ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ Ы.МАМАНОВТЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МҰРАСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ. Қолжазба
құқығында
БЕЙБІТОВА ГҮЛЗИРА ТҰРҒАНБЕКҚЫЗЫ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ:
Ы.МАМАНОВТЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МҰРАСЫ
6М020500 – Филология: қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша филология
ғылымдарының магистрі академиялық дәреже алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ тілі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доц.м.а.
____________С.Мағжан
(қолы)
_______________20__ ж.
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ ЖӘНЕ
Ы.МАМАНОВТЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МҰРАСЫ
мамандығы: 6М020500 – Филология: қазақ тілі мен әдебиеті
Магистрант ___________________ Г.Бейбітова
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Г.Жылқыбай
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЕТІСТІК СӨЗ ТАБЫ
1. Етістік түбірі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...10
2. Күрделі етістік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .22
3. Қимыл есімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...46
4. Есімше
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...47
5. Көсемше
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .52
Бірінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
2 Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
2.1 Етіс категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59
2.2 Етістіктің болымсыздық түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
2.3 Рай
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..76
2.4 Шақ категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
81
Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
КІРІСПЕ
Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени
өзгерістер мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте
зор. Оны орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты
жаңа заманда жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт.
Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы
Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауында:
Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа
мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз –
белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не
істеуіміз керек? Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім
беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда
бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас
аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту
жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту
әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы
білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын
тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау,
өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс , -
деген болатын [1].
Жоғары білім - маманға білім, іскерлік және дағды ғана беріп
қоймайды, ол жеке тұлға қалыптастырады. Жоғары мектептегі білім берудің
басты мақсаты - алдыңғы қатарлы жастар тәрбиелеу, адамзаттың мәдени және
өнегелік деңгейі мен оның ой-өрісін арттыру, жоғары білімді маман иелерін
дайындау.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру жайы атап көрсетілген [2].
Осы тұрғыдан келгенде, кәсіптік білім берудің негізгі мақсаты - жаңа
қоғамға лайықты сапалы да, саналы тұлға, өз мамандығын сүйетін, оның кез
келген сұрағына жауап бере алатын маман даярлау. Демек, болашақ
мамандарды жаңашылдыққа даярлауымыз керек.
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ
тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған,
шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын,
мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең
білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер
білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді.
Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы
гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары
білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп
отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін
негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және
ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты
тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру
болып табылады [2,7].
Білім берудің жаңа үлгісін жасау – Қазақстандағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша
құрылуының алғышарттары – маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция)
моделін қамтамасыз ететін жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны
білім беруде кеңінен қолдану және оқытудың нәтижелілігі. Білімгер кәсіби-
теориялық білім, іскерлік, дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық
еңбегімен ізденіп өздігінен білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті
болуы тиіс.
Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени
және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді
мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес
біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды
және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды
көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы Қазақ тіл
білімі: Ы.Мамановтың лингвистикалық мұрасы деп аталады.
Қазақ тіл білімінің туып, қалыптасуы, бүгінгі кемел шағына жетіп,
биіктерге көтерілуі оның іргетасын қалап, қазақ тілін ғылым ретінде
қалыптастырған ардақты есімдермен тығыз байланысты екені даусыз. Қазақ тіл
білімінің тарихында оның ғылыми-теориялық негізін салған ғалымдардың
әрқайсысының орны ерекше.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену – ғылым үшін, оның
болашағы үшін аса маңызды қажеттілік. Ы.Мамановтың аса күрделі де терең
ғылыми-теориялық танымын зерделеу, жеке ғалымның мұрасын зерттеу- ғылымның
тарихын зерделеу, зерттеу болып табылады.
Тегінде мұндай зерттеулер тіл дамуының деңгейін белгілеу үшін аса
қажет. Бұл тәріздес зерттеулердің нәтижесінде қазақ тіл білімінің ірі,
проблемалы мәселелерімен қатар жекелеген, нақты мәселелері де шешімін
табады.
Айтайын дегеніміз, еңбегіміздің нысанына айналып отырған
Ы.Мамановтың қаламынан туындаған тіл білімінің салаларына арналған туған
ірілі-уақты мақалалары, тезистері, көлемді еңбектерінің саны 70-тен асады.
Көзі тірісінде жарық көрген еңбектерінен басқа ғалымның ҚР ҒА Тіл білімі
институты қызметкерлерінің қолға алуымен 2007 жылы Ы.Маманов. Қазақ тіл
білімінің мәселелері атты шығармалар жинағы жарық көргенін ерекше атап
өткен жөн. Көп жылдар бойы жоғары оқу орындарында дәріс оқып, студенттерге
арналған әдістемелік құралдар мен монографиялық еңбектері және
оқулықтарының ғылымға сіңірген әсері санымен емес құндылығы арқылы
бағаланған деуге болады. Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің
жекелеген мәселелеріне арналған Р.Сыздықова, С.Исаев, Т.Қордабаев,
Ә.Құрышжанов, Н.Уәлиев т.б. ғалымдар еңбектерінде талданды. Ғалымның
еңбектерінің мәнділігі, құндылығы туралы Ә.Қайдар, А.Хасенова, Ш.Сарыбаев,
С.Омарбеков т.б. ғалымдар мен кейінгі буын ғалымдар А.Омарова, Г.Әмірованың
зерттеу еңбектеріндегі пікірлерін, ғалым жөнінде білдірілген Қ.Есенов пен
М.Томанов, М.Серғалиевтің 1963, 1967 жылдары Қазақстан мұғалімі газетіне
берген мақалаларындағы жылы лебіздері мен Н.Уәлиұлының Көрнекті ғалым
Ы.Е.Мамановтың ғылыми концепциялары туралы (А., 2007) атты ғылыми
мақаласын атауға болады [4, 7-14 бб.].
Осыған қарамастан, ғалымның өмірі, шығармашылығы әлі күнге дейін
жеткілікті түрде зерттеліп, өз бағасын толық алған жоқ. Сондықтан, яғни
қазіргі шақтағы қазақ тіл білімінің ғалымға байланысты еңбектерге зәрулігі,
біздің тақырып етіп таңдауымызға себеп болып отыр.
Зерттеудің өзектілігі Ғалым мұраларын сөз ету ғылымға ерекше жаңалық
ретінде қосылмайтындығын мойындаймыз, алайда кез келген ғалымның ғылыми
жаңалықтарын айқындап, тұжырымдарын сұрыптау арқылы ғылымның дамуына көп
септігін тигізуге болады, еленбей қалған мәселелер болса ашыла түсуіне жол
ашуыңыз әбден мүмкін. Сондықтан ғалым Ы.Маманов еңбектері арқылы қазіргі
қазақ тілінің морфологиясындағы түйінді мәселелердің, атап айтқанда
етістік сөз табына байланысты қалыптастырған жүйелерінің орнын зерделеудің
орасан маңыздылығы бар. Морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде
айтатын құнды пікірлері мен ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің
жаңа бағыттарымен, өзекті мәселелерімен сабақтас келетініне ерекше назар
аударады. Алайда қазақ морфологиясы бойынша кейінгі жас зерттеушілер
еңбектерінде ғалым еңбектерінің мүлде аталмайтындығын да атап айту керек.
Бұл ғалымның зерттеу еңбектерінің жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы
ретінде жазылмауынан болса керек. Морфология бойынша жоғары оқу орындарына
арналған оқу құралы А.Ысқақовтың авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта
өңделіп, күні бүгінге дейін осы оқулықпен оқытылуда. Ы.Мамановтың ғылыми
зерттеулерін осы сала бойынша ізденгендер болмаса, көпшілік біле бермейді.
А.Ысқақовтың авторлығымен жарық көрген “Қазіргі қазақ тілі” еңбегінің
морфологиялық зерттеулердің көш басында тұратын оқулық екендігінде дау жоқ.
Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап, қосымшалар, олардың жіктелуі,
сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б. негізгі мәселелердің барлығы
қамтылған. Бірақ ғылымның жекелеген мәселелерін зерттеу кезінде бұл
оқулықта айтылған тұжырым, қағидалардың қайта қарауды, тереңірек зерттеуді
қажет ететін тұстары баршылық екендігін қазіргі қазақ тіл білімінің барысы
байқатып отыр.
Ы.Е.Маманов еңбектерінде осы аталған “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында
айтылған мәселелерге қарама-қайшы келетін немесе одан өзгеше сипаттамалар
берілген пікірлер кездеседі. Ғалым тіл ғылымының қай саласына болмасын,
өзіндік ой-пікірімен келіп, ғылымда әбден қалыптасқан, даусыз мәселелерді
қайталамай, үнемі мәселе етіп қоятындай тілдік фактілерге ерекше назар
аударып отырады. Қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға сәйкес
бөліп қарауы, әлі де әртүрлі пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген
аффикстерге және етістіктің грамматикалық топтарына байланысты құнды
пікірлері қазақ тіл білімінің нәтижелері негізінде жасалатын қазіргі қазақ
тілінің функционалды грамматикасын қалыптастыруға қосылатын құнды көзқарас,
тұжырымдары деп санаймыз. Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны – Жұмысымыздың негізгі нысаны Ы.Мамановтың
қазақ тіліндегі морфологияның іргелі мәселелеріне қатысты ізденістері мен
ұстаным, қағидаларынан туындаған пікірлері мен тұжырымдары.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері Зерттеу жұмысының негізгі
нысанына айналып отырған Ы.Мамановтың қазіргі уақыттағы ауқымды сала
морфологияның өзекті мәселелеріне арналған пікір тұжырымдарын алғашқы және
қазіргі қазақ тіліндегі ғалымдардың ой-пікірлерімен салыстыра отырып
зерттеу мақсаты ғалымның еңбектеріндегі қағидалардың негізгі танымын аша
түсу міндетін жүктеп отыр. Сондықтан қаралғалы отырған тақырып мақсаты
орындалу үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
- қазақ тіліндегі етістік сөз табына байланысты еңбектерді
жинау және қорыту міндеті;
- ғалым Ы.Мамановтың Қазіргі қазақ тілі. Етістік. атты еңбегі
бойынша етістік сөз табының табиғаты туралы танымын ғылыми негізде саралау
міндеті;
- ғалымның етістік сөз табына қатысты ұстанымдарын өзге
ғалымдардың ұстанымдарымен салыстыра отырып, өзі қалыптастырған қағидаларын
айқындау міндеті;
- морфологияға байланысты жазылған еңбектердің зәрулілігінен
туындаған Ы.Мамановтың еңбегіндегі жаңа сипаттағы пайымдарын көбірек негіз
ету міндеті т.б.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияда қаралатын
Ы.Мамановтың қазақ тілінің морфологиясына, оның ішінде етістік сөз табына
байланысты зерттеулерін талқыға салуымыздың себебі бүгінгі таңдағы ғылым
талабынан туындап отыр. Демек ғалым еңбектерінің зерделенуінің морфология
ғылымына осы бағыттағы бір зерттеу еңбегі болып қосылғандығымен қоса,
ғылыми жаңалықтарын атап өтуге болады:
- зерттеу барысында ғалымның нысанаға алған мәселелерінің бірі
етістіктің түрлеріне байланысты түсіндірілу ерекшеліктері мүлтіксіз сөз
етіледі;
- Ы.Мамановтың танымы негізінде қазақ тілі морфологиясының күрделі
мәселелерінің бірі болып табылатын етістік мәселесіне байланысты
концептуалды тұжырымдары өзге де морфолог-зерттеушілердің ой-пікірлерімен
салыстырылып, ғалымның ұстанған бағыты, концепциясының ғылыми негіздері
ашылып көрсетіледі;
- Ы.Мамановтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы
қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның
ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы
Қазақ тіл білімінің теориялық мәселелерінің ғылыми негізін
қалыптастыруға өзіндік үлес қосқан Ы.Мамановтың қазақ тілі
морфологиясының өзекті проблемаларын қозғаған ой-пікірлері күрмеуі мол
күрделі мәселелердің шешімін табуға септігін тигізіп қана қоймай, кейбір
қалыптасқан пікірлерге өзгеше қырынан үңіліп, тереңдей зерттеуге көмегін
тигізеді.
Талдауға негіз болған материалдар ғылыми мұраны оқып-үйренудің
қажеттілігін анық көрсетті. Әрбір ғылыми мұра үлкен ғылымның бір-бір парағы
екенін ескерсек, аталған жұмыс қазақ тіл білімі тарихын оқып-үйренудегі
елеулі орынды толтыруымен маңызды.
Жалпы тіл білімі жекелеген тілдерді зерттеудің негізінде дамиды.
Жекелеген тіл білімі өкілдерінің зерттеулері ұлттық тіл ғылымының
тарихындағы теориялық бағыттар мен мектептердің, оның көрнекті өкілдерінің
алатын орны мен рөлін анықтауда ерекше маңызды болып табылады. Қазақ тіл
білімінде Ы.Е.Маманов сынды ғалымдардың теориялық көзқарастарын, ой-
тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын арнайы зерттеу сол ғылым саласының
қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл білімінің жетістіктері және жаңа
салаларымен сабақтастығын теориялық тұрғыдан пайымдауға жол ашады.
Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда, морфология пәні, функционалды грамматика бойынша
лекциялар курсында кеңінен қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі
тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды
мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін
саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру
үшін аса қажет;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі
және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні
аса зор. Туыстас тілдердің, жүйесі туыс емес тілдердің деректерін салыстыру
арқылы ғалымның қол жеткен нәтижелерін көрсету аса қажет.
Зерттеудің дереккөздері Жұмысты жазу барысында Ы.Е.Мамановтың
морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми
мақалалары мен жасаған баяндамалары, лекциялар курсы, зерттеу нысанына
қатысты баспа бетін көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, А.Ысқақов, К.Аханов, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Ә.Қайдар,
Р.Сыздықова т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап,
оның теориялық тұжырымдарын дамытқан С.Исаевтың еңбектері жұмысқа теориялық
және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының тақылануы мен жариялануы Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері төмендегідей халықаралық және республикалық ғылыми
конференцияларда баяндалды:
баяндама жасалып, республикалық ғылыми басылымдарда 3 мақала жарық
көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЕТІСТІК СӨЗ ТАБЫ
1. Етістік түбірі
Етістік – грамматикалық категорияға бай күрделі сөз таптарының бірі.
Грамматикалық сипаты сан салалы, түрлену тұлғалары әр алуан етістіктер
морфологиялық түрлену жүйесімен сөйлемде басқа сөз таптарымен байланысқа
түсіп, белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруы жағынан да сөз таптарының
басқа түрлерінен ерекшеленеді.
Етістік сөйлеу кезінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қатынасқа
түсе алмайды, сөйлемде түбір күйінде қолданылмайды. Қазақ тіліндегі сөз
таптарының бірі ретінде етістік өзіне тән белгілі мағына білдіре алатын,
қазіргі кезде сол күйінде қолданылмайтын түбір тұлға және неше түрлі
грамматикалық мағына білдіретін форма түрлену жүйесінің негізіндегі
категория көрсеткіштерінің бірлігінен тұрады [5, 4-20 бб.].
Қазақ тіл білімінде етістік категорияларын түрлі қасиетіне байланысты
бірнеше топқа бөлу тәжірибесі бар. Педучилищеге арналған оқулықта етістікті
лексика-семантикалық категориялар (көсемше, есімше, болымды және болымсыз
етістік, сабақты және салт етістіктер, етістер) және грамматикалық
категориялар (рай, шақ) деп екі топқа бөледі [6].
Жоғары оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралында етістік
формаларының жүйесі мынадай грамматикалық категориялар ыңғайында қаралып
жүр: 1) етістік негізі; 2) қимыл атауы категориясы; 3) салттылық және
сабақтылық категориясы; 4) етіс категориясы; 5) болымдылық және болымсыздық
категориясы; 6) амалдың өту сипаты категориясы; 7) есімшелер категориясы;
8) көсемшелер категориясы; 9) рай категориясы; 10) шақ категориясы; 11)
жіктік, көптік жалғауларының шаққа қатысы [7, 274].
Ы.Маманов қазақ тіліндегі етістік формаларын лексика-грамматикалық
қызметтеріне қарай, ең алдымен, негізгі етістік және функциялық етістік деп
екіге бөліп, одан кейін негізгі етістіктің өзін түбір етістіктер және
модификациялы етістіктерге ажыратып, түбір етістіктерге етістіктің
лексикалық мағынасына ие болатын сөздерді, модификациялы етістіктерге
белгілі қосымшалар немесе көмекші етістіктер арқылы үстеме грамматикалық
мағына білдіретін етістік формаларын жатқызады. Сөйтіп, етістіктерді
төмендегідей сатылап көрсетеді: “Бірінші орында түбір етістіктер, екінші
орында модификациялы етістіктер, үшінші орында функциялық етістік
тұлғалары, төртінші орында рай, шақ категориялары” [8, 3-5 бб.].
Қазақ тіл білімінде етістік категориялары туралы пікір әр жақты екендігі
байқалады. Мәселен, Ы.Маманов функциялық етістік тұлғаларына жіктік және
тәуелдік жалғаулары арқылы жаққа бөлініп жіктелетін тұйық етістік, көсемше,
есімше, шартты рай түрлерін жатқызса, С.Исаев Ы.Мамановтың “функциялық
етістіктердің жіктелуі арқылы етістіктердің рай, шақ формалары пайда
болады” деген пікірімен келіспей, “рай, шақ мағыналары етістіктің жіктелу
тұлғасы (жіктік жалғаулары емес), арнайы формалары немесе есімше, көсемше
формалары арқылы беріледі, ал жіктелуі – жақ категориясының көрсеткіші” деп
түйіндейді [5, 8-9 бб.].
С.Исаев қазақ тіліндегі етістік категорияларын үш топқа жіктейді:
1) лексика-грамматикалық категориялар (салт, сабақты етістік, етіс,
күшейтпелі етістік немесе көрініс категориялары);
2) таза грамматикалық категориялар (рай, шақ, жақ немесе жіктеу
категориялары;
3) жеке грамматикалық категория бола алмайтын, бірақ басқа таза
грамматикалық категория (шақ категориясы) жасауға негіз болатын ерекше
формалары (есімше, көсемше) немесе бүтіндей басқа сөз табының грамматикалық
сипатын ғана көрсететін айрықша түрі (тұйық етістік).
Етістік Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов,
Ғ.Мұсабаевтардың авторлығымен жарыққа шыққан “Қазіргі қазақ тілі”
оқулығында, сонымен қатар бұл еңбектерге дейін жарық көрген Қ.Жұбанов [9],
С.Аманжолов [10], І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың “Грамматикаларында” [11]
етістік бөлімі сабақты етістік пен салт етістік, болымды және болымсыз
етістік, етіс категориясы, рай, шақ, жақ категориялары, есімше мен көсемше
формалары үзілмей берілумен бірге, кейбір толықтырулар мен лингвистикалық
атаулар тиянақталып, өзгерістер енгізіліп отырса да, белгілі бір дәстүрлі
жүйе берік сақталып келеді деуге әбден болады.
Етістікке жалпы сипаттама беріп, алғаш мақала жазған зерттеушілердің
бірі Ә.Дайырбеков етістік категориясын толық ашпаса да, тұйық рай мен
көсемше формалары туралы біраз мәлімет береді [12].
Ы.Мамановтың етістіктерді төмендегіше жіктегендігін айқындап көрсетсек:
Кесте 1 – Етістіктің жіктелуі
Негізгі етістік
а) Түбір етістіктер ә) Модификациялық етістіктер
негізгі түбір етістер
туынды түбір күшейтпелі етістік
кіріккен түбір күрделі етістіктер
қос түбір
тіркесті түбір
Кесте 2 - Функциялық етістік
Қимыл есім Қимыл сын Қимыл үстеу
тұйық етістік өткен шақ есімше өткен шақ көсемше
-ғы тұлғалы қимыл есім болжалды есімше келер шақ көсемше
с тұлғалы қимыл есім дағдылы есімше шартты рай формасы
ниет есімше мақсатты көсемше
осы шақ есімше
Алдыңғы тарауда ғалымның түбір сөздерге байланысты қазақ тіліндегі
негізгі түбір сөздерді сол күйінде лексикологияның да, морфологияның да,
синтаксистің де объектісі бола алатынын, ал орыс тіліндегі түбір сөздің
(корень) дербес сөз емес, сөз мұқылы екенін, “мужской род” формасындағы зат
есімдер ғана өзгермейтіндігі жөніндегі пікірін айтып өткенбіз.
Ғалымның етістік түбіріне байланысты пайымдаулары күрделі мәселелердің
шешімін табуға септігін тигізіп қана қоймай, кейбір пікірлерге, өзгеше
қырынан үңіліп, тереңірек зерттеуге көмегін тигізеді.
Етістіктер етістіктің грамматикалық категорияларының барлық формаларына
негіз болды. Олар жеке грамматикалық элементтерге бөлінбейді. Және көбіне
бір буынды болады да, екі не үш буынды болып келуі сирек кездеседі.
Зерттеушілер арасында етістік түбірінің семантикалық, грамматикалық
өзгеруіне байланысты әртүрлі көзқарастар бар. Қазақ тілі оқулықтарында,
етістікке байланысты жазылған ғылыми зерттеулерде етістік түбірі туралы
жаңсақ пікірлер кездеседі. Айталық, оқулықтар мен зерттеулерде етістіктің
түбірі бұйрық райдың екінші жағы болып анықталады. Ғалым етістік түбіріне
байланысты айтылған анықтаманың қате екендігін былайша дәлелдейді:
“Етістікке байланысты бір жаңсақ, қате пікір – оның түбір тұлғасының
ерекшелігі. Оқулықтар мен зерттеулерде етістіктің түбірі бұйрық райдың
екінші жағы деп анықталады. Етістіктің түбіріне тікелей бұйыру тән болып,
ол бұйрық райдың екінші жағының формасы саналады. Ал, дұрысында, бұйрық
райдың жекеше ІІ жақ формасында тұрған етістіктің бәрі бірдей түбір бола
бермейді: (сен) кел, оқы дегендерді түбір деп танысақ, (сен) келтірме, оқы-
т-қыз-ба дегендерді түбір деп тануға еш болмайды.
Екіншіден, бұйрықтық мағына (ІІ жақ) түбірге тән грамматикалық мағына
болса, осы тұлғаның үстіне қосылған түрлену формаларында да жұмсалғанда
бұйрықтық мағына сақтала беру керек болады, бірақ қимылдық мағына сақталады
да, бұйрықтық, жекеше екінші жақтық мағына сақталмайды: кел-ген-мін, оқы-са-
ңыз т.б. дегенде ешбір бұйрықтық мағына жоқ, ал кел, оқы деген түбір
(бұйрық райдың екінші жағы емес) білдіретін қимыл, әрекет және салттылық,
сабақтылық мағыналары сақталған. Демек, бұл қасиет ІІ жақтағы бұйрықтық
мағына түбірдің емес, етістіктің арнайы түрлену жүйесінің бір көрінісі
болып табылатын грамматикалық формасы білдіретін таза грамматикалық мағына
[8, 94-95бб.].
Сондай-ақ көрнекті ғалым Ы.Мамановтың етістік туралы айтқан тағы бір
пікірі етістіктің (қалып етістіктерінен басқа) тікелей жіктелмеуімен
байланысты. Етістік түбір тұлғада сөздің лексикалық мағынасын және
лексикалық мағынаның жалпыланып, абстракциялануы нәтижесінде қалыптасып,
туады, жалпы грамматикалық мағынаны білдіргенмен, сол күйінде сөйлеу
процесінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түсе
алмайды, сондықтан да етістік сөйлемде түбір күйінде қолданылмайды [8, 65
б.].
Етістіктен басқа сөз таптары, мысалы, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу
сөйлемде түрленбей-ақ қолданыла береді. Олар әртүрлі сөздермен тіркесіп,
сол күйінде белгілі бір синтаксистік қатынаста жұмсала алады. Ал етістік
сөйлемде тек түрленіп, яғни қандай да бір грамматикалық формада тұрып қана
қолданысқа түседі. Яғни ол жіктеліп қана жұмсалады. Ал сөйлеу кезіндегі
етістік түбірімен форма жағынан бірдей болып келетін бұйрық райдың екінші
жағы етістіктің түбір тұлғасы емес, жіктелу үлгісінің бір көрінісі, яғни
сөйлеу процесі нәтижесінде пайда болатын грамматикалық мағына. Мысалы,
тыңдасам, тыңдатқызбайды т.б. сөз бен сөз тұлғаларында жалпы тыңдау қимылы
сақталған да, керісінше бұйрықтық, екінші жақтық, анайылық мағына жоқ.
Сондай-ақ тыңда деген түбірге бұйрықтық, 2-жақтық мағына тән десек, онда
тыңдатқызба, тыңдаңқырама тәрізділерді де етістіктің түбір тұлғасы деп
тануға мәжбүр боламыз, өйткені бұлар да осы қолданысындағы мағынасы жағынан
етістіктің бұйрықтық, 2-жақтық, жекеше, анайы түрімен сәйкес келеді, сен
тыңдатқызба, сен тыңдаңқырама. Ал бұлардың түбір емес екендігі өзінен-өзі
түсінікті [13].
Етістіктің түбір тұлғасы қимылды, іс-әрекетті, процесті білдіреді және
ол етістіктің жеке сөз табы ретіндегі жеке тұрғандағы семантикалық белгісі,
ал бұйрық райдың 2-жағы сол етістіктің сөйлеу процесінде басқа сөздермен
қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде пайда болатын, грамматикалық нөлдік
форма арқылы көрінетін түрлену мағынасы.
Сонымен етістік қазіргі кезде түбір тұлғада жіктеліп барып қолданылады,
тікелей жіктелмейді (қалып етістіктерін қоспағанда).
Етістік түбірінің бұйрық райдың 2-жағы емес, ол екеуінің екі нәрсе
екенін дәлелдейтін тағы бір дәлел – бұйрық райдың 2-жағының көне формасының
-ың, -ің тұлғасында болуы. Ы.Маманов, С.Исаев еңбектерінде көрсетілгендей,
кейбір түркі тілдерінде сен кел, сен ал дегендегі етістіктер алың, келің
сияқты болып сақталып қалған. Тек -ың, -ің, -ң формасы ғана емес, 2-жақ
бұйрық рай мағынасын басқа да тұлғалар (бар-ғыл, бар-ғын) беріп отырған.
Қазақ тілінің сөйлеу тілінде бұлардың кездесіп қалуы тектен-тек емес [13,
76-79].
Етістіктің бұйрық рай, 2-жағын ежелгі дәуір әдебиетіндегі тарихи
жырлардан кездестіруге болады. Мысалы, Тоныкөк жырында (УІІІ) мынадай
жолдар бар: Білге Тонукук
Анығ ол, өзі ол-аңлап,
Сү йорулум ...унамаң!
Аудармасы: Өзі айлакер, өзі пайымды
Әскермен аттанамыз (десе) құптама [14, 34-б.].
Диуани хикметте: Ай йер уа көк? Ашықлардин хазыр қылың
Отлуғ аһ чықар болса хазир болың
Көкке бақып на ра тартса туруң.
Аудармасы: Ей, жер мен көк, ғашықтардан сақ болыңдар.
Отты аһы шығатын болса, әзір тұрыңдар
Көкке қарап дабыл қақса, қорқып тұрыңдар [14, 114-б].
Міне, осы мысалдардан көріп отырғанымыздай, етістіктің 2-жақ бұйрық рай
тұлғасы отырың, тұрың, болың болып жіктеледі. Ерте дәуір әдебиетттерінде
кездесетін бұйрық райлы етістіктің тағы бір тұлғасына төмендегі мысалдар
дәлел бола алады:
Қырық жігіт, жорға мініп, торқа кидің.
Мен көрген қызық істің бәрін көрдің.
Қайраты менен асқан жан бар ма екен,
Бар болса, іркілместен айтып бергін [15].
Немесе
Көңілі бүтін қалайықтан қаштым минә.
Қайда көрсең, көңілі сынық мәрһәд болғыл.
Мен-меншіл қалайықтан қаштым мәнә
Мұстафадай елді кезіп жетімді көзле,
Дүниеқор нәжішләрден әбден тазала [16, 110-б].
Бұл берілген мысалдардағы етістік формаларының қолданысынан бұйрық
райдың етістіктің түбірінен бөлек тұлға екенін, грамматикалық түрленудің
бір көрінісі екенін байқауға болады.
Белгілі түрколог ғалым Н.А.Баскаков “Каракалпакский язык” еңбегінде
етістіктің бұйрық райы туралы былай деп жазады: “В современном языке
повелительное форма 2-го лица единственного числа совподает с “чистой”
основой глагола, но и эта форма, повидимому, является результатом
позднейшего стяжения (сокращения) полных именных форм, аффиксы
словообразования в которых ныне стерлись. Так, полные формы повелительного
наклонения 2-го лица единственного числа на -гъыл, -гил, -къыл, -кил,
-гъын, -гин, -къын, -кин сохранились в некоторых древних языках, в языке
Ходжи – Ахмеда Ясауи и сохранились так и в новых языках, например, в
новоуйгурском “келгин (приди)”, баргъын (отправляйся)” [17, 161с.].
С.Исаев Ы.Мамановтың түбір етістік туралы тұжырымдарына сүйене отырып,
етістік тұлғаларының жүйесін, оның грамматикалық сипаттарын түсіну үшін,
етістіктің сөйлемде қолданылу ерекшеліктеріне назар аударып, етістік
түбірінің мынадай ерекшеліктерін көрсетеді:
Біріншіден, етістік түбір тұлғасында тұрып қолданылмайды. Етістіктің
бұйрық рай (2-жақ анайы) және қалып етістіктерінің 3-жақта (ол отыр, тұр,
жүр тәрізді) қолданылуы түбір тұлғамен барабар деп түсіну өрескел қате
екенін естен шығаруға болмайды.
Екіншіден, етістік тек жіктеліп барып немесе кейде -у тұлғалы тұйық
етістік (қимыл атауы), анықтауыштық қатынаста есімше, адвербиалдық мәнде
көсемше түрлерінде ғана қолданыла алады: оқу үшін келді, оқыған бала, айтар
сөз, беретін жауап, дауыстап оқыды, жүре сөйлесті, оқығалы келді т.б.
Үшіншіден, етістік түбірлері отыр, тұр, жүр, жатыр қалып етістіктері мен
бұйрық рай тұлғасын есептемегенде тікелей жіктелмейді [18, 153б.].
А.Хасенова, С.Исаев еңбектерінде осы тілдік қағидаға бағынбайтын қалып
етістіктерінің тікелей жіктеле алуының себебі тарихи тұрғыдан ашылып
көрсетілген. Қалып етістіктерінің (отыр, тұр, жатыр, жүр) тікелей жіктеле
алуының сыры ерекше, бұлар тарихи жағынан негізгі түбірлер емес, отыр – ол
тұрыр, тұр – тұрыр, жатыр – жатұрыр, жүр – жүрүр дегеннен қалыптасқан да,
қосымшалар түбірге сіңісіп кетсе де, не түсіп қалса да олардың
грамматикалық сипаты (жіктелу қасиеті) сақталып қалған. Бұл етістіктердің
осы қасиеті олардың 3-жақта ол отыр, ол тұр, ол жатыр, ол жүр болып, ұқсас
тұлғалық түрде қолданылуынан да көрінеді және тікелей осы шақ көрсеткіші
болуы да соған байланысты [19, 73б.; 18, 158б.].
Қысқасы, етістік категориясының жіктелу жүйесінің 2-жақ жекеше формасы
түбір етістікпен омоформалық сипатта келеді. Яғни форма жағынан сәйкес
келеді, түбір етістік түбір күйінде қолданылмайды, тікелей басқа сөздермен
синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды және тікелей жіктелмейді, тек
рай, шақ (есімше, көсемше) тұлғаларын үстеп барып қана жіктеле алады. Олай
болса, қазақ тілі грамматикаларында 2-жақ, жекеше бұйрық рай сөздің түбірі
болып көрсетіледі. Парадигмалық қатардың мүшесі, категориялық грамматикалық
мағына білдіретін, сөйлеу кезінде туатын форманы түбір тұлғамен бір деп
тану мүлдем қате. 2-жақ бұйрық рай формасы жекеше тұлғада тұрғанда нөлдік
формада тұрады. Осы тұрғыдан алғанда етістік түбірі мен нөлдік формадағы
бұйрық рай формасы тұлғалық жағынан бірдей, яғни омоним болғандықтан, олар
күні бүгінге дейін екеуі бір болып қарастырылып келді. Тіл мен сөйлеу
бірліктері ажыратылып көрсетілмеді. Айталық, кел деген етістік сөйлеу
актісіне түспей тұрып, сөздік құрамда қимылды білдіретін сөз ретінде
танылса, ол сөйлеу процесінде қолданылғанда қандай да бір тілдік ортада
жұмсала келе, аяқталған ойды білдіріп, етістіктің грамматикалық
формаларымен түрленеді. Ол жіктелгенде бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрінде
ешбір қосымшасыз бұйрықтық мағынаны білдіріп тұрады. Бұл оның парадигмалық
жүйедегі грамматикалық мағынасы. Ол грамматикалық мағына нөлдік форма
арқылы берілген. С.Исаевтың еңбектерінде етістік түбірі сөздің түбірі мен
нөлдік формадағы сөздің айырым белгілеріне байланысты талдауға түскен.
“Оқулықтарда етістіктің түбірі бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрі немесе зат
есімнің атау септік формасы деп көрсетіледі. Ал шындығында “кел” деген мен
“Сен мұнда кел” дегендегі “кел” бірдей емес. Біз, әдетте, сыртқы тұлғасында
айырма болмаған соң, бір деп үйреніп кеткенбіз. Біріншісі (жеке түбір
тұлғада тұрған “кел”) қимылды ғана білдіреді, екіншісі (Сен мұнда кел”
деген сөйлемде) сол мағынаның үстіне тыңдаушы жаққа қаратылып бұйырыла
айтылу мағынасы үстелген. Нөлдік тұлға сырт қарағанда түбір тұлғамен сәйкес
келгенмен, сөз түбірінің барлығы жеке-жеке грамматикалық нөлдік форма бола
бермейді, ол тек грамматикалық форма жасауға негіз болады. Грамматикалық
нөлдік форма болу үшін ол тұлға түбір күйдегіден өзгеше грамматикалық
мағына білдіріп, белгілі бір топтағы түрлену жүйесінің бір түрі болып
саналып, сөйлеу процесінде белгілі бір тұрақты өзіне тән қызмет атқаруға
тиісті” [18, 44-45 бб.]. Нөлдік тұлғаның тілдік ерекшеліктері осы біздің
алдыңғы тақырыптарымызда сөз болғандықтан көп тоқталмаймыз.
Сонымен түбір етістікке берілген анықтамалардағы жаңсақ пікір деп
танылған Ы.Маманов тұжырымдарын негізге ала отырып, “Етістіктің түбірі мен
бұйрық рай 2-жақ жекеше формасы өзара сәйкес келеді” деп тұжырымдаймыз.
Мұндай анықтама түркологиялық еңбектерде де осылай берілген. Айталық,
“Основа глагола всегда совпадает со 2-м л. ед. ч. повелительного
наклонения” [19, 245 с.].
Туынды түбір.
Етістік түбіріне қатысты тағы бір көңіл аударарлық нәрсе – туынды түбір
(туынды етістік, туынды сөз) мәселесі. Ы.Маманов өз зерттеулерін
морфологияның өзекті әрі қиын мәселелерін қарастыруға арнағандығы
байқалады. Оның 1973 жылы жарық көрген “Лекциялар курсында” қосымшаларды
жіктеу, кейбір қосымшалардың (даулы болып танылып жүрген) сөзжасам мен
форма тудыруға қатысы тілдік жүйе, заңдылықтар тұрғысынан қарастырылып, тың
пікірлер айтылған. Сонымен қатар ғалымның 1966 жылы шыққан “Етістік”
еңбегінде етістік сөз табының лексика-грамматикалық ерекшеліктері жан-жақты
зерттелген болатын. Ғалым мұнда етістіктің сөзжасамдық қосымшаларына
байланысты мәселе көтеріп, әр жақты қарастырылып жүрген яғни бірде
етістіктің сөз тудырушы қосымшасы, бірде форма тудырушы болып анықталып
жүрген жұрнақтардың сөзжасам мен формажасамға қатысын көрсеткен.
Етістік сөз табына қатысты қазақ тіл білімінде әлі де бір шешімін таппай
келе жатқан мәселенің бірі – етістіктің көрініс (вид) категориясының
формалары ретінде көрсетіліп жүрген бір топ қосымшалардың тілдік сипатымен
байланысты. Аталған категорияға жатқызылып жүрген -қыла, -кіле, -ғыла,
-гіле; -мала, -меле; -ымсыра, -імсіре тәрізді жұрнақтар туралы әртүрлі
пікір айтылған.
Осы категорияны арнайы зерттеген И.Ұйықбаев -ғыла, -гіле, -қыла, -кіле,
-мала, -міле, -стір, -стыр, -мсыра, -мсіре жұрнақтарын грамматикалық
қосымшалар деп анықтайды [20].
Кейінгі еңбектерде бұл қосымшалар етістіктен етістік тудыратын өнімсіз
жұрнақтарға жатқызылады [21, 30 б.].
А.Ысқақовтың “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында -қыла, -мала, -ыңқыра,
-ымсыра қосымшалары грамматикалық құбылыс ретінде амалдың өту сипаты
категориясына жатқызылады[22, 289-290бб.].
А.Хасенова “Қазіргі қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер” деп
аталатын ғылыми зерттеуінде етіс пен “вид” категориясын туынды түбір
етістіктер қатарында көрсетеді. Түбір етістіктерді басқа сөз таптарынан
жасалған туынды түбір етістіктер және етістіктерден жасалған туынды түбір
етістіктер деп бөліп етіс пен “вид” категориясы туралы: “Өздері қосылған
түбірдің мағынасын бүтіндей өзгертіп жібермегенмен де, оларға үстеме мағына
беріп, лексикалық қызмет атқарумен бірге, сөйлемдегі сөздерді өзара
байланыстыруда белгілі мәні болатын аффикстер де бар. Лексикалық және
грамматикалық қызмет атқаратын аффикстердің бұл тобына, негізінде етіс
категориясы мен вид мағыналарын беретін аффикстер жатады”, – дейді [23,
13б.].
Б.Құлмағамбетова туынды етістік жасайтын жұрнақтардың құрамы,
қалыптасуы, шығу тарихын қарастыра келе, аталған жұрнақтарды етістік
жасайтын қосымшалар қатарына қосады [24, 53-60 бб.].
Түрколог ғалым Н.А.Баскаков “вид” категориясын семантикалық категория
деп анықтаған. “Категория вида собой объективную характеристику действия с
точки зрения характера самого процесса действия или состояния, протекающего
в пространстве и времени. Категория вида является категорией семантической,
а потому и все видовые формы глагола относятся к системе лексического
словообразования” [17, 352 с.].
