Шортанбай Қанайұлы (1818-1881)

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Шортанбай Қанайұлы
(1818-1881)

Ресейдің ел билеу жүйесін кезінде қатты сынаған ақынның бірі – Шортанбай
Қанайұлы.
Ол 1818 жылы осы күнгі Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданындағы
Қаратау-Қарназ деген жерде дүниеге келген. XIX ғ. орта шенінде Шортанбай
Сарыарқаға келіп, Қарқаралы дуанына қарасты Арғын руынан тараған Қаракесек
Кеней ішінде өмірінің соңғы жылдарын өткізді. Бастапқы кезде ол Жамантай
төренің, кейін Жанғұтты бидің қолында болып, сол жерде қайтыс болды. 19 ғ.
екінші жартысында феодализм іргесі ыдырай бастады. 1861 жылғы Ресейде
болған крепостнойлық құқықты жою туралы заңның лебі Сарыарқаға да жеткен
болатын. Міне, осы кезеңді жіті байқап, ой-түйгендерін ақын өзінің өлеңдері
арқылы керсетті. 1868 жылы "Жаңа низам" заңы шықты. Енді қазақ елін билеу
жүйесінде өзгерістер болды. Бұрынғы хан, төрелердің үстемдігі әлсіреп,
қазақтың өз ішінен шыққан саудагер, байлар қатарға қосылып өз өктемдіктерін
жүргізе бастады. Бұл кезде Сарыарқаны сауда-саттық жайлады, мал-мүлік
базарға түсті, жәрмеңкелер жандана түсті, базар нарқын ақша биледі. Демек,
капитализмнің элементі қазақ жеріне де ене бастағанын көреміз. Осы кезде
байи бастаған саудагер, байлар ел билеу ісіне белсене араласуға тырысты.
Кешегі феодалдық дәуірдің дәмін татқан Шортанбайлар күні өтіп бара жатқан
хандық дәуірді аңсап, жаңа ене бастаған капиталистік қарым-қатынасты
жатсынады. Ол өзінің "Бір насихат айтайын" – деген өлеңінде:

Әуелі қорлар зор болды,
Сондағы зорлар қор болды.
Қайыры жоқ бай шықты,
Сауып ішер сүті жоқ,
Мініп көрер күші жоқ,
Ақша деген мал шықты –
деп қазақ аулының тұрмысына жаңа ене бастаған сауда-саттық қатынасына
шошына, үрке қарады. Бүкіл жұрттың саудаға араласып жанталасқа түскенін
көріп қамығады. Ауыл ішіне жік түсіп, бұрынғы бірлік береке ыдырай
бастағанын, ағайын-жұрттың бір-біріне қарамай, әркімнің өз бетінше кәсіп
істеуі, өз күндерін көруге тырысқанын өлеңге қосып:

Қыс көбейді, жаз аз боп,
Бай таусылды, мал аз боп,
Ағаны іні көрмеді,
Атаға бала араз боп, –
деп жайма-шуақ жаз күніміз азайды деп, бұл кезді қаһарлы қысқа теңеп,
ағаны іні сыйламайтын болды деп қамықса, енді бірде:

Елге егін жайылды,
Байға қоңсы жоламас –
Бай кедейді көрмейді,
Кедей байға ермейді, –
деп қазақ аулында топ жігін көрсетпей, саудагер, байлардың өз қамдарын
ғана ойлаған арам пиғылдарын түсініп, одан түңіле бастайды. "Жарлының жаны
берік-ті" өлеңінде байдың кедейді қалай қанап отырғанын, әділетсіздігін
әшкерелейді.Олардың билікке таласып, орыс әкімдеріне жағымпазданатынын,
сөйтіп параның арқасында старшын, болыс болуды армандайтындарын ашып
көрсетеді. Мысалы:

Байлар ұрлық қылады,
Көзіне малы көрінбей.
Билер жейді параны,
Сақтап қойған сүрідей,
Ойлағаны - жамандық
Жарадан аққан іріңдей...
Қазақ ұлы жаңылып,
Құдайына сыйынып
Өлместің де қамын қыл
Басың сотқа ілінбей, –
деп кедейдің сорлы халін көрсетеді. Ел қамқоры болып саналғандардың өзі
парақор, арамза болып шыққанын әшкерелей отырып, халық кайда барып
жақсылық көреді деген ойын білдіреді. Ақын сол кездегі елдегі жағдайда
әділдіктің жоқ екенін түсініп көре білді, оны өлең жолдарымен суреттеп,
бейнеледі. Мысалы:

Жандарал болды ұлығың,
Майыр болды сыйынғаның,
Айырылмайтұғын дерт болды,
Кедейге қылған қорлығың,
Көпірді көрдің піріндей,
Тілмәшті көрдің биіндей
Дуанды көрдің үйіндей
Абақты тұр көріңдей –
деп ол қала, бекіністер салып, пара алып, қарсы келгендерді түрмеге жауып,
қазақ даласында заңсыздықты еркін жүргізіп отырған орыс патшасынан бастап,
Жандарал, Майыр, Князь, тілмаш сияқты оның жергілікті әкім –
шенеунікниктеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.