Темір дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар мен одақтар

Кіріспе

Темір дәуіріндегі тайпалық одақтар және ерте мемлекеттік құрылымдар. Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді. Олар қуатты тайпалық одақтар құрған. Сақтардың тайпалық одақтары массагеттер, исседондар, аландар, каспийшілер, сарматтардан тұрған. Оларды гректер скифтер деп атаған. Ол туралы грек тарихшысы Геродот өзінің "Тарих" деген еңбегінде, 5 томында, географ Страбон "Географиясында" жазып қалдырған. Парсы патшасы Дарийдің Накширустамдағы /Персопольға жақын/ тас жазуларында сақтарды үш топқа бөліп көрсеткен.: парадария (теңіздің арғы бетіндегі сақтар-европалық скифтер немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар), хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақтар-Ферғана жерін мекендевшілер), тиграхауд сақтар (шошақ бөрікті сақтар-Сырдарияның орта аймағы және Жетісуды мекендевшілер).
Сақ әулетінің негізін қалаушы Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) деген дерек бар. Сақтар көк тәңіріне табынды. Оларды матриархаттық ел билеу дәстүрі сақталған. Мысалы, Зарина, Томирис.
Сақтардың саяси тарихы. Парсылардың патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. соғысқанда, сақтармен одақтасқан. Кейін Кир сақтарды, массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Кир сөйтіп, Сақ жеріне басып кірді. Алайда парсылар сақтарды жеңдік деген кезде, сақ жауынгерлері тұтқиылдан бас салады. Кир де, әскерлері де өлтіріледі. Томирис туралы аңыз осы кезде шықты

Кирдің Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын 1 Дарий /б.з.б. 521-486 жж/ жалғастырды. Парсылар сақтарды аз уақыт бағындырады

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Темір дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар мен одақтар

(Сақтар, Үйсіндер, Қаңлылар, Ғұндар және Сарматтар және олардың тұрмыс
тіршілігі мен мәдениеті туралы)

Темір дәуіріндегі тайпалық одақтар және ерте мемлекеттік құрылымдар.
Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта Азияны мекендеген сақ тайпалары
темірден заттар жасауды меңгерді. Олар қуатты тайпалық одақтар құрған.
Сақтардың тайпалық одақтары массагеттер, исседондар, аландар, каспийшілер,
сарматтардан тұрған. Оларды гректер скифтер деп атаған. Ол туралы грек
тарихшысы Геродот өзінің "Тарих" деген еңбегінде, 5 томында, географ
Страбон "Географиясында" жазып қалдырған. Парсы патшасы Дарийдің
Накширустамдағы Персопольға жақын тас жазуларында сақтарды үш топқа бөліп
көрсеткен.: парадария (теңіздің арғы бетіндегі сақтар-европалық скифтер
немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар), хаомаварга (хаома
сусынын жасайтын сақтар-Ферғана жерін мекендевшілер), тиграхауд сақтар
(шошақ бөрікті сақтар-Сырдарияның орта аймағы және Жетісуды мекендевшілер).
Сақ әулетінің негізін қалаушы Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) деген дерек
бар. Сақтар көк тәңіріне табынды. Оларды матриархаттық ел билеу дәстүрі
сақталған. Мысалы, Зарина, Томирис.
Сақтардың саяси тарихы. Парсылардың патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен
б.з.б. 558-529 жж. соғысқанда, сақтармен одақтасқан. Кейін Кир сақтарды,
массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Кир сөйтіп, Сақ жеріне басып
кірді. Алайда парсылар сақтарды жеңдік деген кезде, сақ жауынгерлері
тұтқиылдан бас салады. Кир де, әскерлері де өлтіріледі. Томирис туралы аңыз
осы кезде шықты

Кирдің Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын 1 Дарий б.з.б. 521-486
жж жалғастырды. Парсылар сақтарды аз уақыт бағындырады. Б.з.б. 6 ғ. соңы 5
ғ. басында (500-449 жж) ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысында сақ тайпалары
парсылар жағында болды. Б.з.б. 490 жылғы грек-парсы әскерінің Марафон
жерінде болған соғысында сақтар парсылармен бірге гректерге қарсы соғысты
Б.з.б. 4-ғ. 30-ж. Александр Македонскийдің грек әскерлері соңғы
Ахеменид, 3 Дарий Кодоманның армиясын талқандап, Орта Азияға басып кіреді.
Олар Маракандты (Самарқанд) алып, Сырдарияға келеді. Сыр бойына бекіну
үшін, Шеткі Александр деген қала салады. Алайда гректер жеңгенімен , ыстық
табиғатқа шыдамаулары, Александрдың аурып қалуы гректерді Самарқанға
шегінуге мәжбүр етті. Александр б.з.б.323 ж. сүзектен өлді. Оның ала-құла
империясы ыдырап кетті.
Археологиялық ескерткіштері. Бұлар қорымдар, жартастағы суреттер, сақ
бұйымдарының көмбелері.
Орталық Қазақстан. Бұл жерден Тасмола мәдениеті (б.з.д. 7-3 ғғ.)
ашылды. Зерттеуді археологтар Ә.Марғұлан, М.Қадырбаев жүргізді. Бұл
обалардың ерекшелігі - оларда тас жалы, "мұрты" болады. Бірнеше
варианттардан тұрады. Негізгі обаға жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек
астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал
ұзындығы 2-200 м дейін кейде одан ұзыныда болады, екі жал кетеді. Үлкен
обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті
жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс-аяқтар
қойылады.
Батыс және солтүстік Қазақстан. Еділ мен Жайық арасындағы аймақтан
қорымдардың көп шоғырланған жері - Үлкен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-
Самар көлдерінің өңірлері, Елек, Шаған, Ембі жағалаулары. Обалардың көбінде
үйінділері бар, ал олардың аса үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері
немесе топырақ пен уақ тастар араластырылған үйінділері бар обалар сирек
кездеседі. Қабырлар шығыстан батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер
молаларда емес, обалар үйінділері астындағы арнайы дайындалған алаңдарға
қойылады.
Шығыс Қазақстан. Алтай аясынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерлерінен
кездеседі. Үлкен патша обалары бар. Ол Шілікті алқабында шоғырланған. Бұл
өңірдің мәдениеті үш кезеңнен тұрады. Мәйемір кезеңі (б.з.д. 7-6 ғғ), берел
кезеңі (б.з.д. 5-4 ғғ.), құлажүргін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.). Мәйемір
кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болады.
Жетісу мен оңтүстік Қазақстан. Бұл сақ тайпалары мекендеген аса
көлемді аймақ: тиграхаудтар - Жетісуда, ал массагеттер Арал өңірі мен Сыр
бойында. іле алқабында Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеев обалары осы
алқаптан табылды.
Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және
кейінгі кезең (б.з.д. 5-3 ғғ.). Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр
қорымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы
Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа
бөлінеді, үлкен обалар - диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м.
Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.
Есік обасы Алматының шығысында 50 км жерде. 1969-1970 жж. зерттелінді.
Іле Алатауы баурайында. Обаның диаметрі 60, биіктігі 6 м. Топырақ
үйіндісінің астында екі қабыр - орталықтағы және бүйірдегісі бар. Орталық
қабыр тоналған. Бүйірдегісі аман жетті. Жерленген 18 жасар ханзада. Ол
киіндіріліп, қару-жарақ таққан күйінде жерленген. Ыдыс-аяқтар, бүйіріне 26
таңбадан тұратын екі жол сөз жазылған күміс тостаған жатыр. Өліктің басына
биік былғары қалпақ-дулыға кигізілген, оның сыртына алтын бұтақтарына
құстар қонған, сирек ағашты тау бейнеленген. Дулығаның төбесіне тәж ретінде
титімдей арқар бейнесін қойған. Марқұмның мойнына ұшы барыс бастарымен
безендірілген алтын өңіржиек салынған, құлағына бирюзадан салпыншағы бар
сырға тағылыпты. Екі саусағында алтын жүзіктері бар. Белбевінің оң жағына
қызыл түсті ағаш қынапты, ұзын сессер ілініпті. Семсер темірден, оралмалы-
орам бедері бар сабы имектев. Сол жағына ақинақ-қанжар ілінген. Есік
обасының салынған кезі б.з.д. 6 ғ. деп есептеледі. Оны зерттеген археолог
К.Ақышев (Курган Иссык. М., 1973г).
Арал өңірі сақтары мәдениеті – Хаомаваргалар. Тегіскен, Ұйғарақ,
Оңтүстік Тегіскен қорымдары.
Шаруашылығы мен қоғамы. Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де
айналысқан. Жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біревІ басы
үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік
бойшаң, сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған. Қой бағумен
де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңестев ірі қойлар көп тараған. Олар
қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған. Түйе шаруашылығы
да кең дамыды. Ал сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының
өзгеден айырмасы - өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз, жемшөпті көп
талғамайтын. Суықта сыр бермейтін, жүні қалың, тебін малы болды.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен
қамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдарья алқабында
сақтардың Шірік Рабат, Бәбіш-молла, Баланды секілді қоңыстарында табылған.
Кәсіптері мен сауда. Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны
өндеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Темір мен мыс,
қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде дамыған.
Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. Пұт мыс рудасы, ал Жезқазған мен
Успенскден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың көбісі
сақтар заманында өндірілгені анықталды.
Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың
қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын
жасаған.
Сауда. Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты,
Жерорта теңізі мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда
басталады. Б.з.д. 1 мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады.
Геродот жазуына қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон
жағалауына сосын Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына,
одан әрі Алтайдағы аргиппейлер еліне жеткен, содан әрі Моңғолия мен Қытайға
қарай кететін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.
Сақтар қоғамы. Сақ қоғамында халықтың үш тобы болды деген болжам бар.
Ол рим тарихшысы Квинт Курций Руф айтқан аңызға сүйеніп айтылады. Бұлар
жауынгерлер - сүңгі мен оқ ( "ратайштар-арбада тұрғандар"), абыздар -
құрбандық табағы және айрықша бас киімі бар, қауымшыл сақтар, яғни
"сегізаяқтар" (соқаға жегетін екі өгізі барлар). Осы үш жіктің өзіне тән
дәстүрлі түсі болған. Жауынгерлерге -қызыл, сары-қызыл; абыздарға-ақ;
қауымшылдарға-сары мен көк түстер. Сондай-ақ көсемдер мен патшалар да
болды. Олар әскери жіктердің өкілдері болды. Гректер оларды басилевс -патша
деп атаған. Патшаның белгісі жебелі садақ.
Өнері мен мифологиясы. Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық
жасаған кезінде қабылдаған. Бұл өнер б.д,д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң
стилі дегеніміз түрлі жануарлардың бейнелерін дыс-аяққа, киімге, тұрмыс
заттарына, түрлі әшекейлерге, қару-жараққа салған. Сақтар күнге,
найзағайға, жел-дауылға табынған. Сақтар мифологиясында сәйгүлік ат күнмен,
отпен байланысты болған. Дүниені жаратқан көк тәңірісі Митра, жердікі
Варуна, жер астыныкі Индира секілді құдайлар болған.
Үйсіндер. Б.д.д. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.