Э.Берннің сценарий ұғымының отандық және шетел психологиясында теориялық талдауы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Э.Берннің сценарий ұғымының отандық және шетел психологиясында теориялық
талдауы

Бұл бөлімде Э.Берннің транзактілі теориясының неізгі бір компоненті
ретінде сценарий ұымының анықтамасын, қайнар көзін және табиғатын ашамыз.
Бұл ұғымның түп мәнін ашу үшін штелдік және отандық психологияда ұқсас
немесе жақын торияларды қарастырамыз. Олар: А.Адлердің өмір стиль ториясы
және К.А.Абульханова-Славскаяның өмірлік стратегиясы.
Эрик Берн (Эрик Леонард Бернштейн) 1910 жылы Монреаль қаласында дүние
келген. Медициналық коллджге түсіп 1935 жылы дәрігер болып шықты. Кейін
америандық азаматтықты қабылдап Берн фамилиясын алды.
Эрик Брн өзінің бір неше еңбектерімен танымал, әсіресе Иры, в которые
ирают люди. Люди, которые играют в игры. Бұл еңбектің екінші бөлігі
басқаша Адам тағдырының психологиясы деп аталады және біздің жұмысымыздың
негізі еңбктрінің бірі.
Берн бойынша әр адамның тағдыры қоршаған әлемге деген өзінің ақыл-ой
қатынасымен ойлауымен анықталады және өз өмірін өзі жоспарлайды. Әр адам
балалық шағында, жиірек бейсаналы тұрғыда болашақ өмірі туралы ойлайды,
өмірлік сценариін кино көргендей ойша қарастырып шығады [].
Сценарий – ол ата-ананың әсрі неізінде балалық шақта қалыптасатын,
біртіндеп жүзеге асатын өмірлік жоспар. Бұл психологиялық импульс үлкен
күшпн адамды өзінің қарсыласуында ркін таңдауына қарамай өз тағдырына
итермелейді.
Берн барлық адамдардың мінез-құлықтарын белгілі формула бойынша
жүрмейді, крісінше тұлға ретінде шынайы адам рационалды жән алдын ала
белгілі үлгі бойынша әрекеттесіп, назаына басқа дамның әрекеттерін
пікірлерін тындайды. Ал формула бойынша жүретін адамдардың шынайы емс тұлға
деп атап, адамзаттың көбісі солардан тұрады деген.
Сценаридің алғашқы жән ең архаикалық түрі – ол қоршаған орта баланың
санасында әлі толық қалыптаспаған кезіндегі алғашқы протокол. Өсе келе
бала сценариін қайта өңдейді. Оған қалыпты жағдайда жануарлар туралы
аңыздар және сиқырлы ертегілер бар үлгі бойынша жүреді деген Берннің ойы
Юнг және Фрейдтің идеяларына негізделеген. Фрейд көп деген өмір сүру
аспектілерін Эдип мифтің драмасымен сәйкестендірген. Сценарлық талдау Эдип
– ол экспозициясы, кульминациясы және финалы бар, сценалармен актілерге
шынайлықта жүзеге асып отырған драма.
Кейбір ғалымдар – Фрейдтің ізбасарлары Эдипті – реакциялардың талдауы
ғана емес, ол драма деп есептесе, басқа психологтар ең маңызды мифтер және
сиқырлы ертегілер бір фундаменталды сюжеттен шығып бүкіл әлемнің көп деген
адамдардың фантазияларында немесе шынайы өмірлерінде іске асады деген
пікірді ұстанады. Ең байырғы сценарлық психоаналитиктер Ежелгі Үндістанда
болған. Олардың болжамдары, өмірді түсіндіруі астрологиялық идеяларға
негізделген. Бұл жерде Берн (3-4 ғғ. шамасында) панчатантраны
(үндістанның біс кітаптық санскрит әдебиеті) айтын кеткен еді [].