Татар ғалымы Юлдашев “Система словообразование и спряжения глагола в
башкирском языке” деп аталатын еңбегінде: “выяснились лексические признаки
всех видовых образований, следовательно, все возможное на материале
башкирского языка аргументация, позволяющая рассматривать видовые
образования как лексические. Как показал анализ материала, все видовые
образования представляют собой преобразования лексического значения основы.
Поэтому вопрос о грамматических признаках видов был снят”, – деп аталған
қосымшаларды әрі сөзжасамдық, әрі грамматикалық сипаты бар лексика-
семантикалық категория деп анықтаған [25, 9 с.]. Бұдан етістік категориясын
зерттеген ғалымдардың көпшілігінің етістіктің етіс, болымсыз етістік, “вид”
категорияларын лексика-грамматикалық категория деп анықтағаны байқалады.
Өзбек тілінің зерттеушісі С.Усманов қосымшаларды жіктеуде ең алдымен
сөзжасам және форма тудырушы аффикстер деп жіктеп, форма тудырушы
қосымшаларды өз ішінде модалдық мағына тудыратын форма тудырушылар және сөз
түрлендіруші қосымшаларға жіктейді. Ал форма тудырушы аффикстерді лексика-
грамматикалық форма тудырушылар және функционалды-грамматикалық форма
тудырушыларға бөліп, -ғыла, гіле, -ңқыра, -ңкіре қосымшаларын лексика-
грамматикалық формалар қатарына жатқызады [26, 72с.].
Ы.Маманов -ыңқыра, -іңкіре қосымшасын грамматикалық тұлға ретінде өзі
жасалған бастапқы тұлғамен қатар өмір сүреді дейді. Етістік түбіріне
жалғанатын -ғыла, -гіле, -қыла, -кіле, -мала, -меле, -мсыра, -мсіре, -стыр,
-стір жұрнақтарын сөз тудырушы жұрнақтарға жатқызады. Біздің ойымызша,
ғалым аталған жұрнақтарды сөзжасам қосымшаларына жатқызуда сөзжасам
қосымшаларына қойылатын екінші критерий – талғап жалғану шартын ұстанған.
Яғни бұл жұрнақтар жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын мүлдем өзгертіп,
жаңа мағыналы сөз жасамағынмен, олар барлық түбір етістіктерге жаппай
жалғанбайды. Осы жағынан алғанда олар сөзжасам қосымшаларына қойылатын
екінші критерийге жауап бере алады. Алайда бұл мәселе осымен толық шешімін
тапты дей алмаймыз.
Бұл қосымшаларды И.Ұйықбаев, А.Ысқақов т.б. ғалымдар сөз түрлендіретін
форма ретінде таныса, Б.Құлмағамбетова, С.Хасанов, Т.Әбдіғалиева,
Қ.Қасабекова, Б.Шалабаева, Ы.Мамановтар сөз тудырушы жұрнақтар ретінде
анықтайды.
Біз жоғарыда аталған қосымшалардан -стыр, -стір формасын етіс жұрнағы
деп алып, қалған тұлғаларды туынды етістік жасайтын қосымшалар ретінде
қарастырамыз. Жоғарыдағы -ғыла, -гіле, -қыла, -кіле, -мала, -меле, -мсыра,
-мсіре жұрнақтары етістік түбірлеріне жалғанып, мынадай туынды етістік
жасайды:
-ғыла, -гіле, -қыла, -кіле: ұрғыла, шапқыла, соққыла, жұлқыла, тепкіле,
сілкіле, ысқыла, үскіле, бұрғыла, ұңғыла;
-мала, -меле: бастырмала, бүрмеле, төкпеле, үрмеле, көтермеле, кимеле,
жаймала, қыстырмала, құрмала, қимала, қумала, жұлмала, ысырмала, қырмала,
термеле, сумала;
-мсыра, -мсіре: күлімсіре, жыламсыра.
Бұл қосымшаларды етістіктен етістік тудыратын сөз тудырушы жұрнақтар
деп анықтауда, Ы.Мамановтың қосымшаларды жіктеуге байланысты ұсынған
концепциясын басшылыққа алып, мынадай белгілерін көрсетеміз:
1) аталған жұрнақтар бірен-саран сөздерге талғап жалғанып, грамматикалық
абстракция жасай алмайды;
2) түсіндірме, екі тілдік сөздіктерге енеді;
3) лексикалық бірлік саналып, реестр сөз ретінде сөздік құрамды
толықтырады.
Ал жоғарыда Ы.Маманов грамматикалық қосымша ретінде көрсеткен -ңқыра,
-ңкіре қосымшасы осы көрсетілген критерийлерге жауап бермейді. Әсіресе, бұл
қосымша сөзжасам қосымшаларына қойылатын екінші шарт – талғап жалғану
шартына сай келмейді, яғни ол грамматикалық абстракция жасайды. Кез келген
етістік түбіріне -ңқыра, -ңкіре тұлғасы жалғанып жұмсала береді. “Қазақ
тілінің он томдық түсіндірме сөздігінде” осы формамен келген етістіктер
реестрлік қатарда беріліп отырған. Етістіктің қолданысына статистикалық
зерттеу жүргізген ғалым С.Мырзабеков етістіктер саны сөздіктің тең
жартысынан асады деп көрсетеді [27]. Яғни -ңқыра, -ңкіре формасы, сонымен
қатар етіс формалары жалғанған етістіктер де сөздікте қамтылған деген сөз.
Демек, -ңқыра, -ңкіре формалы етістіктерді сөздікте реестрлік қатарда беру-
бермеу мәселесі шешілуі тиіс. Соңғы шыққан “Қазақ әдеби тілінің сөздігінде”
-ңқыра, -ңкіре формалы сөздердің өте сирек жағдайда ғана беріліп
отырғандығын байқадық [28]. Бұдан Ы.Мамановтың осы қосымшаға байланысты
көтерген мәселесінің бүгінгі күні қолданысқа еніп, әлі күнге дейін маңызын
жоймағандығын көруге болады. Біз осы тақырыпта туынды етістік жасау
мәселесінде әржақты қарастырылып жүрген (бұл қосымшаларға Ы.Маманов ерекше
назар аударған) бірнеше жұрнақтың тілдік табиғатын сөз еттік. Туынды
етістік жасайтын тұрақты қосымшаларға (ешқандай дай тудырмайтын) арнайы
тоқталмадық. Ал етіс мәселесін келесі тақырыпшаларда арнайы қарастырамыз.
Ы.Маманов етістіктің жіктелу жүйесі туралы да пікір айтқан. Ғалымның
айтуы бойынша, қазақ тілінде сөздердің жіктелу жүйесі тек бір ғана сөз
табына тән қасиет емес, ол – есім сөздер мен етістікке бірдей құбылыс.
Алайда есім сөздер мен етістіктің жіктелуі бірдей емес. Жіктік жалғаулары
есім сөздердің түбіріне тікелей жалғанып жіктелетін болса, етістік
негіздеріне тікелей жалғанбайды.
Ы.Маманов қазақ тіліндегі сөздердің жіктелу жүйесі екі түрде көрінетінін
(1. Жіктік жалғау арқылы. 2. Тәуелдік жалғау арқылы), жіктік жалғауының
өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейтінін, ал тәуелдік
жалғаулары жалғанған сөзіне тек жақтық мағына үстеп қоймай, сонымен бірге
заттың кімге, қай жаққа меншіктігі, тән екендігін де білдіретінін атап
көрсетеді. Қазақ тіл білімінде жақ категориясын арнайы зерттеген
Ж.Сәдуақасов та Ы.Маманов пікірімен үндес тәуелдік жалғауларын да жақтық
мағына берудің бір жолы деп табады. “Қазақ тіліндегі есімдерге тән
тәуелдену формасы мен етістіктерге тән жіктелу формасын бір-бірімен
байланысты және бірлікте қарау керек. Себебі, түркологтар дәлелдеп
көрсеткендей, бұл екі форманың шығу төркіні тарихи жағынан бір екендігі.
Екіншіден, қазірде бұл формалардың бір-бірінен өзіне тән айырмашылық,
ерекшеліктері бола тұра, ұқсастық жақтары молдығы”, – деп, автор жақ
категориясының үш түрлі көрсеткіші деп – а) тәуелділік аффиксі; ә)
баяндауыштық аффиксі; б) жақты да, райды да білдіретін көрсеткіштерді –
атайды [29, 101-109бб.].
Сонымен қатар Ы.Маманов жіктік жалғауы арқылы жіктелетін формалардың а)
өткен шақ және келер шақ көсемше формаларының, ә) есімше формаларының,
сондай-ақ тәуелдік жалғауы арқылы жіктелетін етістік формалары: тұйық
етістік, қалау рай, жедел өткен шақ формасы, шартты рай формасы, бұйрық рай
формасы және есімше формаларының жіктелу жүйесін сызба түрінде береді.
Қысқасы, Ы.Мамановтың етістік түбіріне жіктік жалғау тікелей жалғанбай,
тек функциялық етістік тұлғалары ғана жіктеле алады деген пікірі қазақ
грамматикасында дәлелденіп, кейінгі еңбектерде айтылып жүр [30, 521-б.]. Ал
төрт қалып етістіктің тікелей жіктелуі жайлы ойлары ғалымның осы
етістіктердің қызметін тани білгендігін көрсетеді.
Тілдің сөздік қорының баюы, молаюы түрлі тәсілдер арқылы болса, солардың
көне түріне семантикалық даму жатады. Семантикалық даму бойынша сөз
дыбыстық, морфемдік құрамын өзгертпей-ақ бірте-бірте өзіне жаңа мағыналарды
қосып отырады. Соның нәтижесінде тілде бір сөз бірнеше лексикалық мағына
білдіреді, тілдегі қызметі артады. Семантикалық даму арқылы сөз саны
көбеймегенімен, сөздердің мағыналық мүмкіндігі әлдеқайда өседі.
Етістік – грамматикалық категорияларға, сонымен қатар модальдік
реңктерге бай күрделі сөз табы. Атауыш сөздерден семантикалық реңкінің көп
түрлілігімен де дербес сөз табы ретінде ерекшеленеді. Етістіктер
жіктемесінде маңызды рөл атқаратын түбір етістіктердің мағыналық құрылымын,
семантикалық сипатын анықтау – бүгінгі күн тәртібінде тұрған өзекті
мәселелердің бірі.
Түркі тілдерінде етістік семантикасы біршама зерттелген. Атап айтқанда,
Э.Р.Тенишев [31], Н.З.Гаджиева, А.А.Коклянова [32], Б.И.Татаринцев [33],
И.К.Кучкартаев [34], А.К.Алекперов [35], А.А.Цалкаламананидзе [36],
М.Оразов [37] т.б.
Қазақ тілінде грамматикатанушы ғалымдар етістікке қатысты арнайы
зерттеулер жүргізіп, монографиялар жариялаған. Етістікті әрі сөз табы
ретінде, әрі мағыналық сипатын қоса талдаған зерттеулерден А.Қалыбаева
(Хасенова), Ы.Е.Маманов, А.Ысқақов, Н.Оралбаева еңбектерін ерекше атаған
жөн.
Етістік – сөз табына қатысы тұрғысынан морфологияның нысаны болды.
Жоғарыда аталған қазақ ғалымдары етістікті негізінен осы қырынан зерттеді.
Десек те, кез келген тіл бірлігі мағыналық қыры арқылы ғана өзіндік
тұрпатқа ие болатыны белгілі. Осы ретте етістіктің мағыналық қыры да еш
уақытта назардан тыс қалған емес. Қазақ тілінде етістіктер алуан түрлі
ұғымды білдіреді. Сөйлемде контекске байланысты бір етістіктің сөздік
мағынасының бірнеше ұғымды білдіруі мүмкін.
Етістік семантикасы ең алдымен оларды лексика-семантикалық топтарға
бөлумен байланысты қарастырылды. Қазақ тілінің етістікті зерттеген белгілі
ғалымдары етістік семантикасына қатысты пікірлер айтып, оларды мағыналық
топтарға ажыратып отырған.
А.Хасенова Қазақ тілі грамматикасында түбір етістік дейтін межеге
сыйдыруға келетін сөздерді іс-әрекет, амал, қалып процесінің динамикасын
білдіруі жағынан қарастырып, оларды бірнеше лексика-семантикалық топтарға
бөлуге болатынын атап көрсетеді. Ұйымдастыру, жорғала, мияула, шырылда
сияқты туынды етістіктер де лексика-семантикалық топтардың құрамына
енгізілген. Жұмыста басқа түркі тілдерінде қалыптаспаған жаңа үлгіде
топтастыру да ұсынылған, алайда бөлудің принциптері ашып көрсетілмеген [38,
127б.].
А.Хасенова етістікке арналған жеке монографиясында қазақ тіліндегі
етістіктерді 6 топқа, оларды әрі қарай бірнеше шағын топтарға бөледі. Олар:
1) объектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер;
2) субъекті қозғалысын, беталыс, бағытын білдіретін етістіктер [23].
Жекелеген еңбектерде етістіктер семантикалық топтарға түрліше бөлінеді.
Г.Кулиев азербайжан тіліндегі етістіктерді тоғыз топқа бөлсе [39], өзбек
тіліндегі етістіктерді М.Садықова төртке топтастырады [40].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ. Қолжазба
құқығында
БЕЙБІТОВА ГҮЛЗИРА ТҰРҒАНБЕКҚЫЗЫ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ:
Ы.МАМАНОВТЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МҰРАСЫ
6М020500 – Филология: қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша филология
ғылымдарының магистрі академиялық дәреже алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ тілі кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доц.м.а.
____________С.Мағжан
(қолы)
_______________20__ ж.
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ ЖӘНЕ
Ы.МАМАНОВТЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МҰРАСЫ
мамандығы: 6М020500 – Филология: қазақ тілі мен әдебиеті
Магистрант ___________________ Г.Бейбітова
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Г.Жылқыбай
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЕТІСТІК СӨЗ ТАБЫ
1. Етістік түбірі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...10
2. Күрделі етістік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .22
3. Қимыл есімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...46
4. Есімше
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...47
5. Көсемше
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .52
Бірінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
2 Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
2.1 Етіс категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59
2.2 Етістіктің болымсыздық түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
2.3 Рай
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..76
2.4 Шақ категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
81
Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
КІРІСПЕ
Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени
өзгерістер мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте
зор. Оны орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты
жаңа заманда жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт.
Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы
Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Жолдауында:
Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа
мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз –
белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не
істеуіміз керек? Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім
беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда
бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас
аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту
жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту
әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы
білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын
тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау,
өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс , -
деген болатын [1].
Жоғары білім - маманға білім, іскерлік және дағды ғана беріп
қоймайды, ол жеке тұлға қалыптастырады. Жоғары мектептегі білім берудің
басты мақсаты - алдыңғы қатарлы жастар тәрбиелеу, адамзаттың мәдени және
өнегелік деңгейі мен оның ой-өрісін арттыру, жоғары білімді маман иелерін
дайындау.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру жайы атап көрсетілген [2].
Осы тұрғыдан келгенде, кәсіптік білім берудің негізгі мақсаты - жаңа
қоғамға лайықты сапалы да, саналы тұлға, өз мамандығын сүйетін, оның кез
келген сұрағына жауап бере алатын маман даярлау. Демек, болашақ
мамандарды жаңашылдыққа даярлауымыз керек.
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ
тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты – жан-жақты дамыған,
шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын,
мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең
білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер
білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді.
Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы
гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары
білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама,
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп
отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін
негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және
ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты
тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру
болып табылады [2,7].
Білім берудің жаңа үлгісін жасау – Қазақстандағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша
құрылуының алғышарттары – маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция)
моделін қамтамасыз ететін жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны
білім беруде кеңінен қолдану және оқытудың нәтижелілігі. Білімгер кәсіби-
теориялық білім, іскерлік, дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық
еңбегімен ізденіп өздігінен білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті
болуы тиіс.
Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени
және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді
мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес
біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды
және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды
көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы Қазақ тіл
білімі: Ы.Мамановтың лингвистикалық мұрасы деп аталады.
Қазақ тіл білімінің туып, қалыптасуы, бүгінгі кемел шағына жетіп,
биіктерге көтерілуі оның іргетасын қалап, қазақ тілін ғылым ретінде
қалыптастырған ардақты есімдермен тығыз байланысты екені даусыз. Қазақ тіл
білімінің тарихында оның ғылыми-теориялық негізін салған ғалымдардың
әрқайсысының орны ерекше.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену – ғылым үшін, оның
болашағы үшін аса маңызды қажеттілік. Ы.Мамановтың аса күрделі де терең
ғылыми-теориялық танымын зерделеу, жеке ғалымның мұрасын зерттеу- ғылымның
тарихын зерделеу, зерттеу болып табылады.
Тегінде мұндай зерттеулер тіл дамуының деңгейін белгілеу үшін аса
қажет. Бұл тәріздес зерттеулердің нәтижесінде қазақ тіл білімінің ірі,
проблемалы мәселелерімен қатар жекелеген, нақты мәселелері де шешімін
табады.
Айтайын дегеніміз, еңбегіміздің нысанына айналып отырған
Ы.Мамановтың қаламынан туындаған тіл білімінің салаларына арналған туған
ірілі-уақты мақалалары, тезистері, көлемді еңбектерінің саны 70-тен асады.
Көзі тірісінде жарық көрген еңбектерінен басқа ғалымның ҚР ҒА Тіл білімі
институты қызметкерлерінің қолға алуымен 2007 жылы Ы.Маманов. Қазақ тіл
білімінің мәселелері атты шығармалар жинағы жарық көргенін ерекше атап
өткен жөн. Көп жылдар бойы жоғары оқу орындарында дәріс оқып, студенттерге
арналған әдістемелік құралдар мен монографиялық еңбектері және
оқулықтарының ғылымға сіңірген әсері санымен емес құндылығы арқылы
бағаланған деуге болады. Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің
жекелеген мәселелеріне арналған Р.Сыздықова, С.Исаев, Т.Қордабаев,
Ә.Құрышжанов, Н.Уәлиев т.б. ғалымдар еңбектерінде талданды. Ғалымның
еңбектерінің мәнділігі, құндылығы туралы Ә.Қайдар, А.Хасенова, Ш.Сарыбаев,
С.Омарбеков т.б. ғалымдар мен кейінгі буын ғалымдар А.Омарова, Г.Әмірованың
зерттеу еңбектеріндегі пікірлерін, ғалым жөнінде білдірілген Қ.Есенов пен
М.Томанов, М.Серғалиевтің 1963, 1967 жылдары Қазақстан мұғалімі газетіне
берген мақалаларындағы жылы лебіздері мен Н.Уәлиұлының Көрнекті ғалым
Ы.Е.Мамановтың ғылыми концепциялары туралы (А., 2007) атты ғылыми
мақаласын атауға болады [4, 7-14 бб.].
Осыған қарамастан, ғалымның өмірі, шығармашылығы әлі күнге дейін
жеткілікті түрде зерттеліп, өз бағасын толық алған жоқ. Сондықтан, яғни
қазіргі шақтағы қазақ тіл білімінің ғалымға байланысты еңбектерге зәрулігі,
біздің тақырып етіп таңдауымызға себеп болып отыр.
Зерттеудің өзектілігі Ғалым мұраларын сөз ету ғылымға ерекше жаңалық
ретінде қосылмайтындығын мойындаймыз, алайда кез келген ғалымның ғылыми
жаңалықтарын айқындап, тұжырымдарын сұрыптау арқылы ғылымның дамуына көп
септігін тигізуге болады, еленбей қалған мәселелер болса ашыла түсуіне жол
ашуыңыз әбден мүмкін. Сондықтан ғалым Ы.Маманов еңбектері арқылы қазіргі
қазақ тілінің морфологиясындағы түйінді мәселелердің, атап айтқанда
етістік сөз табына байланысты қалыптастырған жүйелерінің орнын зерделеудің
орасан маңыздылығы бар. Морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде
айтатын құнды пікірлері мен ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің
жаңа бағыттарымен, өзекті мәселелерімен сабақтас келетініне ерекше назар
аударады. Алайда қазақ морфологиясы бойынша кейінгі жас зерттеушілер
еңбектерінде ғалым еңбектерінің мүлде аталмайтындығын да атап айту керек.
Бұл ғалымның зерттеу еңбектерінің жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы
ретінде жазылмауынан болса керек. Морфология бойынша жоғары оқу орындарына
арналған оқу құралы А.Ысқақовтың авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта
өңделіп, күні бүгінге дейін осы оқулықпен оқытылуда. Ы.Мамановтың ғылыми
зерттеулерін осы сала бойынша ізденгендер болмаса, көпшілік біле бермейді.
А.Ысқақовтың авторлығымен жарық көрген “Қазіргі қазақ тілі” еңбегінің
морфологиялық зерттеулердің көш басында тұратын оқулық екендігінде дау жоқ.
Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап, қосымшалар, олардың жіктелуі,
сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б. негізгі мәселелердің барлығы
қамтылған. Бірақ ғылымның жекелеген мәселелерін зерттеу кезінде бұл
оқулықта айтылған тұжырым, қағидалардың қайта қарауды, тереңірек зерттеуді
қажет ететін тұстары баршылық екендігін қазіргі қазақ тіл білімінің барысы
байқатып отыр.
Ы.Е.Маманов еңбектерінде осы аталған “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында
айтылған мәселелерге қарама-қайшы келетін немесе одан өзгеше сипаттамалар
берілген пікірлер кездеседі. Ғалым тіл ғылымының қай саласына болмасын,
өзіндік ой-пікірімен келіп, ғылымда әбден қалыптасқан, даусыз мәселелерді
қайталамай, үнемі мәселе етіп қоятындай тілдік фактілерге ерекше назар
аударып отырады. Қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға сәйкес
бөліп қарауы, әлі де әртүрлі пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген
аффикстерге және етістіктің грамматикалық топтарына байланысты құнды
пікірлері қазақ тіл білімінің нәтижелері негізінде жасалатын қазіргі қазақ
тілінің функционалды грамматикасын қалыптастыруға қосылатын құнды көзқарас,
тұжырымдары деп санаймыз. Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны – Жұмысымыздың негізгі нысаны Ы.Мамановтың
қазақ тіліндегі морфологияның іргелі мәселелеріне қатысты ізденістері мен
ұстаным, қағидаларынан туындаған пікірлері мен тұжырымдары.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері Зерттеу жұмысының негізгі
нысанына айналып отырған Ы.Мамановтың қазіргі уақыттағы ауқымды сала
морфологияның өзекті мәселелеріне арналған пікір тұжырымдарын алғашқы және
қазіргі қазақ тіліндегі ғалымдардың ой-пікірлерімен салыстыра отырып
зерттеу мақсаты ғалымның еңбектеріндегі қағидалардың негізгі танымын аша
түсу міндетін жүктеп отыр. Сондықтан қаралғалы отырған тақырып мақсаты
орындалу үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
- қазақ тіліндегі етістік сөз табына байланысты еңбектерді
жинау және қорыту міндеті;
- ғалым Ы.Мамановтың Қазіргі қазақ тілі. Етістік. атты еңбегі
бойынша етістік сөз табының табиғаты туралы танымын ғылыми негізде саралау
міндеті;
- ғалымның етістік сөз табына қатысты ұстанымдарын өзге
ғалымдардың ұстанымдарымен салыстыра отырып, өзі қалыптастырған қағидаларын
айқындау міндеті;
- морфологияға байланысты жазылған еңбектердің зәрулілігінен
туындаған Ы.Мамановтың еңбегіндегі жаңа сипаттағы пайымдарын көбірек негіз
ету міндеті т.б.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияда қаралатын
Ы.Мамановтың қазақ тілінің морфологиясына, оның ішінде етістік сөз табына
байланысты зерттеулерін талқыға салуымыздың себебі бүгінгі таңдағы ғылым
талабынан туындап отыр. Демек ғалым еңбектерінің зерделенуінің морфология
ғылымына осы бағыттағы бір зерттеу еңбегі болып қосылғандығымен қоса,
ғылыми жаңалықтарын атап өтуге болады:
- зерттеу барысында ғалымның нысанаға алған мәселелерінің бірі
етістіктің түрлеріне байланысты түсіндірілу ерекшеліктері мүлтіксіз сөз
етіледі;
- Ы.Мамановтың танымы негізінде қазақ тілі морфологиясының күрделі
мәселелерінің бірі болып табылатын етістік мәселесіне байланысты
концептуалды тұжырымдары өзге де морфолог-зерттеушілердің ой-пікірлерімен
салыстырылып, ғалымның ұстанған бағыты, концепциясының ғылыми негіздері
ашылып көрсетіледі;
- Ы.Мамановтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы
қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның
ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы
Қазақ тіл білімінің теориялық мәселелерінің ғылыми негізін
қалыптастыруға өзіндік үлес қосқан Ы.Мамановтың қазақ тілі
морфологиясының өзекті проблемаларын қозғаған ой-пікірлері күрмеуі мол
күрделі мәселелердің шешімін табуға септігін тигізіп қана қоймай, кейбір
қалыптасқан пікірлерге өзгеше қырынан үңіліп, тереңдей зерттеуге көмегін
тигізеді.
Талдауға негіз болған материалдар ғылыми мұраны оқып-үйренудің
қажеттілігін анық көрсетті. Әрбір ғылыми мұра үлкен ғылымның бір-бір парағы
екенін ескерсек, аталған жұмыс қазақ тіл білімі тарихын оқып-үйренудегі
елеулі орынды толтыруымен маңызды.
Жалпы тіл білімі жекелеген тілдерді зерттеудің негізінде дамиды.
Жекелеген тіл білімі өкілдерінің зерттеулері ұлттық тіл ғылымының
тарихындағы теориялық бағыттар мен мектептердің, оның көрнекті өкілдерінің
алатын орны мен рөлін анықтауда ерекше маңызды болып табылады. Қазақ тіл
білімінде Ы.Е.Маманов сынды ғалымдардың теориялық көзқарастарын, ой-
тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын арнайы зерттеу сол ғылым саласының
қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл білімінің жетістіктері және жаңа
салаларымен сабақтастығын теориялық тұрғыдан пайымдауға жол ашады.
Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда, морфология пәні, функционалды грамматика бойынша
лекциялар курсында кеңінен қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі
тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды
мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін
саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру
үшін аса қажет;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі
және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні
аса зор. Туыстас тілдердің, жүйесі туыс емес тілдердің деректерін салыстыру
арқылы ғалымның қол жеткен нәтижелерін көрсету аса қажет.
Зерттеудің дереккөздері Жұмысты жазу барысында Ы.Е.Мамановтың
морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми
мақалалары мен жасаған баяндамалары, лекциялар курсы, зерттеу нысанына
қатысты баспа бетін көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, А.Ысқақов, К.Аханов, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Ә.Қайдар,
Р.Сыздықова т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап,
оның теориялық тұжырымдарын дамытқан С.Исаевтың еңбектері жұмысқа теориялық
және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының тақылануы мен жариялануы Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері төмендегідей халықаралық және республикалық ғылыми
конференцияларда баяндалды:
баяндама жасалып, республикалық ғылыми басылымдарда 3 мақала жарық
көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ЕТІСТІК СӨЗ ТАБЫ
1. Етістік түбірі
Етістік – грамматикалық категорияға бай күрделі сөз таптарының бірі.
Грамматикалық сипаты сан салалы, түрлену тұлғалары әр алуан етістіктер
морфологиялық түрлену жүйесімен сөйлемде басқа сөз таптарымен байланысқа
түсіп, белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруы жағынан да сөз таптарының
басқа түрлерінен ерекшеленеді.
Етістік сөйлеу кезінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қатынасқа
түсе алмайды, сөйлемде түбір күйінде қолданылмайды. Қазақ тіліндегі сөз
таптарының бірі ретінде етістік өзіне тән белгілі мағына білдіре алатын,
қазіргі кезде сол күйінде қолданылмайтын түбір тұлға және неше түрлі
грамматикалық мағына білдіретін форма түрлену жүйесінің негізіндегі
категория көрсеткіштерінің бірлігінен тұрады [5, 4-20 бб.].
Қазақ тіл білімінде етістік категорияларын түрлі қасиетіне байланысты
бірнеше топқа бөлу тәжірибесі бар. Педучилищеге арналған оқулықта етістікті
лексика-семантикалық категориялар (көсемше, есімше, болымды және болымсыз
етістік, сабақты және салт етістіктер, етістер) және грамматикалық
категориялар (рай, шақ) деп екі топқа бөледі [6].
Жоғары оқу орнының студенттеріне арналған оқу құралында етістік
формаларының жүйесі мынадай грамматикалық категориялар ыңғайында қаралып
жүр: 1) етістік негізі; 2) қимыл атауы категориясы; 3) салттылық және
сабақтылық категориясы; 4) етіс категориясы; 5) болымдылық және болымсыздық
категориясы; 6) амалдың өту сипаты категориясы; 7) есімшелер категориясы;
8) көсемшелер категориясы; 9) рай категориясы; 10) шақ категориясы; 11)
жіктік, көптік жалғауларының шаққа қатысы [7, 274].
Ы.Маманов қазақ тіліндегі етістік формаларын лексика-грамматикалық
қызметтеріне қарай, ең алдымен, негізгі етістік және функциялық етістік деп
екіге бөліп, одан кейін негізгі етістіктің өзін түбір етістіктер және
модификациялы етістіктерге ажыратып, түбір етістіктерге етістіктің
лексикалық мағынасына ие болатын сөздерді, модификациялы етістіктерге
белгілі қосымшалар немесе көмекші етістіктер арқылы үстеме грамматикалық
мағына білдіретін етістік формаларын жатқызады. Сөйтіп, етістіктерді
төмендегідей сатылап көрсетеді: “Бірінші орында түбір етістіктер, екінші
орында модификациялы етістіктер, үшінші орында функциялық етістік
тұлғалары, төртінші орында рай, шақ категориялары” [8, 3-5 бб.].
Қазақ тіл білімінде етістік категориялары туралы пікір әр жақты екендігі
байқалады. Мәселен, Ы.Маманов функциялық етістік тұлғаларына жіктік және
тәуелдік жалғаулары арқылы жаққа бөлініп жіктелетін тұйық етістік, көсемше,
есімше, шартты рай түрлерін жатқызса, С.Исаев Ы.Мамановтың “функциялық
етістіктердің жіктелуі арқылы етістіктердің рай, шақ формалары пайда
болады” деген пікірімен келіспей, “рай, шақ мағыналары етістіктің жіктелу
тұлғасы (жіктік жалғаулары емес), арнайы формалары немесе есімше, көсемше
формалары арқылы беріледі, ал жіктелуі – жақ категориясының көрсеткіші” деп
түйіндейді [5, 8-9 бб.].
С.Исаев қазақ тіліндегі етістік категорияларын үш топқа жіктейді:
1) лексика-грамматикалық категориялар (салт, сабақты етістік, етіс,
күшейтпелі етістік немесе көрініс категориялары);
2) таза грамматикалық категориялар (рай, шақ, жақ немесе жіктеу
категориялары;
3) жеке грамматикалық категория бола алмайтын, бірақ басқа таза
грамматикалық категория (шақ категориясы) жасауға негіз болатын ерекше
формалары (есімше, көсемше) немесе бүтіндей басқа сөз табының грамматикалық
сипатын ғана көрсететін айрықша түрі (тұйық етістік).
Етістік Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов,
Ғ.Мұсабаевтардың авторлығымен жарыққа шыққан “Қазіргі қазақ тілі”
оқулығында, сонымен қатар бұл еңбектерге дейін жарық көрген Қ.Жұбанов [9],
С.Аманжолов [10], І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың “Грамматикаларында” [11]
етістік бөлімі сабақты етістік пен салт етістік, болымды және болымсыз
етістік, етіс категориясы, рай, шақ, жақ категориялары, есімше мен көсемше
формалары үзілмей берілумен бірге, кейбір толықтырулар мен лингвистикалық
атаулар тиянақталып, өзгерістер енгізіліп отырса да, белгілі бір дәстүрлі
жүйе берік сақталып келеді деуге әбден болады.
Етістікке жалпы сипаттама беріп, алғаш мақала жазған зерттеушілердің
бірі Ә.Дайырбеков етістік категориясын толық ашпаса да, тұйық рай мен
көсемше формалары туралы біраз мәлімет береді [12].
Ы.Мамановтың етістіктерді төмендегіше жіктегендігін айқындап көрсетсек:
Кесте 1 – Етістіктің жіктелуі
Негізгі етістік
а) Түбір етістіктер ә) Модификациялық етістіктер
негізгі түбір етістер
туынды түбір күшейтпелі етістік
кіріккен түбір күрделі етістіктер
қос түбір
тіркесті түбір
Кесте 2 - Функциялық етістік
Қимыл есім Қимыл сын Қимыл үстеу
тұйық етістік өткен шақ есімше өткен шақ көсемше
-ғы тұлғалы қимыл есім болжалды есімше келер шақ көсемше
с тұлғалы қимыл есім дағдылы есімше шартты рай формасы
ниет есімше мақсатты көсемше
осы шақ есімше
Алдыңғы тарауда ғалымның түбір сөздерге байланысты қазақ тіліндегі
негізгі түбір сөздерді сол күйінде лексикологияның да, морфологияның да,
синтаксистің де объектісі бола алатынын, ал орыс тіліндегі түбір сөздің
(корень) дербес сөз емес, сөз мұқылы екенін, “мужской род” формасындағы зат
есімдер ғана өзгермейтіндігі жөніндегі пікірін айтып өткенбіз.
Ғалымның етістік түбіріне байланысты пайымдаулары күрделі мәселелердің
шешімін табуға септігін тигізіп қана қоймай, кейбір пікірлерге, өзгеше
қырынан үңіліп, тереңірек зерттеуге көмегін тигізеді.
Етістіктер етістіктің грамматикалық категорияларының барлық формаларына
негіз болды. Олар жеке грамматикалық элементтерге бөлінбейді. Және көбіне
бір буынды болады да, екі не үш буынды болып келуі сирек кездеседі.
Зерттеушілер арасында етістік түбірінің семантикалық, грамматикалық
өзгеруіне байланысты әртүрлі көзқарастар бар. Қазақ тілі оқулықтарында,
етістікке байланысты жазылған ғылыми зерттеулерде етістік түбірі туралы
жаңсақ пікірлер кездеседі. Айталық, оқулықтар мен зерттеулерде етістіктің
түбірі бұйрық райдың екінші жағы болып анықталады. Ғалым етістік түбіріне
байланысты айтылған анықтаманың қате екендігін былайша дәлелдейді:
“Етістікке байланысты бір жаңсақ, қате пікір – оның түбір тұлғасының
ерекшелігі. Оқулықтар мен зерттеулерде етістіктің түбірі бұйрық райдың
екінші жағы деп анықталады. Етістіктің түбіріне тікелей бұйыру тән болып,
ол бұйрық райдың екінші жағының формасы саналады. Ал, дұрысында, бұйрық
райдың жекеше ІІ жақ формасында тұрған етістіктің бәрі бірдей түбір бола
бермейді: (сен) кел, оқы дегендерді түбір деп танысақ, (сен) келтірме, оқы-
т-қыз-ба дегендерді түбір деп тануға еш болмайды.
Екіншіден, бұйрықтық мағына (ІІ жақ) түбірге тән грамматикалық мағына
болса, осы тұлғаның үстіне қосылған түрлену формаларында да жұмсалғанда
бұйрықтық мағына сақтала беру керек болады, бірақ қимылдық мағына сақталады
да, бұйрықтық, жекеше екінші жақтық мағына сақталмайды: кел-ген-мін, оқы-са-
ңыз т.б. дегенде ешбір бұйрықтық мағына жоқ, ал кел, оқы деген түбір
(бұйрық райдың екінші жағы емес) білдіретін қимыл, әрекет және салттылық,
сабақтылық мағыналары сақталған. Демек, бұл қасиет ІІ жақтағы бұйрықтық
мағына түбірдің емес, етістіктің арнайы түрлену жүйесінің бір көрінісі
болып табылатын грамматикалық формасы білдіретін таза грамматикалық мағына
[8, 94-95бб.].
Сондай-ақ көрнекті ғалым Ы.Мамановтың етістік туралы айтқан тағы бір
пікірі етістіктің (қалып етістіктерінен басқа) тікелей жіктелмеуімен
байланысты. Етістік түбір тұлғада сөздің лексикалық мағынасын және
лексикалық мағынаның жалпыланып, абстракциялануы нәтижесінде қалыптасып,
туады, жалпы грамматикалық мағынаны білдіргенмен, сол күйінде сөйлеу
процесінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түсе
алмайды, сондықтан да етістік сөйлемде түбір күйінде қолданылмайды [8, 65
б.].
Етістіктен басқа сөз таптары, мысалы, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу
сөйлемде түрленбей-ақ қолданыла береді. Олар әртүрлі сөздермен тіркесіп,
сол күйінде белгілі бір синтаксистік қатынаста жұмсала алады. Ал етістік
сөйлемде тек түрленіп, яғни қандай да бір грамматикалық формада тұрып қана
қолданысқа түседі. Яғни ол жіктеліп қана жұмсалады. Ал сөйлеу кезіндегі
етістік түбірімен форма жағынан бірдей болып келетін бұйрық райдың екінші
жағы етістіктің түбір тұлғасы емес, жіктелу үлгісінің бір көрінісі, яғни
сөйлеу процесі нәтижесінде пайда болатын грамматикалық мағына. Мысалы,
тыңдасам, тыңдатқызбайды т.б. сөз бен сөз тұлғаларында жалпы тыңдау қимылы
сақталған да, керісінше бұйрықтық, екінші жақтық, анайылық мағына жоқ.
Сондай-ақ тыңда деген түбірге бұйрықтық, 2-жақтық мағына тән десек, онда
тыңдатқызба, тыңдаңқырама тәрізділерді де етістіктің түбір тұлғасы деп
тануға мәжбүр боламыз, өйткені бұлар да осы қолданысындағы мағынасы жағынан
етістіктің бұйрықтық, 2-жақтық, жекеше, анайы түрімен сәйкес келеді, сен
тыңдатқызба, сен тыңдаңқырама. Ал бұлардың түбір емес екендігі өзінен-өзі
түсінікті [13].
Етістіктің түбір тұлғасы қимылды, іс-әрекетті, процесті білдіреді және
ол етістіктің жеке сөз табы ретіндегі жеке тұрғандағы семантикалық белгісі,
ал бұйрық райдың 2-жағы сол етістіктің сөйлеу процесінде басқа сөздермен
қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде пайда болатын, грамматикалық нөлдік
форма арқылы көрінетін түрлену мағынасы.
Сонымен етістік қазіргі кезде түбір тұлғада жіктеліп барып қолданылады,
тікелей жіктелмейді (қалып етістіктерін қоспағанда).
Етістік түбірінің бұйрық райдың 2-жағы емес, ол екеуінің екі нәрсе
екенін дәлелдейтін тағы бір дәлел – бұйрық райдың 2-жағының көне формасының
-ың, -ің тұлғасында болуы. Ы.Маманов, С.Исаев еңбектерінде көрсетілгендей,
кейбір түркі тілдерінде сен кел, сен ал дегендегі етістіктер алың, келің
сияқты болып сақталып қалған. Тек -ың, -ің, -ң формасы ғана емес, 2-жақ
бұйрық рай мағынасын басқа да тұлғалар (бар-ғыл, бар-ғын) беріп отырған.
Қазақ тілінің сөйлеу тілінде бұлардың кездесіп қалуы тектен-тек емес [13,
76-79].
Етістіктің бұйрық рай, 2-жағын ежелгі дәуір әдебиетіндегі тарихи
жырлардан кездестіруге болады. Мысалы, Тоныкөк жырында (УІІІ) мынадай
жолдар бар: Білге Тонукук
Анығ ол, өзі ол-аңлап,
Сү йорулум ...унамаң!
Аудармасы: Өзі айлакер, өзі пайымды
Әскермен аттанамыз (десе) құптама [14, 34-б.].
Диуани хикметте: Ай йер уа көк? Ашықлардин хазыр қылың
Отлуғ аһ чықар болса хазир болың
Көкке бақып на ра тартса туруң.
Аудармасы: Ей, жер мен көк, ғашықтардан сақ болыңдар.
Отты аһы шығатын болса, әзір тұрыңдар
Көкке қарап дабыл қақса, қорқып тұрыңдар [14, 114-б].
Міне, осы мысалдардан көріп отырғанымыздай, етістіктің 2-жақ бұйрық рай
тұлғасы отырың, тұрың, болың болып жіктеледі. Ерте дәуір әдебиетттерінде
кездесетін бұйрық райлы етістіктің тағы бір тұлғасына төмендегі мысалдар
дәлел бола алады:
Қырық жігіт, жорға мініп, торқа кидің.
Мен көрген қызық істің бәрін көрдің.
Қайраты менен асқан жан бар ма екен,
Бар болса, іркілместен айтып бергін [15].
Немесе
Көңілі бүтін қалайықтан қаштым минә.
Қайда көрсең, көңілі сынық мәрһәд болғыл.
Мен-меншіл қалайықтан қаштым мәнә
Мұстафадай елді кезіп жетімді көзле,
Дүниеқор нәжішләрден әбден тазала [16, 110-б].
Бұл берілген мысалдардағы етістік формаларының қолданысынан бұйрық
райдың етістіктің түбірінен бөлек тұлға екенін, грамматикалық түрленудің
бір көрінісі екенін байқауға болады.
Белгілі түрколог ғалым Н.А.Баскаков “Каракалпакский язык” еңбегінде
етістіктің бұйрық райы туралы былай деп жазады: “В современном языке
повелительное форма 2-го лица единственного числа совподает с “чистой”
основой глагола, но и эта форма, повидимому, является результатом
позднейшего стяжения (сокращения) полных именных форм, аффиксы
словообразования в которых ныне стерлись. Так, полные формы повелительного
наклонения 2-го лица единственного числа на -гъыл, -гил, -къыл, -кил,
-гъын, -гин, -къын, -кин сохранились в некоторых древних языках, в языке
Ходжи – Ахмеда Ясауи и сохранились так и в новых языках, например, в
новоуйгурском “келгин (приди)”, баргъын (отправляйся)” [17, 161с.].
С.Исаев Ы.Мамановтың түбір етістік туралы тұжырымдарына сүйене отырып,
етістік тұлғаларының жүйесін, оның грамматикалық сипаттарын түсіну үшін,
етістіктің сөйлемде қолданылу ерекшеліктеріне назар аударып, етістік
түбірінің мынадай ерекшеліктерін көрсетеді:
Біріншіден, етістік түбір тұлғасында тұрып қолданылмайды. Етістіктің
бұйрық рай (2-жақ анайы) және қалып етістіктерінің 3-жақта (ол отыр, тұр,
жүр тәрізді) қолданылуы түбір тұлғамен барабар деп түсіну өрескел қате
екенін естен шығаруға болмайды.
Екіншіден, етістік тек жіктеліп барып немесе кейде -у тұлғалы тұйық
етістік (қимыл атауы), анықтауыштық қатынаста есімше, адвербиалдық мәнде
көсемше түрлерінде ғана қолданыла алады: оқу үшін келді, оқыған бала, айтар
сөз, беретін жауап, дауыстап оқыды, жүре сөйлесті, оқығалы келді т.б.
Үшіншіден, етістік түбірлері отыр, тұр, жүр, жатыр қалып етістіктері мен
бұйрық рай тұлғасын есептемегенде тікелей жіктелмейді [18, 153б.].
А.Хасенова, С.Исаев еңбектерінде осы тілдік қағидаға бағынбайтын қалып
етістіктерінің тікелей жіктеле алуының себебі тарихи тұрғыдан ашылып
көрсетілген. Қалып етістіктерінің (отыр, тұр, жатыр, жүр) тікелей жіктеле
алуының сыры ерекше, бұлар тарихи жағынан негізгі түбірлер емес, отыр – ол
тұрыр, тұр – тұрыр, жатыр – жатұрыр, жүр – жүрүр дегеннен қалыптасқан да,
қосымшалар түбірге сіңісіп кетсе де, не түсіп қалса да олардың
грамматикалық сипаты (жіктелу қасиеті) сақталып қалған. Бұл етістіктердің
осы қасиеті олардың 3-жақта ол отыр, ол тұр, ол жатыр, ол жүр болып, ұқсас
тұлғалық түрде қолданылуынан да көрінеді және тікелей осы шақ көрсеткіші
болуы да соған байланысты [19, 73б.; 18, 158б.].
Қысқасы, етістік категориясының жіктелу жүйесінің 2-жақ жекеше формасы
түбір етістікпен омоформалық сипатта келеді. Яғни форма жағынан сәйкес
келеді, түбір етістік түбір күйінде қолданылмайды, тікелей басқа сөздермен
синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды және тікелей жіктелмейді, тек
рай, шақ (есімше, көсемше) тұлғаларын үстеп барып қана жіктеле алады. Олай
болса, қазақ тілі грамматикаларында 2-жақ, жекеше бұйрық рай сөздің түбірі
болып көрсетіледі. Парадигмалық қатардың мүшесі, категориялық грамматикалық
мағына білдіретін, сөйлеу кезінде туатын форманы түбір тұлғамен бір деп
тану мүлдем қате. 2-жақ бұйрық рай формасы жекеше тұлғада тұрғанда нөлдік
формада тұрады. Осы тұрғыдан алғанда етістік түбірі мен нөлдік формадағы
бұйрық рай формасы тұлғалық жағынан бірдей, яғни омоним болғандықтан, олар
күні бүгінге дейін екеуі бір болып қарастырылып келді. Тіл мен сөйлеу
бірліктері ажыратылып көрсетілмеді. Айталық, кел деген етістік сөйлеу
актісіне түспей тұрып, сөздік құрамда қимылды білдіретін сөз ретінде
танылса, ол сөйлеу процесінде қолданылғанда қандай да бір тілдік ортада
жұмсала келе, аяқталған ойды білдіріп, етістіктің грамматикалық
формаларымен түрленеді. Ол жіктелгенде бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрінде
ешбір қосымшасыз бұйрықтық мағынаны білдіріп тұрады. Бұл оның парадигмалық
жүйедегі грамматикалық мағынасы. Ол грамматикалық мағына нөлдік форма
арқылы берілген. С.Исаевтың еңбектерінде етістік түбірі сөздің түбірі мен
нөлдік формадағы сөздің айырым белгілеріне байланысты талдауға түскен.
“Оқулықтарда етістіктің түбірі бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрі немесе зат
есімнің атау септік формасы деп көрсетіледі. Ал шындығында “кел” деген мен
“Сен мұнда кел” дегендегі “кел” бірдей емес. Біз, әдетте, сыртқы тұлғасында
айырма болмаған соң, бір деп үйреніп кеткенбіз. Біріншісі (жеке түбір
тұлғада тұрған “кел”) қимылды ғана білдіреді, екіншісі (Сен мұнда кел”
деген сөйлемде) сол мағынаның үстіне тыңдаушы жаққа қаратылып бұйырыла
айтылу мағынасы үстелген. Нөлдік тұлға сырт қарағанда түбір тұлғамен сәйкес
келгенмен, сөз түбірінің барлығы жеке-жеке грамматикалық нөлдік форма бола
бермейді, ол тек грамматикалық форма жасауға негіз болады. Грамматикалық
нөлдік форма болу үшін ол тұлға түбір күйдегіден өзгеше грамматикалық
мағына білдіріп, белгілі бір топтағы түрлену жүйесінің бір түрі болып
саналып, сөйлеу процесінде белгілі бір тұрақты өзіне тән қызмет атқаруға
тиісті” [18, 44-45 бб.]. Нөлдік тұлғаның тілдік ерекшеліктері осы біздің
алдыңғы тақырыптарымызда сөз болғандықтан көп тоқталмаймыз.
Сонымен түбір етістікке берілген анықтамалардағы жаңсақ пікір деп
танылған Ы.Маманов тұжырымдарын негізге ала отырып, “Етістіктің түбірі мен
бұйрық рай 2-жақ жекеше формасы өзара сәйкес келеді” деп тұжырымдаймыз.
Мұндай анықтама түркологиялық еңбектерде де осылай берілген. Айталық,
“Основа глагола всегда совпадает со 2-м л. ед. ч. повелительного
наклонения” [19, 245 с.].
Туынды түбір.
Етістік түбіріне қатысты тағы бір көңіл аударарлық нәрсе – туынды түбір
(туынды етістік, туынды сөз) мәселесі. Ы.Маманов өз зерттеулерін
морфологияның өзекті әрі қиын мәселелерін қарастыруға арнағандығы
байқалады. Оның 1973 жылы жарық көрген “Лекциялар курсында” қосымшаларды
жіктеу, кейбір қосымшалардың (даулы болып танылып жүрген) сөзжасам мен
форма тудыруға қатысы тілдік жүйе, заңдылықтар тұрғысынан қарастырылып, тың
пікірлер айтылған. Сонымен қатар ғалымның 1966 жылы шыққан “Етістік”
еңбегінде етістік сөз табының лексика-грамматикалық ерекшеліктері жан-жақты
зерттелген болатын. Ғалым мұнда етістіктің сөзжасамдық қосымшаларына
байланысты мәселе көтеріп, әр жақты қарастырылып жүрген яғни бірде
етістіктің сөз тудырушы қосымшасы, бірде форма тудырушы болып анықталып
жүрген жұрнақтардың сөзжасам мен формажасамға қатысын көрсеткен.
Етістік сөз табына қатысты қазақ тіл білімінде әлі де бір шешімін таппай
келе жатқан мәселенің бірі – етістіктің көрініс (вид) категориясының
формалары ретінде көрсетіліп жүрген бір топ қосымшалардың тілдік сипатымен
байланысты. Аталған категорияға жатқызылып жүрген -қыла, -кіле, -ғыла,
-гіле; -мала, -меле; -ымсыра, -імсіре тәрізді жұрнақтар туралы әртүрлі
пікір айтылған.
Осы категорияны арнайы зерттеген И.Ұйықбаев -ғыла, -гіле, -қыла, -кіле,
-мала, -міле, -стір, -стыр, -мсыра, -мсіре жұрнақтарын грамматикалық
қосымшалар деп анықтайды [20].
Кейінгі еңбектерде бұл қосымшалар етістіктен етістік тудыратын өнімсіз
жұрнақтарға жатқызылады [21, 30 б.].
А.Ысқақовтың “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында -қыла, -мала, -ыңқыра,
-ымсыра қосымшалары грамматикалық құбылыс ретінде амалдың өту сипаты
категориясына жатқызылады[22, 289-290бб.].
А.Хасенова “Қазіргі қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер” деп
аталатын ғылыми зерттеуінде етіс пен “вид” категориясын туынды түбір
етістіктер қатарында көрсетеді. Түбір етістіктерді басқа сөз таптарынан
жасалған туынды түбір етістіктер және етістіктерден жасалған туынды түбір
етістіктер деп бөліп етіс пен “вид” категориясы туралы: “Өздері қосылған
түбірдің мағынасын бүтіндей өзгертіп жібермегенмен де, оларға үстеме мағына
беріп, лексикалық қызмет атқарумен бірге, сөйлемдегі сөздерді өзара
байланыстыруда белгілі мәні болатын аффикстер де бар. Лексикалық және
грамматикалық қызмет атқаратын аффикстердің бұл тобына, негізінде етіс
категориясы мен вид мағыналарын беретін аффикстер жатады”, – дейді [23,
13б.].
Б.Құлмағамбетова туынды етістік жасайтын жұрнақтардың құрамы,
қалыптасуы, шығу тарихын қарастыра келе, аталған жұрнақтарды етістік
жасайтын қосымшалар қатарына қосады [24, 53-60 бб.].
Түрколог ғалым Н.А.Баскаков “вид” категориясын семантикалық категория
деп анықтаған. “Категория вида собой объективную характеристику действия с
точки зрения характера самого процесса действия или состояния, протекающего
в пространстве и времени. Категория вида является категорией семантической,
а потому и все видовые формы глагола относятся к системе лексического
словообразования” [17, 352 с.].
