Шоқан Уәлиханов - ғалым, ағартушы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Шоқан Уәлиханов - ғалым, ағартушы (1835- 1865)

Тарихшы, публицист, лингвист, географ, музыка зерттеушісі, археолог, этнограф, саяхатшы, ағартушы-демократ. Құсмұрын бекінісінде (Көкшетау облысы), Абылайханның немересі, қазақтың сұлтаны Шыңғыс Уәлихановтың отбасында дүниеге келген. Ауыл мектебінде оқыған, кадет корпусын бітірген (1853) . Батыс Сібір Генерал -губернаторында әскерлік қызмет атқарған. Орта Азия мен Қытайға жасалған бірнеше экспедицияға қатысқан. 1859-1862 ж. ж. Петербургке барған кездеріңде А. Щапов пен Т. Елисеев т. б. тобындағы, тәрбиесіңдегі демократиялық бағыттағы интелегенциямен араласады. Н. Г. Чернышевскийдің "Современник" және А. И. Герценнің "Колоколымен" танысады. Ғылым Академиясының және орыстың географиялық қоғамының жұмысына белсене араласады.

Шоқан Уәлиханов мұсылман дін басшылары халық ағарту ісін өз қолына алғанын, мектептер мен медреселер құңды окушыларға құрғақ жаттататынын, оның маңызын түсінбейтінін, сол кезең үшін, оның ешбір пайдасыз екенін қатты сынады. Қазақтардың білім сипатының, оның мәнділігі мен маңызын, сол кезең үшін гумаңдьгқ, хальгқтық деп түсінген Шоқан, білім мен оқу ғана қазақтарды әлеуметтік-әділетті күреске жұмылдырады, тек білім мен оқу көшпенділерді қоғамдық прогресс пен еркін дамуға жол көрсетеді - деген үлкен гуманистік ой-пікірде болды.

Шоқанның көзқарастары материалистік бағыт ұстады. Психологияны, оның ішінде этнопсихологияны, оның этнопсихологияның табиғатын түсінуі, оның әртүрлі факторларын толықтыруы соны көрсетеді. Орта Азия, Қазақстан мен Шығыс Түркістан халқының психологиялық ерекшелігі туралы мәселені Ш. Уәлиханов жалпы мәдениетті дамыту және "хальгқтық рухты" қайта ояту проблемаларымен берік байланыста етіп шешуге тырысты. Ғалым Шоқан халық мінезінің сипатын, оның пайда болуын көп жоспарлы, сан қилы мақсатта қарастырды. Сөйтіп, ол өзінің көптеген шьгғармаларында халық тұрмысын, әдет-ғұрпын, тілін, өзара қарым-қатынасын, дінін, оның әрқайсының ерекшелігін асқан дәлдікпен талдау жасады:

Ш. Уәлихановтың оқу-ағарту қажетгілігі туралы ойы, ғылым халықты дамытатынын, олардан оқу-тәрбиедегі маңызды жол ұпақ тәрбиесінің бастауы екенін дәлелдеуі, оның прогрессивтік көзқарастарының ерекшеліктерін көрсете отырып, Қазақстаңдағы қоғамдьгқ ойдың дамуьша айтарльгқтай әсер ететінін дәлелдейді.

Ғалымның шығыс, батыс халықтарының көптеген тілдерін білуі әр түрлі қайнар көздерге сүйене отырып, көне жазбаларды, жылнамаларды салыстыра зерттеуге, тарихи шындықты ашуға мүмкіндік туғызды. Шоқан өз ойын нақты дәлелдеу үшін Орта Азия халықтарының тарихын көп зерттеген Жолбарыс әулетінен шыққан Абылғазының "Түрік шежіресі" атты белгілі кітабына
жүгінеді. "Түрік шежіресін" толықтыра түсу мақсатында ол "Қазақ шежіресі" еңбегін жазады. "Қазақтардың көшпелі еркін тірлігі Азияда дүниеге келіп, дамығаны күмән туғызбаса керек. Олай дейтін себебіміз, орыс жылнамалары (Псков жылнамалары) біздің сөзімізді растайды", - деп баяндайды да, сол кездегі көптеген авторлардың еңбектеріне шолу жасайды, олардың деректерін шежірелермен салыстырады.

Қазақтың әрбір ру басылары өз ру-тайпасының шежіресін - шыққан тегін, елдің әдет-ғұрып зандарын, ескі жарлықтарын, халықтың басынан өткен тарихи жайларды көп жасаған ақсақалдардан ыждаһатпен үйреніп, өзінің шешендік өнерін шыңдауда аңыз-әңгімелерді, мақал-мәтелдерді, маңызды оқиғаларға қатысты ұлағатты асыл сөздерді ұзақ уақыт жаттайтынын, соңдай дайындығы бар билердің аузынан шыққан сөздерді халық ұйып тындайтынын, ол нақыл сөздердің өмірдің бар саласын қамтитындай өсиет-өнегеге, тәлім-тәрбиелік, ғибраттық мазмұнға толы болатынын ұлы ғалым тебірене жазған.

Зерттеуші тарихи аңыздар - тарихи деректер жаңғырығы деп білген. Оның танымдық мағлұматтарын ғылыми еңбектеріңде шебер пайдаланған. Ауызша айтылған тарихи толғаныстарды, жазба және археологиялық мәліметтерді өзара салыстырып, ең сенімді дегенін кәдеге жаратқан. Тарихи аңыздардың маңызын ашуда Шоқанның асқан білімпаздығын танытатын мұрасының бірі -"Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихынан жазбалар". Зерттеуші бұл еңбегін жазу үстінде дүние жүзі шығыстанушыларының бұрын-сонды жарық көрген шығармаларына жүгінгенін көреміз. Левшин, Риттер, Клапрот зерттеулеріндегі пікір қайшылықтарын, неміс шығыстанушысы Вильгельм Шоттың және орыс этнографы Евгений Огородниковтың якут (саха) халқының тарихы туралы айтқан пікірлеріндегі бұрмалаушылықты, қателер мен үстірт жорамалдарды ғалым аталған еңбегінде сынайды, өзінің батыл ойларын айтады.

"Қазіргі қолда бар деректерді ел аузындағы аңыздармен, ноғайлармен қарым-қатынас жайлы орыстың елшілік фактілерін Жалайридың "Жылнамалар жинағымен" салыстырған жөн" - деп жол сілтеген кемеңгер ғалым "Қырғыздар туралы жазбаларыңда" Орта Азия көшпелі-лерінің өздерінің ата-бабаларының, даңқты батырларының ерлік істерін баяндайтын, құйма-құлақ аңызшылар аумай-төкпей жеткізген аңыздары бар, бұл аңыз-ертегілер халықтың өткендегі әмірінің қысқаша тарихи суретін бейнелейді, өздерінің батырлары мен халық арасыңдағы оқиғалары туралы аңыздарды жырға айналдырырп, келешек ұрпаққа от басындағы естелік-әңгіме ретіңде жеткізіп отыру барлық көшпелілерге тән салт", - деген салиқалы қорытынды жасайды.

Ш. Уәлихановтың әдеби мұрасынан халық ауыз әдебиетінің барлық нұсқаларына байланысты ойлы тұжырымдарды, тың мағлұматтарды табуға болады. Талантты ғалымның "Бұқардың Абылайға айтқаны", "Абылай туралы жырлар", "ІПора", "Орақ жырлары", "XVIII ғасыр батырлары туралы тарихи аңыздар" т. б. шығармалары қазақ әдебиеті тарихына қатысты көлемді зерттеулер болып табылады. Сондай-ақ Шоқанның "Қазақ халық поэзиясының түрлері туралы" еңбегі поэзиямыздың теориясы жөніндегі алғашқы зерттеулердің қатарына жатады. Ал атақты "Жоңғар очерктері", "Қырғыздар туралы жазбалар" сияқты монография дерлік шығармаларының көптеген беттері қазақ әдебиеті мәселелеріне арналған.

Ш. Уәлиханов қазақ өлеңдері мен ауыз әдебиеті туралы алғаш деректер жинаған Н. П. Рычковтың 1770 жылы жарық көрген "Күнделік жазбаларын", А. И. Левшиннің 1832 жылы баспадан шыққан "Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен даласы туралы жазбаларын" т. б. ғалым-саяхатшылардың жазғандарын ой елегінен өткізіп, сын-ескертпелер жасағанын айта кеткен жөн.

Әдебиетімізді, тарихымызды, мәдениетімізді, ағартушылық тәлімді теріс түсіндіруді көздегендерге батыл наразылық білдірген Уәлиханов өзі бас болып әдеби мұрамыздың шынайы мәнін ғылыми негіздеуге арналған зерттеулер жазды. Қазақтың халық поэзиясына алғаш теориялық талдау жасады.

Ғалым өзінің "Жоңғар очерктерінде" халық аузындағы нақыл сөздерді зерттеудің этнография үшін орасан зор маңызы бар екенін, оны өзінен бұрынғы ғалымдар да сан рет аңғарғанын, өйткені одан халықтың тұрмысы мен әдет ғұрпы айқынырақ көрінетінін тебірене жазған. "Ескі нақыл сөздерге бай келу Солтүстік Азия мен Орта Азия-ның көшпелі халықтарының ерекше бір қасиеті болып табылады. Ондай нақыл сөздер не ру ескерткіші ретінде, мәселен заң, ғұрып аңыздары ретінде қариялар аузында қасиеттеліп сақталып отырады, не халық жыры түрінде бір үрпақтан екінші ұрпаққа белгілі жыршылар арқылы жеткізіліп отырады".

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.