Ян Стюарт және Вэнн Джойнс Берннің айтып кеткен өмірлік сценарий
құрлымына келесіні қосады. Дуниеге келеселысымен адам өз өмірінің сценариін
жаза бастайды, 4 жасқа таман мазмұнның негізгі моменттері анықталады, 7
жасқа дейін маңызды бөлшектерін еңгізіп, 7-12 жас аралығында жетіледі.
Өмірлік сценарий (Life script) жастық шақта қайта қарастырылынады, ал
ересек жаста әдетте өмірлік сценариді ұғынбайды және де өмірлік сценаримен
мінез-құлық стратегия ұғымы синоним болып табылады.
Транзактілі талдаудың негізгі ұғымыбола отырып өмірлік сценарий
психотерапиялық іс-әрекетте өте маңызды. Адамдар санадан тыс өз бастарына
мәселені қайтып тауып алатындығын анықтау үшін сценариға талдау жасайды. Әр
бір тарихи оқиға сияқты өмірлік сценарида басы, ортасы және соңы болады.
Онда кейіпкер, жауыз және басқада персонаждар, негізгі тақырып және бөлек
сюжеттер бар. Өмірлік сценарий комедиялық немесе трагедиялық; қызықты және
қызықсыз; жанды тебірентетін немесе ұятқа ұшырататын деп бөлінеді.

Өмірлік сценаридің анықталынуы және табиғаты

Алғаш рет сценарий теориясы жоғарда айтылып кеткендей Эрик Бернмен және
оның әріптестері әсіресе Клод Стайнермен 60-шы жылдардың ортасында
жасалған. Содан бері көп деген авторлар оған өздерінің оригиналды ойларын
еңгізген [].
Принципы группового лечения атты еңбегінде Берн сценариді бейсаналы
өмірілік жоспар деп анықтаған []. Кейін Что вы говорите после того как
сказали здраствуйте деген кітабында толық анықтама беріп кеткен: Өмірлік
жоспар балалық шақта құрылып, ата-аналармен мақұлданады, оқиғалармен
ақталынып және жол таңдауда шыңына жетеді. Сценариді түсіну үшін жоғарғы
анықтамалардың бөлшектерін талдау қажет.
Сценарий – бұл өмір жоспары. Балалық әсерлер ересек адамның мінез-құлық
патерндарына үлкен әсер тигізеді деген ой транзактілі таладауда ғана емес
басқада психологияның бағыттарында орталық идея болып табылады. Тпнзактілі
талдауда сценарий теориясының негізгі ерекшелігі – ол өмірге деген негізгі
көз қарастарды қалыптастыру емес, ол өз өмірінің негізгі жоспарын құру.
Теорияға сәйкес бұл жоспар нақты белгіленген басы, ортасы және соңы бар
драма формасы ретінде құрастырылады.
Сценаридің финалы болады. Сценарий теориясының басқа басты ерекшелігі
ол - өмірлік жоспар таңдалынған альтернативада кульминацияға жетеді.
Сценаридің бастапқы сценадан бастап соңғы сценаға алып келуге жасалынған.
Адам сценарий туралы өзі шешім қабылдайды. Берн сценариді балалық
шақта құрылған өмірлік жоспары деп анықтаған еді. Демек, бұл баланың өзі
қабылдаған шешімі. Әрине сценариді таңдау шешімге ересек адамдар немесе
қоршаған орта әсер еткені мен бала оны өзі қабылдайды. Оның дәлелі – ол әр
түрлі балалар бірдей ортада тәрбиеленгені мен жоспарлары әр түрлі. Бұл
жерде Берн екі ағайынды туралы мысал келтіреді: екі ағайынды балаларға
анасы екеуінде жындыханаға түсесіндер деген. Соңында біреуі психиатрлық
емханада созылмалы ауруға шалдықса, екіншісі психиатр болады.
Шешім қабылдау сөздіктегі түсініктен қарағанда шамасымен басқа. Өз
сценариі туралы шешімді бала ойламай қабылдайды

Осы эго күйді біріктіріп біз тұлғаның үш мүшелі эго күйін аламыз.
Тұлғаны талдау процессі эго күйлері арқылы жүрсе оны құрылымдық талдау деп
те атайды. Эго күйі моделінің мәні сол мінез құлық, ойлар мен сезімдердің
арасында сенімді байланыс орнату қажет. Құрылымдық модель әр бір эго күйді
көрсетеді. Функциялық модель эго күйді біз қалай олданамыз соны крсету үшін
бқлшектерге бөленді:
1 құрылым = не” мазмұн;
2 функция =“қалай” = процесс.
Алдымен функциялық модель қарастырамыз:
1.Қадағалаушы Ата ана (ҚА) және сыншыл тәрбиелеуші Ата ана (ТА)
2. Ересек (Е)
3. Адаптивті Бала (АБ) және Еркін Бала (ЕБ).
Адаптивті бала және еркін бала ересек өмірде егерде мен ата ананың
күткен үміттерін ақтау үшін балалық шақтағы мінез құлықтарға ұқсас мінез
құлық тәсілдерінен жиі жеңіліп қалсам позитивті адаптивті бала (АБ)

Тұлғаның қалыптасуында ертегілердің алатын орны

Тұлғаның қалыптасуы – мазмұны және құрлымы бойынша күрделі процесс.
Ақпараттық (білім беру), операционалды (оқыту) және құндылыққа бағдарланған
(тәрбие) сияқты үш бөлек және үш деңгейлі әрекетте құрлымда көрінетін
мағыналы және универсалды механизм ертегіде ерекше орын алады. Аталынып
кеткен деңгейлер тұлғаның мәдени жағының мазмұнды үш бөлікті құрайды 5.
Ертегінің тәрбиелік процессін қолдануда айтылып кеткен механизмнің үш
құрастырушының белсенді көрінуі байқалады.
Бұл рухани құндылықтын универсалды феноменде үлкен потенциалды
мүмкіншілік бар және нақты механизм ретінде білім, дағды және іс -
әрекеттің мотивтері қалыптасады да, ертегі керемет құрал бола алады. Өзінің
универсалды дәстүрлі ертегілік формасы (сюжет, композиция, құрылым,
кейіпкер, эмоционалды фон) арқасында барлық уақытта және халықтарға бір
қалыпты болып қала береді, және де эффективті механизм ретінде баланы
мәдениет әлеміне еңгіздіреді, әсіресе алғашқы әлеуметтену кезеңінде.
Баланың субмәденитінде маңызды роль атқара отырып ертегі өз кезегінде көп
функционалды – ол баланы өзін түсінуе, сріктестіктен өзін қуанышты
сезінуге, өзінің уникалдылығын көрсетуге көмектеседі. Ол баланы
индивидуалды және ұжымдық творчествосының субъектісіне қаратқызады:
ертегідегі бар адамзаттық бай әлеуметтік тәжірибесіне сіңіп өзінің
творчестволық потенциалын байытады. Филлипова Ю.В. және Кольцова И.Н.
бойынша ертегінің ең маңызды әлеуметтік мәдени функциясы ретінде келесіні
бөліп шығарады: бірлестік (со-единство), сенімділік (со-довери), қайғыру
(со-страдание) және серіктестік (со-трудничество) сезімдері балада
қалыптасады 5. Ертегі ол мінез-құлықтын мотивін өзгертетін мықты
детерминанта ғана емес, ол адамзат қоғамын біріктіретін әлеуметтік күші
ретінде келісушілік зонасы болады. Ертегінің әлеуметтік маңызды, алғашқы
механизмі ретінде айтқанда көп деген авторлар балаларға білім беруші
мүмкіншілік ретінде оның танымдық қабілеттеріне толық бағалай алмай,
ертегінің мақсаты – ол сезімдерді көрсететін образын беру ғана дейді, ал
мифтің танымдық функциясы терең когнитивті эпистемиологиялық мәні бар. Ары
қарай түсінікті болу үшін ертек, миф, аңыз ұғымдардың айырмашылығын айтып
кетейік.
Ертек – ол сиқырлы фантастикалық күштердің қалыптасуымен ойдан
шығарылған адамдар және құбылыстар жайлы және көбінесе халықтың поэтикалық
шығармасы.
Миф – батырлар, құдайлар, табиғаттың құбылыстарының п.б. туралы көне
халық аңызы.
Аңыз – белгілі бір тарихи құбылыс туралы поэтикалық шығармасы 3.
Демек, барлық елдің ертегілеріне тән – ол ертегінің ойдан
шығарылғандығы. Дәл осы ғажайып ерекшелігі ертегіні ирреалды ауыз
беллетристикасы деп анықтатқызды. Бірақ ертегінің ирреалды фантастикалық
шынайлықпен шарттылығы жоққа шығарып қана қоймай шынайлыққа бет бұрып, оған
әсер етуге тырысады. Сондықтан ертек өмірімен тығыз байланысты. Осыдан
ертегінің тәрбиелік функциясы шығады, жақсылық, әділеттілік, ақиқаттын
пропагандасы шығады. Баланың тұлға ретінде қалыптасуында ертегінің ролі
маңызды, ертек өзінің танымдық функциясын баланың интеллектісіне шабуылшы
процесс ретінде емес, ол эмоционалды - сезімдік құрлымы арқылы жүреді.
Ертегілердің функциясы
Ю.В.Филлипова және И.Н.Кольцова ересек адаммен баланың арақатынасында
келесі ертегінің функцияларын бөліп шығарған: үлгі, бақылаушы,
фасилитатор, серіктес, мұғалім, ойнаушы, жаттықтырушы, кеңесші,
ақыл беруші, инструктор.
Үлгі функциясы. Бұл функциының қажеттілігі бірінші және негізі
әлеуметтенудің формасы – идентификацияны анықтайды. Психолоияның
тезаурусында идентификация ұғымы – ол индивиттің басқа (маңызды) адамға
өзінің сәйкестендіруі, соңында индивид сәйкестндірген адамнан белгілі
сипатқа ие болады. Отандық психологияда идентификация өзіндік сананың
орталық құрылу механизмі ретінде, онтогенезде тұлға зерттеуінің негізгі
механизмі ретінде қарастырылады 1. Идентификацияның зерттеуі
әлеумттенудің не ғұрлым эффективті мүмкіншілігін ашады да тәрбиелеудегі
маңызды мақсаты ретінде тұлғаның эгоцентризмін өтуін жеңілдетіп, адам басқа
адамдарға күй кешу сезімін қалыптастырады. Идентификация процесінде негізі
ұғым – бірлескен іс-әрекет. Идентификацияның бірінші деңгейі эмоционалды
идентификация б.т. Ол көбінесе бейсаналы.
Эмоционалды күйдің сипатын айта отырып ертегінің эмоционалды
атмосферасын ұйымдастыруда ересек адамның жауапкершілігін айтып кету керек.
Баланың басынан өткен қатты немесе әрен байқалынатын эмоция ағзаны
физиолоиялық өзгерістерге алып соқтырады және де бұл өзгерістер,
психологтардың айтуы бойынша өте маңызды.
Баланың эмоционалды күй кешу ролінде ертек бола отырғанда, ересек адам
эмоционалды табалдырықтын индивидуалды биіктікті ұмытпау керек.
Фасилитатор функциясы. Фасилитатордың неізгі мақсаты –
конгруэнттілікпен қамтамасыз ету. Фасилитатор эмпатиялық түсінікке, қарым -
қатынастағы серіктестікке формалды емес терең тұлғалық деңгейде қызығұшылық
білдіру керек, өйткені әр индивид құнды, өз бетінше позитивті өсуге өзіндік
актуализацияға деген мүмкіншілікке ие. Адамдар арасындағы гуманды немесе
конруэнтты қатынас басқа адамды түсініп онымен бірге күйді кешуден ғана
туады. Фасилитатор тұлға өзінің мүмкіншіліктері туралы елестерін кеңейтіп,
баланың тұлғалық өсуіне жағдай жасап, баланың таңдауын қолдау керек. Ол
үшін мектепке дейінгі бала құрбылармен қарым-қатынасында 3 негізгі
деңгейден өту керек: 1) экспрессивті (өзінің сезімдерін білдіре алу); 2)
рефлексивті (басқа адамды бағалай, тыңдай және күйлерін түсіне алу); 3)
фасилитаторлық, балалардың қарым-қатынасын жеңілдетей алу және рольдерін
дұрыс орындауға итермелеу.
Бұл позицияларды бала ересек адамдармен қарым – қатынаста ғана игере
алады. Мәселен, бала ертегіні өз бетінше түсінуі тұрмыстық деңгейден
көтрмейді де, оның түп мәнін түсінбейді. Ал фасилитатор ертегіні тыңдап
алып жатқан балаға негізгі өнегелі ұғымдарды тұғызуға көмектеседі. Баланың
қиялын белсендіре отыра, ертегі жаңа елеспен білімдерді ғана емес ең
бастысы – адамға, құбылыстарға жаңа қатынастарға әкеліп соғады.
Бақылаушы функциясы. Педагогтың бақылаушылығынан кері байланыстың
сапасы тәуелді, ал кері байланыс өз кезегінде диалогқа алып келеді.
Педагогикалық бақылаушылық екі өзара байланысты компоненттерден турады:
перцептивті жән эмпатикалық. Бақылаушылықтын негізгі перцептивті компоненті
ретінде мақсатты бағытталған қабылдау, мінез-құлық, қарым-қатынас вербалды
және вербалды емес болып бөлініп талдаушы бақылауды құрайды.
Педагогикалық бақылаушылық эмпатиялық компонентпен бірге ғана өнімді бола
алады.
Педагогикалық бақылаудың ең эффективті әдісі ол ертегінің
театрализациясы немесе ертегінің сюжетті бойынша театрлық ойындар. Ойын
барысында бала алған әсер бойынша ойынды өзгертіп, өзі қалайтын құралдарды,
серіктестерді таңдай алады.
Инструктор функциясы. Өсиет бойынша баланың іс - әрекет басқару
мүмкіншілігін іске асыру. Бұл жәйт ересек адамның қатысуымен бала өз
зейінін басқаруға мүмкіншілік береді. Қоршаған ортаны модельдеуге
инструктор-педагогтың көмегімен ең жақсы материал – ол ертек.
Сондай-ақ инструкция баланың өзінің әрекетін ұйымдастыра отырып, ойлау
инструментінің ролін орындайды.
Серіктес функциясы. Тәрбиенің әлеуметтік компоненттілігі
операционалды деңгейде серіктестікке үйрету, басқалардың позициясын
қабылдау, қарым-қатынастың вербалды, вербалды емес құралға яғни әлеуметтік
– коммуникативті мәдениетке ие болуға үйретеді. Педагог қарым-қатынаста
серіктес бола алу керек, осы кезде олар тең. Серіктестік қатынастар
әлеуметтік – дидактикалық өзара әрекеттесте жоғарғы деңгей бола отырып
баланың тұлғалық өсуіне жағдай жасайды.
Ертегімен жұмыс істеу процесі барысында тұлғаарлық қатынаста пайда
болатын тірі эмоциялар материалды жандандырып, баланың есіне қалдып,
ертегінің мазмұнын әлеуметтік даму жағдайға айналдырады, ал білімін нұсқау
мен сенімге айналдыруға көмек береді.
Ойнаушы жаттықтырушы функциясы. Ойынды Д.Б.Эльконин әлеуметтік
қатынастар арифметикасы дей отырып, оны онтогенездің белгілі бір кезеңінде
п.б. іс-әрекет, психологиялық функцияның дамуының негізгі формасы және
баланың ересек адамдардың әлемін танудың амалы ретінде түсіндірген 7.
Ақыл беруші функциясы. Белгілі сыртқы көмек арқылы бала ішкі
ресурстарын көбірек жүзеге асыра алады. Біреудің көмегімен бүгін істегенді
бала, ертең өзі істей алады. Мұндай көмек беру барысында ақылшы басты
рольді ойнап белгілі ақылмен немесе жауаппен шектелінбейді. Ақылшы педагог
балаға көмек беріп немесе дайын ақыл бермей, баланың өзі шешім қабылдай
алатындай деңгейге алып келу керек.
Мұғалім функциясы. Мұғалім балаларды оқуға есепке, сүрет салуға және
т.б. әрекеттерге ертегілер арқылы үйрету керек. Ертегілер әлемінде бала әр
түрлі күйлерді бастан кешеді, әлеуметтік жағдаймен таныс болады 2.
Кеңесші функциясы. Бұл функцияны орындаған психолог не педагог мінез-
құлық паттерндарды құра отырып баланың ата-анамен нақты көмек көрсету үшін
кеңес беру керек. Психотерапевтік іс-әрекетте әлеуметтік педогогикалық
әсерге ауысу керек, өйткені адекватты емес коммуникация нәтижесі болып
үрейден туындайды.
Бұл жерде ертек бүкіл сенсорлық арналарды ашып балаға зейін салып
бақылау кезінде көпдеген сұрақтарға жауап табуға болады: үрейдің туындауына
байланысты, коммуникация қай кезде нашарлай бастайды, қай кезде қорғаныс
механизмдері белсене түседі немесе үрей мен қоса соматикалық көріністер
қашан пайда болады. Себебін таба отырып тәрбиеші мінез-құлықтын
коррекциялық жолын таба алады 4. Кеңесші балалардың үрейіне қарсы
профилактика мақсатымен ертегілер арқылы ата-аналарға төрт әдіс ұсына
алады: 1) ертегінің сюжетін өзгерту арқылы үрей туғызатын жолдарды жою; 2)
ертегілік көмекшілерді еңгізу арқылы бұл жағдайлардан қашу; 3)
қорқынышты ертегілік жағдайды нейтрализациялау; 4) қауып-қатер жағдайды
жоққа шығару. Осының бәрін ертегіні қойған кезде куыршақпен жүзеге асыруға
болады.
Айтылып кеткен педагогикалық әсердің функциялары ертегінің
педагогикалық потенциалын ашады. Шын мәнінді ертек – ол тұлғаның интеграция
әдісі, әлемнің моделін кеңеюі және социуммен арақатынасының толық болуы.
Тұлғаның қалыптасуына ертегілердің орнын анықтау үшін біз міндетті
түрде оның теориясын білу керекпіз.
Ертегілердің теориялары
Сиқырлы ертегілер ұжымдық бейсананың психологиялық процестердің
тікелей бейнеленуі, сондықтан ғылыми бейнелену үшін өзінің құндылығы
бойынша басқа да материалдардан артық 6.
К.Г.Юнгтың концепциясы бойынша әр бір архетип психикалық феномен,
сондықтан архетиптік образдың мазмұнын ойлау тіліне қанағаттанарлықтай
аудару мүмкін емес 8. Бұл жағдайда ең дұрысы, - ол өзінің психикалық
тәжірибе негізінде сипаттау. Сонымен, сиқырлы ертегінің өзі ең жақсы
түсіндіру, ал оның мәні ертегінің даму барысында бірігетін мотивтердің
жиынтығына негізделген. Әр бір сиқырлы ертек жабық жүйе, ол бір - бірін
ауыстыратын символдық картиналар мен құбылыстардан тұратын психологиялық
мәнін білдіреді.
Юнгтің интерпритация спецификасын бастамастан бұрын осы мәселеге
арналған сиқырлы ертегіні зерттеудің тарихына және әр түрлі мектептердің
теориясы мен әдебиеттерге тоқталайық. Мысалы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.