Татар ғалымы Юлдашев “Система словообразование и спряжения глагола в
башкирском языке” деп аталатын еңбегінде: “выяснились лексические признаки
всех видовых образований, следовательно, все возможное на материале
башкирского языка аргументация, позволяющая рассматривать видовые
образования как лексические. Как показал анализ материала, все видовые
образования представляют собой преобразования лексического значения основы.
Поэтому вопрос о грамматических признаках видов был снят”, – деп аталған
қосымшаларды әрі сөзжасамдық, әрі грамматикалық сипаты бар лексика-
семантикалық категория деп анықтаған [25, 9 с.]. Бұдан етістік категориясын
зерттеген ғалымдардың көпшілігінің етістіктің етіс, болымсыз етістік, “вид”
категорияларын лексика-грамматикалық категория деп анықтағаны байқалады.
Өзбек тілінің зерттеушісі С.Усманов қосымшаларды жіктеуде ең алдымен
сөзжасам және форма тудырушы аффикстер деп жіктеп, форма тудырушы
қосымшаларды өз ішінде модалдық мағына тудыратын форма тудырушылар және сөз
түрлендіруші қосымшаларға жіктейді. Ал форма тудырушы аффикстерді лексика-
грамматикалық форма тудырушылар және функционалды-грамматикалық форма
тудырушыларға бөліп, -ғыла, гіле, -ңқыра, -ңкіре қосымшаларын лексика-
грамматикалық формалар қатарына жатқызады [26, 72с.].
Ы.Маманов -ыңқыра, -іңкіре қосымшасын грамматикалық тұлға ретінде өзі
жасалған бастапқы тұлғамен қатар өмір сүреді дейді. Етістік түбіріне
жалғанатын -ғыла, -гіле, -қыла, -кіле, -мала, -меле, -мсыра, -мсіре, -стыр,
-стір жұрнақтарын сөз тудырушы жұрнақтарға жатқызады. Біздің ойымызша,
ғалым аталған жұрнақтарды сөзжасам қосымшаларына жатқызуда сөзжасам
қосымшаларына қойылатын екінші критерий – талғап жалғану шартын ұстанған.
Яғни бұл жұрнақтар жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын мүлдем өзгертіп,
жаңа мағыналы сөз жасамағынмен, олар барлық түбір етістіктерге жаппай
жалғанбайды. Осы жағынан алғанда олар сөзжасам қосымшаларына қойылатын
екінші критерийге жауап бере алады. Алайда бұл мәселе осымен толық шешімін
тапты дей алмаймыз.
Бұл қосымшаларды И.Ұйықбаев, А.Ысқақов т.б. ғалымдар сөз түрлендіретін
форма ретінде таныса, Б.Құлмағамбетова, С.Хасанов, Т.Әбдіғалиева,
Қ.Қасабекова, Б.Шалабаева, Ы.Мамановтар сөз тудырушы жұрнақтар ретінде
анықтайды.
Біз жоғарыда аталған қосымшалардан -стыр, -стір формасын етіс жұрнағы
деп алып, қалған тұлғаларды туынды етістік жасайтын қосымшалар ретінде
қарастырамыз. Жоғарыдағы -ғыла, -гіле, -қыла, -кіле, -мала, -меле, -мсыра,
-мсіре жұрнақтары етістік түбірлеріне жалғанып, мынадай туынды етістік
жасайды:
-ғыла, -гіле, -қыла, -кіле: ұрғыла, шапқыла, соққыла, жұлқыла, тепкіле,
сілкіле, ысқыла, үскіле, бұрғыла, ұңғыла;
-мала, -меле: бастырмала, бүрмеле, төкпеле, үрмеле, көтермеле, кимеле,
жаймала, қыстырмала, құрмала, қимала, қумала, жұлмала, ысырмала, қырмала,
термеле, сумала;
-мсыра, -мсіре: күлімсіре, жыламсыра.
Бұл қосымшаларды етістіктен етістік тудыратын сөз тудырушы жұрнақтар
деп анықтауда, Ы.Мамановтың қосымшаларды жіктеуге байланысты ұсынған
концепциясын басшылыққа алып, мынадай белгілерін көрсетеміз:
1) аталған жұрнақтар бірен-саран сөздерге талғап жалғанып, грамматикалық
абстракция жасай алмайды;
2) түсіндірме, екі тілдік сөздіктерге енеді;
3) лексикалық бірлік саналып, реестр сөз ретінде сөздік құрамды
толықтырады.
Ал жоғарыда Ы.Маманов грамматикалық қосымша ретінде көрсеткен -ңқыра,
-ңкіре қосымшасы осы көрсетілген критерийлерге жауап бермейді. Әсіресе, бұл
қосымша сөзжасам қосымшаларына қойылатын екінші шарт – талғап жалғану
шартына сай келмейді, яғни ол грамматикалық абстракция жасайды. Кез келген
етістік түбіріне -ңқыра, -ңкіре тұлғасы жалғанып жұмсала береді. “Қазақ
тілінің он томдық түсіндірме сөздігінде” осы формамен келген етістіктер
реестрлік қатарда беріліп отырған. Етістіктің қолданысына статистикалық
зерттеу жүргізген ғалым С.Мырзабеков етістіктер саны сөздіктің тең
жартысынан асады деп көрсетеді [27]. Яғни -ңқыра, -ңкіре формасы, сонымен
қатар етіс формалары жалғанған етістіктер де сөздікте қамтылған деген сөз.
Демек, -ңқыра, -ңкіре формалы етістіктерді сөздікте реестрлік қатарда беру-
бермеу мәселесі шешілуі тиіс. Соңғы шыққан “Қазақ әдеби тілінің сөздігінде”
-ңқыра, -ңкіре формалы сөздердің өте сирек жағдайда ғана беріліп
отырғандығын байқадық [28]. Бұдан Ы.Мамановтың осы қосымшаға байланысты
көтерген мәселесінің бүгінгі күні қолданысқа еніп, әлі күнге дейін маңызын
жоймағандығын көруге болады. Біз осы тақырыпта туынды етістік жасау
мәселесінде әржақты қарастырылып жүрген (бұл қосымшаларға Ы.Маманов ерекше
назар аударған) бірнеше жұрнақтың тілдік табиғатын сөз еттік. Туынды
етістік жасайтын тұрақты қосымшаларға (ешқандай дай тудырмайтын) арнайы
тоқталмадық. Ал етіс мәселесін келесі тақырыпшаларда арнайы қарастырамыз.
Ы.Маманов етістіктің жіктелу жүйесі туралы да пікір айтқан. Ғалымның
айтуы бойынша, қазақ тілінде сөздердің жіктелу жүйесі тек бір ғана сөз
табына тән қасиет емес, ол – есім сөздер мен етістікке бірдей құбылыс.
Алайда есім сөздер мен етістіктің жіктелуі бірдей емес. Жіктік жалғаулары
есім сөздердің түбіріне тікелей жалғанып жіктелетін болса, етістік
негіздеріне тікелей жалғанбайды.
Ы.Маманов қазақ тіліндегі сөздердің жіктелу жүйесі екі түрде көрінетінін
(1. Жіктік жалғау арқылы. 2. Тәуелдік жалғау арқылы), жіктік жалғауының
өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейтінін, ал тәуелдік
жалғаулары жалғанған сөзіне тек жақтық мағына үстеп қоймай, сонымен бірге
заттың кімге, қай жаққа меншіктігі, тән екендігін де білдіретінін атап
көрсетеді. Қазақ тіл білімінде жақ категориясын арнайы зерттеген
Ж.Сәдуақасов та Ы.Маманов пікірімен үндес тәуелдік жалғауларын да жақтық
мағына берудің бір жолы деп табады. “Қазақ тіліндегі есімдерге тән
тәуелдену формасы мен етістіктерге тән жіктелу формасын бір-бірімен
байланысты және бірлікте қарау керек. Себебі, түркологтар дәлелдеп
көрсеткендей, бұл екі форманың шығу төркіні тарихи жағынан бір екендігі.
Екіншіден, қазірде бұл формалардың бір-бірінен өзіне тән айырмашылық,
ерекшеліктері бола тұра, ұқсастық жақтары молдығы”, – деп, автор жақ
категориясының үш түрлі көрсеткіші деп – а) тәуелділік аффиксі; ә)
баяндауыштық аффиксі; б) жақты да, райды да білдіретін көрсеткіштерді –
атайды [29, 101-109бб.].
Сонымен қатар Ы.Маманов жіктік жалғауы арқылы жіктелетін формалардың а)
өткен шақ және келер шақ көсемше формаларының, ә) есімше формаларының,
сондай-ақ тәуелдік жалғауы арқылы жіктелетін етістік формалары: тұйық
етістік, қалау рай, жедел өткен шақ формасы, шартты рай формасы, бұйрық рай
формасы және есімше формаларының жіктелу жүйесін сызба түрінде береді.
Қысқасы, Ы.Мамановтың етістік түбіріне жіктік жалғау тікелей жалғанбай,
тек функциялық етістік тұлғалары ғана жіктеле алады деген пікірі қазақ
грамматикасында дәлелденіп, кейінгі еңбектерде айтылып жүр [30, 521-б.]. Ал
төрт қалып етістіктің тікелей жіктелуі жайлы ойлары ғалымның осы
етістіктердің қызметін тани білгендігін көрсетеді.
Тілдің сөздік қорының баюы, молаюы түрлі тәсілдер арқылы болса, солардың
көне түріне семантикалық даму жатады. Семантикалық даму бойынша сөз
дыбыстық, морфемдік құрамын өзгертпей-ақ бірте-бірте өзіне жаңа мағыналарды
қосып отырады. Соның нәтижесінде тілде бір сөз бірнеше лексикалық мағына
білдіреді, тілдегі қызметі артады. Семантикалық даму арқылы сөз саны
көбеймегенімен, сөздердің мағыналық мүмкіндігі әлдеқайда өседі.
Етістік – грамматикалық категорияларға, сонымен қатар модальдік
реңктерге бай күрделі сөз табы. Атауыш сөздерден семантикалық реңкінің көп
түрлілігімен де дербес сөз табы ретінде ерекшеленеді. Етістіктер
жіктемесінде маңызды рөл атқаратын түбір етістіктердің мағыналық құрылымын,
семантикалық сипатын анықтау – бүгінгі күн тәртібінде тұрған өзекті
мәселелердің бірі.
Түркі тілдерінде етістік семантикасы біршама зерттелген. Атап айтқанда,
Э.Р.Тенишев [31], Н.З.Гаджиева, А.А.Коклянова [32], Б.И.Татаринцев [33],
И.К.Кучкартаев [34], А.К.Алекперов [35], А.А.Цалкаламананидзе [36],
М.Оразов [37] т.б.
Қазақ тілінде грамматикатанушы ғалымдар етістікке қатысты арнайы
зерттеулер жүргізіп, монографиялар жариялаған. Етістікті әрі сөз табы
ретінде, әрі мағыналық сипатын қоса талдаған зерттеулерден А.Қалыбаева
(Хасенова), Ы.Е.Маманов, А.Ысқақов, Н.Оралбаева еңбектерін ерекше атаған
жөн.
Етістік – сөз табына қатысы тұрғысынан морфологияның нысаны болды.
Жоғарыда аталған қазақ ғалымдары етістікті негізінен осы қырынан зерттеді.
Десек те, кез келген тіл бірлігі мағыналық қыры арқылы ғана өзіндік
тұрпатқа ие болатыны белгілі. Осы ретте етістіктің мағыналық қыры да еш
уақытта назардан тыс қалған емес. Қазақ тілінде етістіктер алуан түрлі
ұғымды білдіреді. Сөйлемде контекске байланысты бір етістіктің сөздік
мағынасының бірнеше ұғымды білдіруі мүмкін.
Етістік семантикасы ең алдымен оларды лексика-семантикалық топтарға
бөлумен байланысты қарастырылды. Қазақ тілінің етістікті зерттеген белгілі
ғалымдары етістік семантикасына қатысты пікірлер айтып, оларды мағыналық
топтарға ажыратып отырған.
А.Хасенова Қазақ тілі грамматикасында түбір етістік дейтін межеге
сыйдыруға келетін сөздерді іс-әрекет, амал, қалып процесінің динамикасын
білдіруі жағынан қарастырып, оларды бірнеше лексика-семантикалық топтарға
бөлуге болатынын атап көрсетеді. Ұйымдастыру, жорғала, мияула, шырылда
сияқты туынды етістіктер де лексика-семантикалық топтардың құрамына
енгізілген. Жұмыста басқа түркі тілдерінде қалыптаспаған жаңа үлгіде
топтастыру да ұсынылған, алайда бөлудің принциптері ашып көрсетілмеген [38,
127б.].
А.Хасенова етістікке арналған жеке монографиясында қазақ тіліндегі
етістіктерді 6 топқа, оларды әрі қарай бірнеше шағын топтарға бөледі. Олар:
1) объектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер;
2) субъекті қозғалысын, беталыс, бағытын білдіретін етістіктер [23].
Жекелеген еңбектерде етістіктер семантикалық топтарға түрліше бөлінеді.
Г.Кулиев азербайжан тіліндегі етістіктерді тоғыз топқа бөлсе [39], өзбек
тіліндегі етістіктерді М.Садықова төртке топтастырады [40].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz