Ыбырай жаққан шамшырақ

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Ыбырай Алтынсарин — XIX ғасырдағы көрнекті халық ағартушысы, ақын, жазушы,
бүгінгі Казақстан педагогика ғылымының негізін калаушы, өз дәуірінің
белгілі қоғам кайратқері. Аса көрнекті этнограф ғалым жәпе тіл маманы
ретінде Орыс (Россия) императорлық география қоғамыпын мүшесі болған.
Ыбырай 1841 жылы Тобыл өзенінің бойында, осы күнгі Қостанай қаласының
маңын мекендеген ауылдардың бірінде дүниеге келген. Небәрі 48 жас ғұмыр
кешіп, 1889 жылы сол өңірде "Инспектор" көлінің жағасында өзінің мәңгілік
тұрағын тапты. Сол жерде қазір оның кесенесі тұр. Ол — Қыпшақ тайпасының
Ұзын — Алтыбас руының атақты биі — Балғожа бидің немересі. Балғожа
Жаңбыршыұлы сол кездегі Орынбор Шекара комиссиясының әскери старшыны болған
тарихи тұлға. Немересінің білімді азамат болуын ол әу бастан-ақ көксеп,
ауыл мұғалімінен сауат ашқызып, 1850 жылы Орынбор қаласындағы (ол кезде
Орынбор генерал-губернаторлығы) Шекара комиссиясының жаныңда сол жылы ғана
ашылған қазақ-орыс мсктебіне береді. Ыбырай оқуды 1857 жылы алтын
медальмен бітіреді.
1860-1869 жылдары Торғай қаласындағы орыс-қазақ мектебінде мұғалім болып
қызмет атқара жүріп, қазақ балаларына арнап мектеп ашу ісіне белсене
араласады. Оның бастамасымен және ұйымдастыруымен Торғай қаласындағы алғаш
қазақ балаларына арналған бастауыш мектеп-интернат 1865 жылы копшіліктің
қаржысымен салынған болатын. Бұл мектептен кезінде Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов сияқты алыптар білім алды. Ыбырайдың халық ағарту
саласындағы қоғамдық, кәсіби, ғылыми тұрғыдан ерекшс нәтижелі еңбек еткен
кезеңі 70-80 жылдар болды. Ол 1879 жылы Торғай облысындағы қазақ-орыс және
қазақ мектеп-училиіцелерінің облыстық инспекторы болып тағайындалып, бұл
кыз-метті өмірінің соңына дейін жемісті атқарды. Ыбырай бабамыздың тікелей
араласуымен, немесе басқаруымен сол кезеңдегі Торғай, Ырғыз, Қостанай
өңірлерінде орталықтандырылған (уезд орталықтарында) қазақ балаларына
арналған 4 кластық қазақ-орыс училишесі, 5 бастауыш болыстық мектеп. ауыл
шаруашылық кәсіби училищесі ашылды. Ал Ырғызда ашылған қазақ қыздар
училищесінің орны тіптен бөлек. Оның ұсыныстары мен қамқорлығының арқасында
Троицк қаласында бастауыш және халықтық мектептерге мұғалімдер даярлайтын
арнайы мектеп ашылған болатын.
Өз халқының болашағы мен дамуы оның келешек ұрпағының түгелдей білім
алуына байланысты екенің ашық түсінген Ыбырай бабамыз қазақ балалары мен
жастары оқитын жаңа типтегі мектеп ашуды қолдап, сол үшіп өзінің өмірінің
жарымынан артығын жұмсады. Оның ағартушылық және педагогикалық көзқарастары
мен іс-қимылдары орыс мәдениетінің алыптары мен көрнекті кайратқерлері
Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, И.Ф.Бупаков, Н.А.Корфтермен қатар, сол
кезеңдерде Орынбор өңіріне жер аударылып келген П.И.Распопов,
Э.С.Страшинский, Г.С.Карелин, А.А.Тилло сияқты орыс және поляк
революциәнерлерінің ықпалымен қалыптасып, ұлттық бағытын тапты. Ыбырайдың
қазақ әдебиетінің фольклорлық және этнографиялық салаларына қосқан үлесі өз
алдыңа бір төбе болса, оның педагогика ғылымы мен нақтылы тәрбие ісіне
қосқан үлесі мен еңбегі ерекше және мол болды. Ол Қырғыз (қазақ)
xрестоматиясы', мен "Қырғыз-қазақтарды орыс тіліне оқытудың басшылығы" атты
еңбектерімен ең алғашқы болып қазақ педагогикасының оқу-методологиялық
негізін калады; оның осы еңбектері сол кездегі Ресей демократиялық
жұртшылығының жоғары бағасын алды. Кириллицаға негізделген қазақ алфавитін
жасап, көпшілікке ұсынған тұңғыш жаңашыл-педагог Ыбырай бабамыз болатын.
Ыбырай Алтынсариннің осы аталған және тағы басқа шығармашылық-ғылыми
еңбектері XIX ғасырдың соңғы ширегі мен XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында
(яғни жарты ғасырдан артық) қазақ халқының оқып, білім алуының негізін
қаласа, оның көркем әңгімелері мен өлендері қазақтың жазба әдебиетінің
калыптасып, дамуына орасан зор ықпалын тигізді. Мысалы, сол кезеңдердегі
Қазақстандағы халық ағарту ісінің дамуы және халқымыздың сауаты мен білім
деңгейінің өсу жолдарын алайық. Әрине, Ыбырайдың халық ағарту саласында
атқарған орасан зор іс-әрекеті мен ғылыми-практикалық еңбектері халықты
сауаттандыру және қазақ балаларын білімге талпындырудың алғашқы қадамдары
ғана еді. Өйткені барлық мұсылман діңіңдегі халықтар сияқты, қазақ халқының
арасында да XIX ғасырдың соныңа дейін, аздап болса да, негізінен діңи оқу
басым болғаны тарихымыздан белгілі. Ал "жадидше"(жаңаша) оқушылардың саны
бірен-саран ғана болып келді. Бұған бірнеше себептер бар еді: қараңғы халық
"жаңаша" оқуға сенбеді, сондықтанда бұған дейін, аз да болса, қалыптасып
қалған діңи оқуды қолдады; көшпенді тұрмыс жағдайында бала оқытатын тұрақты
мектептер мен оларға "жаңаша" білім беретін мұғалімдер өте аз болды; ең
бастысы — отаршыл патша үкіметі мен оның жергілікті билік орындары
"бұратана" халықтардың сауатын атиып, олар жаппай білім алып, алдыңғы
қатарлы елдер санатына шығуын қолдамақ түгіл, ондай озық істі тұншықтырып
келді. Міне, осындай жағдайда, әрине, бір Ыбырайдың атқарған ісі бар
мәселені бірден шешпесі анық еді. Бірақ оның маңызы — осы өте қажетті істі,
яғни халық ағарту жұмысын бастауға, оның бірте-бірте қалыптасуына үлкен
себепкер және дәнекер болғанын түсінуіміз керек. "Жаңаша" оқуға қазақ халқы
XX ғасырдың басынан (1905-1910 жылдардан) былай қарай жалпы көше бастады.
Міне, сондықтан Қазақстан аймағы, яғни қазақ халқы, терең білімділікті
былай қойғанда сауаттылығы жағынан XIX ғасырдың соңғы ширегі ғана емес,
тіпті XX ғасырдың. алғашкы ширегінде де бұрынғы патшалық Ресейдің отары
болған барлық шеткі аймақтардың ең соңыңда қалып келгені таңданарлық нәрсе
емес. 1897 жылғы Бүкілроссиялық халық сана-ғының қортындысы бойынша,
Қазақстан аймағындағы барлық халықтың (4 н 333 мың адам) тек қана 8,1
пайызының (оның ішінде ерлердің 12 пайызы, әйслдердің — тек 3,6 пайызы)
жалпы сауаты бар деп анықталса, сол аймақтың 93 пайыз халқы тұратын ауылды
жерлерінде (бұл, негізінен, қазақ халқы) сауатты адамдардың үлес салмағы
6,3 пайыз (ерлері — 9,9 пайыз, әйелдері — 23 пайыз) болды. Қазақ АССР-і
құрылардың қарсаңыңда, оның барлық халқының тек 14 пайызы ғана сауатты еді,
ал орта білімі барлар тек бірнеше мың болса, жоғары білімділерді саусақпен
санауға болатын. Дегенмен, 1914 жылдың деңгейінде қазақ даласындағы "жаңша"
оқыта бастаған тұрақты мектептердің саны 2011-ге жетсе, оны Ыбырай
бабамыздыц арманының жүзеге аса бастауының айғағы деп білуіміз керек.
Алайда сол мектептердің ішінен толық орта білім алатыны тек 12 болса,
орташа білім беретіні — 41 ғана. Сол кездегі барлығы 5,5 миллиондай
халықтың ішінен 105,2 мың адамның ғана (әрбір 19) оқып, білім алуға
мүмкіншілігі болды.
Міне, осындай ұлы және ардақты іске өзінің 120 жылдық тарихында елеулі
үлес қосқан білім ошақарының бірі, қазақ халқының көптеген жастарына терең
де сапалы білім беріп келе жатқан еліміздің осы .саладағы
қарашаңырақтарының бірегейі, осы күнгі Костанай каласындағы Ыбырай
Алтынсарин атындағы дарынды балаларға арналған мектеп-интернат болып
табылады. Әліппенің "атасы" болған Ыбырай бабамыздың өзі іргетасын қалаған
бұл мектеп, талай-талай таланттар мен алуан-алуан алғ йта білі.ырларды,
"тарыдай болып кіріп, таудай болып шыққан" мыңдаған ұрпақты үлкен өмір
сүрлеуіне түсірген аталы да баталы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.