыру сөзімен береді:
Баяғыда парсы
жұртында әрі білгіш, әрі сопы, әрі ақын Қожа Хафиз деген кісі болған. Сол
кісінің өзі мен
сөзінен байқалған иманына қазақтың талапты жастарын таныс қылмақ үшін,
төменгі
жырын қазақ тіліне аудардым.
Хафиздің бір өлеңін ақын былайша аударған:
Кешегі басшы піріміз,
Мешіттен кетті кабакқа.
Мүридтер, қалай жүреміз,
Түсеміз қандай сабаққа?
Зерттеушілердің пікірінше, сопылық поэзияның ірі өкілі бола тұра, сопы
ақындардың
арасында Қожа Хафиз өз дәуіріндегі ел билеушілер мен дін басшыларын өлтіре
әшкерелеген өлеңдерімен көзге түседі. Бәлкім, қазақ ақынына Қожа Хафиз осы
қырымен
де жақын туыс, сүйікті ұстазы болған шығар.
Қорыта айтқанда, Қожа Хафиздің Шәкәрімге ықпалы оның жүрегінде Жаратқанға
махаббат отын жағуменен шектелмейді, қажының жалған сопы, шала молдаларды
аяусыз
сынап, қатып қалған догмалық ұғымдарға қамалған дін басшыларына найза ұшын
бұруы
да белгілі дәрежеде шығыс шайырынан дарыған деуге тиянақ болар тіректер
баршылық.
Осы тұста Шәкәрімнің басты ұстазы ұлы Абайдың ықпалына келейік.
Ақынның рухани ұстаздары қатарынан кімді атасақ та бәрібір, Абайдың орны
бөлек екені
баршаға аян. Бірақ төменде ақылшы ағаның шәкірт інісіне балалық бал дәурен
шағынан
берген ғылымы мен еккен тәрбиесіне тұтастай тоқталу ниеті ойда жоқ. Қазір
Абайдың
ұстаздығын тек Шәкәрімнің діни танымы деген мәселені ашуға қажетті шамада
ғана
қозғамақпыз.
Көзі көргендердің айтуынша, Абайдың өлеңдері мен қарасөздері өз алдына,
жайшылықта
мәжіліс үстінде айтылған сөздері мен қандай да бір іс-әрекеттері де Абай
түгілен депті,
былай шешіпті дегізіп, ел-жұртқа көп үлгі жайып отырған.
М.Әуезов Абайдың шәкірті әрі кіші досы Көкбайдың өз дініне берік, ғибадатқа
ерен
ықыласты болуға тырысатын, ал күпірлік қаупі бар сөз естілген жерден тұра
жөнелетін
сақтық мінезін Абай жолы романында жеңіл әзілмен бейнелейді. Әділіне
жүгінсек,
талапты ақын Көкбай алған бағытында жарым жолда қалған жоқ, кейініректе
мешіт-
медресе ашып, үлкен молдалық қылған адам.
Семей қаласында тұратын Жақия қажының үйінде өткен бір мәжілісті Мұстафа
деген
ақсақал былай деп есіне алған екен: Барсақ, Абай мен Көкбай бар, үй толған
қонақ екен.
Мәжіліс ұзаққа созылды. Әңгімені көбінесе Абай айтады. Намаз оқитын уақыт
болған
кезде Көкбай мәжілісті тастап, дәрет алып келіп, намазын оқиды. Абай
әңгімесін айтып
отыра береді, Көкбай тағы бір кезде дәрет алып келіп еді, Абай әңгімесін
тоқтата салып,
Көкбайға қарады да, қолма-қол суырып салып, бір ауыз әзіл өлең айтып
жіберді. Отырған
қонақтар ду күлді.
Сондағы бір ауыз өлең мынау:
Тағат деген не тағат Хақ жолында,
Мәһам жандар ізденіп жүр соңында.
Хақтың жолын танымай қалтаң қағып,
Көт жуғанға мәз болған байғұс молда.
Бұл мысалды тағат деген не, Хақ жолы деген не, екінші түрде ғұрпы дін мен
шын иман
айырмасы қандай деген Абайды көп толғантқан, мәслихатында Шәкәрім сынды
шәкірттеріне көп айтып, қарасөзінде тарата жазған мәнді мәселе болғандықтан
айттық.
Тағы бір оқиғаны Көкбайдың өзі жазады: Кейінірек жылдарда Семейге
миссионер
Сергей деген кісі келіп, мұсылман дінін қорғаушы молда-имамдар болса
сөйлесемін деп
іздегенде, Семей қаласындағы мұсылман оқымыстыларының барлығы бір ауыздан
Абайды сайлап шығарып, Сергейден жеңілмей, өз дінінің әбүйірін аман сақтап
шығуына
мешітке жиылып, тілек тілеп жөнелткен.
Сонда Сергей: − Мұсылман дінінше Құдай күш иесі, қорқытушы, сондықтан Құдай
жолындағы құлшылық, тазалық, ақтық − барлығы да қорқудан туатын сияқты,-
депті.
Абай оған: − Біздің Құдай − Рахман-рахим, яғни қуат қана иесі емес, рақым
да қылушы.
Қуаты қара күш бастаған қуат емес, мапақаты бар қуат. Әке мен баланың арасы
сияқты, −
деген екен. Әңгіме осы бағытта өрбіп, ақыры, Абай мен миссионер Сергей
мұқым
діндерде ортақ негіз бар: ол әділет пен махаббат деген өзара түсіністік пен
мәмілеге
80
келген екен. Қысқа қайырғанда осы кездесу Семейдегі мұсылман жамағаты ұмыта
алмаған, ел аузында көп жүрген оқиға болған.
Мысалға алынған осы екі оқиға сияқты қайнаған өмірде болып жататын үлкенді-
кішілі
құбылыстарға Абайдың білдірген көзқарасы, айтқан өсиет сөзі уә мінездері
жоғарыда
айтылғандай, Шәкәрім үшін де, Абай айналасындағы басқа жастар үшін де көп
үлгі-өнеге
берген мектеп болғаны сөзсіз. Жә деп, енді Шәкәрім Абайдың шығармашылығынан
нәр
алғанына дәлелдер қайсы деген күрделірек мәселеге ойысалық. Әрине, бұл
мәселені де
тұтастай емес, тек Абай мұрасының хакімдік бөлігіне қатысты ғана
қарастырмақпыз.
Абай дүниетанымын алғаш зерттеуші ғалымның бірі − Ташкенттегі Орта Азия
университетінің профессоры Абдрахман Сағдидің Абай атты мақаласы сонау
1923
жылы жарық көрген еді. Абайдың 20 жылдық әдеби өмірі бар, - деп жазады
профессор
зерттеу еңбегінде. − Соның әуелгі жартысында Абай күштілік көрсетеді. Соңғы
жартысында әлсізденіп, өлеңнің табиғатын, ішкі рухын бүтіндей өзгертіп
жібереді (5,
13). Әрине, бұл кеңес өкіметі идеологиясына қарайлай айтылған пікір. Анығы
− Абай
өлеңдерінің табиғаты, ішкі рухы бүтіндей өзгереді деуімен ғалым Абай
шығармашылығындағы өзгеріс тамырын дәл тауып ұстаған. Шыны сол, 1895 жылдан
былайғы уақытта Абай мұрасының басты желісі, ортақ арқауы − Құдай мен
жаралыс, жан
мен тән, өмір мен өлім мәселелері.
Айтайын дегенім − Абайдың хакімдік еңбектері дүниеге келген жылдарға
Шәкәрім
дүниеге көзқарасының сапалық өзгерісі тұспа-тұс келеді. Мұтылғанның өмірі
жырында
өзінің философиялық иірімге алғаш тартылу жайында Шәкәрім: Қырықтан аса
бергенде,
ақылым қылды шерменде дейді.
Сірә да, бұл кездейсоқтық емес. Шәкәрім Абайдың көптеген өлеңдерінің
дүниеге келген
сәтін көзімен көріп, ең алғашқылар қатарында құлағымен естіген адам. Есту
бар да,
көңілге тоқу бар десеңіз, Шәкәрімнің Абай өлендерін жатқа білгенін алға
тартамыз.
Мұхаң жоғарыда келтірілген сөзінің жалғасында бұл туралы да жазады: Шұбар
Абай
өлеңінің бәрін біледі. Жатқа айту керек болса, Абай отырған жерлерде
ағызып, судыратып
айтып та бере алады. Әзімбай, Тәкежандар болса, әрине, Абайдың сөзі деген
жалғыз
ауыз сөзді жаттап көрген емес. Оразбай, Жиреншелер де Абаймен қас, бәсеке
болғандықтан Абай сөзін әсте ауызға алыспайды. Жазушы Шұбарды жағымсыз
кейіпкер
қыла тұра, Шәкәрім жөнінде бізге қажетті маңызды шындықтың тағы бірін
осылай аршып
өтеді.
Сөйтіп, Абайдың кемелді өміріне түгелдей куә болған, ұлы ақынның
шығармашылық
зертханасын жақсы білген Шәкәрім Абай мұрасын бүкіл жан-жүрегімен игеріп,
ақыл-
санасынан өткізіп отырған деп пікір түюге әбден болады.
Өлеңдері сияқты Абайдың қарасөздерін де іні ақынның терең білгені күмән
туғызбайды.
Түрік-қырғыз шежіре-кітабында қажы: Ер жеткен соң сол кісіден (Абайдан −
А.О.)
тәлім алып, әр түрлі кітаптарын оқыдым деп дерек береді. Бұл арада
Абайдың
кітаптарын оқыдым деген сөзге көңіл бөлсек, сөз Абайдың қай кітаптары
жайлы екен?
Әсілі, Абайдың қарасөз жанрында жазылған қолжазба кітабы екеу: бірі −
Ғақлия кітабы,
бірі − жаңа сөз етілген Ғақлиат тасдиқат (қысқаша атауы − Тасдиқ), Абай
алдымен
Ғақлия кітабын тамамдаған. Онан соң екіншісіне, яғни кітап Тасдиққа
(Мүрсейіт
көшірмесінде бұл шығарма Китаб тасдих деп аталған) кіріскен. Бұл қазіргі
күні 38-ші
қарасөз делінетін ең көлемді шығармасы. Оның жазылуы шамамен 1898-1902
жылдарға
сай келеді.
Автордың өзі бұл еңбегін өзге қарасөздерінен даралап Ғақлиат-тасдихат
(Шынды
таныту ілімі деген мағынаны білдіреді) деп атаған болатын. Шын мәнінде, бұл
әлем
философиясының кіндік проблемаларын ашуды көздеп жазылған хакімдік
трактаттың
нағыз өзі, ақиқаттарды танытушы қайталанбас туынды. Сондықтан Абай
философиясы
мен Шәкәрім философиясы арасындағы байланыс арнасын тексеру, терең ашу
мәселесі
көбіне-көп осы еңбекке тірелмек.
Қысқа ғана ой шолу жасалық. Шәкәрім өз философиясында жақсы-жаман,
мұсылманша
халал мен харам ұғымдары орнына Абай сияқты әділет пен қиянат
категорияларына қол
артады. Мысалы, Абай 38-ші қарасөзінде: ...Қиянатшылар − жарым адам, жарым
молла,
жарым мұсылман. Олардың адамшылығының кәмәлат таппағы − қиынның қиыны
десе,
Шәкәрім мұрасында: Қиянатың бар болса иманың жоқ, болмаса Өмірдің
өкінбейтін
бар айласы, Ол айла − қиянатсыз ой тазасы деген талай жолдар бар.
Абай сияқты Шәкәрім де жәдидизм идеяларына ермеді, елікпеді. Ал, Батыс
философиясына көзқарасы жағынан ше? Қарапайым сияқты Үш анық атты
трактаттың
астары теңіздей терең. Біріншіден, Европаның аузын айға білеген ғұлама
ойшылдары
алдына құлап түсіп, бас ұру тұра тұрсын, Европа ақыл-ойының қиясын тігінен
де,
көлденеңінен де шарлай келе, дала ақыны жаратылыстанушы оқымысты қауымды
сын
тезіне алады, дәлдісінде олар жөн дескен дүниетаным ағымдарына жайлап
отырып қатаң
соққы береді. Екіншіден, ойшыл философтың тентірей бастаған Европа
санасының әлсізін
доп басуы өз алдына, ол Шығыс даналығы биігінен тығырықтан шығарар түзу
жолға
сілтеп, дүниетанымдық жағынан әлі балаң Европа жұртына төреші болғандай
әсер
қалдырады.
Міне, осылардың бәрі де, зерттеуші жас толқынға құлаққағыс, Абайдың
философиялық
мектебі жөніменен, нақтырақ айтсақ, жаңағы Ғақлиат-тасдиқат арқылы
түсіндірілетін
нәзік мәселелер. Хакім Абайдың қазақтың тұңғыш кәсіби философы Шәкәрімнің
қалыптасуына жасаған ықпалы деген тақырыпта осы жайлар алдыға шықса нұр
үстіне
нұр.
Иә, дәстүрлі ортада, діндар атасы Құнанбай қажының тәрбиесін көріп өскен
табиғи
дарыны мол жас Шәкәрім ақыр соңында діншіл ақын я сопы ақын болып
қалыптасар ма
еді, әлде қайтер еді. Егер де Абайдай ұлы ұстазы жөнге сілтемесе, Хакім
Абай жалғыз
қазақ қоғамы я мұсылман қауымы үшін ғана емес, күллі адамзат үшін де жаңа
заманда
шың басындағы шынардай дара көрінетін, мәңгі растықты танытушы толағай
тұлға.
Айталық, діншілдер мен пәншілдерге қарсы Ақылмен нанбай иман жоқ деген
ортағасырлық парадигманы айтқан, қайта тірілткен басқа данышпаның, кәне?
Сондықтан
сыншыл, ойшыл тұлғаға қажетті қасиеттер мен мінездер Шәкәрім жүрегіне ә
бастан ағасы
Абайдың тәлімімен егілгендігі кәміл. Мұсылмандық ағым − суфизмді Абай жақсы
білген.
Абай поэзиясындағы толық адам − суфизмдегі көміл адам (арабшасы әл-
инсан әл-
камил немесе инсани камил) идеалының көшірмесі. Инсани камил теориясының
атасы −
әйгілі ғұлама имам Ғазали өзінің Ихйа илм ад-дин атты басты шығармасында
тариқат
жолына түскен талапкер бір мақамнан (жетілу сатысы) екінші мақамға өтіп,
мақсатына
жету шарты − ақыл, қайрат және жүректі бірдей ұстау деп жазады [6, 273].
Мұны: Үш-ақ
нәрсе − адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек (1896 ж.), -
деп Абай
да құптайды.
Сондай-ақ, Шәкәрім қажы да сопылық ілім негіздерін жақсы білген, Анық асық
− әулие,
Кереметке сол ие, Жаны құрбан Жарына, Керексіз өзге дүние деген ол,
сопылық
қылудың мән-жайына да қанық болған. Дәлелге жоғарыда аталған Хафизден
аударған
өлеңдерін алсақ та жеткілікті. Бірақ Абай мен шәкірті Шәкәрімнің өсиеті мен
ұстанымы
82
сопылықтың басты шарты − тәркідүниелікке, жаңа айтқандай, керексіз өзге
дүниеге
сәйкес келе ме?
Не нәрсеге де болса сыншыл көзбен үңги, үңіле қарап, өз ой қазанында
қайнатып қорыта
тексермесе Абай Абай бола ма. Әсіресе, мінсіз сияқты көрінетін инсани
камил теориясы
хақында көп ойланған, бұл ілім бойынша адам өмірінің әлеуметтік жағы
неліктен тасада
қалуға тиіс деген сұрақ данышпанды көп толғантқан десек, өсіріп айтқандық
емес.
Нәтижесінде адамның жетілу мәселесін орталық арқау қылған 38-ші қарасөзінде
кәміл
адам идеалы орнына ғадаләтті адам немесе жәуанмәртлік хәслаттар иесі
деген жаңа
бейнені ұсынады. Оның ең мәнді айырмашылығы − ол Алланы, адамды ғана емес,
әділетті
де (Хақ жолы − осы деп) сүюші адам. Бұл Абай жаңалығы. Суфизм және сопылық
поэзия
өкілдері көзқарасында қажеттісі алдыңғы екі сүю ғана еді. Абай болса,
суфизм ілімін
үшінші сүюмен байыту, аясын кеңейту арқылы адам баласының әлеуметтік
құбылыс
екенін дәйектеп береді. Және, бұл тол зерттеуінің пәтуәсін аят-хадистерге
негіздей
отырып ашады.
Осымен Абай өзінің 38-ші қарасөзінде көтерген басты тақырыптың бірі − Хақ
жолы
қайсы, өз сөзімен айтқанда, Алла тағаланың пенделеріне салған жолы қайсы?
деген
үлкен ізденісін былайша қорытады: ...Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я
ақылыңнан, я
малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың
болса, ол жол
− Құдайдың жолы. ...Өзге жолда не үміт бар?
Мәселе сонда, сөз етілген Абай жаңалығын шәкірті Шәкәрім тани алған,
қостаған.
Дәлелге өзінің өмірлік кредосын әрі артқыға айтар киелі сөзі һәм сарқынды
өсиетін
Адамдық борышың − халқыңа қызмет қыл деп басталатын өлеңінде былайша
кестелеп
бергенін алсақ та жеткілікті:
Қайтадан қайрылып
Қауымға келмейсің.
Барыңды,
Нәріңді
Тірлікте бергейсің.
Көріп отырмыз, Абайдың да, Шәкәрімнің де аңсағаны ақжүрек, таза, сонымен
бірге
белсенді әрекетімен қоғам дамуына ықпал жасаушы жастар. Көкірек көзі ояу,
білімді және
халық қамын ойлайтын толқын бір келер деп үміт артады. Алда туар жаңа бір
заманды
көкірекпен болжай айтады.
Ал, жайнамаз үстінде мүлгіген харекетсіз сопылықты екі ғұлама да аулақ
серпеді. Оларша
жалғыз растық жолы, ғадаләт жолы бұл емес. Өйткені, тәркі дүниеліктің
екінші аты −
ғұмырсыздық. Сондықтан туған халқын бұл жолға түсуге шақырмайды. Мысалы:
Бұл
жол − бек шетін, бек нәзік жол, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Кітапта: Шәкәрім Құдайбердиев.
Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Құрастыр. М Жармұхамедов,
С.Дәуітов. (А.Құдайбердиев.) −
Алматы: Жазушы, 1988, − 16-бет).
Шығыс әдебиетін терең біліп, әлемдік классикалық әдебиетте талай ғасырдан
бері
танымал көркем сюжетке эпикалық шығарма жазу Шәкәрімнің эпикалық қарымының
тағы бір қыры екенін көрсетеді. Физулидің Ләйлі−Мәжнүн шығармасының
сюжетін
алып, нәзира дәстүрімен жырлап шығуы әлемдік сөз өнерінде бар көркемдік
дәстүр болса,
ал А.С.Пушкиннің Дубровский романын, Боран повесін қазақ тіліне өлеңмен
аударуы
ұлттық сөз өнеріндегі ұлы Абай қалыптастырған дәстүрді дамытудың ерекше
үлгісі
болды. Шәкәрім Л.Н.Толстойдың да бірнеше шағын эпикалық шығармаларын қазақ
тіліне
аударған. Өзіне ұстаз тұтқан, оған өлең де арнаған. Бұл туралы көрнекті
ғалым Қайым
Мұқаметханұлы: Шәкәрім Лев Толстойды нағыз әділеттің, анық ардың иесі деп
танып,
оның данышпандығын, ұлы адамгершілік қасиетін, адал жүрек, ақ көңілмен
ардақтап, өзін
Толстойдың шәкіртімін деп білген, − деген пікір айтады (Мұқаметханов.
Қ.Шәкәрім.
Қазақ әдебиеті, 1988, 15 сәуір). Ұлылар үндестігінің бір көрінісі осы болса
керек. Әлемдік
әдебиетте эпикалық қарымымен көрінген ұлы суреткер Лев Толстойдың
шығармалары
ғылымда қалай жан-жақты зерттелсе, Шәкәрімнің эпикалық қарымы да ұлттық
әдебиеттану ғылымында терең, жан-жақты кешенді зерттелуі қажет. Шәкәрім ұлы
Абайдың ақындық дәстүрін жай ғана жалғастырушы ғана емес, дамыта
жалғастырушы
болды. Қайым Мұхаметханұлының тілімен айтқанда ...ол Абайдың нағыз
мұрагерлерінің
бірі, бірі болғанда − бірегейі болды.
Ерзат ЖЕТІБАЙ
ШӘКӘРІМШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДІНИ БОЛМЫСЫ
Шәкәрім шығармашылығын жалпы діни дүниетанымдық тұрғыдан алып қарағанда,
оның
қамтитын арнасы сан-салалы болып келеді. Мысалы, мұсылманшылық
тақырыбындағы
еңбектерінен Болмысы дүниеден емес − дүние оның болмысында деген үлкен
философиялық ойын аңғарасың. Шәкәрімнің мына бір өлеңінде былайша толғайды:
Бұл әлемнің әр түрлі,
Бөлек емес ешбірі.
Бәрі де жардың бір сыры;
Не көлеңке, не нұры
Білімділер насихат көп жазады,
Адам үшін уайым жеп жазады,
Байқап отырсам, соның бәрі:
Дүниені сұм, алдамшы.
Шәкәрім әлемнің тұтастығын баяндай келе мұның бәрі жардың бір сыры деп
көрсетеді.
Бұл кездейсоқ емес, яғни жардың, Алланың сипатын біле тұра оның космостық
шексіздігін айтады. Жардың сыры адам санасымен танылуы мүмкін емес, сондай-
ақ ол,
бәрі де бір сыры деген. Сондықтан да ол бір сырдың ар жағында шексіз, тіпті
математикалық шексіз сырлар жатыр. Осы жерде Шәкәрім Жаратушыға шек
келтірудің
алдын алады. Исламдағы таухид убубия − ол Аллаға теңеу жасаудың алдын
алу, шек
келтіру немесе ширк ислам дінінде ең үлкен күнәлар және ол кешірілмейтін
күнә болып
есептеледі. Абай Алланың өзі де рас, сөзі де рас деп айтқандай,
Шәкәрімнің бұл діни
көзқарасы оның шығармашылығында елеулі орын алады. Мәселен, Жардың
көлеңкесі мен
нұры, ол әлемді тұтастандыратын әуелгі екі дүние. Тіпті жаратылыстану
ғылымдарының
өзі ғылыми тілде мұны тьма и свет деп мойындайды. Егерде мейрімділікті
біз нұр деп
түсіндірсек, ал жер бетіндегі зұлымдықтарды көлеңке дейміз. Ендеше
Шәкәрімнің Бәрі
де жардың бір сыры, Не көлеңке, не нұр деп айтқан жаңағы бүкіл әлемнің
жаратылысына
себеп болған әуелгі екі дүние философиялық ой-толғауға тән келеді...
Бәрі де жардың бір сыры деп Шәкәрім сананың айқын шегін шекаралап отыр.
Шәкәрім
өлеңіндегі Білімділер насихат көп жазады, Адам үшін уайым деп жазады,
Дүниені сұм
алдамшы деп айтылатын идея, сананың адамға тән шектілігін көрсетіл тұр,
білімділердің идеясы алдамшы дегені. Шәкәрім дүниедегі қарама-
қайшылықтарды нұр
және көлеңке деп суреттейді. Егер Шәкәрім Жардың кәрі, Алланың қаһары, адам
санасы
көрмеген деңгейдегі өлшем, сол үшін ғана ол тек көлеңкесі деген жеңіл
сипатпен
шектеледі.
Шәкәрімнің діни-философиялық көзқарасы оның лирикалық шығармаларында
көрініс
тапқан:
Тәңірі деген − ақ жүрек,
Сайтан деген қиянат.
Ақ жүректі ертерек
Ескер дағы қыл әдет.
Шәкәрім Мұтылғанның өмірі поэмасында:
Қырық жылдан өтіп жасым,
Ақылым болды сырласым.
Отыз жылдық замандасым.
Иманым − басшы, жолдасым, −
дейді. Дана Шәкәрім ақылдан сыр табады. оның отыз жыл жиған қоржынын
ғажайып
асыл қазына деп түсінеді. Шәкәрім шығармаларында ақыл ілімге салыстырмалы
түрде
қолданылады. Шәкәрім Үш анықта:
Баяғы Конттың сөзі еді,
Жаңаны көрсе жүгірген.
Осыдан дұрыс жол жоқ деп,
Бұл уды судай сімірген,
Дененің соқыр көзі еді, −
дейді. Батыс Европада белең алған әр уақыттағы зерттеулерден сұрақтан-
сұраққа көшіп,
дәлелден-дәлелге көшіп, ақиқаттың астарына тірелген прогресшіл ілім,
қасиеттілікті
санамен түсіне алмау нәтижесінде құлдырайды. Шәкәрімнің ізденіс болмысы
түрлі
амалдарды қолдана отырып, сол кеңістіктен ақиқат іздейді.
Ғалым Мекемтас Мырзахметұлы Шәкәрім шығармашылығы туралы мынадай пікір
білдіреді: Шәкәрімнің творчестволық рухани жағынан қалыптасу жолы дала
қазағының
арнайы оқу орнында оқып, даярланбаған қалпын танытады. Бірақ не болса да
өзі түртініп
араб, парсы, шағатай, орыс тілін үйреніп, сол тілдерде жазылған рухани
қазына көздерін
тереңдей меңгеріп, шыншылдықпен ой қорытқан дала ойшылын көреміз.
Шәкәрімнің ойшылдық, ақындық кітапханасының көлемі мейлінше кең әрі жан-
жақты
боп келеді. Бір жақсысы олардың бәрі де өз шығармаларында аталып, нақтылы
дерек,
мағлұмат, сілтеме түрінде беріліп отыратыны бар. Бір жағынан мұнысы,
әсіресе Абайдың
ақындық кітапханасының көлемі мен жайын танып білуде таптырмайтын бірегей
деректеме көзіне де айналып отыр. Шәкәрім өлеңдеріндегі ойшылдық,
философиялық
пікір-танымдар жалғасы көбінесе оның Үш анық атты еңбегінде жатыр.
Шәкәрімнің
бүкіл рухани болмысындағы ақындық өнер мен ойшылдық таным өзіндік сыры мол,
айтылар пікірінің астарлы қабаттары оқырман атаулыға алдын-ала даярлықсыз
ашыла
бермейтін сыр бүгіп жатқан ерекшелігі де бар. Үш анықтағы таратылатын
басты ойдың
өзекті желісі де Абай мұрасындағы мораль философиясына орай кеңінен
таратылатын жан
құмары мәселесімен тікелей байланыста жатқан құбылыспен астасатындықтан,
Абай
шығармаларындағы осы мәселенің не екенін жіті танып білген кісі ғана
Шәкәрім ойына
еркін бойлай алмақ. Мұның себебін Шәкәрімнің өзі ...Абай марқұм болған
соң, содан
ғибрат алып мен адамдықтың, адалдықтың жолын қуғаным жөн деп, басымды
шытырман
шатақтан ерте босатып алып, білім жолына түстім,- деп Абайдағы мораль
философиясына ерте қадам басқанын атап көрсетуінде үлкен мән-мағына жатыр
деп
білмек керек.
Бәрін тапқан таза ақыл...
деп айтады Шәкәрім. Демек, бұл таза ақыл тек иманның басшылығымен келуіне
дәлел сөз.
Оның танымдық қажеттілігін сусындататын орта болғанда ғана адамның
ізденісінде мән
бола бастайды. Шәкәрім үшін ондай орта − Абай және оның айналасындағылар
болды.
Бұл жөнінде:
Жиырма мен қырық арасы,
Жас өмірдің сарасы
Бос өткенін қарашы, −
дейді ол. Айтатынын қырықтан асқан шағында әділ түрде айтып шығады. Абай
ағасы
айтқандай, өмірдің мәніне назар салмай тура алмайды, ештеңе білмей
өткендерге
еліктемейді, Құдай салар да өзгеден артық болудың қажеті шамалы дей
алмайды.
Ғылымды жеке басы үшін пайдаланам деп оқымау керек... деген ұстаз сөзі
қартайған
шағында да Шәкәрім үшін өмірлік кредо болды. Шәкәрімнің ақындық, даналық
жан −
дүниесі бізге қандай жұмбақ болып келсе, оның діни философиялық еңбектері
де сондай
құпия болып келеді.
Медетжан ІЗҒҰТТИНОВ
ШӘКӘРІМНІҢ ДІНІ
Мал баққан көшпелі өмір салттың ислам дінінің дендеп орнығуына дес бермей
келгені,
бұрынғы Тәңірлік наным-сенім үстем болғаны өтірік емес. Бірақ XIX ғасырдың
екінші
жарымы мен XX ғасырдың алғашқы кезеңінде жаңаша көзқарастар қалыптасып
жатты.
Өйткені, отаршылдық қысым қос өкпеден қысқан қысылтаяң тұста Ресей
мұсылмандарының зиялы қауымы, оның ішінде қазақтың озық ойлылары,
жайбарақаттықты сілкіп тастап, исламға тәрбие жолы ғана емес, елдікті
сақтап қалудың бір қаруы деп те қарай бастаған-тұғын. Содан да болар, осы
кезде қазақ сахарасында шыққан кітаби ақындардың дені діншіл ақындар еді.
XIX ғасырдың аяғында қазақ сахарасында кітаби ақындар көп болған, - деп
жазады
Т.Әлімқұлов өзінің Абай шығармашылығына арналған белгілі кітабында. −
Оңтүстік
Сырда Мәйкөт, Молда Медеу, Базар жырау, Жылқыбай, Сауытбек, Балта, Шәді-
төре,
Мәнсұр, Санбай, Өтебақ, Садуақас, Айтбай, Құлыншақ, Ақберді, Ораз Молда,
Омар
Шораяқов сияқты хисса шығарып, жыр жазған ақындар бар-ды (1, 97). Міне,
осы аталған
он алты ақын да діни тақырыпқа қисса шығарған екен.
Енді Ертіс өңіріне көз салсақ, Шәкәрім құралыптас Ә.Тәңірбергенов, Көкбай,
А.Сабалұлы,
Керекуде М.Жүсіп сынды көрнекті ақындар да діни бағыттан қағыс қалмаған
екен. Қай-
қайсы да мұсылман ғұламаларының жазғандарын көп оқып, дін ислам қағидаларын
өте
жақсы білген және діни қиссалардың талайын жазған ақындар. Бір сөзбен
айтқанда, 1880
жылдардан бастап қазақ поэзиясында ағартушылық діни бағытпен астасып жатты.
Хош, осы ерекшелік Шәкәрім шығармашылығына тән бе? Өсу, дамуының қай
кезеңіне
дейін Шәкәрім діншіл болды?
Хақ мұсылмандығы көпке аян Құнанбай қажы жалғыз өз айналасы, ұрпағы ғана
емес,
мұқым Тобықтыны дін жолына бұруға күш салып бақты. Нәтижесінде Құнанбай
ауылдарында бар балалар молда алдын көріп, мұсылманша сауатын ашты, ал
ересектер
жағы, сол заман мүмкіндіктері шеңберінде еннатайына кәлкәусар болса да
бес уақыт
намазын оқып, ораза, зекет сияқты парыздарын өтеуге тырысты. Қысқасы, Абай
мен
Шәкәрімнің қазақы көшпелі өмір жағдайында діндар ортаның (тасып, әкетіп
бара жатқан
мұсылмандығы болмаса да) тәлімін алып өскені еш күмән туғызбайды. Сондықтан
ақынның дінге қатысы қандай болды, ол қалай өзгерді деген сауалдың тууы,
сол кездің
тарихи халі жағынан да, өз шығармашылығы тұрғысынан да қалыпты жайт.
Өз балаларына Әбусуфиян, Ғафур, Ахат, Зият деген мұсылманша есімдер беруі
жігіт
Шәкәрім діндарлығының кішкене бір көрінісі. Ал, немере ағасы Оспанның
бәйбішесі
Еркежан қайныларына ат таңдағанында, Шәкәрімге Молда жігіт деген атты
лайық
керген екен. Сол заманғы лексикада молда сөзі — діндар деген ұғыммен қоса
оқымысты деген мағынаны білдірген.
Еркежан Құнанбай ауылына келін боп түскен 1878 − 1879 жылдар Шәкәрім жиырма
бір
жаста. Бұл кезгі мінезін ақынның өзі:
Білмегенді сұрадым,
Жиыстырдым, құрадым,
Оқыған сайын ұнадым,
Жолына түстім осының, −
деп сипаттайды. Расында да, албырт ақын оқымыстылық жолына түсуге ындынын
сала
талпынып, өз бетінше қарманады: өзін-өзі әр өнерде, әр өрісте байқастырған.
Соның бірі −
дін өрісі. Мысалы, отыз жасына дейін ол Құран Кәрімнің мағынасына терең
үңіліп, өз
сөзінше айтсақ, оны ындын қойып ентелеп оқыған, жаттаған. Ахат ақсақал
әкейдің
Құран аудармасы деген бітпей қалған жазбасы болған дейді. Сондай-ақ, жас
Шәкәрімнің өзіне таныс Әріп, Көкбайлармен өнер сайысына түсіп, діни
қиссаларға қалам
тербеуі жоққа шығарылмайды. Мәселе бәсекеде ғана емес, сол кездердегі қазақ
ақындары
өз парыздары − халықты түзу жолға сілтеу, мұсылмандық шариғат салтын
жырлауда деп
білді. Оларға жұртқа айтар үлгі, өсиет жалғыз осы жолда сияқтанған.
Амал не, өкінішке қарай, Шәкәрімнің жастық шақтағы көп өлеңдері сияқты діни
бағыттағы жырлары бүгінге жетпеген. 30 жастың шамасында ағасы Абайдың бір
қатаң
сынына ұшыраған шағында өз қолымен өртеп жіберген деген жору-жорамал бар.
Сөйтіп, жасынан әһли Құран сырларын зерделеген, Сүннә − шариғат
қағидаларына жетік
Шәкәрімнің Мұсылмандық шарты атты кітапты жазуды қолға алуы әсте
заңдылық.
Бірақ бұл да отыз жасқа дейінгі шығармасы деген ойдамыз. Бұндай ойға
келуімізге себеп
болған Шәкәрімнің баласы Ахатқа айтқан: Мұны надан, білімнен хабарым жоқ
кезімде,
басқа жұртта Ғибадат исламия деген кітап бар, олар араб тілінде, не түрік
тілінде
жазылады, қазақ тілінде неге жоқ деп, соларға еліктеп жаздым деген сөзі.
Ескертіп айтар бір жай − автордың өзі шалағай шығармасы санаған
Мұсылмандық
шарты XX ғасырдың басында Абайдың мәслихатымен өңделіп, қайта жазылған деп
жоруға негіз бар. Өйткені, онда отыз сегізінші қарасөзінде Абай айтқан
пікірлерге сәйкес
келетін тіркестер ұшырасып отырады.
Олар: Алланың ақылымыз жетпейтұғын затын білмек түгілі, Қайдағы жақсы
істі өзім
қылдым деп мақтанып, залал яки жаман болған нәрсені Құдай тағалаға, яки
біреуге
жабатынымыз − қатты ақымақтық, Нысап деген әр іске аспай, кем қалмай,
орташа
болмақ. Ғадаләт деген осыдан шығады, Пайғамбарымыз Кімнің ұяты жоқ
болса, соның
иманы жоқ деген, Бірақ ғылымды іздегенде де, аса байлық мал іздегенде де
мақсатың
мақтанбақ, яки біреуді қор, біреуді зор қылмақ болса, дұрыс болмайды.
Ондағы мақсатың
әуелі өзіңді, онан соң өзге жаққа ғылымның яки малыңның пайдасын тигізбек
болсын
деген тіркестер.
XIX ғасырдың соңында Тобықты ішінде өткен оқиғалар арқау болған Абай жолы
эпопеясының Қастықта тарауында М.Әуезов Шұбардың (Шәкерімнің) мұсылман
іліміне жетіктігін һәм молдалығын оқырманға былай деп жеткізеді: Семейдің
мешіт-
медресесіндегі қазірет-халфелермен кездескенде, Шұбар өзінің мұсылманша көп
оқығанын және мұсылман ғұламаларының кітаптарынан қол үзбей жүретін
молдалығын
да іске жаратады.
Сөйтіп, пысық жігіт әрі молдалығы бар Шәкәрім қандай діни кітаптарды оқыған
екен?
Мұны білуден бұрын ақын лексикасындағы діншілдер және пәншілдер деген
сөздерді
барлап алғанымыз дұрыс сияқты. Өйткені, бұл екі атау дінге қатысты шығарған
өлеңдерінде жиі кездеседі. Мысалы, Мұтылғанның өмірі жырында ақын қажылық
сапары қарсаңындағы дөңасты кезеңін былайша өреді:
Адасып діншіл азғанын,
Пәншілдер ғылым қазғанын.
Философ − ойшыл жазғанын
Сынауға енді бұрдым бас.
Діншіл деп, Шәкәрім, өз білуімізше, ортағасырлық мұсылман ғалымдары −
кәлламшыларға (кәллам, яғни қалам − араб сөзі, мағынасы тексеру-жазу
дегенге саяды)
сілтеген. Өйткені, ислам әлеміндегі ең алғашқы оқымыстылар осы
мүтәкәллимдер еді.
Кәлламшылар мектебінен шыққан бұлар Сүннәні (хадистер жинағы) қорғауды
алдыға
мақсат етіп қойған. Жанынан жаңалықтар қосып, елді шатастырушы адамдарға
қарсы.
Негізгі мақсаты осы ғана болғандықтан, олардың ғылымы да, пікірлері де биік
дәрежег
73
көтеріле алмады. Мұның арты, көп жағдайда, тек дәстүршілдікке әкеп соқты.
Яғни
исламның түрлі ағымдарға бөлінуіне себепкер де болды.
Ғылымды ислам әлемі әлім немесе фон деп те атайды. Сондықтан
пәншілдер
деуімен ойшыл мұсылман ғалымдарының келесі бір тобы − ғылымның түрлі
салаларына
сүйене отырып, ақиқатты іздеген, сөйтіп, өзіндік фалсафа мектебін жасаған
дін
ғұламалары − мантикиндерді айтса керек. Бұл мектеп бірнеше параға, ал
олардың
ғылымы, логикасы бірнеше сатыларға бөлінгенімен, бірақ 11 ғасырдың әйгілі
ғұламасы
әл-Ғазалидің пікірінше, барлық философтарда сөзсіз − сенімсіздік пен
құдайсыздық
таңбасы жатыр (Әрине, ғұламаның бұл пікірімен келісуге де, келіспеуге де
болар, айт
айтпа, философияның бір ұшы шексіз көкжиекпен ұштасады).
Сонымен, Абайдың: Мүтәкәллимин, мантикин, Бекер босқа езедүр, - дегені
сияқты,
Шәкәрім де екі топ ғалымдарды (діншілдер мен пәншілдер) шенеп, оларға сын
найзасының ұшын бұра отырады. Олай болатыны, қайталап айтқанда, діншілдер
өздеріне
дұрыс көрінген пәтуәлар, түсініктемелер және көзқарастар арқылы мұсылман
жамағатты
алдын ала сызылған шеңберге қамап, ойлау еркінен айырса, ал пәншілдер,
керісінше, түп
қайнар − Құран мен Сүннәдән алыстап кетіп, халықты өз білгендеріне бүрумен
болды.
Нәтижеде, − деңді иасауитанушы ғалым Д. Кенжетай, − өте маңызды екі жағдай
пайда
болды. Біріншісі − еркін ойлайтын, зерттейтін, өндіретін мұсылманның орнын,
дәстүршіл,
еліктегіш, ұраншыл мұсылман басты. Екіншісі − факихтер, кәлламшылар,
хадисшілер мен
тафсиршілер өте жоғары беделге ие болды. Құран мен Сүннәнің орны исламдық
танымда
екінші сатыға түсті [2, 27].
Діншілдер мен пәншілдер жазғанын көп қазбалаған талапкер мүрид Шәкәрім
олардан өзін
алаң қылған жаралыс сырларының жауабын іздеудей-ақ іздеген болар. Бірақ
көңіл ашар
ақиқатты, анықты таба алды ма?
Бір өлеңінде:
Не сыр бар дін деген жолда,
Кітап, тәпсір, қожа, молда... –
десе, тағы бірде:
Молдалардан дін сұрасаң,
Сандырақтап, сандалар.
Пәншілермен бас құрасаң,
Жан, Құдай жоқ дер тұра-ақ.
...Таза діннің шын негізін,
Ұстаған бір пенде жоқ.
Дүние толған көп шатақ дін,
Бәрі бірдей шатпырақ, −
деуіне қарағанда, жоқ, таба алмаған. Осыған қоса, Үш анық атты
трактатында: Ескі дін
молдалары, - деп жазады Шәкәрім, − қай дінде болса да жаралыс жолының
сырына
шорқақтығынан бұл туралы анықтап ұқтыра алмаған.
Сөйтіп, діншілдер мен пәншілдер жазған ілімдерге Абай сияқты Шәкәрім де
қанағаттана
алмаған дейміз
74
Діншіл һәм пәншіл туралы сөз әзірге осы. Енді Шәкәрім қандай діни
кітаптарды
оқыған екен деген үстіндегі сауалға келейік. Ахат ақсақалдың білуінше, діни
кітаптар
Шәкерім кітапханасының едәуір бөлігін құраған. Есімде қалғандары, - деп
жазады Ахат
ақсақал, − діни кітаптардан: Құран, Інжіл, Таурат, Забр, Мұхтасар, Нақу,
Мантық, Бидал
сияқты кітаптар. Солардың аудармалары, ор тілдегі тәпсірлер. Будда, Зарадүш
діндері
жайында жазылған кітаптар. Аталған кітаптардан кітапхана иесінің жалғыз
ислам емес,
өзге де әлемдік діндер негізін жақсы білгенін көреміз.
Әзірге біз тізгін қып ұстап отырған нәрсе − ақынның дін бағытындағы
ізденістерін
түгендеу емес, жігіт Шәкәрімнің діншілдігі қай кезеңге дейін жалғасқан
деген сауалдың
ғана жауабы. Ендігі мақсат − осыны толығырақ тануға саяды.
Құнанбай, Абай заманында дінжолы, кәпір, күпір деген сөздерден
іркілмейтін,
именбейтін қазақ баласы болмаған, сірә. Имамдардың сөздерін мансұқ ету,
яғни дағдылы
діни тәлім-тәрбие мен әдеттер шеңберін үзу-жару ол заман тұрмақ, қазіргі
күні де қиын.
Сондықтан Шәкәрім ә дегеннен ерік ойдың адамы болып қалыптасты, сыншыл
болды,
реформаторлық көзқарасқа іштартты десек қатты қателесеміз. Ұзақ та шиырлы
ізденістер
соқпағынан өткен соң ғана ақынның ғұрпы, дінге деген көзқарасы өзгереді.
Оған ішкі
дүниесі өсу, даму эволюциясы басты себепкер болды.
Нақтылай айтқанда, ойшылдың діни сана өзгерісі, өз сөзінше, адасқан
діншілді
тексеруге бет алысы тек 1902-03 жылдардан, яғни 45 жасынан ғана белгі
беретіні
дәйектеледі. Ақынның дін шатағын көру биігіне шыққаны осы түс. Сондай-ақ,
ағартушылық арнасын философиялық ой-толғамдарымен байыта, кеңейте түседі.
Осымен
XX ғасырдың алғашқы кезеңінен-ақ өзге ақындардан шоқтығы биіктеп, сол
дәуірдің
жарқын шамшырағына айнала берді деген пікірді баса айтамыз.
Қырыққа келіп астым бел деп өзі айтқандай, жасы қырыққа толғаннан кейінгі
Шәкәрім
− діншіл ақын емес деген арқау пайымды растау қиынға соқпайды. Себебі, оның
үлкен
дәлелі − ақынның төл шығармашылығы. Ол бойынша Шәкәрімнің қазақ поэзиясында
Абай дәстүрін жалғастырған жаңа бағыттың өкілі екені басы ашық мәселе.
Күллі
шығармашылығын көктей өтетін басты белгі осы. Басқаша айтқанда, сөз етілген
Мұсылмандық шартынан өзге діни үгіт бағытында ақынның шығармасы жоқ.
Тіпті дін
өрісіне жаңадан бір қадам да жасамайды. Керісінше бұл өріске деген
сыншылдық
көзқарасы барған сайын дамып, өсе береді.
Бірақ бұл бұдан былай күпірлік жолына бұрды деген сөз емес. Қай кезде болса
да,
Шәкәрім дінсіз емес, қайта дін тұтынушы, иланушы адам. Сөз кілтипаны дін
ақиқатына,
Абайша діннің хақ мағрифатына жету мәселесінде ғана болып отыр. Айталық,
алыс
көкжиектер биікке шыққан сайын ғана алақанға салғандай анық көрінеді.
Болмаса
жақындауға еш мүмкіндік жоқ, тек алыста ала-құлаң қарайған нәрсені жай
көзбен шолған
қандай, дүрбі салып қараған қандай? Шәкәрім имамдармен, міне, осы үшін
сайысқа
түскен.
Талайдан бар бір ой менде:
Бұл әлемді жаратқан не?
Жоғала ма жан өлгенде,
Түзу жол, істер іс қалай? –
дейді Шәкәрім талайдан көңілін алаң қылған үш сауал туралы. Бұлар жеңіл-
желпі жүк
емес, әлемдік философияның үш алып тағаны. Ойлы ақын ұзақ ғұмырының отыз
жылын
осы үш сауалдың анық жауаптарын беруге сарп еткен болатын. Мұның өзі, сөз
жоқ
75
кедергілерді, оның ішінде діни догматтарды сынға алуға мәжбүр етеді.
Шәкәрімнің дамыл
алмай асқан белі, өрлеп шыққан биігі дегенде, сөзіміздің міне осы мәнде
ұғылуын қалар
едік.
Қиын сырлы Шәкәрім жұмбағының бірі − мұсылманша көп оқып, көп білген
ғұламаның
қырықтан соң, бөлек жол тауып, керек десеңіз, жаңа иман алып өзі
құралыптас
қазақтың дәстүрлі де кітаби ақындарынан даралану сыры неде деген мәселе.
Бұл мәселе
жеріне жете тексерілді деуге әлі ерте.
Жаңа айтылғандай, талмай ізденген ақын ақыры сирек сыбаға − сыншыл
реформатор
соқпағына түсті. Қалай, қайтіп? Осыған себепкер жайттер, әрине, баршылық.
Бірақ
бәрінен де маңыздысы − Шәкәрімнің рухани ұстаздары деген ойдамыз. Ақынның
өзі
атаған мұндай ұстаздар төртеу: Гаспринский, Толстой, Қожа Хафиз және Абай.
Төменде
ақынның өсуі мен кемеліне келу жайын осы ұстаздары жөніменен тексерелік.
Ұстаз -
шәкірт, мұсылманша пірмүрид сабақтастығы ежелгі шығыстық дәстүр,
сондықтан осы
бойынша тексеру адастырмас тәсіл деген ойдамыз.
Шәкәрімнің Тәржіман газетін жаздыртып алып, тұрақты оқырманы болғаны өз
сөзінен
мәлім. Абайдан соңғы ұстазым − Тәржіман газетінің иесі Исмағұл
Гаспринский десем
бек дұрыс, - деп жазады ойшыл, − оның үшін сол кісінің газетін оқып бек көп
пайдаландым. Осы дерегі көңілге көп ой салады. Әуелгісі, Абай да, Шәкәрім
де 1892-
1900 жылдар арасында осы басылым арқылы патшалық Ресейдегі елеулі рухани-
мәдени
жаңалықтарға қанық болды десек қате бола қоймас. Зерттеушілердің пікірінше,
аталмыш
басылым, әсіресе халықты ағарту мен Ресей мұсылмандарының мәдени ағымы −
жәдидизмге қатысты материалдарды үзбей жариялаған. Демек, Тәржіман газеті
жариялаған діни бағыттағы талас-тартыстар, жалпы Ресей мұсылман қауымының
тынысы
жазда Сарыарқа жонын, қыста Шыңғыстау бөктерін мекендеген қос оқырманы −
Абай
мен Шәкәрім санасында із-түзсіз өтпегені сөзсіз.
Мұны дәлелдеуге сөз ұзарады, әйтсе де Ресей мұсылмандарының мәдени
қозғалысы −
жәдидизмге қысқа да болса шолу жасамай өте алмаймыз. Бұл ағым дүниеге
кездейсоқ
келмеген-ді. Мұсылман әлемінің өркениеттер жарысында прогресс жолының шаңын
қауып артта қалғандығы қаншалықты анық болса, жәдидизм қозғалысының тарихи
қажеттігі, оның пісіп-жетілуі де соншалықты анық болған. Аталмыш
қозғалыстың тығыны
ағытылуына Эрнст Ренан деген белгілі ғалым-жазушының 1883 жылы Сорбонна
университетінде оқыған Ислам және ғылым атты лекциялар циклі себепкер
болған
деседі. Өйткені, француз ғалымы: ислам және ғылым өзара үйлесе алмақ емес
деген
қорытындыға келіп, оны ашықтан-ашық жария еткен екен. Бірақ мәселенің дәл
осылай
қойылуы мұсылман ғалымдары мен зиялыларының қатты ашу-ызасын тудырған. Бір
қызығы, сол кезде ауыр соққы болып көрінгенімен, сайып келгенде, Ренанның
ғылымдық
тұжырымы Түркияда, Ресейде жаңа үлгідегі мектептер салып, мұсылманша оқу-
ағарту
ісін қайта құрудың шылбырын тартқаны анық. Мысалы, 1883 жылы Реннанға
наразы
адамның бірі − татар халқының үлкен оқымыстысы Ш.Маржани ғылымдарды жіктеу
туралы Мұқаддим деген еңбегін жазуды қолға алады.
Дәл осы жылы: И.Гапринский Қазан қаласына келіп, Ш.Маржанимен өзінін
реформалық
жоспарымен бөлісті, - деп жазады ғалым А.Хабутдинов, − ал 1884 жылы ол
Бақшасарайда
тұңғыш жаңа үлгідегі мектеп ашты (3, 21).
Сөйтіп, Түркиядағы Танзимат − жаңару қозғалысы ойдағыдай іске асқанын
көріп-біліп
отырған Ресейдің погресшіл реформаторлары мұсылманша оқу-білім жүйесіне
жаңартуға
жан сала кіріседі, бірақ қадымшылар атанған ескішіл дін жетекшілері
тарапынан
76
қарсылыққа тап болып, етекбастылық көреді. Осыған байланысты жәдидизм
өкілдеріне
ғұрпы исламның догмалық қырларын қатаң сынға алуға тура келген еді. Дей
тұрғанменен,
жәдидизмді жақтаушылар мәселе тереңін жеріне жете қазбалай алмай, бірі −
дін
негіздерін қайта қарастыруды, енді бірі − Европа өркениетіне сай
евроислам жасауды
ұсынып жатса, тағы бірі − Татарстан мен Орта Азия үшін екі бөлек жадидизм
керектігін
дәлелдеп бақты. Осылайша қозғалыс тым идеологияландырылды һәм мақсаты мен
идеялары жағынан бірауызды пікірде бола алмады деп көрсетеді жәдидизм
тарихын
зерттеуші жаңа аталған А.Хабутдинов, сондай-ақ, А.Юзеев, Р.Бикмухаметов
деген татар
ғалымдары.
Сонымен, И.Гасиринский, Ш.Маржани т.б. қозғалыс көсемдерінің идеялары
белгілі
дәрежеде Шәкәрімнің діни көзқарасына әсерін тигізді, сондай-ақ,
шығармашылық өнерін
ағартушылық арнаға бұруға итермеледі деуге тиянақтар бар. Олардың ең
бастысы,
Тәржіман газетін оқып, бек көп пайдаландым деген ақынның өз сөзі, әрине.
Ал, нақты
қалай пайдаланған деген сұрақ өз алдына бөлек әңгіме, келешектің ісі.
Енді ақынның тағы бір тұшына оқыр ұстазы болған орыстың ұлы жазушысы Лев
Толстойға ауысалық. Жасы елуден асқанда, 1880-ші жылдары жарық көрген Жан
сыры
(Исповедь) және Менің сенімім неде? (В чем моя вера?) атты әйгілі
еңбектерінде
Толстой көркем әдебиет өрісінен ойшылдық, дүниетанымдық бағытқа бет
бергенін
аңдатқан. Осыдан соң оның ғибраттық бағыттағы ұсақ әңгімелері, орыс
қоғамында үлкен
сілкініс тудырған дүниетанымдық мақалалары мерзімді баспасөз бетінде үзбей
жарияланып келгені көпке аян растық.
1901 жылы жарияланған Ақыл-ес, сенім һәм құлшылық туралы атты мақаласы
соның
бірі. Осы еңбегі бойынша Толстойдың ойшылдық әлемін көктей өтетін үш
постулатқа
оқырман назарын аударайық. Орыс данасы Інжілге сүйене отырып, адам баласы
бұл
әлемге өз еркімен емес, оны осы әлемге жіберген Иенің еркімен келген деп
тұжырады.
Бірінші ой қазығы, міне осы. Адам баласы өзінің бұл жалғанға не үшін
жіберілгенін білу
үшін, - деп ой өрбітеді ол, − Жасаған Ие оған ерекше ақыл-ес берді, міне
соның көмегімен
әрқашанда, егерде шындап білгісі келсе, адам баласы Тәңірінің еркін, яғни
Оның өзінен не
күтетінін, жер бетіне не үшін жібергенін біле алады. Бұл дананың екінші
маңызды қағида
− постулаты.
Осыдан соң: Ал, біздің заманымыздың пәншілдері мен дін жетекшілері болса,
ақыл-еске
сенбеңдер, өйткені, ол алдайды, бізге сеніңдер, біз тура жолдамыз деуден
танар түрі жоқ.
Бірақ олардың мұнысы жалған. Олардың уағызына иланып, осы күнгі қалпымызда
қала
берсек, онда біз адамзат нәсілі, соқыр күшіктердей әр жаққа тырбана
бермекпіз әрі бір-
бірімізге деген, дәл қазіргідей өшпенділік хал өзгермек емес: христианин
мұсылманды,
мұсылман христианинді, ал, христиан ішінде православный католик пен
староверді,
старовер православныйды және т.б. жек көреді, жиіркене қарайды дей келе,
постулаттың
үшіншісін былайша түйіндейді:
Егер де біз ақыл-есіміздің айтқанын ұстанар болсақ, онда бәріміз
бірігеміз, олай
болатыны, баршамызға берілген ақыл-ес бір, осы себепті ақыл-ес адамдарды
біріктіреді
және адамдардың болмысында бар бір біріне деген махаббаттың іске асуына
ешқандай
бөгет жасамайды. ...Ақыл-ес қасиетті жазбалардың қай қайсынан үлкен әрі
нанымдырақ,
ол ешбір кітап, жазбалар жоқ кездің өзінде болды һәм әрбірімізге тура
Тәңірінің өзінен
берілген [4, 34-35].
Толстойша ақыл-ес − адамның жан тілегі, жүрек түбіндегі шын асылы ғана
емес,
дүниені танудың құралы. Құдайдың өзі дарытқан бұл құралды қолданбау қиянат.
Және,
77
даналық құдіретіне қараңыз, ғұрпы дін мен рухани ілім аражігі қалай
ашықталған! Екінші
жағынан, мұндай ойлау жүйесі, дәлдісінде соңғы постулат дін қызметкерлерін
мәнсұқ
етумен парапар. Сондықтан осынау еркін ойлары мен дінге қатысты
реформаторлық
көзқарастары үшін жоғарғы діни орын − Синод 1901 жылы Лев Толстойды
шіркеуден
аластату туралы үкім жариялаған еді. Бірақ қалың орыс жұртшылығының сүйікті
жазушысына араша түскені белгілі.
Осы кездері ізденгіш Шәкәрімнің алыстағы Толстойға хат жазып, хабар
алысқаны тектен-
тек емес. Жаңағыдай жарқын да терең ой-толғамдары, сірә да өзгеше әсер
етіп, көкірек
көзін ашқан, тегі. Толстовщина аталған, Толстойдың ілімі бөтен діннің,
бөтен
мәдениеттің негіздерін көріп-білуге мүмкіндік берген терезе сияқтанған
болар. Бұл − бір.
Екіншіден, Толстойдың христиандық салт-ғұрыптың көлеңкелі жақтарын, кейбір
дін
жетекшілерінің екіжүзділігін әшкерелеген батыл көзқарасы, азаматтық ашық
позициясы
Шәкәрімнің өзі тұтынған дін ислам басшыларына сыншылдықпен қарауына үлгі
шашып,
көңіліне сенім ұялатқан, көп күдікті сейілткен фактор деуге керек.
Үшіншіден, ең бастысы, Толстой ілімі арқылы Шәкәрім өз сеніміне сенім
қосып, әрі
бағдарының дұрыстығын тексеруге мүмкіндік алса керек.
Мәселен, Шәкәрім Құранды жақсы білсе, Толстой Інжілді жақсы білген. Оның
еңбектерінде Інжілде былай делінген, Иса пайғамбар былай айтқан деген
сілтемелер
көп. Қалайда Шәкәрімнің дін туралы өлеңінде:
Інжіл, Құран − бәрі айтып тұрса-дағы,
Мағынасынан адасып қара басар, −
деуінен орыс ойшылына қол артқандығы сезілетіндей. Сондай-ақ, орыс және
қазақ
ойшылдары арасын: Өзіңе не тілесең басқаға да соны тіле, тіпті өзіңе
қиянат жасаған
адамға да қиянат қылма, керісінше жақсылықпен жауап бер, әділ бол, бар
әлемге махаббат
көзімен қара деген ортақ этикалық ұстанымдардың жақындастыра түскені
сөзсіз.
Осы орайда, жаңағы үш постулатқа қатысты ойын Толстойдың қалайша
түйіндегеніне
келейік: Адамды өмірге келтірген Тәңірінің еркі мынада: кәмәлатқа жетсем
екен деп әр
адам алға талпына беруге тиіс. ... Ол үшін өзінің жан-жүрегін қиянаттан
тазарту және
барлық жан иелеріне жақсылық жасау міндет. Мұның дәлелі − не істі қолға
алса да, алдан
тосқауыл тап болатынын кім-кімде күнделікті өмірден өзі байқай алады,
Жаратушы Ие
тек соңғы екеуін орындауға кіріскен пендесіне ғана ешбір кедергі қоймайды.
Толстой ілімінің желілі арқауларына байыппен тоқталғанда, онсыз да атағы
жер жарған
ғұламаның даналығын дәріптеу ойда жоқ, бізге керегі − кемеңгерлік
деңгейімен
Шәкәрімнің орыс ойшылымен терезесі тең түскендігін жеткізе ашуда болып
отыр. Себебі,
даналық сөзді кім кімде оқиды, бірақ мыңнан біреу ғана сол ойшыл ғұламаның
жеткізбек
деңгейінде көңілге тоқи алмақ, ал, әулиелік ойды дамыта жалғастыру сирек
кемеңгердің
ғана сыбағасы.
Толстой көп айтқан Кереметке сенетін кісі, ақыл-еске сенуін доғарады
деген, және
діндердің мақсаты бір, адамдықтың негізі мен адам өмірінің мәні ортақ, ол −
қиянатқа қас,
әділетке жақ болып өмір сүруде деген концепциялық ой-түйіндердің Абайдың
философиялық мектебінен өткен Шәкәрім бағдарына қай қырынан да сайма-сай
келгені
айтпаса да түсінікті. Жалпы әлем ой алыптарына тән әдемі үндестік, тас
бұлақтың
суындай сылдырлаған өңкей келісім ақылың таң қалып, еріксіз сүйсінтетін
кереметтің
бірі де де ғой.
Қорыта келгенде, терең ойдың иесі Лев Толстой, бір жағынан, өзінің сөзі мен
ісі
ажырамаған кесек мінезімен, екінші жағынан, адамның рухани осу, дамуы үшін
қажетті
екі нәрсе: әділет пен махаббатты ту еткен даналық ілімімен Шәкәрімнің
ұстазы болғаны
дәйектеледі.
Бұл арада:
...Танбаймын шәкіртімін Толстойдың,
Алдампаз, арам сопы кәпір қойдың.
Жанымен сүйді әділет, ардың жолын,
Сондықтан ол иесі терең ойдың, −
деген өлең шумағын алсақ та жеткілікті. Осы жолдар, сондай-ақ, кертартпа
дінбасылар
неліктен азат ойдың иесі орыс жазушысына арам сопы, кәпір деп ат қойып,
күйе жаққан
себебін қазақ ақыны жақсы білгенінің куәсі.
Сонымен айтпағымыз, Шәкәрімнің діншіл емес, сыншыл ақын болып қалыптасуының
әуелгі бір белі − батыс және орыс әдебиетінен алған пікірі мен өзінің ой-
тәрбиесі дегенге
саяды.
Енді батыстан шығыс жағалауына өтер болсақ, араб, парсы, түрік тіліндегі
шығыстың
көркем классик поэзиясынан ақынның көп нәр алғаны белгілі. Бірақ Шәкәрімнің
діні
деген тақырыпқа қатысты деректі дәлел етер ақынымыз жалғыз. Ол − 14 ғасырда
өмір
сүрген шығыстың әйгілі шайыры Қожа Хафиз. Оның ойшыл Шәкәрімнің сүйікті
ұстазы
екеніне дәлел − Көрініске шоқынған, Ей, жарымыз, ай нұры, Кел, аяқшы,
қымыз
құй, Тұр, аяқшы, бер қымыз, Көңіл жібі қолымнан, Анық ерге жолдас
бол,
Мәжілісінде досыңның, Кешегі басшы піріміз,- деп басталатын дін, иман
иһтихат
бағытындағы өлеңдер топтамасы Хафизден аударылған. Ойшылдық әлеміне зер
салғанда,
Шәкәрім 1912 жылдан сопылық ауанымен тыныстап, сопылық поэзияға жақын
келгені
аңдалады. Демек, Хафиз өлеңдері де негізінен 1912-1918 жылдар арасында
аударылуы
мүмкін. Мысалы, Абай журналының 1918 жылғы 3 санында басылған Көрініске
шоқынған деп аталатын өлеңін ақын мынадай таныстыру сөзімен береді:
Баяғыда парсы
жұртында әрі білгіш, әрі сопы, әрі ақын Қожа Хафиз деген кісі болған. Сол
кісінің өзі мен
сөзінен байқалған иманына қазақтың талапты жастарын таныс қылмақ үшін,
төменгі
жырын қазақ тіліне аудардым.
Хафиздің бір өлеңін ақын былайша аударған:
Кешегі басшы піріміз,
Мешіттен кетті кабакқа.
Мүридтер, қалай жүреміз,
Түсеміз қандай сабаққа?
Зерттеушілердің пікірінше, сопылық поэзияның ірі өкілі бола тұра, сопы
ақындардың
арасында Қожа Хафиз өз дәуіріндегі ел билеушілер мен дін басшыларын өлтіре
әшкерелеген өлеңдерімен көзге түседі. Бәлкім, қазақ ақынына Қожа Хафиз осы
қырымен
де жақын туыс, сүйікті ұстазы болған шығар.
Қорыта айтқанда, Қожа Хафиздің Шәкәрімге ықпалы оның жүрегінде Жаратқанға
махаббат отын жағуменен шектелмейді, қажының жалған сопы, шала молдаларды
аяусыз
сынап, қатып қалған догмалық ұғымдарға қамалған дін басшыларына найза ұшын
бұруы
да белгілі дәрежеде шығыс шайырынан дарыған деуге тиянақ болар тіректер
баршылық.
Осы тұста Шәкәрімнің басты ұстазы ұлы Абайдың ықпалына келейік.
Ақынның рухани ұстаздары қатарынан кімді атасақ та бәрібір, Абайдың орны
бөлек екені
баршаға аян. Бірақ төменде ақылшы ағаның шәкірт інісіне балалық бал дәурен
шағынан
берген ғылымы мен еккен тәрбиесіне тұтастай тоқталу ниеті ойда жоқ. Қазір
Абайдың
ұстаздығын тек Шәкәрімнің діни танымы деген мәселені ашуға қажетті шамада
ғана
қозғамақпыз.
Көзі көргендердің айтуынша, Абайдың өлеңдері мен қарасөздері өз алдына,
жайшылықта
мәжіліс үстінде айтылған сөздері мен қандай да бір іс-әрекеттері де Абай
түгілен депті,
былай шешіпті дегізіп, ел-жұртқа көп үлгі жайып отырған.
М.Әуезов Абайдың шәкірті әрі кіші досы Көкбайдың өз дініне берік, ғибадатқа
ерен
ықыласты болуға тырысатын, ал күпірлік қаупі бар сөз естілген жерден тұра
жөнелетін
сақтық мінезін Абай жолы романында жеңіл әзілмен бейнелейді. Әділіне
жүгінсек,
талапты ақын Көкбай алған бағытында жарым жолда қалған жоқ, кейініректе
мешіт-
медресе ашып, үлкен молдалық қылған адам.
Семей қаласында тұратын Жақия қажының үйінде өткен бір мәжілісті Мұстафа
деген
ақсақал былай деп есіне алған екен: Барсақ, Абай мен Көкбай бар, үй толған
қонақ екен.
Мәжіліс ұзаққа созылды. Әңгімені көбінесе Абай айтады. Намаз оқитын уақыт
болған
кезде Көкбай мәжілісті тастап, дәрет алып келіп, намазын оқиды. Абай
әңгімесін айтып
отыра береді, Көкбай тағы бір кезде дәрет алып келіп еді, Абай әңгімесін
тоқтата салып,
Көкбайға қарады да, қолма-қол суырып салып, бір ауыз әзіл өлең айтып
жіберді. Отырған
қонақтар ду күлді.
Сондағы бір ауыз өлең мынау:
Тағат деген не тағат Хақ жолында,
Мәһам жандар ізденіп жүр соңында.
Хақтың жолын танымай қалтаң қағып,
Көт жуғанға мәз болған байғұс молда.
Бұл мысалды тағат деген не, Хақ жолы деген не, екінші түрде ғұрпы дін мен
шын иман
айырмасы қандай деген Абайды көп толғантқан, мәслихатында Шәкәрім сынды
шәкірттеріне көп айтып, қарасөзінде тарата жазған мәнді мәселе болғандықтан
айттық.
Тағы бір оқиғаны Көкбайдың өзі жазады: Кейінірек жылдарда Семейге
миссионер
Сергей деген кісі келіп, мұсылман дінін қорғаушы молда-имамдар болса
сөйлесемін деп
іздегенде, Семей қаласындағы мұсылман оқымыстыларының барлығы бір ауыздан
Абайды сайлап шығарып, Сергейден жеңілмей, өз дінінің әбүйірін аман сақтап
шығуына
мешітке жиылып, тілек тілеп жөнелткен.
Сонда Сергей: − Мұсылман дінінше Құдай күш иесі, қорқытушы, сондықтан Құдай
жолындағы құлшылық, тазалық, ақтық − барлығы да қорқудан туатын сияқты,-
депті.
Абай оған: − Біздің Құдай − Рахман-рахим, яғни қуат қана иесі емес, рақым
да қылушы.
Қуаты қара күш бастаған қуат емес, мапақаты бар қуат. Әке мен баланың арасы
сияқты, −
деген екен. Әңгіме осы бағытта өрбіп, ақыры, Абай мен миссионер Сергей
мұқым
діндерде ортақ негіз бар: ол әділет пен махаббат деген өзара түсіністік пен
мәмілеге
80
келген екен. Қысқа қайырғанда осы кездесу Семейдегі мұсылман жамағаты ұмыта
алмаған, ел аузында көп жүрген оқиға болған.
Мысалға алынған осы екі оқиға сияқты қайнаған өмірде болып жататын үлкенді-
кішілі
құбылыстарға Абайдың білдірген көзқарасы, айтқан өсиет сөзі уә мінездері
жоғарыда
айтылғандай, Шәкәрім үшін де, Абай айналасындағы басқа жастар үшін де көп
үлгі-өнеге
берген мектеп болғаны сөзсіз. Жә деп, енді Шәкәрім Абайдың шығармашылығынан
нәр
алғанына дәлелдер қайсы деген күрделірек мәселеге ойысалық. Әрине, бұл
мәселені де
тұтастай емес, тек Абай мұрасының хакімдік бөлігіне қатысты ғана
қарастырмақпыз.
Абай дүниетанымын алғаш зерттеуші ғалымның бірі − Ташкенттегі Орта Азия
университетінің профессоры Абдрахман Сағдидің Абай атты мақаласы сонау
1923
жылы жарық көрген еді. Абайдың 20 жылдық әдеби өмірі бар, - деп жазады
профессор
зерттеу еңбегінде. − Соның әуелгі жартысында Абай күштілік көрсетеді. Соңғы
жартысында әлсізденіп, өлеңнің табиғатын, ішкі рухын бүтіндей өзгертіп
жібереді (5,
13). Әрине, бұл кеңес өкіметі идеологиясына қарайлай айтылған пікір. Анығы
− Абай
өлеңдерінің табиғаты, ішкі рухы бүтіндей өзгереді деуімен ғалым Абай
шығармашылығындағы өзгеріс тамырын дәл тауып ұстаған. Шыны сол, 1895 жылдан
былайғы уақытта Абай мұрасының басты желісі, ортақ арқауы − Құдай мен
жаралыс, жан
мен тән, өмір мен өлім мәселелері.
Айтайын дегенім − Абайдың хакімдік еңбектері дүниеге келген жылдарға
Шәкәрім
дүниеге көзқарасының сапалық өзгерісі тұспа-тұс келеді. Мұтылғанның өмірі
жырында
өзінің философиялық иірімге алғаш тартылу жайында Шәкәрім: Қырықтан аса
бергенде,
ақылым қылды шерменде дейді.
Сірә да, бұл кездейсоқтық емес. Шәкәрім Абайдың көптеген өлеңдерінің
дүниеге келген
сәтін көзімен көріп, ең алғашқылар қатарында құлағымен естіген адам. Есту
бар да,
көңілге тоқу бар десеңіз, Шәкәрімнің Абай өлендерін жатқа білгенін алға
тартамыз.
Мұхаң жоғарыда келтірілген сөзінің жалғасында бұл туралы да жазады: Шұбар
Абай
өлеңінің бәрін біледі. Жатқа айту керек болса, Абай отырған жерлерде
ағызып, судыратып
айтып та бере алады. Әзімбай, Тәкежандар болса, әрине, Абайдың сөзі деген
жалғыз
ауыз сөзді жаттап көрген емес. Оразбай, Жиреншелер де Абаймен қас, бәсеке
болғандықтан Абай сөзін әсте ауызға алыспайды. Жазушы Шұбарды жағымсыз
кейіпкер
қыла тұра, Шәкәрім жөнінде бізге қажетті маңызды шындықтың тағы бірін
осылай аршып
өтеді.
Сөйтіп, Абайдың кемелді өміріне түгелдей куә болған, ұлы ақынның
шығармашылық
зертханасын жақсы білген Шәкәрім Абай мұрасын бүкіл жан-жүрегімен игеріп,
ақыл-
санасынан өткізіп отырған деп пікір түюге әбден болады.
Өлеңдері сияқты Абайдың қарасөздерін де іні ақынның терең білгені күмән
туғызбайды.
Түрік-қырғыз шежіре-кітабында қажы: Ер жеткен соң сол кісіден (Абайдан −
А.О.)
тәлім алып, әр түрлі кітаптарын оқыдым деп дерек береді. Бұл арада
Абайдың
кітаптарын оқыдым деген сөзге көңіл бөлсек, сөз Абайдың қай кітаптары
жайлы екен?
Әсілі, Абайдың қарасөз жанрында жазылған қолжазба кітабы екеу: бірі −
Ғақлия кітабы,
бірі − жаңа сөз етілген Ғақлиат тасдиқат (қысқаша атауы − Тасдиқ), Абай
алдымен
Ғақлия кітабын тамамдаған. Онан соң екіншісіне, яғни кітап Тасдиққа
(Мүрсейіт
көшірмесінде бұл шығарма Китаб тасдих деп аталған) кіріскен. Бұл қазіргі
күні 38-ші
қарасөз делінетін ең көлемді шығармасы. Оның жазылуы шамамен 1898-1902
жылдарға
сай келеді.
Автордың өзі бұл еңбегін өзге қарасөздерінен даралап Ғақлиат-тасдихат
(Шынды
таныту ілімі деген мағынаны білдіреді) деп атаған болатын. Шын мәнінде, бұл
әлем
философиясының кіндік проблемаларын ашуды көздеп жазылған хакімдік
трактаттың
нағыз өзі, ақиқаттарды танытушы қайталанбас туынды. Сондықтан Абай
философиясы
мен Шәкәрім философиясы арасындағы байланыс арнасын тексеру, терең ашу
мәселесі
көбіне-көп осы еңбекке тірелмек.
Қысқа ғана ой шолу жасалық. Шәкәрім өз философиясында жақсы-жаман,
мұсылманша
халал мен харам ұғымдары орнына Абай сияқты әділет пен қиянат
категорияларына қол
артады. Мысалы, Абай 38-ші қарасөзінде: ...Қиянатшылар − жарым адам, жарым
молла,
жарым мұсылман. Олардың адамшылығының кәмәлат таппағы − қиынның қиыны
десе,
Шәкәрім мұрасында: Қиянатың бар болса иманың жоқ, болмаса Өмірдің
өкінбейтін
бар айласы, Ол айла − қиянатсыз ой тазасы деген талай жолдар бар.
Абай сияқты Шәкәрім де жәдидизм идеяларына ермеді, елікпеді. Ал, Батыс
философиясына көзқарасы жағынан ше? Қарапайым сияқты Үш анық атты
трактаттың
астары теңіздей терең. Біріншіден, Европаның аузын айға білеген ғұлама
ойшылдары
алдына құлап түсіп, бас ұру тұра тұрсын, Европа ақыл-ойының қиясын тігінен
де,
көлденеңінен де шарлай келе, дала ақыны жаратылыстанушы оқымысты қауымды
сын
тезіне алады, дәлдісінде олар жөн дескен дүниетаным ағымдарына жайлап
отырып қатаң
соққы береді. Екіншіден, ойшыл философтың тентірей бастаған Европа
санасының әлсізін
доп басуы өз алдына, ол Шығыс даналығы биігінен тығырықтан шығарар түзу
жолға
сілтеп, дүниетанымдық жағынан әлі балаң Европа жұртына төреші болғандай
әсер
қалдырады.
Міне, осылардың бәрі де, зерттеуші жас толқынға құлаққағыс, Абайдың
философиялық
мектебі жөніменен, нақтырақ айтсақ, жаңағы Ғақлиат-тасдиқат арқылы
түсіндірілетін
нәзік мәселелер. Хакім Абайдың қазақтың тұңғыш кәсіби философы Шәкәрімнің
қалыптасуына жасаған ықпалы деген тақырыпта осы жайлар алдыға шықса нұр
үстіне
нұр.
Иә, дәстүрлі ортада, діндар атасы Құнанбай қажының тәрбиесін көріп өскен
табиғи
дарыны мол жас Шәкәрім ақыр соңында діншіл ақын я сопы ақын болып
қалыптасар ма
еді, әлде қайтер еді. Егер де Абайдай ұлы ұстазы жөнге сілтемесе, Хакім
Абай жалғыз
қазақ қоғамы я мұсылман қауымы үшін ғана емес, күллі адамзат үшін де жаңа
заманда
шың басындағы шынардай дара көрінетін, мәңгі растықты танытушы толағай
тұлға.
Айталық, діншілдер мен пәншілдерге қарсы Ақылмен нанбай иман жоқ деген
ортағасырлық парадигманы айтқан, қайта тірілткен басқа данышпаның, кәне?
Сондықтан
сыншыл, ойшыл тұлғаға қажетті қасиеттер мен мінездер Шәкәрім жүрегіне ә
бастан ағасы
Абайдың тәлімімен егілгендігі кәміл. Мұсылмандық ағым − суфизмді Абай жақсы
білген.
Абай поэзиясындағы толық адам − суфизмдегі көміл адам (арабшасы әл-
инсан әл-
камил немесе инсани камил) идеалының көшірмесі. Инсани камил теориясының
атасы −
әйгілі ғұлама имам Ғазали өзінің Ихйа илм ад-дин атты басты шығармасында
тариқат
жолына түскен талапкер бір мақамнан (жетілу сатысы) екінші мақамға өтіп,
мақсатына
жету шарты − ақыл, қайрат және жүректі бірдей ұстау деп жазады [6, 273].
Мұны: Үш-ақ
нәрсе − адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек (1896 ж.), -
деп Абай
да құптайды.
Сондай-ақ, Шәкәрім қажы да сопылық ілім негіздерін жақсы білген, Анық асық
− әулие,
Кереметке сол ие, Жаны құрбан Жарына, Керексіз өзге дүние деген ол,
сопылық
қылудың мән-жайына да қанық болған. Дәлелге жоғарыда аталған Хафизден
аударған
өлеңдерін алсақ та жеткілікті. Бірақ Абай мен шәкірті Шәкәрімнің өсиеті мен
ұстанымы
82
сопылықтың басты шарты − тәркідүниелікке, жаңа айтқандай, керексіз өзге
дүниеге
сәйкес келе ме?
Не нәрсеге де болса сыншыл көзбен үңги, үңіле қарап, өз ой қазанында
қайнатып қорыта
тексермесе Абай Абай бола ма. Әсіресе, мінсіз сияқты көрінетін инсани
камил теориясы
хақында көп ойланған, бұл ілім бойынша адам өмірінің әлеуметтік жағы
неліктен тасада
қалуға тиіс деген сұрақ данышпанды көп толғантқан десек, өсіріп айтқандық
емес.
Нәтижесінде адамның жетілу мәселесін орталық арқау қылған 38-ші қарасөзінде
кәміл
адам идеалы орнына ғадаләтті адам немесе жәуанмәртлік хәслаттар иесі
деген жаңа
бейнені ұсынады. Оның ең мәнді айырмашылығы − ол Алланы, адамды ғана емес,
әділетті
де (Хақ жолы − осы деп) сүюші адам. Бұл Абай жаңалығы. Суфизм және сопылық
поэзия
өкілдері көзқарасында қажеттісі алдыңғы екі сүю ғана еді. Абай болса,
суфизм ілімін
үшінші сүюмен байыту, аясын кеңейту арқылы адам баласының әлеуметтік
құбылыс
екенін дәйектеп береді. Және, бұл тол зерттеуінің пәтуәсін аят-хадистерге
негіздей
отырып ашады.
Осымен Абай өзінің 38-ші қарасөзінде көтерген басты тақырыптың бірі − Хақ
жолы
қайсы, өз сөзімен айтқанда, Алла тағаланың пенделеріне салған жолы қайсы?
деген
үлкен ізденісін былайша қорытады: ...Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я
ақылыңнан, я
малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың
болса, ол жол
− Құдайдың жолы. ...Өзге жолда не үміт бар?
Мәселе сонда, сөз етілген Абай жаңалығын шәкірті Шәкәрім тани алған,
қостаған.
Дәлелге өзінің өмірлік кредосын әрі артқыға айтар киелі сөзі һәм сарқынды
өсиетін
Адамдық борышың − халқыңа қызмет қыл деп басталатын өлеңінде былайша
кестелеп
бергенін алсақ та жеткілікті:
Қайтадан қайрылып
Қауымға келмейсің.
Барыңды,
Нәріңді
Тірлікте бергейсің.
Көріп отырмыз, Абайдың да, Шәкәрімнің де аңсағаны ақжүрек, таза, сонымен
бірге
белсенді әрекетімен қоғам дамуына ықпал жасаушы жастар. Көкірек көзі ояу,
білімді және
халық қамын ойлайтын толқын бір келер деп үміт артады. Алда туар жаңа бір
заманды
көкірекпен болжай айтады.
Ал, жайнамаз үстінде мүлгіген харекетсіз сопылықты екі ғұлама да аулақ
серпеді. Оларша
жалғыз растық жолы, ғадаләт жолы бұл емес. Өйткені, тәркі дүниеліктің
екінші аты −
ғұмырсыздық. Сондықтан туған халқын бұл жолға түсуге шақырмайды. Мысалы:
Бұл
жол − бек шетін, бек нәзік жол, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz