Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері тіліндегі шылау сөздердің қолданысы
Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері тіліндегі шылау
сөздердің қолданысы
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...3-6
Негізгі бөлім
І. Ескі қыпшақ тілі мен жазба ескерткіштерінің зерттелу
тарихынан
1.1 Қыпшақ тілі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-16
1.2 Қыпшақ жазба ескерткіштері туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7-37
ІІ. Қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі шылау сөздердің
қолданысы
2.1 Жалғаулық шылаулардың қыпшақ жазба
ескерткіштеріндегі қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38-47
2.2 Септеулік шылаулардың қыпшақ жазба
ескерткіштеріндегі қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47-57
2.3 Демеулік шылаулардың қыпшақ жазба
ескерткіштеріндегі қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 62-64
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65-66.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Түркі халықтарының және олардың тілдерінің
өзіндік даму тарихы бар. Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан үнемі даму
үстінде болады. Алайда түркі тілдері сан ғасырлық даму жолында өзінің ілкі
формаларын сақтап қалған. Осындай мәселелер бүгінгі түркология ғылымында
зерттеу нысанына айналып та жүр.
Түркология ғылымының қыпшақтану саласында да түрлі бағыттағы
зерттеулер жүргізілуде. Түркі тілдерінің, әсіресе қыпшақ тілдерінің тобына
жататын қазақ тілі тәрізді тілдердің тарихын танып біліп, зерттеу үшін
олардың тарихи-салыстырмалы грамматикасы, әр тілдің өзіне тән тарихи
грамматикасын жазуда ескі қыпшақ тілдерінің жазба ескерткіштері
материалдары негізінде зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы зор.
Қыпшақтану саласының мәселелері жөнінде жазылған шетел
ғалымдарының еңбектерімен бірге қазақ тіл білімінде Ә. Құрышжанов, А.
Гаркавец, С. Дүйсен т.б ғалымдардың зерттеулерінде қыпшақ тіліндегі жазба
мұралар араб, армян, көне гот жазуларымен хатталып қалған. Осылардың
ішінде армян жазулы қыпшақ жазба ескерткіштері әлі де зерттеуді қажет
етеді. Осыған сәйкес біз дипломдық жұмысымызда армян жазуымен жеткен қыпшақ
тіліндегі жазбалардағы шылау сөздерді, олардың грамматикалық ерекшеліктерін
қарастырмақпыз.
Қазіргі қазақ тілінде шылау сөз табы аз зерттелінгені анық. Шылау
сөздердің қалыптасу, даму тарихына шолу жасай отырып, зерттеп- зерделеуде
орта ғасыр жазба ескерткіштерінің, оның ішінде армян жазуымен жеткен қыпшақ
тіліндегі жазба мұралардың да орны айрықша. Осындай тарихи жазба ескерткіш
материалдарына сүйене отырып, шылау сөздердің ерекшеліктерін айқындау
тақырыптың өзектілігін танытады.Зерттеліп отырған тақырып жалпы
түркітанудың, оның қыпшақтану деген ғылыми саласының теориялық дамуына
қызмет етеді, осыған байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарының жандануына үлес
қосады.
Зерттеудің нысаны. Қыпшақ жазба ескерткіштері, шылаулар.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – ескі
қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі шылау сөздердің ерекшеліктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
- түркологияның қыпшақтану саласы туралы жалпы мәлімет жасау;
- қыпшақ тіліндегі жазба ескерткіштер туралы түсінік беру;
- қыпшақ жазба ескерткіштеріне тоқталу;
- қыпшақ жазба мұраларындағы шылау сөздерді басқа да түркі жазба
ескерткіштері тілімен және қазіргі қазақ тілімен салыстыру арқылы
ерекшеліктерін айқындау;
Зерттеу жұмысының материалдары мен деректері. Зерттеу жұмысы барысында
армян жазуымен жеткен қыпшақ тіліндегі жазбалар туралы және қазіргі қазақ
тілінің грамматикасына теориялық еңбектер, түркі жазба ескерткіштерінен
(“Тоныкөк”, “Күлтегін”, “Диуани лұғат-ат- түрк”, “Құтты білік ”, “Ат-
тухфа”, “Дана Хикар тілі”, “Оғыз нама ”, “Мухаббат нама”, “Жамиғ- ат-
тауарих” т.б.), сөздіктер, ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи әдіс,
ретроспективтік тәсіл, диахрондық және синхрондық әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- қыпшақ жазба ескерткіштері тіліндегі шылау сөздер өзіндік ерекшелікке
ие (кі- сондықтан, зера- өйткені).
- қыпшақ жазба ескерткіштері тіліндегі шылау сөздерді қазіргі қазақ
тілімен салыстырғанда фонетикалық өзгешелігімен ерекшеленеді (йана –
және, егар - егер, дағы - тағы, мы мі – ма ме т.б ).
- қыпшақ жазба ескерткіштер тіліндегі кейбір шылау сөздер қазіргі қазақ
тілінде еш өзгеріссіз қолданылады (даде, тате, даде, та те).
- қыпшақ жазба ескерткіштердегі шылау сөздерді басқа түркі жазба
ескерткіштері тілімен салыстырғанда фонетикалық өзгешелік байқалады
(армян жазбасы біла; “Күлтегін”: бірле; “Диуани лұғат-ат- түрк”: била,
бирла, біле; “Жамиғ-ат-тауарих”: билән).
- қыпшақ жазба ескерткіштері тілінде қолданылған “біла” (бірге )
шылау сөзі қазіргі қазақ тілінде -мен, -бен, -пен түріндегі көмектес
септігінің жалғауы ретінде қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері туралы
1.1. Қыпшақ тілі туралы
Қыпшақ - қазақ халқының т.б. түркі халықтарының негізін құраған ежелгі
тайпа, орта ғасырларда Орталық Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі
тайпалар бірлестігі. Мұсылман деректерінде оларды қыбшақ, кипчак, батыс
еуропалықтарда коман, ал орыс жылнамаларында половцы деп атаған. Алғаш
рет Қыпшақ атауы ежелгі түркінің Шине Усу ескерткішінде (760 ж.) кездеседі.
1496 жылға дейін орталығы Каменец - Подольск қыпшақтары болған бұл қоныста
іс қағаздары үш тілде (поляк, қыпшақ, украин) жүргізіліп, XVІІ ғасырларға
дейін қыпшақ тілінде көптеген грамматикалық оқулықтар, қыпшақша-армянша
сөздіктер, Інжілдің қыпшақша аудармасы, кеңсе қағаздары мен тарихи
шежірелер, т.б. еңбектер жарық көрді.
Қыпшақтану - орта ғасыр қыпшақтары мен қазіргі қыпшақ тілдес халықтар
туралы зерттеулердің ғылымдағы жиынтық атауы. Француздың атақты
түркітанушысы Жан Дени мен поляктың белгілі ғалымы Е.Триарский армян
жазуымен қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштерді (ол кезде қыпшақ тілінде
сөйлеп, қыпшақ тілінде құдайға құлшылық ету дұғасын оқитын армяндар болған)
Армян-қыпшақ әдебиеті деп, өз алдына бөліп алып зерттейді [1, 446-447].
Жазба деректерде қыпшақтар 8 – ғасырдан бастап жеке бір халық есебінде
аталады. Одан бұрын олар жалпы түркі тайпаларының бірі болып саналған да,
солардың тарихымен араласып бірге өмір сүрген. Көне түркі тілдерінің бір
эпитафиялық (мола басына қойылған) ескерткішінде қыбчақ сөзі жазылып
қалған: ұйғыр қағанатын (744-840) ұйымдастырушылардың бірі Элетмиш Білге-
қаған (747-759) қабірінің басына қойылған (745). Онда түрік мемлекетінде
қыпшақтар бізді елу жыл билеп тұрды делінген (қ.
Мойун-Чур ескерткіші). Араб авторларының ішінде Ибн Хордадбех (820-912)
бірінші болып осы қыпшақтардың өзінің Китаб-ал-масалик ва-л-мамалик
(Мемлекеттер, жол қатынастары туралы кітап) деген еңбегінде атап өтеді.
Мәліметтерге қарағанда, қыпшақтар он-ұйғырлар басқарып тұрған тоғыз-
оғыздардың 691-742 ж. сюзерендік (басшылық) жоғары өкімет билігін қолында
ұстап тұрған. Осы кезден бастап Қимақ қағанатының белді бір тайпасы болып
саналатын қыпшақтардың тарих сахнасындағы өзіндік өмір жолы өрістей
бастайды.
Бұдан әрі қыпшақтар үлкен бір іргелі ел есебінде Орта ғасырдағы түрік
халықтары мен басқа да жұртшылықтың арасында көзге түсіп, көрнекті роль
атқарған. Жалпы Шығыстану ғылымында (ориенталистикада) қыпшақтар (олардың
тарихы мен тарихи ескерткіштері, этнографиясы мен генезисі, қоғамдық-
әлеуметтік өмірі мен халықаралық қатынасы, тілі мен әдебиеті, рухани
тіршілігі мен діні т.б.) туралы мәселелер әр жерде (әр тілде, әр елде)
көптен бері сөз болып келеді. Мысалы, дүниежүзі түркологиясының көрнекті
өкілдері қосылып жазған Түркі филологиясының негіздері деген екі томдық
кітапта (Виесбаден, І т.,1958; 1964, неміс тілінде) немістің көрнекті
түркітанушысы А.М.фон Габен Кодекс Куманикус тіліндегі жұмбақтар мен діни
текстерді Коман әдебиеті деп зерттесе (243-250 б.), енді бір түркітанушы
Қыпшақ әдебиеті деп басқа түрлі ескерткіштерді сөз етеді(275-303 б.). Ол
Қыпшақ әдебиетін екі топқа бөліп қарайды: а) Хорезм және Алтын Орда
әдебиеті; ә)Мәмлүк-қыпшақ әдебиеті .Соларды бір жерге жинастырып, қыпшақ
кітапханасын , ұйымдастыруға да болады. Әр саладан өзінше қор жинау қажет,
мысалы, Қыпшақ тілінің қазынасы, қоры сияқты [ 2,174] .
Б.Көмековтің еңбектеріне байланысты бұл бағыттың салдарлы нұсқасы да
айқындала бастады [3,86] . Қыпшақтанудың тілге байланысты саласы академик
Н.Т.Сауранбаевтың еңбектерінде көрініс тапқан [4,241 ]. Қазіргі
дүниежүзілік түркітанудың бір тармағы ретінде қыпшақтану ғылымының өз
алдына отау тігіп алғаны айқын құбылыс. Ол (қыпшақтану) – қыпшақ тілдерінде
сөйлейтін (және бұрын сөйлеген) халықтардың тілдерін, тарихын, әдебиетін,
фольклорын, мәдениетін зерттейтін гуманитарлық пәндердің комплексі
(жиынтығы). Осы жерде қыпшақтардың музыка өнеріне байланысты бір мысалды
айта кету керек: Кодекс Куманикус қолжазбасының (ХІІІғ.) 149-150
беттерінде нота жазулары бар, олардың ара-арасына діни өлеңнің мәтіні
келтірілген. ҚР ҒА-ның корреспондент-мүшесі Б.Ерзаковичтің зерттеулері
бойынша, бұл нотация Римдегі католик шіркеуінде Құдайға құлшылық ету
үстінде айтылатын хоралдың (әдетте міндетті түрде айтылуға тиісті діни
әндердің) бір дауыспен айтылатын түрі болып шықты. Ол қазақ тіліндегі Елім-
ай әнімен өзектес келеді екен. Екі әннің профессионалдық ерекшеліктері мен
өзара тамырлас, қандас, біртұтас бір ән екендігін Б.Ерзакович үлкен
шеберлікпен дәлелдеп берді. Оны Казахстанская правда газеті Духовные
ценности деген айдармен орынды жариялады (15.9.1996). Бұл іспеттес
материалдар, әрине, қыпшақтану саласының бір тармағы есебінде өз алдына
жеке талдап, зерттеуді қажет етеді. Қыпшақтану ғылымының өсіп-өркендеу
барысында көптеген елдердің түркітанушылары тынбай атсалысып келеді [
2,251].
Қыпшақ тілдері – Орта Азия мен оған шектес жатқан бірқатар түркі
халықтарының тілі. Қалыптасу тегіне, аймақтық таралым өрісіне, тілдік
ерекшеліктеріне байланысты және жалпы түркі тілдеріне қатысы тұрғысынан
алғанда қыпшақ тілдерінің классификациялануы әрқилы:
1. а) Поволжье-Орал маңы тобы. Негізгі тілдік ерекшеліктері еи, оу
алмасуы болып келетін татар, башқұрт тілдері осы топқа жатады; ә) Орта Азия
тобына негізгі тілдік ерекшелігі ретінде шс алмасу анық байқалатын қазақ
тілі, дауыстылар үндестігі толық сақталған қырғыз тілі, сондай-ақ
дауыстылар үндестігі толық сақталмаған өзбек, қарақалпақ, ұйғыр тілдері
жатады; б)Оңтүстік-батыс тобы құмық, гагауыз тілдерінен тұрады
(В.Богородицкий, 1934).
2. В.В.Радловтың пікірінше (1882), бірқатар Батыс Сібір диалектілері,
қазақ, қырғыз, башқұрт, татар, қарақалпақ (шартты түрде) тілдері қыпшақ
тілдерінің батыс тобына, ал азербайжан тілі, кейбір қырым татарлары
сөйленісі қыпшақ тілдерінің Орта Азиялық тобына жатады;
3. Қыпшақ тілдеріне жататын қазақ, қарақалпақ, ноғай, қырғыз, құмық,
қарашай-балқар, қарайым, татар, башқұрт тілдері, сонымен қатар жазба
ескерткіштерде сақталған құман тілі түркі тілдерінің Батыс тобын
(М.Р.Рясяненде Солт.-Батыс тобын) құрайды.(Г.Рамстедт,1939). Аталмыш
бағамды И.Бенцинг және К.Менгес пікірлері де қуаттайды (1959).
4. Қыпшақ тілдерінің қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты
классификациясы: 1) Қыпшақ тобы: а) Қыпшақ- половецтер тармағы (қыпшақ,
половец, қарайым, құмық, қарашай-балқар, қырым татарлары тілдері); ә)шақ-
қырғыз тобы ( көне қырғыз, қырғыз және алтай тілдері ) осы қатарды түзеді
(Баскаков Н.А.,1969 ). Қыпшақ тілдерінің табиғатына байланысты әрқилы
классификациялық бағамдардың ұсынылу себебі түркі халықтарының түрлі
тарихи, әлеуметтік-қоғамдық құбылыстар әсерінен туындаған. ҮІ-ІХғ. Және ХІ-
ХІІІ ғ-дағы миграциялық ағымдарында және тілдік ерекшеліктерінде жатса
керек. Қазіргі қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қарайым, қарашай-
балқар(малқар), құмық, қырым татарлары тілдері қыпшақ тілдерінің
негізгілері болып саналады [2,248]
Қыпшақ тілінің зерттелу тарихы әйгілі ғалым, филолог, қоғам қайраткері
- Хас Хаджиб Махмуд ибн әл-Хусейн ибн Мухаммед әл-Қашқаридың атымен
байланысты. Ол өзінің Дивану луғат-ит-түрк (Түркі тілдерінің сөздігі)
деген еңбегінде (XІ ғ.) көптеген түркі тілдерімен қатар қыпшақ тілін де
атты қадағалап зерттеген [5, 22].
Жалпы түркі тілдерінің ішінде әрдайым көбірек зерттелінген және басқа
түркі тілдерінен гөрі көбірек және жиірек, кейде тіпті тұрақты түрде
қолданылған тіл қыпшақ тілі болып қалыптасты. Ол туралы А.Зайончковский
былай деп жазды: Арабские филологи проявляли большой интерес к тюркскому
языку со времен раннего средневековья, что объясняется тем большим
значением, которое он приобрел в этом государстве. К тому же по этническому
или племенному происхождению тюркоязычные мамлюки были неоднородны.
Основным этническим элементом в государстве мамлюков являлись, вероятно,
кипчаки, так как очень много мамлюков пришли из кипчакских степей.
Вторую значительную этническую группу составляли тюрки – огузы. По
этому для тюркского языка государства мамлюков характерны кипчакские и
огузские элементы.... [2, 22].
Ендігі жерде ескі қазақ тілі мен ескі қыпшақ тілдері жайында тоқталып
өтейік. Сонымен, ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін орта ғасырдың орта
кезеңінен (ІX -XІІІғ.ғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрк, түрік сияқты
жалпы атаумен, ал жазба мұралары ескі түркі жазба ескерткіштері деген атпен
белгілі. Әрине қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі арқылы ескі түркі
тілдерімен де, көне түркі тілдерімен де тарихи тұрғыда өзектесіп жатады.
Көне түркі тілдерінің (V - X ғ.ғ.) кезінде қазақ деген сөз дәл қазіргі
мағынасында айтылмаған, ал ескі түркі тілдерінің кезінде (XІ–XV ғ.ғ.) қазақ
деген сөз жазылып қалғанымен, оның беретін мағынасы дәл қазіргідей
болмаған, яғни ол этникалық термин емес, бейтарап сөз болған. Оның көнелік
сипаттары көне түркі жазба нұсқаларының тілінен айқын байқалып отырады.
Жалпы алғанда, ескі қазақ тілі өз дамуында үш дәуірді басынан кешірді:
а) қалыптасу дәуірі (XІ - XV ғ.ғ.);
ә) даму мен жетілу дәуірі (XV - XІX ғ.ғ.);
б) жаңа дәуір, яғни оның одан әрі де өркендеген уақыты (XX ғ.).
Ескі қазақ тілі – орта ғасырларда (XІV-XVІІғ.) қолданылған қазақ
халқының тілі. Бұл кезде белгілі бір бөлігі қыпшақ аталған түркі
тайпаларының бірлестіктері Алтын Орда мемлекетінен бөлініп шығып, қазақ
деген этникалық атқа ие болып, хандық мемлекет ретінде өз алдына этнос
болып қалыптасқан. Ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін орта ғасырдың орта
кезеңінен (ІХ-XІІ ғғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік,түркі сияқты
жалпы атаумен аталып, сол дәуірдегі жазылып қалынған мұралар ескі түркі
ескерткіштері деген атпен белгілі болған. Алғашқы орта ғасырдан (Y-YІІІ
ғғ.) қалған жадыхаттарды көне түркі ескерткіштері деп есептейді . Әрине,
қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың
қойнауына қарай үңілсек, ескі түркі тілдерімен де, көне түркі тілдерімен де
тарихи өзектесіп жатады. Оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары алтай
тілдерімен (олар арқылы орал тілдеріменде) араласып кетеді, демек, біз өз
тіліміздің пайда болу (жаратылуы) табиғаты мен өзгеруінің эволюциялық
жолдары антикалық дәуірден (прототүркі дәуірінен, б.з.д. ІІІ ғ.- б.з.д. ІY
ғ. ) іздеуіміз керек (О.Ысмағұлов). Кезі келгенде көне қазақ тілін тіпті
ежелгі қазақ тілі деп те айта беруге болар, бірақ көне түркі тілдерінің
(Y-Xғ.) кезінде, әрине, қазақ (қазақ тілі) деген сөз дәл қазіргі
мағынасында айтылмаған (жазылып та қалмаған), ал ескі түркі тілдерінің
кезінде (XІ-XYІІ ғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанмен,оның беретін
мағынасы дәл қазіргідей болмаған, яғни ол этникалық термин емес, бейтарап
сөз болған (қ.Түркі -араб сөздігі). Алайда қазақ тілінің көне, ескі
тіл екендігін теріске шығаруға болмас-ты. Оның көнелік (ескілік)
сипаттары көне (ескі) түркі жазба нұсқаларының тілінен айқын байқалып
отырады (қ. Көне түркі тілі, Көне түркі жазба ескерткіштері). Тарихи
дәстүр жалғастығына байланысты қазақ халқының ұлт болып
қалыптасуына үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен
халықтардың өз заманында қолданған тілдері – қазіргі қазақ тілінің
қалыптасуы мен дамуының қайнар көзі, ретроспективті жалғасы болып
табылады. Олар V – XV ғасырларда өмір сүрген бұлғар, қыпшақ, оғыз
және қарлұқ сияқты басты-басты тайпа одақтарының құрамына еніп, солардың
тілінде сөйлеген [6, 113].
Басты бір фонетикалық заңдылықтар д-з-е ( адақ- азақ - айақ), ғ
мен г дыбыстарының й, у болып өзгеруі немесе айтылмай түсіп
қалуы т. б. осы кезде қалыптасқан ( д, з, н, ғ, г ) дыбыстарын
қолданатын тілдер не көне, не ескі болып есептеледі, осыған орай
қазақ тілінде адақтау - айақтау, суғар - суар, жаз-жай сияқты
сөздер кездесе береді). Орта ғасыр түріктерінің, соның ішінде
қоңырат, қыпшақ, алшын, дулат, арғын, керей, найман, жалайыр т. б.
рулар мен тайпалардың, олардың одақтық бірлестіктерінің ауызекі сөйлеу
тілі мен қатар жазба әдеби тілі де болған, ол ауыз әдеби
тілімен қатар өмір сүрген. Сол тілдерде жазылып қалған (немесе
айтылып жүрген) нұсқалар мен ескерткіштер де аз емес: Едіге, Ер
Сайын жырлары (алшындар тілінде), Ер Көкше, Қабанбай батыр (керейлер
тілінде), Мухаббатнаме, Алпамыс (қоңыраттар тілінде), Орхон - Енисей
ескерткіштері (дулаттар тілінде), Наћдж-ул-Фарадис (кердерілер
тілінде), Кодекс куманикус (қыпшақтар тілінде) пайда болған. Әрине,
Ескі қыпшақ тілінің ескерткіштері өз алдына. Қазіргі қазақ
тілінің қалыптасу дәуіріне дейін (ХІ .ғ - ға дейін) оның
өзіндік белгілерінің бәрі де сараланып, өзіндік табиғи қасиеттерін
айқындап, басқа түркі тілдерінен айырым жүйелерін айшықтап бөліп
алған. Олар, сөз жоқ , ғасырлар бойы бір тілге жинақталып, өзара
сіңісіп қалыптасқан. Мысалы, қазақ тілінің ж дыбысымен айтылу
ерекшелігі (жоғарыда көрсетілген) орта ғасырдың орта кезінде пайда
болған. Одан бұрынғы дәуірлерде бұл дыбыстың ешқандай ізі болмаған
(бұл іспеттес фактілері аз емес). ХІ-ХІІІ ғ. қазақ халқының
мәдени өмірінде жаңа құрала бастаған халықтың сөйлеу тілі мен
қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әріден келе жатқан,
поэзия тілінің негізінде ауызша дамыған әдеби тіл
қызмет етті [7,68].
Халық тілінің орайына қарай қалыптасқан іс қағаздары
(кеңсе тілі) мен ғылыми әдебиеттер жазылатын ғылыми стиль), хат-
хабар қағаздарын жазатын арнаулы тіл (эпистолярлық стиль) т. б.
да қоғамдық-әлеуметтік, саяси-әкімгершілік, мәдени-шаруашылық
салаларында қызмет жасайтын жазба тіл әр түрлі стильдер бойынша жүзеге
асу процестерінен көріне бастады. Ол жалпы түркілік, ортаазиялық
жазба әдеби тілмен (түркі деп аталатын тілмен ) байланысты
болды, оған , бірінші жағынан, Орта Азия халықтары тілдерінің
өзара жақындығы мен халықтардың құрдай араласып жатқандығы себеп
болса, екінші жағынан, сол кездегі тілдік материалдардың кейінірек
көбінесе шет өлкелерде (Қазан, Омбы, Орынбор, Санкт-Петербург, Ыстамбул,
Томск, Тройцк, Уфа т. б.) басылып отыруы әсер еткен болу керек.
Ол кездегі қазақ пен ноғай тілдеріне ортақ туындылар әрбір
ұлттық тілдердің тағдырына өз іздерін қалдырды, дегенмен, олар "біршама
қазақыланды". Қазіргі қазақ тіліне қарағанда, ол дәуірдегі тілдің азды-
көпті өзіндік (лексикалық, фонетикалық, грамматикалық, синтаксистік,
стильдік т. б.) ерекшеліктері болды.
Дегенмен, қазіргі қазақ тіліне қарағанда, ол дәуірдегі
тілдің азды-көпті өзіндік (лексикалық, фонетикалық, грамматикалық,
синтаксистік, стильдік т.б.) ерекшеліктері болғандығында ешқандай
дау жоқ. Грамматика саласындағы ерекшелігі деп, қазіргі қазақ
тіліндегі көмектес септік пен жалғаулық шылау қызметін атқаратын мен
қосымшасының bіrlan (бирлєн), іlan (илєн), bіlan (білєн), mіnan (мынан)
түрінде келуін, есімшенің –атын жұрнағының орнына, оның толық
түрі тұрған, ған, тұғын сөздерінің қолданылуын, ашық райлы
етістіктің ІІІ жағына көптік жалғау қосымшасы –лар- лер -дің
қосылуын, сол ІІІ жақтық жалғаудың қалыпты -ды, -ты
қосымшасының - dur, -tur (-дүр, -түр) түрінде келуін айтуға болады
[2, 112].
Ескі қыпшақ тілі -– Х-ХV ғ. Орта Азия аймағы мен оған
шектес өлкелерді мекендеген түркі тілдес халықтар мен
тайпалардың тілі. Ескі қыпшақ тілінің жазба ескерткіштері
негізінен алғанда XІІІ-XІV ғасырларда жазылған. Ғылымға
белгілілері Кодекс Куманикус, Мәмлүк қыпшақтары жазба
ескерткіштері, Армян колониясы жазба ескерткіштері.
Бұлардың ішінде әр тілге (түрік, неміс, француз, венгр, поляк)
аударылып, басылып шыққандары бар, әлі де болса жарық
көрмей, қолжазба күйінде сақталғандары да кездеседі (Санкт-Петербург,
Москва, Киев, Ереван, Вена, Париж, Краков, Варшава, Берлин, Стамбул,
Анкара, Венеция т. б. кітапханаларында), Мәмлүк қыпшақтарының
тілінде 10 шақты грамматикалық, лексикалық, лексикография -
грамматикалық еңбектер туған (онда 11 мың реестрлік сөз бар). Ескі
қыпшақ жазба ескерткіштерінің басым көпшілігі қыпшақ тілінің негізінде
жазылып, кейбіреулері оғыз тілінің әсеріне ұшыраған (Мәмлүк мемлекеті
мен Орта Азия аймағында жазылған мұралар) немесе оғыз тілінің
негізінде, қыпшақ тілінің ықпалына түскен (Хорезм өлкесінде жазылған
нұсқалар). Қайсыбір жазбалар аталған тілдерге бірдей ортақ. Енді
бір топ ескерткіштер қарлұқ тобындағы тілдермен астарлас. Ескі қыпшақ
жазба ескерткіштері тілінің бірнеше диалектикалық ерекшеліктерге
бөлінуі де мүмкін, олар әлі зерттеліп, анықталмаған. Орта ғасырда
жасаған қыпшақ тайпаларының сөйлеу тілі мен әдеби тіл
нұсқасын, олардың тарихи тамырын және қазақ тілінің жалпы
халықтық тіл болып қалыптасу тарихын танытуда ескі қыпшақ жазба
ескерткіштерінің маңызы зор.
Жалпы алып қарағанда, ескі қыпшақ тілінің материалдары
бойынша жазылып қалған жәдігерлік мұралар XІ – XVІІ ғасырлардың
арасын қамтиды. Осы күні қолданылып жүрген қыпшақ тілі
деген тілдің жоқ екендігі белгілі жәйт, бірақ оның
орнына қазіргі қыпшақ тілдері деген атау бар, бұлар
– тірі тілдер. Ескі қыпшақ тілі - әрине, қазіргі
өлі тілдердің санатына жатады. Өз кезінде, сөз жоқ, тірі тіл
болған. Дәл бүгінгі күндері жұмсалып жүрген қыпшақ
тілдері ескі қыпшақ тілінің әр алуан салалары болып
табылады. Қазіргі таңда, мысалы, қазақ тілі деп
аталғанмен, ол бір кездегі қыпшақ тілінің өзгерген, жаңарған, өсу-даму
барысында барынша байып кемелдене түскен. Лексика-
грамматикалық, фонетикалық және синтаксистік құрылымдары жағынан
жетіле түсіп, азды- көпті өзгерістерге ұшыраған, өзінің
ішкі даму заңдылығы бойынша жаңадан даму бағытына
бағынып, белгілі бір типтік қалыпқа түскен, бет-бейнесімен
ішкі мағынасы тіпті бір өзгеріп кетпегенмен,
келбеті мен кейпі (грамматикалық түзілімі мен айтылу,
дыбысталу ерекшеліктері) аз да болса, өзгеріп, өзінше бір
жаңа бейнеге ауысқан. Бір сөзбен айтқанда, қазіргі қазақ
тілі - өз дәуірінің талабына қарай өзгеріп қалыптасқан
ескі қыпшақ тілінің бір түрі, соның материалдық көрінісі.
Басқа тірі қыпшақ тілдері туралы да осыны айтуға
болатын тәрізді.
Ескі қыпшақ тілінің әр алуан материалдары жазылу
орнына қарай әр түрлі жазу нұсқаларымен хатталып қалған.
Солардың басты-басты жазу нұсқасы деп мынадай жазу түрлерін
көрсетуге болады:
1. Готикалық көне шрифтімен жазылған ескерткіш (XІІІ - XІV
ғ.ғ).
2. Араб әрпімен жазылған жәдігерліктер (XІ-XVІ ғ.ғ).
3. Армян жазуымен берілген материалдар (XV-XVІ ғ.ғ).
4. Орыс (кириллица, кейде глаголица) алфавитімен жазылып
қалған деректер (XІ-XІІІ ғ.ғ).
Шығыс Еуропа аймағын мекендейтін кейбір халықтардың
тілінде сақталып қалған және сол елдердің өзіндік жазу
үлгілерімен берілген қыпшақ сөздері мен сөз орамдары (этнотопонимикалық,
ономастикалық т.б. атаулар мен сөз тіркестері [2,24].
Бірінші топқа жататын ескерткіш латын тілінде жазылған,
онда итальян тілінің де бірлі-жарым элементтері бар. Екінші
топқа жататын ескерткіштер классикалық көне араб тілінде жазылған.
Үшінші топқа жататын ескерткіштер тілінде армян тілі мен поляк
тілінің элементтері араласып отырады. Төртінші топтағы
ескерткіштердің тобына қыпшақ тілінен орыс тіліне ауысқан сөздер мен
қысқаша қыпшақша - орысша түзілген сөздіктер жатады. Бесінші топтағы
материалдар көбіне-көп орыс, украин, беларусь, венгер, румын,
чех, югославян, грек, грузин, молдова тілдерінде тағы басқа жерлерде
сақталып қалған қыпшақ тілінің элементтері (адам аттары, жер-су аттары,
қала, мекен-жай т.б. мысалы, Куманов, Кумания, Половцев) жатады.
[2,25].
Орта түркі ескерткіштер тіліндегі көне қыпшақ тілі – орыс тіліндегі
ғылыми еңбектерде – половецкий, поляк, чех тілдерінде - плавецкий,
неміс тілінде – лавенский, фолонский, армян тілінде – хардинский,
венгер тілінде- кунский, батыс Европаның басқа да тілдерінде –
куманский деп аталып жүрген бұл қыпшақ тілінің элементтері
анағұрлым жиі қолданынған құнды ескерткіш – Кодекс Куманикус тілінде
татар тіл і деп те аталады [8,110].
Көне қыпшақ жазба ескерткіштері сияқты Кодекс Куманикус тілі
де түркі тілдерінің даму тарихын зерттеу үшін аса қажет
материалдардың бірі болып саналады. Кодекс тілі – қазіргі қыпшақ
(қазақ, қарақалпақ, қырғыз, татар, башқұрт, қарашай, ноғай, құмық,
қарайым) тілдерінің тарихи даму кезі. Көне қыпшақ тілі, яғни Кодекс
тілінде сөйлеген қыпшақтар, қазіргі қыпшақ тілдері өз алдына
бөлініп, халық тілі ретінде қалыптаса бастаған дәуірде өмір
сүрген. Олар көне қыпшақ тілінің негізінде жасалып, кейінгі
даму кезінде ғана бір-бірінен ажырап дербес тіл дәрежесіне
дейін көтерілген. Сондықтан да көне қыпшақ тілінде қазіргі
қыпшақ тілдеріне тән алуан түрлі өзгешеліктер сол бұрынғы тарихи
тұлғасында тапжылмай сақталып қалған. Бүгінгі қыпшақ тілдерін, сайып
келгенде , осы көне қыпшақ тілінен бастап зерттеу керек.
Ескі дүние ескерткіштері мен қазіргі қыпшақ тілдерін ,
сонау V-VІІІ ғасырлардағы Орхон - Енисей жазу ескерткіштерінің тілі мен
тірі қыпшақ тілдерін өзара жалғастырып, тарихи жағынан жақындастырып
тұратын да осы көне қыпшақ тілі. [9,27-28].
2. Қыпшақ жазба ескерткіштері туралы
Көне түркі тілі - Орта Азия мен Қазақстанның кең байтақ
аймағында ол дәуірде тіршілік еткен көптеген түркі тайпаларының
тірі тілдері мен диалектілерінің бір арнаға тоғысуының көрінісі.
Бұл тіл Тоныкөк (716 ж.), Күлтегін (732 ж.), Білге қаған (735 ж.)
сияқты басқа да түркі қолбасшылардың өмірі мен ерен ерлік істерін
баяндайтын толғауларға, қоштасу, арнау, марапаттау, тұрақты теңеу
түріндегі көркем сөз құралдарының бейнелі де әсем модельдеріне
аса бай болды. Қазақтың көптеген эпикалық мұралары мен ауызекі
түріндегі ақындық шығармашылық тіліндегі бейнелі де көркем
баяндау үлгілерін сол көне түркі (ҮІ-ІХ ғ.) тілінен жалғасып
келе жатқан дәстүр десек, артық айтқандық емес. Алайда,
түркі қағанатының құлауына ( Батыс, Шығысын қоса алғанда)
байланысты жалпы түркі әлемінде, соның ішінде Орта Азия мен
Қазақстанда болған елеулі өзгерістер осы аймақтағы тілдік ортаға әсер
етпеуі мүмкін емес еді. Оған халықтардың көшіп-қонуы, жаңадан
құрылған мәдени орталықтар мен мемлекеттік құрылымдардың пайда болуы,
сондай-ақ ислам дінінің таралуы, соған байланысты араб жазуының кең
өріс алуы – бәрі әсер етпей қалған жоқ. Алғашқы орта ғасырлық
түркілер тілінің тарихын тілге тиек еткенде, көптеген көшпелі
халықтардың қоғамдық-мәдени тұрмыс-тіршілігіне, этникалық, мемлекеттік
құрылымына, тіліне өзгеріс енгізген күрделі тарихи оқиғалар
жайында да айта кеткен жөн. Мұндай оқиғалар қатарына
Шыңғысханның және оның ұрпақтарының (ХІІІ ғ. бастап) Орта Азия
мен Қазақстанды жаулап алуын да жатқызуға болады. Бұл
оқиға, басқасын айтпағанда, бұған дейін өз алдарына жеке-жеке
бытырап жүрген этникалық топтар мен түркі руларын, тайпаларын
қыпшақ тілдік одағының аясына біріктірді (Е.Жұбанов ,Ә.Ибатов). Олар
өзіндік ерекшеліктеріне қарай өзара жіктеле отырып, жалпы
белгілеріне қарай бірікті. Бұл Алтын Орданың, Жошы мен
Шағатай ұлыстарының ыдырап, бірқатар жеке тілдердің, оның
ішінде қазақ тілінің де бөлініп шығуына әкелген
кезеңге сәйкес келеді (Греков Б.Д., Якубовский А.Ю.) Сондықтан
да орта ғасырларда (Х-ХІ ғ.) өзара туыстас ондаған
түркі тілдері мен сөйленістерінің жалпы типологиялық ерекшеліктерін
қалыптастыру арқылы қыпшақ тобын құруға оның құрылымдық
тұтастығын сақтап, Еуразия өлкелеріне кеңінен тараған басқа
да тілдік топтардың арасында басымдық жағдайға ие болуына
себепші болған қыпшақ тілдік одағының сипатына тоқталған
жөн. Шындығында да, жалпыға ортақ бастауы бір, бірақ
өзіндік құрылымдық белгіге ие, көптеген ру-тайпа тілдері
мен сөйленістерінің арасында қыпшақтық бөлік ХҮ ғ. қарай
басым түсіп, орта ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда,
Поволжье мен Кавказда, Венгрия, сондай-ақ Мәмлүктер Мысыры мен
Сирияда қыпшақ тобына жататын тілдер кеңінен қолданылады. Мұның
бәрі кейінірек іштей жіктеліп, бірігулері нәтижесінде аймақтық және
жеке тілдердің қалыптасуына әкелді және олар мәдени-әкімшілік ортплықтар
маңайында шоғырланды. Сол уақыттың өзінде-ақ жалпы Дешті Қыпшақ түркілері
тілі туралы ғана емес, сондай-ақ Мәмлүк, Поволжье, Орталық Азия,
Қазақстан қыпшақтарының тілі туралы да айтуға болатын еді. Міне,
бірқатар елдердің тарихи дамуындағы осы бағыт қыпшақ тобына
жататын қазақ, ноғай, татар және т.б. жеке тілдердің
құрылуына (ХҮ ғ.) әкелді. Сөйтіп, қыпшақ тілдері қауымдастығы
(Х-ХҮ ғ.) бұл топтағы тілдерді тоғыстырып, өзара жіті қарым-
қатынасқа түсіруші ортаға айналып, көптеген жақын, туыстас
тілдері мен сөйленістерін өз шеңберінде біріктіре алды,
типологиялық жағынан бір, құрылымдығы тұтас, сөздік қоры ортақ
өзіндік ерекшелікке ие түркі тілдерінің тобын құрды.
Қазақ халқының және оның тілінің қалыптасуындағы этнотуыстық және
этнолингвистикалық процестерді дәл осындай тарихи қатыста қарау
жөн. Ол – этностың өзіндік санасымен байланысты: этнос ұғымының
тұтастығын, рухани, территориялық және психологиялық т.б.
бірлігін сезіну. Бұл процесстер уақыт жағынан алғанда қазақ
жерінде мемлекеттің құрылуымен тұспа-тұс келеді. Орта Азия мен
Қазақстанда жасаған өзге халықтардай қазақ халқының тарихы
үшін де ғасыр дәуірінің мәні ерекше. Бұл дәуірде аталған
халықтардың қоғамдық, рухани өмірі мәдени оқиғаларға толы болды. Мұның өзі
тіл жағдайына, нақты тілдердің тағдырына әсер етті.
Осыған байланысты жалпы, аймақтың, нақты қыпшақ және
аралас қыпшақ-оғыз тілдерінде бірқатар көркем эпистолярлық,
филилогиялық, тарихи, діни, жағрапиялық, агиографиялық және басқа
шығармалардың дүниеге келгенін атап көрсетуге болады. Мұндай
жазба ескерткіштер ғалымдарға олардың тілін талдап арасындағы кеңістік-
уақыт байланысын, тектік жақындығы мен алшақтығын және өзге де
ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. ХІІІ-ХІҮ ғ. Дешті
Қыпшақтан Мәмлүктер Мысыры мен Сирияға дейінгі аймаққа үкімін
жүргізген Алтын Ордаға қызмет еткен қыпшақ әдеби тілінің
түрлі аймақтарда өзіндік жергілікті ерекшеліктері бар диалектілері
де болды. Бұл , біріншіден, табиғи-жағрапиялық жағдайларымен
ерекшеленген түрлі мәдени-әкімшілік орталықтардың жергілікті
бағыт-үрдісіне, екіншіден, әрбір аймақта жеке-дара қыпшақ әдеби
тілін түзуге және сол әдеби тілдің негізін құрайтын
әрбір қыпшақ тілдерінің өзіндік ерекшеліктерін сақтап
қалуға ұмтылуына байланысты еді. Қалай болғанда, осы ортағасырлық
қыпшақ әдеби тілінің қалыптасуына жағрапиялық тұрғыдан Дешті-Қыпшақ,
ал тілдік тұрғыдан сол кезеңде түркі тілдерінің бүкіл
қыпшақ ішінде басыңқы (жетекші) болған қыпшақ-қуман
диалектісі ұйытқы болды. Қазақ тіліне келер болсақ, ол
аталмыш жетекші топпен тікелей этнотуыстық және этнотілдік қазақ
халқының құрамына енген қыпшақ ру-тайпалық одағы қатынасы арқылы байланысты
еді. Дегенмен, қазақ тілінің түпкілікті қалыптасуында ( ХҮ ғ.) шешуші
роль атқарған себептердің бірі – геосаяси орта еді. Зерттеуші
ғалымдар қазақ тілінің тарихына тікелей немесе жанама түрде
қатысы бар көптеген ортағасырлық жазба ескерткіштерді зерттеу
арқылы бұл пікірді анықтай түсті. Осылардың ішінде мына филологиялық
шығармалар ерекше назар аударады:
1. Латынша-парсыша-қыпшақша сөздік (1245 ж.). Мұнда Евангелияның
және т.б. діни мәтіндердің қыпшақ тілінде жасалған аудармасы
берілген. Ғалымдардың пікірінше, бұл еңбек өзінің құндылығы
жағынан қазақ тілінің ортағасырлық тарихын зерттеу ісіне үлкен үлес
қосарлық жазба ескерткіш.
2. Бүкіл әлемге белгілі қыпшақ тілі жазба ескерткіші
(ХІІІғ.а.-ХІҮ ғ. б.) – Кодекс Куманикус. Бұл еңбектің тілі –
Алтын Орда кезеңінде қалыптасқан қыпшақ әдеби тілінің негізі
болуға жақын тұрған қыпшақ-куман диалектісі.
3. Бізге әзірге тізім бойынша ғана жеткен қаңлы
тілінің сөздігі – Табби йун әл-луғат әт түркі әл-лисан әл-
Қанғли (ХІҮ ғ.б.). Белгілі түркі ғалымы, проф. М.Ф.Копюрлидің айтуына
қарағанда, бұл лексикографиялық шығарманың авторы - филолог-ғалым
Мухаммед Ибн Қаис.
4. Бұл орайда Жамал ад-Дин ат Түркидің Бұлғат әл-мұштақ
фи луғат әт түрки уа-л-қыпшақ (ХҮ ғ.1-ж.) атты араб-қыпшақ тілдері
сөздігі ерекше назар аударады. Түркі тілді шығармалардың
ішінде бұл сөздік тікелей қыпшақ лексикасына арналған. Қазіргі ғылыми
айналымда жүрген авторлары белгілі ортағасырлық қыпшақ жазба
ескерткіштері болып табылатын осы еңбектер, бір жағдайда – осы тілдің
лексика-грамматикалық құрылымын зерттеуге немесе осы тілді оқып үйренуге,
үйретуге арналса, екінші жағынан - түрлі жанрдағы көркем
шығармалар жазуға және имандылық-этикалық норманы, эстетикалық танымды,
сондай-ақ шариғаттың шарт-заңдарын түсіндіруге арналған. Олардың бірі
– Абу Хайанның (1313 ж.) Китаб әл сурак ли-лисан әл-атрак атты
шығармасы, ол ортағасырлық қыпшақ тілін үйрену үшін
жазылған практикалық құрал болып табылады. Сол сияқты, қыпшақ,
оғыз және т.б. тілдерді үйрену үшін Мысырда (ХҮ ғ.) жазылған
араб филологтарының еңбектерінен Әл-қауанин әл-куллия ли-адабт әл-
луғат әт-түркие, сондай-ақ филологиялық еңбек Кітаб әт-тухфат
аз-закийа фил-луғат ат-туркийя және т.б. осы сияқты
шығармаларды атап өтуге болады. Бұл шығармалардың
жағырапиялық тұрғыдан бір аймаққа шоғырлануы, зерттелініп
отырған тілмен емес, бірге олардың авторлары, құрастырушылары,
аудармашылары туралы, сондай-ақ олардың тіршілік еткен, туып өскен жерлері
мен қалалары туралы мәліметтерінің де мәні айрықша. Мысалы,
олардың арасында Орта Азия мен Қазақстаннан, оның Фараб, Сығанақ,
Сауран, Яссы, Барчинкент т.б. қалаларынан шыққан авторлар
да аз емес. Өз уақытында көпке белгілі болған ғалым Хамиди
әл-Асими Барчинлиғ (ХІІІ ғ.) төменгі Сырдария бойындағы Барчинкент
қаласынан шыққан. Оның замандасы ғалым Хусам Ад-дин да осы
аймақтан, ол өзінің шығармаларын үш тілде – шешен араб
тілінде (фасих), өткір парсы (малих) тілінде және шыншыл татар
(сахих –яғни қыпшақ) тілдерінде жазған. Фараб (Отырар) қаласынан
шыққан ғалымдардың үлкен бір шоғыры өз шығармаларына
ғылымның түрлі саласын арқау етті. Біздің қолымызда
Дешті Қыпшақтан және Алтын Ордадан кейінгі сол сияқты Еділ, Хорезм,
Қырым тәрізді мәдени орталықтардан және т.б. аймақтардан шыққан
авторлардың әдеби туындылары тұтас бір тізбегі бар. Мысалы, Сейф
Сарайдың Гулистан бит-түркиі (ХҮ ғ.) Құтыбтың поэтикалық
шығармасы – Хұсрау уа Ширин , Жошы ұлысының Шығыс бөлігінен
шыққан Хорезмидің Мұхаббатнама дастаны т.б. Ғалымдардың
пікірінше, Мұхаббатнама және Гулистан аралас оғыз-қыпшақ тілінде
жазылған. Немесе Мәмлүк қыпшақ тілінде жазылған еңбектердің бірі
Абу-л-Лайат ас-Самарқандидың Китаб Мұқаддимасы өз уақытында
Мәмлүк мемлекетінде ғана емес, одан тысқары аймақтарға да
кеңінен тараған. Ең көне поэтикалық шығарма құл Ғалияның
(1183-1236) Қисса-и-Жүсіп поэмасы – құраннан алынған Жақып
пайғамбардың және аға-інілерінің іштарлығынан құрбан болған
оның ұлы Жүсіп Әулиенің ғибратты істері туралы әңгіме.
Бұл қыпшақ тілінде жазылған. 1839 жылдан соң 70-тен астам
рет басылым көрген діни мазмұндағы ең көп тараған шығарма.
Осы тәріздес қыпшақ тілінде жазылған ортағасырлық жазба
ескерткіштер тізімін жалғастыра беруге болады. Қандай да
тарихи жағдайлар мен этнолингистикалық ортада болмасын қазақ тілінің
қалыптасуына ең басты негіз болатын мынадай үш себептің маңызды
болғанын атаған жөн. Олар:
а) оның негізін құраушы туыс тайпа тілдерінің өзіндік табиғаты;
ә) оның көне түркі тілдерімен дәстүрлік жалғастығын
мойындау;
б) оны қоршаған тілдермен этномәдени орталардың әсері.
Қазіргі қазақ тілін ру-тайпалық тілдердің ұзақ тарихи даму
барысында қалыптасып, тұтастыққа қолы жеткен бір бүтін тіл деп
қабылдасақ, ол өзінің ұзақ тарихының көне, орта және қазіргі даму
кезеңдерінде әр алуан жағдайларды басынан кешіргенін мойындағанымыз жөн.
Қазақ тілімен байланысты тілдерді екі топқа бөлуге болады :
туыстас, түркі тектес тілдер мен туыс емес тілдерді жатқызуға болады.
Осыған орай, қазақ тілінің туыстас (түркі) және туыс емес ( әр түрлі
құрылымды) тілдермен байланысуының сипаты мен нәтижелері бірдей еместігін
көрсеткен жөн. Туыстас тілдердің қыпшақ тілі қауымдастығы аясында
байланысуы, әдетте, олардың құрылымдық бөлшектерінің өзара кіріге
сіңісуіне және ортақ текті белгілерінің қалыптасуына әкелді. Қыпшақ
тілі болмағанымен , өзгедей туыстас тілдердің де ықшамдалуы өзара
қарым-қатынасқа және өзара ықпал етуге әкеліп соғады, сонымен
қатар мұндай жағдайда сол тілдердің кейбір бөлшектерінің бір-біріне
енуі, не кірігуі байқалады. Қазақ тіліндегі қарлұқ, оғыз, селжук
тілдерінің элементтерін, міне, осы тұрғыдан түсіндіруге
болады.
Қазақ тілінің туыстас емес тілдермен әр дәуірде болған
қарым-қатынас оның құрылымында өзіндік із қалдыруы мүмкін
дедік. Осы арада қазақ тілі тарихының көне, орта дәуірінде қытай тілімен
қарым-қатынаста болғандығы туралы сенімді түрде айтуға болады
. Ол жайында қытай жазбалары мен хандар жылнамаларында ғана
емес, қазақ пен өзге де түркі тілдерінде қолданылып
жүрген қытай тілі элементтері де дәлел бола алады.
Қазақ тілінің лексикалық иран және араб тілдерінің әсерін
ерекше атап өткен жөн. Бұл Қазақстанда негізінен алғанда
Саманидтер билігі тұсында (ҮІІІ-ІХ ғ.) болып, оның өзі Қашғардан
Сырдарияға дейінгі үлкен аймақты мекендеген көптеген түркі
халықтарының тіліне, келешек тағдырына әсерін тигізгені
белгілі. Араб шапқыншылығына байланысты (ҮІІІ ғ.) Іле және
Сырдария өлкелері арасында ислам діні қанатын кең жайды.
Осы кезеңде араб, ал кейбір мәдени орталықтарда – парсы тілдері
діннің ғана емес, мемлекеттік іс-құжат тілінің де қызметін
атқарды, төлтума көне түркі әдеби тілінің , ауызекі поэтикалық
шығармалық тілінің қолданылу аясы шектеле түсті. Араб-парсы
тілінің әсерінен түркі тілдерінің құрылымдық жүйесіне бірқатар
өзгерістер енді, ол күні бүгінге дейін байқалады [ 10 52 ]
Қазақ тілінде және басқа да қыпшақ тілі лексикалық құрамында
монғол сөздері де біршама орын алады. Олардың тілдік
табиғатын ғалымдар екі түрлі бағытта :
1) түркі-моңғол тілдерінің тектік туыстығы (алтай тектегі
болжамын жақтаушылар ұсынысы) ретінде және
2) олардың ұзақ тарихи байланысының нәтижесі ретінде түсіндіріп
келеді [11 86] Қыпшақ тілдері, оның ішінде қазақ тілі
туралы Қазақстан мен Орта Азияны және т.б. аймақтарды
Шыңғыс ханның жаулап алуына қатысты айтқанда, түркі-моңғол
тілдерінің байланысын сөз алмасу тұрғысынан сипаттауға
болады. Бұл байланыстар соғыс пен бейбіт кезеңдерде, жалпылама
қостілдік қарым-қатынас жағдайында да жергілікті түркі
тілдері өзіндік басымдық қалыптарын сақтады. Түркілер арасында
қалған моңғолдардың аз сандылығы түркі халықтары арасындағы
шашыраңқылығы, исламды қабылдауы, оларға түркі халықтары әдет-ғұрыптарының
әсері – осының бәрі моңғол әсерін тереңдете алмайды.
Дегенмен, қазақ және басқа да түркі халықтарының сөздік
құрамында моңғол-түркі сөздерінің ортақтығы, қатар қолданысы
пайда болды. Мұның көзін жоғарыда айтылған байланыстарға қоса
олардың тектестігі мен туыстығынан да іздеген жөн
[12,55]
Тарихи даму барысында қазақ тілінің, сондай-ақ түркі
тілдерінің қыпшақ тобына тән лексикалық құрылымының
қалыптасуында славян тілдерінің әсері де аз емес.
Себебі түркі-славян (тілдік, этномәдени) байланысының тамыры
тым тереңнен басталып, ұзаққа созылғаны белгілі. Қазақ жазба-
әдеби тілі өзінің барлық құрылымдық салаларында ХІХ ғ.
екінші жартысында жеке, дербес тіл болып қалыптасып, түркі
немесе кітаби тілдің жалпы стандартынан өзгеше бірыңғай диалект
негізінде құрылып, халық ауыз әдебиетінің ең таңдаулы
дәстүрін дамытты. Бұл тілдің жазба-орфографиялық нормалары
мен стильдік жеке тармақтары қалыптаса бастады. Бұл
процестің сол кездегі халық ауыз әдебиетінің бай
үлгілерінің, сонымен бірге ғылыми-көпшілік, оқу-педагогикалық және
көркем шығармалардың басылуымен, газет, журналдар беттерінен
орын алуымен де байланысты екенін айта кету керек.
Әдеби тілдің әрі қарай дамуы мен жетілуі көрнекті ақын,
жазушылардың, мәдениет қайраткерлерінің есімімен, ал кеңестік
дәуірде көп жанрлы көркем әдебиет, газет-журнал, оқу-педагогикалық,
ғылыми-техникалық әдебиеттердің, энциклопедия мен сөздіктердің
басылуымен, сонымен бірге бұқаралық ақпарат құралдарының,
театр, кино т.б. өнер салаларының кең таралуымен байланысты болды.
Осының бәрі әдеби тіл және оның жанрлы-стильдік жіктелуінің әрі қарай
дамуына, сөздік құрамның байып, лексика-грамматикалық, жазба-
орфографиялық, дыбысталу т.б. нормаларының жетілуіне әсер
еткен қуатты факторлар болып табылады [13,68]
Дегенмен, осындай даму кезеңдерінен өткен қазақ тілін
өзін қоршаған тілдік әлемнен оқшау тұрған өзгеше тіл деп
ойлауға болмайды. Керісінше, ол басқа түркі тілдерімен алыс,
жақын туыстық қатынастарды сақтай отырып, өзінің табиғи
ерекшеліктерімен қыпшақ тобына жататындығын айқын көрсете
алатын тілдер санатына жатады. Қазақ тілінің феномендік
құбылыс екені оның түркі тілдерінің ежелгі бастауларымен
туыстық қатынасын жалғастыра отырып, тіпті қыпшақ тобындағы туыстас
тілдерден өзіндік белгілері мен тілдік сипаттары арқылы ерекшеленуіне
байланысты. Бұл – табиғи құбылыс. Сонымен, қазақ тілін толық
сипаттау үшін оның ұқсас жақтарын ғана айтып қоймай,
сонымен қатар оның тарихи даму кезеңдеріндегі жағдайын да
ескерген жөн.
Оның жалпыхалықтық және әдеби нормалары туыстас тайпалар тілдерінің
ерекшеліктерін саралап таңдау негізінде қалыптасқаны белгілі. Олардың
тұрақтылығы мен тұтастығы да осында жатыр. Алайда, бұл өте
күрделі процесс және әдеби тіл нормаларды
бірыңғай жағдайға келтіру ұзақ уақытты талап етеді.
Осыған байланысты ХҮ ғ. дейінгі жалпыхалықтық қазақ тіліндегі
туыстас тайпалық тілдердің ізін анықтау дәл қазір өте
қиын. Дегенмен, жекелеген ғалымдар бұл іздерді
жалпыхалықтық тіл нормаларынан емес , сол кезеңдердегі нақты
ауыз әдебиеті шығармаларынан қарастырып, мәселен, Едіге, Ер
Сайын шығармаларының тілінде – Алшын тайпаларының тілдік
элементтері, Қобыланды батыр поэмаларының тілінде – Керей,
Алпамыс батыр, Мухаббат-намеде - Қоңырат, ал
Надж аль - Фараджде - Кердер тайпасының тілдік
элементтері байқалды деген пікір айтады. Расында да,
тайпа тілдерін әлі күнге дейін жергілікті тіл
ерекшелігі ретінде сақтап қалғандығы белгілі.
Сонымен, қыпшақ тобына жататын түркі тілдерінің ішінде
дербес те ірі саналатын қазақ тілінің
сипаттамалық қасиеттері мен құрылымдық ерекшеліктері
классификациялық белгілері ретінде оның жалпыхалықтық негізде
қалыптасуы көрсетіледі.
Қазақ тіліне тән негізгі классификациялық белгілер мен
құрылымдық ерекшеліктерге мыналар жатады:
1. Сингармонизм заңдылығының тұрақтылық дәрежесіне қарай
қазақ тілі сингармонды түркі тілдер қатарына, ал
оның жүзеге асырылуы жағынан қырғыз тілінен кейінгі
екінші орында тұрады.
2. Жалпытүркілік (ш) дауыссызына қазақ тілінің (с)
дыбысы сәйкес келеді: тас, қас, қыс т.б.
3. Жалпытүркілік (й) дыбысына қазақ тіліндегі (ж) дыбысы сәйкес
келеді: жыл, жас, жел т.б.
4. (д-з-й) дауыссыздарының медиалдық қатарында
жалпытүркілік (д-з) дыбыстарына қазақ тілінде (й) дыбысы сәйкес
келеді: қайық, қайың т б.
5. Жалпытүркілік қатаң (ч) дауыссызына қазақ тілінде
(ш) дыбысы сәйкес келеді: шаш, ши, шеге т.б.
6. Оғыз тілдеріндегі (г) дауыссызына қазақ тілінде қатаң
(к) дауыссыз дыбысы сәйкес келеді: кел, кет, келін т.б.
7. Байырғы бір буынды түркі сөздеріндегі (ғ-қ-у-й)
дыбыстарына қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сөздердің қолданысы
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...3-6
Негізгі бөлім
І. Ескі қыпшақ тілі мен жазба ескерткіштерінің зерттелу
тарихынан
1.1 Қыпшақ тілі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-16
1.2 Қыпшақ жазба ескерткіштері туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7-37
ІІ. Қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі шылау сөздердің
қолданысы
2.1 Жалғаулық шылаулардың қыпшақ жазба
ескерткіштеріндегі қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38-47
2.2 Септеулік шылаулардың қыпшақ жазба
ескерткіштеріндегі қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47-57
2.3 Демеулік шылаулардың қыпшақ жазба
ескерткіштеріндегі қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 62-64
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65-66.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Түркі халықтарының және олардың тілдерінің
өзіндік даму тарихы бар. Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан үнемі даму
үстінде болады. Алайда түркі тілдері сан ғасырлық даму жолында өзінің ілкі
формаларын сақтап қалған. Осындай мәселелер бүгінгі түркология ғылымында
зерттеу нысанына айналып та жүр.
Түркология ғылымының қыпшақтану саласында да түрлі бағыттағы
зерттеулер жүргізілуде. Түркі тілдерінің, әсіресе қыпшақ тілдерінің тобына
жататын қазақ тілі тәрізді тілдердің тарихын танып біліп, зерттеу үшін
олардың тарихи-салыстырмалы грамматикасы, әр тілдің өзіне тән тарихи
грамматикасын жазуда ескі қыпшақ тілдерінің жазба ескерткіштері
материалдары негізінде зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы зор.
Қыпшақтану саласының мәселелері жөнінде жазылған шетел
ғалымдарының еңбектерімен бірге қазақ тіл білімінде Ә. Құрышжанов, А.
Гаркавец, С. Дүйсен т.б ғалымдардың зерттеулерінде қыпшақ тіліндегі жазба
мұралар араб, армян, көне гот жазуларымен хатталып қалған. Осылардың
ішінде армян жазулы қыпшақ жазба ескерткіштері әлі де зерттеуді қажет
етеді. Осыған сәйкес біз дипломдық жұмысымызда армян жазуымен жеткен қыпшақ
тіліндегі жазбалардағы шылау сөздерді, олардың грамматикалық ерекшеліктерін
қарастырмақпыз.
Қазіргі қазақ тілінде шылау сөз табы аз зерттелінгені анық. Шылау
сөздердің қалыптасу, даму тарихына шолу жасай отырып, зерттеп- зерделеуде
орта ғасыр жазба ескерткіштерінің, оның ішінде армян жазуымен жеткен қыпшақ
тіліндегі жазба мұралардың да орны айрықша. Осындай тарихи жазба ескерткіш
материалдарына сүйене отырып, шылау сөздердің ерекшеліктерін айқындау
тақырыптың өзектілігін танытады.Зерттеліп отырған тақырып жалпы
түркітанудың, оның қыпшақтану деген ғылыми саласының теориялық дамуына
қызмет етеді, осыған байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарының жандануына үлес
қосады.
Зерттеудің нысаны. Қыпшақ жазба ескерткіштері, шылаулар.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – ескі
қыпшақ жазба ескерткіштеріндегі шылау сөздердің ерекшеліктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
- түркологияның қыпшақтану саласы туралы жалпы мәлімет жасау;
- қыпшақ тіліндегі жазба ескерткіштер туралы түсінік беру;
- қыпшақ жазба ескерткіштеріне тоқталу;
- қыпшақ жазба мұраларындағы шылау сөздерді басқа да түркі жазба
ескерткіштері тілімен және қазіргі қазақ тілімен салыстыру арқылы
ерекшеліктерін айқындау;
Зерттеу жұмысының материалдары мен деректері. Зерттеу жұмысы барысында
армян жазуымен жеткен қыпшақ тіліндегі жазбалар туралы және қазіргі қазақ
тілінің грамматикасына теориялық еңбектер, түркі жазба ескерткіштерінен
(“Тоныкөк”, “Күлтегін”, “Диуани лұғат-ат- түрк”, “Құтты білік ”, “Ат-
тухфа”, “Дана Хикар тілі”, “Оғыз нама ”, “Мухаббат нама”, “Жамиғ- ат-
тауарих” т.б.), сөздіктер, ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи әдіс,
ретроспективтік тәсіл, диахрондық және синхрондық әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- қыпшақ жазба ескерткіштері тіліндегі шылау сөздер өзіндік ерекшелікке
ие (кі- сондықтан, зера- өйткені).
- қыпшақ жазба ескерткіштері тіліндегі шылау сөздерді қазіргі қазақ
тілімен салыстырғанда фонетикалық өзгешелігімен ерекшеленеді (йана –
және, егар - егер, дағы - тағы, мы мі – ма ме т.б ).
- қыпшақ жазба ескерткіштер тіліндегі кейбір шылау сөздер қазіргі қазақ
тілінде еш өзгеріссіз қолданылады (даде, тате, даде, та те).
- қыпшақ жазба ескерткіштердегі шылау сөздерді басқа түркі жазба
ескерткіштері тілімен салыстырғанда фонетикалық өзгешелік байқалады
(армян жазбасы біла; “Күлтегін”: бірле; “Диуани лұғат-ат- түрк”: била,
бирла, біле; “Жамиғ-ат-тауарих”: билән).
- қыпшақ жазба ескерткіштері тілінде қолданылған “біла” (бірге )
шылау сөзі қазіргі қазақ тілінде -мен, -бен, -пен түріндегі көмектес
септігінің жалғауы ретінде қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ескі қыпшақ жазба ескерткіштері туралы
1.1. Қыпшақ тілі туралы
Қыпшақ - қазақ халқының т.б. түркі халықтарының негізін құраған ежелгі
тайпа, орта ғасырларда Орталық Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі
тайпалар бірлестігі. Мұсылман деректерінде оларды қыбшақ, кипчак, батыс
еуропалықтарда коман, ал орыс жылнамаларында половцы деп атаған. Алғаш
рет Қыпшақ атауы ежелгі түркінің Шине Усу ескерткішінде (760 ж.) кездеседі.
1496 жылға дейін орталығы Каменец - Подольск қыпшақтары болған бұл қоныста
іс қағаздары үш тілде (поляк, қыпшақ, украин) жүргізіліп, XVІІ ғасырларға
дейін қыпшақ тілінде көптеген грамматикалық оқулықтар, қыпшақша-армянша
сөздіктер, Інжілдің қыпшақша аудармасы, кеңсе қағаздары мен тарихи
шежірелер, т.б. еңбектер жарық көрді.
Қыпшақтану - орта ғасыр қыпшақтары мен қазіргі қыпшақ тілдес халықтар
туралы зерттеулердің ғылымдағы жиынтық атауы. Француздың атақты
түркітанушысы Жан Дени мен поляктың белгілі ғалымы Е.Триарский армян
жазуымен қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштерді (ол кезде қыпшақ тілінде
сөйлеп, қыпшақ тілінде құдайға құлшылық ету дұғасын оқитын армяндар болған)
Армян-қыпшақ әдебиеті деп, өз алдына бөліп алып зерттейді [1, 446-447].
Жазба деректерде қыпшақтар 8 – ғасырдан бастап жеке бір халық есебінде
аталады. Одан бұрын олар жалпы түркі тайпаларының бірі болып саналған да,
солардың тарихымен араласып бірге өмір сүрген. Көне түркі тілдерінің бір
эпитафиялық (мола басына қойылған) ескерткішінде қыбчақ сөзі жазылып
қалған: ұйғыр қағанатын (744-840) ұйымдастырушылардың бірі Элетмиш Білге-
қаған (747-759) қабірінің басына қойылған (745). Онда түрік мемлекетінде
қыпшақтар бізді елу жыл билеп тұрды делінген (қ.
Мойун-Чур ескерткіші). Араб авторларының ішінде Ибн Хордадбех (820-912)
бірінші болып осы қыпшақтардың өзінің Китаб-ал-масалик ва-л-мамалик
(Мемлекеттер, жол қатынастары туралы кітап) деген еңбегінде атап өтеді.
Мәліметтерге қарағанда, қыпшақтар он-ұйғырлар басқарып тұрған тоғыз-
оғыздардың 691-742 ж. сюзерендік (басшылық) жоғары өкімет билігін қолында
ұстап тұрған. Осы кезден бастап Қимақ қағанатының белді бір тайпасы болып
саналатын қыпшақтардың тарих сахнасындағы өзіндік өмір жолы өрістей
бастайды.
Бұдан әрі қыпшақтар үлкен бір іргелі ел есебінде Орта ғасырдағы түрік
халықтары мен басқа да жұртшылықтың арасында көзге түсіп, көрнекті роль
атқарған. Жалпы Шығыстану ғылымында (ориенталистикада) қыпшақтар (олардың
тарихы мен тарихи ескерткіштері, этнографиясы мен генезисі, қоғамдық-
әлеуметтік өмірі мен халықаралық қатынасы, тілі мен әдебиеті, рухани
тіршілігі мен діні т.б.) туралы мәселелер әр жерде (әр тілде, әр елде)
көптен бері сөз болып келеді. Мысалы, дүниежүзі түркологиясының көрнекті
өкілдері қосылып жазған Түркі филологиясының негіздері деген екі томдық
кітапта (Виесбаден, І т.,1958; 1964, неміс тілінде) немістің көрнекті
түркітанушысы А.М.фон Габен Кодекс Куманикус тіліндегі жұмбақтар мен діни
текстерді Коман әдебиеті деп зерттесе (243-250 б.), енді бір түркітанушы
Қыпшақ әдебиеті деп басқа түрлі ескерткіштерді сөз етеді(275-303 б.). Ол
Қыпшақ әдебиетін екі топқа бөліп қарайды: а) Хорезм және Алтын Орда
әдебиеті; ә)Мәмлүк-қыпшақ әдебиеті .Соларды бір жерге жинастырып, қыпшақ
кітапханасын , ұйымдастыруға да болады. Әр саладан өзінше қор жинау қажет,
мысалы, Қыпшақ тілінің қазынасы, қоры сияқты [ 2,174] .
Б.Көмековтің еңбектеріне байланысты бұл бағыттың салдарлы нұсқасы да
айқындала бастады [3,86] . Қыпшақтанудың тілге байланысты саласы академик
Н.Т.Сауранбаевтың еңбектерінде көрініс тапқан [4,241 ]. Қазіргі
дүниежүзілік түркітанудың бір тармағы ретінде қыпшақтану ғылымының өз
алдына отау тігіп алғаны айқын құбылыс. Ол (қыпшақтану) – қыпшақ тілдерінде
сөйлейтін (және бұрын сөйлеген) халықтардың тілдерін, тарихын, әдебиетін,
фольклорын, мәдениетін зерттейтін гуманитарлық пәндердің комплексі
(жиынтығы). Осы жерде қыпшақтардың музыка өнеріне байланысты бір мысалды
айта кету керек: Кодекс Куманикус қолжазбасының (ХІІІғ.) 149-150
беттерінде нота жазулары бар, олардың ара-арасына діни өлеңнің мәтіні
келтірілген. ҚР ҒА-ның корреспондент-мүшесі Б.Ерзаковичтің зерттеулері
бойынша, бұл нотация Римдегі католик шіркеуінде Құдайға құлшылық ету
үстінде айтылатын хоралдың (әдетте міндетті түрде айтылуға тиісті діни
әндердің) бір дауыспен айтылатын түрі болып шықты. Ол қазақ тіліндегі Елім-
ай әнімен өзектес келеді екен. Екі әннің профессионалдық ерекшеліктері мен
өзара тамырлас, қандас, біртұтас бір ән екендігін Б.Ерзакович үлкен
шеберлікпен дәлелдеп берді. Оны Казахстанская правда газеті Духовные
ценности деген айдармен орынды жариялады (15.9.1996). Бұл іспеттес
материалдар, әрине, қыпшақтану саласының бір тармағы есебінде өз алдына
жеке талдап, зерттеуді қажет етеді. Қыпшақтану ғылымының өсіп-өркендеу
барысында көптеген елдердің түркітанушылары тынбай атсалысып келеді [
2,251].
Қыпшақ тілдері – Орта Азия мен оған шектес жатқан бірқатар түркі
халықтарының тілі. Қалыптасу тегіне, аймақтық таралым өрісіне, тілдік
ерекшеліктеріне байланысты және жалпы түркі тілдеріне қатысы тұрғысынан
алғанда қыпшақ тілдерінің классификациялануы әрқилы:
1. а) Поволжье-Орал маңы тобы. Негізгі тілдік ерекшеліктері еи, оу
алмасуы болып келетін татар, башқұрт тілдері осы топқа жатады; ә) Орта Азия
тобына негізгі тілдік ерекшелігі ретінде шс алмасу анық байқалатын қазақ
тілі, дауыстылар үндестігі толық сақталған қырғыз тілі, сондай-ақ
дауыстылар үндестігі толық сақталмаған өзбек, қарақалпақ, ұйғыр тілдері
жатады; б)Оңтүстік-батыс тобы құмық, гагауыз тілдерінен тұрады
(В.Богородицкий, 1934).
2. В.В.Радловтың пікірінше (1882), бірқатар Батыс Сібір диалектілері,
қазақ, қырғыз, башқұрт, татар, қарақалпақ (шартты түрде) тілдері қыпшақ
тілдерінің батыс тобына, ал азербайжан тілі, кейбір қырым татарлары
сөйленісі қыпшақ тілдерінің Орта Азиялық тобына жатады;
3. Қыпшақ тілдеріне жататын қазақ, қарақалпақ, ноғай, қырғыз, құмық,
қарашай-балқар, қарайым, татар, башқұрт тілдері, сонымен қатар жазба
ескерткіштерде сақталған құман тілі түркі тілдерінің Батыс тобын
(М.Р.Рясяненде Солт.-Батыс тобын) құрайды.(Г.Рамстедт,1939). Аталмыш
бағамды И.Бенцинг және К.Менгес пікірлері де қуаттайды (1959).
4. Қыпшақ тілдерінің қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты
классификациясы: 1) Қыпшақ тобы: а) Қыпшақ- половецтер тармағы (қыпшақ,
половец, қарайым, құмық, қарашай-балқар, қырым татарлары тілдері); ә)шақ-
қырғыз тобы ( көне қырғыз, қырғыз және алтай тілдері ) осы қатарды түзеді
(Баскаков Н.А.,1969 ). Қыпшақ тілдерінің табиғатына байланысты әрқилы
классификациялық бағамдардың ұсынылу себебі түркі халықтарының түрлі
тарихи, әлеуметтік-қоғамдық құбылыстар әсерінен туындаған. ҮІ-ІХғ. Және ХІ-
ХІІІ ғ-дағы миграциялық ағымдарында және тілдік ерекшеліктерінде жатса
керек. Қазіргі қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қарайым, қарашай-
балқар(малқар), құмық, қырым татарлары тілдері қыпшақ тілдерінің
негізгілері болып саналады [2,248]
Қыпшақ тілінің зерттелу тарихы әйгілі ғалым, филолог, қоғам қайраткері
- Хас Хаджиб Махмуд ибн әл-Хусейн ибн Мухаммед әл-Қашқаридың атымен
байланысты. Ол өзінің Дивану луғат-ит-түрк (Түркі тілдерінің сөздігі)
деген еңбегінде (XІ ғ.) көптеген түркі тілдерімен қатар қыпшақ тілін де
атты қадағалап зерттеген [5, 22].
Жалпы түркі тілдерінің ішінде әрдайым көбірек зерттелінген және басқа
түркі тілдерінен гөрі көбірек және жиірек, кейде тіпті тұрақты түрде
қолданылған тіл қыпшақ тілі болып қалыптасты. Ол туралы А.Зайончковский
былай деп жазды: Арабские филологи проявляли большой интерес к тюркскому
языку со времен раннего средневековья, что объясняется тем большим
значением, которое он приобрел в этом государстве. К тому же по этническому
или племенному происхождению тюркоязычные мамлюки были неоднородны.
Основным этническим элементом в государстве мамлюков являлись, вероятно,
кипчаки, так как очень много мамлюков пришли из кипчакских степей.
Вторую значительную этническую группу составляли тюрки – огузы. По
этому для тюркского языка государства мамлюков характерны кипчакские и
огузские элементы.... [2, 22].
Ендігі жерде ескі қазақ тілі мен ескі қыпшақ тілдері жайында тоқталып
өтейік. Сонымен, ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін орта ғасырдың орта
кезеңінен (ІX -XІІІғ.ғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрк, түрік сияқты
жалпы атаумен, ал жазба мұралары ескі түркі жазба ескерткіштері деген атпен
белгілі. Әрине қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі арқылы ескі түркі
тілдерімен де, көне түркі тілдерімен де тарихи тұрғыда өзектесіп жатады.
Көне түркі тілдерінің (V - X ғ.ғ.) кезінде қазақ деген сөз дәл қазіргі
мағынасында айтылмаған, ал ескі түркі тілдерінің кезінде (XІ–XV ғ.ғ.) қазақ
деген сөз жазылып қалғанымен, оның беретін мағынасы дәл қазіргідей
болмаған, яғни ол этникалық термин емес, бейтарап сөз болған. Оның көнелік
сипаттары көне түркі жазба нұсқаларының тілінен айқын байқалып отырады.
Жалпы алғанда, ескі қазақ тілі өз дамуында үш дәуірді басынан кешірді:
а) қалыптасу дәуірі (XІ - XV ғ.ғ.);
ә) даму мен жетілу дәуірі (XV - XІX ғ.ғ.);
б) жаңа дәуір, яғни оның одан әрі де өркендеген уақыты (XX ғ.).
Ескі қазақ тілі – орта ғасырларда (XІV-XVІІғ.) қолданылған қазақ
халқының тілі. Бұл кезде белгілі бір бөлігі қыпшақ аталған түркі
тайпаларының бірлестіктері Алтын Орда мемлекетінен бөлініп шығып, қазақ
деген этникалық атқа ие болып, хандық мемлекет ретінде өз алдына этнос
болып қалыптасқан. Ескі қазақ тілі өзінің бастау көзін орта ғасырдың орта
кезеңінен (ІХ-XІІ ғғ.) алады. Ол кездегі халықтар түрктүрік,түркі сияқты
жалпы атаумен аталып, сол дәуірдегі жазылып қалынған мұралар ескі түркі
ескерткіштері деген атпен белгілі болған. Алғашқы орта ғасырдан (Y-YІІІ
ғғ.) қалған жадыхаттарды көне түркі ескерткіштері деп есептейді . Әрине,
қазіргі қазақ тілі өзінің ескі түрі арқылы осы айтылған тарихтың
қойнауына қарай үңілсек, ескі түркі тілдерімен де, көне түркі тілдерімен де
тарихи өзектесіп жатады. Оның кейбір ерекшеліктері мен тамырлары алтай
тілдерімен (олар арқылы орал тілдеріменде) араласып кетеді, демек, біз өз
тіліміздің пайда болу (жаратылуы) табиғаты мен өзгеруінің эволюциялық
жолдары антикалық дәуірден (прототүркі дәуірінен, б.з.д. ІІІ ғ.- б.з.д. ІY
ғ. ) іздеуіміз керек (О.Ысмағұлов). Кезі келгенде көне қазақ тілін тіпті
ежелгі қазақ тілі деп те айта беруге болар, бірақ көне түркі тілдерінің
(Y-Xғ.) кезінде, әрине, қазақ (қазақ тілі) деген сөз дәл қазіргі
мағынасында айтылмаған (жазылып та қалмаған), ал ескі түркі тілдерінің
кезінде (XІ-XYІІ ғ.) қазақ деген сөз жазылып қалғанмен,оның беретін
мағынасы дәл қазіргідей болмаған, яғни ол этникалық термин емес, бейтарап
сөз болған (қ.Түркі -араб сөздігі). Алайда қазақ тілінің көне, ескі
тіл екендігін теріске шығаруға болмас-ты. Оның көнелік (ескілік)
сипаттары көне (ескі) түркі жазба нұсқаларының тілінен айқын байқалып
отырады (қ. Көне түркі тілі, Көне түркі жазба ескерткіштері). Тарихи
дәстүр жалғастығына байланысты қазақ халқының ұлт болып
қалыптасуына үлес қосқан рулар мен тайпалардың, ұлыстар мен
халықтардың өз заманында қолданған тілдері – қазіргі қазақ тілінің
қалыптасуы мен дамуының қайнар көзі, ретроспективті жалғасы болып
табылады. Олар V – XV ғасырларда өмір сүрген бұлғар, қыпшақ, оғыз
және қарлұқ сияқты басты-басты тайпа одақтарының құрамына еніп, солардың
тілінде сөйлеген [6, 113].
Басты бір фонетикалық заңдылықтар д-з-е ( адақ- азақ - айақ), ғ
мен г дыбыстарының й, у болып өзгеруі немесе айтылмай түсіп
қалуы т. б. осы кезде қалыптасқан ( д, з, н, ғ, г ) дыбыстарын
қолданатын тілдер не көне, не ескі болып есептеледі, осыған орай
қазақ тілінде адақтау - айақтау, суғар - суар, жаз-жай сияқты
сөздер кездесе береді). Орта ғасыр түріктерінің, соның ішінде
қоңырат, қыпшақ, алшын, дулат, арғын, керей, найман, жалайыр т. б.
рулар мен тайпалардың, олардың одақтық бірлестіктерінің ауызекі сөйлеу
тілі мен қатар жазба әдеби тілі де болған, ол ауыз әдеби
тілімен қатар өмір сүрген. Сол тілдерде жазылып қалған (немесе
айтылып жүрген) нұсқалар мен ескерткіштер де аз емес: Едіге, Ер
Сайын жырлары (алшындар тілінде), Ер Көкше, Қабанбай батыр (керейлер
тілінде), Мухаббатнаме, Алпамыс (қоңыраттар тілінде), Орхон - Енисей
ескерткіштері (дулаттар тілінде), Наћдж-ул-Фарадис (кердерілер
тілінде), Кодекс куманикус (қыпшақтар тілінде) пайда болған. Әрине,
Ескі қыпшақ тілінің ескерткіштері өз алдына. Қазіргі қазақ
тілінің қалыптасу дәуіріне дейін (ХІ .ғ - ға дейін) оның
өзіндік белгілерінің бәрі де сараланып, өзіндік табиғи қасиеттерін
айқындап, басқа түркі тілдерінен айырым жүйелерін айшықтап бөліп
алған. Олар, сөз жоқ , ғасырлар бойы бір тілге жинақталып, өзара
сіңісіп қалыптасқан. Мысалы, қазақ тілінің ж дыбысымен айтылу
ерекшелігі (жоғарыда көрсетілген) орта ғасырдың орта кезінде пайда
болған. Одан бұрынғы дәуірлерде бұл дыбыстың ешқандай ізі болмаған
(бұл іспеттес фактілері аз емес). ХІ-ХІІІ ғ. қазақ халқының
мәдени өмірінде жаңа құрала бастаған халықтың сөйлеу тілі мен
қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әріден келе жатқан,
поэзия тілінің негізінде ауызша дамыған әдеби тіл
қызмет етті [7,68].
Халық тілінің орайына қарай қалыптасқан іс қағаздары
(кеңсе тілі) мен ғылыми әдебиеттер жазылатын ғылыми стиль), хат-
хабар қағаздарын жазатын арнаулы тіл (эпистолярлық стиль) т. б.
да қоғамдық-әлеуметтік, саяси-әкімгершілік, мәдени-шаруашылық
салаларында қызмет жасайтын жазба тіл әр түрлі стильдер бойынша жүзеге
асу процестерінен көріне бастады. Ол жалпы түркілік, ортаазиялық
жазба әдеби тілмен (түркі деп аталатын тілмен ) байланысты
болды, оған , бірінші жағынан, Орта Азия халықтары тілдерінің
өзара жақындығы мен халықтардың құрдай араласып жатқандығы себеп
болса, екінші жағынан, сол кездегі тілдік материалдардың кейінірек
көбінесе шет өлкелерде (Қазан, Омбы, Орынбор, Санкт-Петербург, Ыстамбул,
Томск, Тройцк, Уфа т. б.) басылып отыруы әсер еткен болу керек.
Ол кездегі қазақ пен ноғай тілдеріне ортақ туындылар әрбір
ұлттық тілдердің тағдырына өз іздерін қалдырды, дегенмен, олар "біршама
қазақыланды". Қазіргі қазақ тіліне қарағанда, ол дәуірдегі тілдің азды-
көпті өзіндік (лексикалық, фонетикалық, грамматикалық, синтаксистік,
стильдік т. б.) ерекшеліктері болды.
Дегенмен, қазіргі қазақ тіліне қарағанда, ол дәуірдегі
тілдің азды-көпті өзіндік (лексикалық, фонетикалық, грамматикалық,
синтаксистік, стильдік т.б.) ерекшеліктері болғандығында ешқандай
дау жоқ. Грамматика саласындағы ерекшелігі деп, қазіргі қазақ
тіліндегі көмектес септік пен жалғаулық шылау қызметін атқаратын мен
қосымшасының bіrlan (бирлєн), іlan (илєн), bіlan (білєн), mіnan (мынан)
түрінде келуін, есімшенің –атын жұрнағының орнына, оның толық
түрі тұрған, ған, тұғын сөздерінің қолданылуын, ашық райлы
етістіктің ІІІ жағына көптік жалғау қосымшасы –лар- лер -дің
қосылуын, сол ІІІ жақтық жалғаудың қалыпты -ды, -ты
қосымшасының - dur, -tur (-дүр, -түр) түрінде келуін айтуға болады
[2, 112].
Ескі қыпшақ тілі -– Х-ХV ғ. Орта Азия аймағы мен оған
шектес өлкелерді мекендеген түркі тілдес халықтар мен
тайпалардың тілі. Ескі қыпшақ тілінің жазба ескерткіштері
негізінен алғанда XІІІ-XІV ғасырларда жазылған. Ғылымға
белгілілері Кодекс Куманикус, Мәмлүк қыпшақтары жазба
ескерткіштері, Армян колониясы жазба ескерткіштері.
Бұлардың ішінде әр тілге (түрік, неміс, француз, венгр, поляк)
аударылып, басылып шыққандары бар, әлі де болса жарық
көрмей, қолжазба күйінде сақталғандары да кездеседі (Санкт-Петербург,
Москва, Киев, Ереван, Вена, Париж, Краков, Варшава, Берлин, Стамбул,
Анкара, Венеция т. б. кітапханаларында), Мәмлүк қыпшақтарының
тілінде 10 шақты грамматикалық, лексикалық, лексикография -
грамматикалық еңбектер туған (онда 11 мың реестрлік сөз бар). Ескі
қыпшақ жазба ескерткіштерінің басым көпшілігі қыпшақ тілінің негізінде
жазылып, кейбіреулері оғыз тілінің әсеріне ұшыраған (Мәмлүк мемлекеті
мен Орта Азия аймағында жазылған мұралар) немесе оғыз тілінің
негізінде, қыпшақ тілінің ықпалына түскен (Хорезм өлкесінде жазылған
нұсқалар). Қайсыбір жазбалар аталған тілдерге бірдей ортақ. Енді
бір топ ескерткіштер қарлұқ тобындағы тілдермен астарлас. Ескі қыпшақ
жазба ескерткіштері тілінің бірнеше диалектикалық ерекшеліктерге
бөлінуі де мүмкін, олар әлі зерттеліп, анықталмаған. Орта ғасырда
жасаған қыпшақ тайпаларының сөйлеу тілі мен әдеби тіл
нұсқасын, олардың тарихи тамырын және қазақ тілінің жалпы
халықтық тіл болып қалыптасу тарихын танытуда ескі қыпшақ жазба
ескерткіштерінің маңызы зор.
Жалпы алып қарағанда, ескі қыпшақ тілінің материалдары
бойынша жазылып қалған жәдігерлік мұралар XІ – XVІІ ғасырлардың
арасын қамтиды. Осы күні қолданылып жүрген қыпшақ тілі
деген тілдің жоқ екендігі белгілі жәйт, бірақ оның
орнына қазіргі қыпшақ тілдері деген атау бар, бұлар
– тірі тілдер. Ескі қыпшақ тілі - әрине, қазіргі
өлі тілдердің санатына жатады. Өз кезінде, сөз жоқ, тірі тіл
болған. Дәл бүгінгі күндері жұмсалып жүрген қыпшақ
тілдері ескі қыпшақ тілінің әр алуан салалары болып
табылады. Қазіргі таңда, мысалы, қазақ тілі деп
аталғанмен, ол бір кездегі қыпшақ тілінің өзгерген, жаңарған, өсу-даму
барысында барынша байып кемелдене түскен. Лексика-
грамматикалық, фонетикалық және синтаксистік құрылымдары жағынан
жетіле түсіп, азды- көпті өзгерістерге ұшыраған, өзінің
ішкі даму заңдылығы бойынша жаңадан даму бағытына
бағынып, белгілі бір типтік қалыпқа түскен, бет-бейнесімен
ішкі мағынасы тіпті бір өзгеріп кетпегенмен,
келбеті мен кейпі (грамматикалық түзілімі мен айтылу,
дыбысталу ерекшеліктері) аз да болса, өзгеріп, өзінше бір
жаңа бейнеге ауысқан. Бір сөзбен айтқанда, қазіргі қазақ
тілі - өз дәуірінің талабына қарай өзгеріп қалыптасқан
ескі қыпшақ тілінің бір түрі, соның материалдық көрінісі.
Басқа тірі қыпшақ тілдері туралы да осыны айтуға
болатын тәрізді.
Ескі қыпшақ тілінің әр алуан материалдары жазылу
орнына қарай әр түрлі жазу нұсқаларымен хатталып қалған.
Солардың басты-басты жазу нұсқасы деп мынадай жазу түрлерін
көрсетуге болады:
1. Готикалық көне шрифтімен жазылған ескерткіш (XІІІ - XІV
ғ.ғ).
2. Араб әрпімен жазылған жәдігерліктер (XІ-XVІ ғ.ғ).
3. Армян жазуымен берілген материалдар (XV-XVІ ғ.ғ).
4. Орыс (кириллица, кейде глаголица) алфавитімен жазылып
қалған деректер (XІ-XІІІ ғ.ғ).
Шығыс Еуропа аймағын мекендейтін кейбір халықтардың
тілінде сақталып қалған және сол елдердің өзіндік жазу
үлгілерімен берілген қыпшақ сөздері мен сөз орамдары (этнотопонимикалық,
ономастикалық т.б. атаулар мен сөз тіркестері [2,24].
Бірінші топқа жататын ескерткіш латын тілінде жазылған,
онда итальян тілінің де бірлі-жарым элементтері бар. Екінші
топқа жататын ескерткіштер классикалық көне араб тілінде жазылған.
Үшінші топқа жататын ескерткіштер тілінде армян тілі мен поляк
тілінің элементтері араласып отырады. Төртінші топтағы
ескерткіштердің тобына қыпшақ тілінен орыс тіліне ауысқан сөздер мен
қысқаша қыпшақша - орысша түзілген сөздіктер жатады. Бесінші топтағы
материалдар көбіне-көп орыс, украин, беларусь, венгер, румын,
чех, югославян, грек, грузин, молдова тілдерінде тағы басқа жерлерде
сақталып қалған қыпшақ тілінің элементтері (адам аттары, жер-су аттары,
қала, мекен-жай т.б. мысалы, Куманов, Кумания, Половцев) жатады.
[2,25].
Орта түркі ескерткіштер тіліндегі көне қыпшақ тілі – орыс тіліндегі
ғылыми еңбектерде – половецкий, поляк, чех тілдерінде - плавецкий,
неміс тілінде – лавенский, фолонский, армян тілінде – хардинский,
венгер тілінде- кунский, батыс Европаның басқа да тілдерінде –
куманский деп аталып жүрген бұл қыпшақ тілінің элементтері
анағұрлым жиі қолданынған құнды ескерткіш – Кодекс Куманикус тілінде
татар тіл і деп те аталады [8,110].
Көне қыпшақ жазба ескерткіштері сияқты Кодекс Куманикус тілі
де түркі тілдерінің даму тарихын зерттеу үшін аса қажет
материалдардың бірі болып саналады. Кодекс тілі – қазіргі қыпшақ
(қазақ, қарақалпақ, қырғыз, татар, башқұрт, қарашай, ноғай, құмық,
қарайым) тілдерінің тарихи даму кезі. Көне қыпшақ тілі, яғни Кодекс
тілінде сөйлеген қыпшақтар, қазіргі қыпшақ тілдері өз алдына
бөлініп, халық тілі ретінде қалыптаса бастаған дәуірде өмір
сүрген. Олар көне қыпшақ тілінің негізінде жасалып, кейінгі
даму кезінде ғана бір-бірінен ажырап дербес тіл дәрежесіне
дейін көтерілген. Сондықтан да көне қыпшақ тілінде қазіргі
қыпшақ тілдеріне тән алуан түрлі өзгешеліктер сол бұрынғы тарихи
тұлғасында тапжылмай сақталып қалған. Бүгінгі қыпшақ тілдерін, сайып
келгенде , осы көне қыпшақ тілінен бастап зерттеу керек.
Ескі дүние ескерткіштері мен қазіргі қыпшақ тілдерін ,
сонау V-VІІІ ғасырлардағы Орхон - Енисей жазу ескерткіштерінің тілі мен
тірі қыпшақ тілдерін өзара жалғастырып, тарихи жағынан жақындастырып
тұратын да осы көне қыпшақ тілі. [9,27-28].
2. Қыпшақ жазба ескерткіштері туралы
Көне түркі тілі - Орта Азия мен Қазақстанның кең байтақ
аймағында ол дәуірде тіршілік еткен көптеген түркі тайпаларының
тірі тілдері мен диалектілерінің бір арнаға тоғысуының көрінісі.
Бұл тіл Тоныкөк (716 ж.), Күлтегін (732 ж.), Білге қаған (735 ж.)
сияқты басқа да түркі қолбасшылардың өмірі мен ерен ерлік істерін
баяндайтын толғауларға, қоштасу, арнау, марапаттау, тұрақты теңеу
түріндегі көркем сөз құралдарының бейнелі де әсем модельдеріне
аса бай болды. Қазақтың көптеген эпикалық мұралары мен ауызекі
түріндегі ақындық шығармашылық тіліндегі бейнелі де көркем
баяндау үлгілерін сол көне түркі (ҮІ-ІХ ғ.) тілінен жалғасып
келе жатқан дәстүр десек, артық айтқандық емес. Алайда,
түркі қағанатының құлауына ( Батыс, Шығысын қоса алғанда)
байланысты жалпы түркі әлемінде, соның ішінде Орта Азия мен
Қазақстанда болған елеулі өзгерістер осы аймақтағы тілдік ортаға әсер
етпеуі мүмкін емес еді. Оған халықтардың көшіп-қонуы, жаңадан
құрылған мәдени орталықтар мен мемлекеттік құрылымдардың пайда болуы,
сондай-ақ ислам дінінің таралуы, соған байланысты араб жазуының кең
өріс алуы – бәрі әсер етпей қалған жоқ. Алғашқы орта ғасырлық
түркілер тілінің тарихын тілге тиек еткенде, көптеген көшпелі
халықтардың қоғамдық-мәдени тұрмыс-тіршілігіне, этникалық, мемлекеттік
құрылымына, тіліне өзгеріс енгізген күрделі тарихи оқиғалар
жайында да айта кеткен жөн. Мұндай оқиғалар қатарына
Шыңғысханның және оның ұрпақтарының (ХІІІ ғ. бастап) Орта Азия
мен Қазақстанды жаулап алуын да жатқызуға болады. Бұл
оқиға, басқасын айтпағанда, бұған дейін өз алдарына жеке-жеке
бытырап жүрген этникалық топтар мен түркі руларын, тайпаларын
қыпшақ тілдік одағының аясына біріктірді (Е.Жұбанов ,Ә.Ибатов). Олар
өзіндік ерекшеліктеріне қарай өзара жіктеле отырып, жалпы
белгілеріне қарай бірікті. Бұл Алтын Орданың, Жошы мен
Шағатай ұлыстарының ыдырап, бірқатар жеке тілдердің, оның
ішінде қазақ тілінің де бөлініп шығуына әкелген
кезеңге сәйкес келеді (Греков Б.Д., Якубовский А.Ю.) Сондықтан
да орта ғасырларда (Х-ХІ ғ.) өзара туыстас ондаған
түркі тілдері мен сөйленістерінің жалпы типологиялық ерекшеліктерін
қалыптастыру арқылы қыпшақ тобын құруға оның құрылымдық
тұтастығын сақтап, Еуразия өлкелеріне кеңінен тараған басқа
да тілдік топтардың арасында басымдық жағдайға ие болуына
себепші болған қыпшақ тілдік одағының сипатына тоқталған
жөн. Шындығында да, жалпыға ортақ бастауы бір, бірақ
өзіндік құрылымдық белгіге ие, көптеген ру-тайпа тілдері
мен сөйленістерінің арасында қыпшақтық бөлік ХҮ ғ. қарай
басым түсіп, орта ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда,
Поволжье мен Кавказда, Венгрия, сондай-ақ Мәмлүктер Мысыры мен
Сирияда қыпшақ тобына жататын тілдер кеңінен қолданылады. Мұның
бәрі кейінірек іштей жіктеліп, бірігулері нәтижесінде аймақтық және
жеке тілдердің қалыптасуына әкелді және олар мәдени-әкімшілік ортплықтар
маңайында шоғырланды. Сол уақыттың өзінде-ақ жалпы Дешті Қыпшақ түркілері
тілі туралы ғана емес, сондай-ақ Мәмлүк, Поволжье, Орталық Азия,
Қазақстан қыпшақтарының тілі туралы да айтуға болатын еді. Міне,
бірқатар елдердің тарихи дамуындағы осы бағыт қыпшақ тобына
жататын қазақ, ноғай, татар және т.б. жеке тілдердің
құрылуына (ХҮ ғ.) әкелді. Сөйтіп, қыпшақ тілдері қауымдастығы
(Х-ХҮ ғ.) бұл топтағы тілдерді тоғыстырып, өзара жіті қарым-
қатынасқа түсіруші ортаға айналып, көптеген жақын, туыстас
тілдері мен сөйленістерін өз шеңберінде біріктіре алды,
типологиялық жағынан бір, құрылымдығы тұтас, сөздік қоры ортақ
өзіндік ерекшелікке ие түркі тілдерінің тобын құрды.
Қазақ халқының және оның тілінің қалыптасуындағы этнотуыстық және
этнолингвистикалық процестерді дәл осындай тарихи қатыста қарау
жөн. Ол – этностың өзіндік санасымен байланысты: этнос ұғымының
тұтастығын, рухани, территориялық және психологиялық т.б.
бірлігін сезіну. Бұл процесстер уақыт жағынан алғанда қазақ
жерінде мемлекеттің құрылуымен тұспа-тұс келеді. Орта Азия мен
Қазақстанда жасаған өзге халықтардай қазақ халқының тарихы
үшін де ғасыр дәуірінің мәні ерекше. Бұл дәуірде аталған
халықтардың қоғамдық, рухани өмірі мәдени оқиғаларға толы болды. Мұның өзі
тіл жағдайына, нақты тілдердің тағдырына әсер етті.
Осыған байланысты жалпы, аймақтың, нақты қыпшақ және
аралас қыпшақ-оғыз тілдерінде бірқатар көркем эпистолярлық,
филилогиялық, тарихи, діни, жағрапиялық, агиографиялық және басқа
шығармалардың дүниеге келгенін атап көрсетуге болады. Мұндай
жазба ескерткіштер ғалымдарға олардың тілін талдап арасындағы кеңістік-
уақыт байланысын, тектік жақындығы мен алшақтығын және өзге де
ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. ХІІІ-ХІҮ ғ. Дешті
Қыпшақтан Мәмлүктер Мысыры мен Сирияға дейінгі аймаққа үкімін
жүргізген Алтын Ордаға қызмет еткен қыпшақ әдеби тілінің
түрлі аймақтарда өзіндік жергілікті ерекшеліктері бар диалектілері
де болды. Бұл , біріншіден, табиғи-жағрапиялық жағдайларымен
ерекшеленген түрлі мәдени-әкімшілік орталықтардың жергілікті
бағыт-үрдісіне, екіншіден, әрбір аймақта жеке-дара қыпшақ әдеби
тілін түзуге және сол әдеби тілдің негізін құрайтын
әрбір қыпшақ тілдерінің өзіндік ерекшеліктерін сақтап
қалуға ұмтылуына байланысты еді. Қалай болғанда, осы ортағасырлық
қыпшақ әдеби тілінің қалыптасуына жағрапиялық тұрғыдан Дешті-Қыпшақ,
ал тілдік тұрғыдан сол кезеңде түркі тілдерінің бүкіл
қыпшақ ішінде басыңқы (жетекші) болған қыпшақ-қуман
диалектісі ұйытқы болды. Қазақ тіліне келер болсақ, ол
аталмыш жетекші топпен тікелей этнотуыстық және этнотілдік қазақ
халқының құрамына енген қыпшақ ру-тайпалық одағы қатынасы арқылы байланысты
еді. Дегенмен, қазақ тілінің түпкілікті қалыптасуында ( ХҮ ғ.) шешуші
роль атқарған себептердің бірі – геосаяси орта еді. Зерттеуші
ғалымдар қазақ тілінің тарихына тікелей немесе жанама түрде
қатысы бар көптеген ортағасырлық жазба ескерткіштерді зерттеу
арқылы бұл пікірді анықтай түсті. Осылардың ішінде мына филологиялық
шығармалар ерекше назар аударады:
1. Латынша-парсыша-қыпшақша сөздік (1245 ж.). Мұнда Евангелияның
және т.б. діни мәтіндердің қыпшақ тілінде жасалған аудармасы
берілген. Ғалымдардың пікірінше, бұл еңбек өзінің құндылығы
жағынан қазақ тілінің ортағасырлық тарихын зерттеу ісіне үлкен үлес
қосарлық жазба ескерткіш.
2. Бүкіл әлемге белгілі қыпшақ тілі жазба ескерткіші
(ХІІІғ.а.-ХІҮ ғ. б.) – Кодекс Куманикус. Бұл еңбектің тілі –
Алтын Орда кезеңінде қалыптасқан қыпшақ әдеби тілінің негізі
болуға жақын тұрған қыпшақ-куман диалектісі.
3. Бізге әзірге тізім бойынша ғана жеткен қаңлы
тілінің сөздігі – Табби йун әл-луғат әт түркі әл-лисан әл-
Қанғли (ХІҮ ғ.б.). Белгілі түркі ғалымы, проф. М.Ф.Копюрлидің айтуына
қарағанда, бұл лексикографиялық шығарманың авторы - филолог-ғалым
Мухаммед Ибн Қаис.
4. Бұл орайда Жамал ад-Дин ат Түркидің Бұлғат әл-мұштақ
фи луғат әт түрки уа-л-қыпшақ (ХҮ ғ.1-ж.) атты араб-қыпшақ тілдері
сөздігі ерекше назар аударады. Түркі тілді шығармалардың
ішінде бұл сөздік тікелей қыпшақ лексикасына арналған. Қазіргі ғылыми
айналымда жүрген авторлары белгілі ортағасырлық қыпшақ жазба
ескерткіштері болып табылатын осы еңбектер, бір жағдайда – осы тілдің
лексика-грамматикалық құрылымын зерттеуге немесе осы тілді оқып үйренуге,
үйретуге арналса, екінші жағынан - түрлі жанрдағы көркем
шығармалар жазуға және имандылық-этикалық норманы, эстетикалық танымды,
сондай-ақ шариғаттың шарт-заңдарын түсіндіруге арналған. Олардың бірі
– Абу Хайанның (1313 ж.) Китаб әл сурак ли-лисан әл-атрак атты
шығармасы, ол ортағасырлық қыпшақ тілін үйрену үшін
жазылған практикалық құрал болып табылады. Сол сияқты, қыпшақ,
оғыз және т.б. тілдерді үйрену үшін Мысырда (ХҮ ғ.) жазылған
араб филологтарының еңбектерінен Әл-қауанин әл-куллия ли-адабт әл-
луғат әт-түркие, сондай-ақ филологиялық еңбек Кітаб әт-тухфат
аз-закийа фил-луғат ат-туркийя және т.б. осы сияқты
шығармаларды атап өтуге болады. Бұл шығармалардың
жағырапиялық тұрғыдан бір аймаққа шоғырлануы, зерттелініп
отырған тілмен емес, бірге олардың авторлары, құрастырушылары,
аудармашылары туралы, сондай-ақ олардың тіршілік еткен, туып өскен жерлері
мен қалалары туралы мәліметтерінің де мәні айрықша. Мысалы,
олардың арасында Орта Азия мен Қазақстаннан, оның Фараб, Сығанақ,
Сауран, Яссы, Барчинкент т.б. қалаларынан шыққан авторлар
да аз емес. Өз уақытында көпке белгілі болған ғалым Хамиди
әл-Асими Барчинлиғ (ХІІІ ғ.) төменгі Сырдария бойындағы Барчинкент
қаласынан шыққан. Оның замандасы ғалым Хусам Ад-дин да осы
аймақтан, ол өзінің шығармаларын үш тілде – шешен араб
тілінде (фасих), өткір парсы (малих) тілінде және шыншыл татар
(сахих –яғни қыпшақ) тілдерінде жазған. Фараб (Отырар) қаласынан
шыққан ғалымдардың үлкен бір шоғыры өз шығармаларына
ғылымның түрлі саласын арқау етті. Біздің қолымызда
Дешті Қыпшақтан және Алтын Ордадан кейінгі сол сияқты Еділ, Хорезм,
Қырым тәрізді мәдени орталықтардан және т.б. аймақтардан шыққан
авторлардың әдеби туындылары тұтас бір тізбегі бар. Мысалы, Сейф
Сарайдың Гулистан бит-түркиі (ХҮ ғ.) Құтыбтың поэтикалық
шығармасы – Хұсрау уа Ширин , Жошы ұлысының Шығыс бөлігінен
шыққан Хорезмидің Мұхаббатнама дастаны т.б. Ғалымдардың
пікірінше, Мұхаббатнама және Гулистан аралас оғыз-қыпшақ тілінде
жазылған. Немесе Мәмлүк қыпшақ тілінде жазылған еңбектердің бірі
Абу-л-Лайат ас-Самарқандидың Китаб Мұқаддимасы өз уақытында
Мәмлүк мемлекетінде ғана емес, одан тысқары аймақтарға да
кеңінен тараған. Ең көне поэтикалық шығарма құл Ғалияның
(1183-1236) Қисса-и-Жүсіп поэмасы – құраннан алынған Жақып
пайғамбардың және аға-інілерінің іштарлығынан құрбан болған
оның ұлы Жүсіп Әулиенің ғибратты істері туралы әңгіме.
Бұл қыпшақ тілінде жазылған. 1839 жылдан соң 70-тен астам
рет басылым көрген діни мазмұндағы ең көп тараған шығарма.
Осы тәріздес қыпшақ тілінде жазылған ортағасырлық жазба
ескерткіштер тізімін жалғастыра беруге болады. Қандай да
тарихи жағдайлар мен этнолингистикалық ортада болмасын қазақ тілінің
қалыптасуына ең басты негіз болатын мынадай үш себептің маңызды
болғанын атаған жөн. Олар:
а) оның негізін құраушы туыс тайпа тілдерінің өзіндік табиғаты;
ә) оның көне түркі тілдерімен дәстүрлік жалғастығын
мойындау;
б) оны қоршаған тілдермен этномәдени орталардың әсері.
Қазіргі қазақ тілін ру-тайпалық тілдердің ұзақ тарихи даму
барысында қалыптасып, тұтастыққа қолы жеткен бір бүтін тіл деп
қабылдасақ, ол өзінің ұзақ тарихының көне, орта және қазіргі даму
кезеңдерінде әр алуан жағдайларды басынан кешіргенін мойындағанымыз жөн.
Қазақ тілімен байланысты тілдерді екі топқа бөлуге болады :
туыстас, түркі тектес тілдер мен туыс емес тілдерді жатқызуға болады.
Осыған орай, қазақ тілінің туыстас (түркі) және туыс емес ( әр түрлі
құрылымды) тілдермен байланысуының сипаты мен нәтижелері бірдей еместігін
көрсеткен жөн. Туыстас тілдердің қыпшақ тілі қауымдастығы аясында
байланысуы, әдетте, олардың құрылымдық бөлшектерінің өзара кіріге
сіңісуіне және ортақ текті белгілерінің қалыптасуына әкелді. Қыпшақ
тілі болмағанымен , өзгедей туыстас тілдердің де ықшамдалуы өзара
қарым-қатынасқа және өзара ықпал етуге әкеліп соғады, сонымен
қатар мұндай жағдайда сол тілдердің кейбір бөлшектерінің бір-біріне
енуі, не кірігуі байқалады. Қазақ тіліндегі қарлұқ, оғыз, селжук
тілдерінің элементтерін, міне, осы тұрғыдан түсіндіруге
болады.
Қазақ тілінің туыстас емес тілдермен әр дәуірде болған
қарым-қатынас оның құрылымында өзіндік із қалдыруы мүмкін
дедік. Осы арада қазақ тілі тарихының көне, орта дәуірінде қытай тілімен
қарым-қатынаста болғандығы туралы сенімді түрде айтуға болады
. Ол жайында қытай жазбалары мен хандар жылнамаларында ғана
емес, қазақ пен өзге де түркі тілдерінде қолданылып
жүрген қытай тілі элементтері де дәлел бола алады.
Қазақ тілінің лексикалық иран және араб тілдерінің әсерін
ерекше атап өткен жөн. Бұл Қазақстанда негізінен алғанда
Саманидтер билігі тұсында (ҮІІІ-ІХ ғ.) болып, оның өзі Қашғардан
Сырдарияға дейінгі үлкен аймақты мекендеген көптеген түркі
халықтарының тіліне, келешек тағдырына әсерін тигізгені
белгілі. Араб шапқыншылығына байланысты (ҮІІІ ғ.) Іле және
Сырдария өлкелері арасында ислам діні қанатын кең жайды.
Осы кезеңде араб, ал кейбір мәдени орталықтарда – парсы тілдері
діннің ғана емес, мемлекеттік іс-құжат тілінің де қызметін
атқарды, төлтума көне түркі әдеби тілінің , ауызекі поэтикалық
шығармалық тілінің қолданылу аясы шектеле түсті. Араб-парсы
тілінің әсерінен түркі тілдерінің құрылымдық жүйесіне бірқатар
өзгерістер енді, ол күні бүгінге дейін байқалады [ 10 52 ]
Қазақ тілінде және басқа да қыпшақ тілі лексикалық құрамында
монғол сөздері де біршама орын алады. Олардың тілдік
табиғатын ғалымдар екі түрлі бағытта :
1) түркі-моңғол тілдерінің тектік туыстығы (алтай тектегі
болжамын жақтаушылар ұсынысы) ретінде және
2) олардың ұзақ тарихи байланысының нәтижесі ретінде түсіндіріп
келеді [11 86] Қыпшақ тілдері, оның ішінде қазақ тілі
туралы Қазақстан мен Орта Азияны және т.б. аймақтарды
Шыңғыс ханның жаулап алуына қатысты айтқанда, түркі-моңғол
тілдерінің байланысын сөз алмасу тұрғысынан сипаттауға
болады. Бұл байланыстар соғыс пен бейбіт кезеңдерде, жалпылама
қостілдік қарым-қатынас жағдайында да жергілікті түркі
тілдері өзіндік басымдық қалыптарын сақтады. Түркілер арасында
қалған моңғолдардың аз сандылығы түркі халықтары арасындағы
шашыраңқылығы, исламды қабылдауы, оларға түркі халықтары әдет-ғұрыптарының
әсері – осының бәрі моңғол әсерін тереңдете алмайды.
Дегенмен, қазақ және басқа да түркі халықтарының сөздік
құрамында моңғол-түркі сөздерінің ортақтығы, қатар қолданысы
пайда болды. Мұның көзін жоғарыда айтылған байланыстарға қоса
олардың тектестігі мен туыстығынан да іздеген жөн
[12,55]
Тарихи даму барысында қазақ тілінің, сондай-ақ түркі
тілдерінің қыпшақ тобына тән лексикалық құрылымының
қалыптасуында славян тілдерінің әсері де аз емес.
Себебі түркі-славян (тілдік, этномәдени) байланысының тамыры
тым тереңнен басталып, ұзаққа созылғаны белгілі. Қазақ жазба-
әдеби тілі өзінің барлық құрылымдық салаларында ХІХ ғ.
екінші жартысында жеке, дербес тіл болып қалыптасып, түркі
немесе кітаби тілдің жалпы стандартынан өзгеше бірыңғай диалект
негізінде құрылып, халық ауыз әдебиетінің ең таңдаулы
дәстүрін дамытты. Бұл тілдің жазба-орфографиялық нормалары
мен стильдік жеке тармақтары қалыптаса бастады. Бұл
процестің сол кездегі халық ауыз әдебиетінің бай
үлгілерінің, сонымен бірге ғылыми-көпшілік, оқу-педагогикалық және
көркем шығармалардың басылуымен, газет, журналдар беттерінен
орын алуымен де байланысты екенін айта кету керек.
Әдеби тілдің әрі қарай дамуы мен жетілуі көрнекті ақын,
жазушылардың, мәдениет қайраткерлерінің есімімен, ал кеңестік
дәуірде көп жанрлы көркем әдебиет, газет-журнал, оқу-педагогикалық,
ғылыми-техникалық әдебиеттердің, энциклопедия мен сөздіктердің
басылуымен, сонымен бірге бұқаралық ақпарат құралдарының,
театр, кино т.б. өнер салаларының кең таралуымен байланысты болды.
Осының бәрі әдеби тіл және оның жанрлы-стильдік жіктелуінің әрі қарай
дамуына, сөздік құрамның байып, лексика-грамматикалық, жазба-
орфографиялық, дыбысталу т.б. нормаларының жетілуіне әсер
еткен қуатты факторлар болып табылады [13,68]
Дегенмен, осындай даму кезеңдерінен өткен қазақ тілін
өзін қоршаған тілдік әлемнен оқшау тұрған өзгеше тіл деп
ойлауға болмайды. Керісінше, ол басқа түркі тілдерімен алыс,
жақын туыстық қатынастарды сақтай отырып, өзінің табиғи
ерекшеліктерімен қыпшақ тобына жататындығын айқын көрсете
алатын тілдер санатына жатады. Қазақ тілінің феномендік
құбылыс екені оның түркі тілдерінің ежелгі бастауларымен
туыстық қатынасын жалғастыра отырып, тіпті қыпшақ тобындағы туыстас
тілдерден өзіндік белгілері мен тілдік сипаттары арқылы ерекшеленуіне
байланысты. Бұл – табиғи құбылыс. Сонымен, қазақ тілін толық
сипаттау үшін оның ұқсас жақтарын ғана айтып қоймай,
сонымен қатар оның тарихи даму кезеңдеріндегі жағдайын да
ескерген жөн.
Оның жалпыхалықтық және әдеби нормалары туыстас тайпалар тілдерінің
ерекшеліктерін саралап таңдау негізінде қалыптасқаны белгілі. Олардың
тұрақтылығы мен тұтастығы да осында жатыр. Алайда, бұл өте
күрделі процесс және әдеби тіл нормаларды
бірыңғай жағдайға келтіру ұзақ уақытты талап етеді.
Осыған байланысты ХҮ ғ. дейінгі жалпыхалықтық қазақ тіліндегі
туыстас тайпалық тілдердің ізін анықтау дәл қазір өте
қиын. Дегенмен, жекелеген ғалымдар бұл іздерді
жалпыхалықтық тіл нормаларынан емес , сол кезеңдердегі нақты
ауыз әдебиеті шығармаларынан қарастырып, мәселен, Едіге, Ер
Сайын шығармаларының тілінде – Алшын тайпаларының тілдік
элементтері, Қобыланды батыр поэмаларының тілінде – Керей,
Алпамыс батыр, Мухаббат-намеде - Қоңырат, ал
Надж аль - Фараджде - Кердер тайпасының тілдік
элементтері байқалды деген пікір айтады. Расында да,
тайпа тілдерін әлі күнге дейін жергілікті тіл
ерекшелігі ретінде сақтап қалғандығы белгілі.
Сонымен, қыпшақ тобына жататын түркі тілдерінің ішінде
дербес те ірі саналатын қазақ тілінің
сипаттамалық қасиеттері мен құрылымдық ерекшеліктері
классификациялық белгілері ретінде оның жалпыхалықтық негізде
қалыптасуы көрсетіледі.
Қазақ тіліне тән негізгі классификациялық белгілер мен
құрылымдық ерекшеліктерге мыналар жатады:
1. Сингармонизм заңдылығының тұрақтылық дәрежесіне қарай
қазақ тілі сингармонды түркі тілдер қатарына, ал
оның жүзеге асырылуы жағынан қырғыз тілінен кейінгі
екінші орында тұрады.
2. Жалпытүркілік (ш) дауыссызына қазақ тілінің (с)
дыбысы сәйкес келеді: тас, қас, қыс т.б.
3. Жалпытүркілік (й) дыбысына қазақ тіліндегі (ж) дыбысы сәйкес
келеді: жыл, жас, жел т.б.
4. (д-з-й) дауыссыздарының медиалдық қатарында
жалпытүркілік (д-з) дыбыстарына қазақ тілінде (й) дыбысы сәйкес
келеді: қайық, қайың т б.
5. Жалпытүркілік қатаң (ч) дауыссызына қазақ тілінде
(ш) дыбысы сәйкес келеді: шаш, ши, шеге т.б.
6. Оғыз тілдеріндегі (г) дауыссызына қазақ тілінде қатаң
(к) дауыссыз дыбысы сәйкес келеді: кел, кет, келін т.б.
7. Байырғы бір буынды түркі сөздеріндегі (ғ-қ-у-й)
дыбыстарына қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz