Химияны оқытуды экологиялық білім берудің негізгі мақсаты

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .3

1. ӘДЕБИ ШОЛУ

1. Экологиялық білім берудің мәні мен
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5

1.2 Экологиялық мазмұндағы көрнекті құралдарды дайындаудағы кейбір

жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 14

3. Экологиялық білімнің психологиялық-педагогиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20

4. Сыныптан тыс сабақтағы экологиялық білім
беру ... ... ... ... ... ... .24

2. ТӘЖІРИБЕЛІК
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...25

1. Тәжірибе кезінде өткізілетін сабақтардың
мазмұны ... ... ... ... ... 26

2. Алынған нәтижелер мен оларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...28

3. Табиғатты қорғау жұмыстары жөніндегі тапсырмалар ... ... ... ... 39

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..50

ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..51

КІРІСПЕ

Экологиялық білім – қазіргі таңда жалпы білімнің бір бөлігі.
Оқушылардың табиғатты қорғау білімдерін кеңейту, білім сапасын жақсарту,
химия сабағында экологиялық мәселелердің мазмұнына қарай тақырыптарда
кеңінен қарастырылуы, табиғаттағы айналымдар, зат адмасулар және басқа
да химиялық қосылыстар өзгерістерін терең түсінуге мүмкіндік беріледі.
Қазіргі таңда қоғам алдындындағы негізгі мәселе – экологиялық
мәселелер, табиғатты аялау, оның байлықтарын тиімді пайдалану,
экономикалық және әлеуметтік міндеттердің негізі болып саналады.
Экологиялық білім берудің мақсаты – жеке тұлғаның бойында
табиғатқа деген сүйіспеншілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам –
қоғам – табиғат арасындағы толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу.
Экологиялық білім беру - өте күрделі процесс. Қоршаған ортаның өзі мен
қоғам үшін мәңгі қажеттілігін сезіне отырып, оқушының дүниеге деген
дұрыс көзқарасын қалыптастру.
Экологиялық білімді қалыптастыру балалық шақтан басталады, ал
балаларға қоршаған орта туралы көзқарастарын үнемі кеңейтуге ұмтылу тән.
Экологиялық ағарту осы қажеттілікті қанағаттандыра алады, сол үшін білім
берудің ошағы мектепте.Жас өспірімдерге үздіксіз экологиялық білім
беруді ұйымдастырудың күн тәртібіне қойылуы – орынды жағдай.
Химия сабағы оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің
орталық ядросы болуы керек. Жүйелі әдіс пен проблемалық оқыту әдістерін
қолдану шығармашыл қызмет дағдысын қалыптастыратыны белгілі. Химиялық
құбылыстар мен процестерді түсіндіру, баяндау, жүйелік әдісті үйрету
әлдеқайда қиын жүреді.Оқушылар оқылатын пәннің басқа ғылым салаларымен,
пәндермен және аралас ғылымдармен байланыстыруда қиналады.
Дидактикада білім беру біртұтастығын және оған кіретін білімдер
түрлерін талдай келе білімді толыққанды меңгеру жүйесін.Білімнің жеке
салалары арасындағы сияқты пәндердің арасындағы өзара байланыстар
баяндалып, оларды қалыптастыру шарттары Скаткин М.Н және т.б. тарапынан
анықталған. Оқушылардың ойлау қабілетінің дамуы жүйелілік келіс (әдіс)
өзінің негізгі мақсаты ретінде оқушыларда дидактикалық ойлауды, яғни
оқытылатын обьектілер ішінен элементтерді және басқа жүйелер ішіндегі
байланыстарды шеше білу, обьектілерді үйрену және баяндау арқылы
дидактикалық жүйелі білім берудің тиімділігін айқын көрсетті. Бұл
мәселені біз өткізген педагогикалық практикада (сынып) экспериментальды
және теориялық бірнеше тапсырма беру арқылы бұл нәтиже
тексерілді.Мысалы,бір тапсырмада былай делінген еді: Төмендегі заттардың
біреуіне мүмкіндігінше толық және жүйелі жауап беріңіз: NH3, HCL, CH4
және т.б. Оқушы өзінің ауызша және жазбаша жауаптарында заттық
термодинамикалық сипаттамасына сүйене отырып құрылысын, химиялық
байланыстарының сипатына тоқталды. Заттың тұрақтылығымен, оның басқа
заттармен әрекеттесуі. Заттардың алынуы,ондағы оптималды
термодинамикалық және кинетикалық шарттарды көрсететін
мағлұмат,қосылыстың периодтық жүйедегі период,топ бойынша аналогтарымен
салыстыру (NH3-H2O, HF-H2O, H2O-H2S). Табиғаттағы бұл заттардың
кездесуі, ластағыш ретінде және тіршілікті қамтамасыз етуші ерітінділер
негізі ретінде маңызды жақтарын айта келе судың табиғаттағы өсімдіктері,
жануарлар және адам өміріндегі құнды химиялық қосылыс екені туралы
тұжырымдама жасады. Онсыз өсімдіктерде фотосинтездің жүрмейтіні,ол
фотосинтез болмаса өсімдіктің болмайтыны, ол өсімдік болмаса жануарлар,
адамдар және бүкіл тіршіліктің болмайтыны туралы айтылған. Бұдан,
экологиялық мәселелерді қарастыруға химия пәнінің көптеген тақырыптарын
икемдеп, әрі химияны, әрі басқа пәндермен пәнаралық байланысты қолдана
отырып, шын мәніндегі білімді проблемалық жағдай туғыза отырып беруге
мүмкін екені байқалып отыр.

I ӘДЕБИ ШОЛУ

1.1 Экологиялық білім берудің мәні мен сипаты
Қазіргі кезде дүние жүзі қауымдастығының алдында тұрған келелі
проблемалардың бірі – адамзаттың тіршілік ортасының нашарлауы. Осы
проблема бүкіл елді толғандыруда. Мұны шешудің бірден-бір жолы
экологиялық білімді жеке тұлғаға қалыптастыру керек екенін көптеген
ғалымдар айтқан.
Айналамыздағы орта бүлініске ұшырап ауқымды экологиялық
проблемалар туындаған қазіргі жағдайда білім мен насихат барлық қоғам
мүшелерінің – оқытушылардың, дәрігерлердің, ғалымдардың,
бизнесмендердің, өндірушілердің, саясаткерлердің назарына ілініп отыр.
Қоғамның іргелі құрылымынан қолдау тапқан экологиялық білім мен насихат
қана жаңа адамды – XXI ғасырдың азаматын қалыптастыра алады және аса
күрделі, әрі шиеленіскен әлеуметтік экологиялық жағдайда іс-әрекет
жасауға үйретеді.
Экологиялық проблемаларды шешудің негізгі бағыттары мен оны
жетілдіру жолдары анықтала бастады.
Олардың негізгілері:
экологиялық білімді жетілдіру;
экологиялық сараптама;
эколгиялық мониторинг;
экологиялық маркетинг;
экологиялық бизнес;
экологиялық нарық;
экологиялық менеджмент болып табылады.
70-80 жылдары экологиялық білім мен тәрбиенің негізгі
принциптерін И.Д. Зверев, И.Т. Суравегина, А.Н. Захлебный мазмұндады[1].
Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің
тұжырымдамалық негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап, тұрақты дамуы
жатады. Бұл тұжырымның негізі Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған
Қоршаған орта және даму “РИО-92” конференциясында қабылданды. 1992 ж.
маусымда Рио-де-Жанейрода БҰҰ қоршаған орта және даму туралы
конференциясы өтті. Оған 179 мемлекеттің басшылары мен үкімет мүшелері
және сарапшылар, сондай-ақ көптеген мемлекеттік емес ұйымдардың
өкілдері, ғалымдары және кәсіпкерлер қатысты.
Жас ұрпаққа экологиялық білім беру, бүгінгі күн тәртібіндегі
бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселе екендігі “Қазақстан
Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымында (1993)” атап
көрсетілген[2].
Осыған орай, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Республика білім және ғылым
қызметкерлерінің II съезінде “жалпы адамзаттық құндылықтың мәні –
маңызын түсінетін, ой - өрісі дамыған, білімді, экологиялық мәдениетті
тұлғаны қалыптастыру – жаңа ғасырдың күн тәртібінде тұрған басты
талабы”, - деп көрсетуі бұл мәселенің көкейстілігін айқындай түседі.
Демек, экологиялық білімді тұлғаны қалыптастыруда педагогика
ғылымдарындағы экологиялық білім ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын
зерттеп, оны ұтымды пайдалану - өте маңызды мәселе. Сондықтан, қазіргі
таңда “адам - табиғат” жүйесіндегі қарым-қатынастың үйлесімділігін
қамтамасыз етуде, экологиялық білім жетекші орын алады. Оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру, олардың қоршаған ортаға саналы
көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынасын орнатуына, нақты, жүйелі іс-әрекет
жасауына мүмкіндік береді. Оқушыларға экологиялық білім бере отырып, бір
мезгілде табиғат қорғауға тәрбиелейміз
Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына
ізгілік, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз
экологиялық білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін
саралау өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Экологиялық білім
беруді ЮНЕСКО-ның жіктеуі бойынша:
- мектептегі білім беру;
мектеп қабырғасынан тыс;
- бос уақытта кітап оқу, көпшілікке таралатын ақпарат, тұрмыстағы қарым-
қактынас, т.б.
Осындай компоненттерден тұратын оқыту жүйесінде іске асады деп
қарастырады айтуға болады. Мұндай білім берудің негізгі мақсаты –
үзіліссіздікте. 1967-1968 ж.ж. ЮНЕСКО “үзіліссіз білім беру” терминін
қабылдап, осы салада кең көлемде зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы шешім
қабылдады. Үзіліссіз білім беруді зерттеген ғалымдар, соның ішінде ТМД
елдерінен О.С. Аббасова, В.М. Назаренко, ал қазақ елінде А.Г.Сармурзина,
Н.А.Нуркеев, Ә.С.Бейсенова, Н.Сарыбеков, және т.б. Олар білім берудің
үздікссіздік ұстанымын – жеке тұлғаның ұзақ уақыт оқып білім алуы және
осы білім беру мекемесіндегі үзіліссіз білім беру үрдісі деп қарауға
болатынын айтқан.
Экологиялық білім берудің негізі мектепте қаланып, одан жоғары
оқу орындарының 1-2 курстарында жалғасын табады. Ал жоғары курста
студенттер кәсіби мамандығына сай білімді игереді[3].
Экологиялық білім берудің мақсаты – жеке тұлғаның экологиялық
санасын, мінез-құлқын, мәдениетін жоғары деңгйге көтеру. Жеке тұлғада
бұл қасиеттер жеке-дара қалыптаспайды. Керісінше ол білім мен тәрбие
беру арқылы бір-біріне егіз сияқты қатарласа жүреді.
Экологиялық білім беру сабақтастық пен жүйелілік және
үзіліссіздік ұстанымын тірек етеді. Үзіліссіз экологиялық білім беру
мектепке дейінгі тәрбие беру оның бастапқы сатысы болып табылады. Бұл
кезде балалардың табиғатпен қарым-қатынасын барынша дамыту қажет, себебі
олар жас кезінен бастап қоршаған ортаға әсер ететін немесе зиян
келтіретін заттарды түсіне өсуі керек. Балалар үлкендерге еліктеп
өсетіндіктен отбасындағы мүшелер мен тәрбиешілердің өздері өнеге
көрсетуі қажет. Сол үшін қазақ халқымыз “ұяда не көрсең, ұшқанда соны
ілесің” деп бекер айтпаған.
Жалпы білім беретін орта мектептегі экологиялық білім берудің
теориялық мәселелерін зерттей келе мынадай басты принцептерге
тоқталамыз:
- оқушының экологиялық білімін қалыптастырудағы пәнаралық тәсіл.
- экологиялық білім берудің жүйелілігі мен үздіксіздігі.
- оқушылардың қоршаған табиғи ортаны оқып үйренудегі және көркейтудегі
интеллектуалды және эмоциолық негіздегі іс-әрекеттің бірлігі.
- экологиялық білім беру мәселесін әлемдік, ұлттық және өлкелік
деңгейде қарастыру [4].
Осы аталған принцептерді сақтайтын болсақ, табиғат қорғауды және
соған тәрбиелеу жұмыстары оң нәтиже береді.
Бастауыш сыныптарда оқушы экологиялық мәдениеттің негізі
қалыптаса бастаған азаматқа айналады. Ол қоршаған ортада өзін дұрыс
ұстаудың нормаларын және экологиялық біліммен қоса іс-әрекеттер
элементінің дағдасын игереді. Оның санасында табиғаттың тұтастығы туралы
түсінік, қоршаған ортаға ғылыми қатынасы қалыптасады. Бастауыш
сыныптарда балалар экологиялық прблемаларды өсімдіктермен, жануарлармен
және табиғи обьектілермен танысу кезінде кезіктіреді.
Оқушылар 5-7 сыныптарында жаратылыстану пәндері арқылы алған
негізгі білімі ғылымның әр саласын терең игеруге мүмкіндік береді. 8-9
сыныптарда табиғатта жүретін, күнделікті тұрмыста кездесетін химиялық
құбылыстармен танысады. 10-11 сыныптарда оқушылардың білімі тереңдей
бастайды.
Адамның білім алуы ғұмыр бойы үзіліссіз болуы тәрізді химиялық-
экологиялық білім алу да үзіліссіздікпен іске асырылуы керек. Ресейдің
атақты әдіскер – ғалымы Г.М. Чернобельская үзіліссіз білім беруде
күнделікті игерілетін ақпараттың көлемі күн сайын пәрменді бола беру
керек деп айтқан [5].
Үздіксіз химиялық-экологиялық білім берудің негізгі бағыттары
мыналар:
1. Химияның негізіне сүйене отырып, өлі табиғат, тірі табиғат және
олардың арасында болатын құбылыстардың салдарынан туындайтын заттарды
ашып көрсету.
2. Химиялық эксперимент нәтижесінде түзілген заттардың зиянды жақтарын
нақтылау.
3. Химия ғылымының экологиялық аспектілері арқылы химиялық-экологиялық
ұғым мен көзқарасты қалыптастыру.
4. Химиялық-экологиялық ұғымдарды басқа жаратылыстану ғылымдарының
жүйесімен қалыптастыру.
5. Химиялық-экологиялық ұғымдарды қалыптастыру кезінде жергілікті,
өлкелік материалдарды кеңінен пайдалану.
Химиялық-экологиялық білім берудің негізгі қызметі – ғылым мен
техниканың әсерінен және табиғатта болып жатқан құбылыстардың арқасында
пайда болған заттардың тірі ағзаға тигізер зиянды әсерлерін оқып
үйрету, сол зиянды болдырмау жолдарын іздеу, тиіп жатқан зияннан арылу
жолдарын іздеу, қысқаша айтқанда жастарды салауатты өмірге үйрету.
Мысалы, ауыр металдардың жоғары концентрацияларының адам денсаулығына
әсерін айтуға болады.

1кесте
Ауыр металдардың жоғары концентрацияларының адам денсаулығына әсері

Элементтер Элементтердің әсерінен кейін Залал көздері
Сынап Жүйке жүйесінің бұзылуы (минамит Жер үсті, жер асты
ауруы), ішек – қарын трактысының суларының және топырақтың
және бүйрек функцияларының ластануы
ауытқуы, хромосомдар өзгерістері.

Мышьяк Терінің рак аурулары, Ластанған топырақ, уланған
интоксикация, перифериялық неврит.дәндер.

Қорғасын Сүйек ұлпаларының бұзылуы, қанда Жер үсті, жер асты
протейндер синтезделуінің тежелуі,суларының және топырақтың
бүйректің және жүйке жүйесінің ластануы.
ауытқуы.
Мыс Ұлпадағы органикалық өзгерістер, Жер үсті, жер асты
сүйек ұлпаларының ыдырауы, суларының және топырақтың
гепатит. ластануы.

Кадмий Бауыр циррозы, бүйрек қызметінің Топырақтың ластануы.
ауытқуы, протенурия.

Экологиялық білім беру дегеніміз – адамзат қауымы, қоғам, табиғат
және қоршаған орта үйлесімділігінің ең тиімді жолдарын ұрпағымызға
жеткізу. Оның ішінде қоршаған орта мен оның табиғи ресурстарын тиімді
пайдалану барысында табиғатты қорғай алатын, аялай білетін,
адамгершілігі мол, экологиялық білімі мен мәдениеті жоғары ұрпақты
тәрбиелеу маңызды орын алады. Экологиялық білім беру жеке адамның
экологиялық мәдениетін қалыптастырудан бастап көпшілікке үздіксіз
экологиялық білім беруді қарастырады. Экологиялық білім беру – өте
күрделі процесс. Қоршаған ортаның өзі мен қоғам үшін қажеттілігін
сезіндіре отырып, оқушының айналадағы ортаға деген көзқарасын бірте-
бірте қалыптастыру көзделеді. Экологиялық білім жүйесі білім
мекемелерінен бөлек жалпы халықтық хабарлар арқылы да қалыптасады.
Мұғалім оқушыда шынайы псилхологиялық қазіргі замандағы экологиялық
қайшылықтарды шешуге деген сезімді қалыптастыруда белсенді рол атқарады.
Экологиялық білім берудің психологиялық ерекшеліктері мынадай
тұжырымдамамен негізделген:
- қоғам мен сыртқы ортаның үйлесімдлігін арттыруда адам баласының
сана-сезімін имандылық және азаматтық ережелерін сақтауға бағыттау;
- экологиялық білім беріп оқытудың проблемалылығы;
- сыртқы ортадағы жүріс-тұрыстың және қызметтің жоғары мәдениеттілігін
қалыптастыру мақсатында адам бойында табиғатқа деген эмоционалдық және
эстетикалық қарым-қатынасын дамыту.
Оқушылардың экологиялық санасын жүйелі түрде көтеру психологиялық
зерттеулердің нәтижесінде көрініп отырады.
Экологиялық білімнің тиімділігі жүйелілік тәсілге негізделіп
үздіксіз жүзеге асырылғанда ғана табысқа жетеді. Үздіксіз экологиялық
білім беру жүйесін құрудың мақсаты – ғылым және тәжірибелік бөлімнің
бірлігі негізінде оқушылардың экологиялық көзқарасын қалыптастыру,
қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарайтын құндылықты, мәдениетті және іс-
әрекетті қамтамасыз ету.
Экологиялық білім беру жүйесі туралы дүниежүзілік тәжірибеге
қарағанда оның әртүрлі моделі қолданып келеді. Атап айтқанда :
- көп пәнді жүйе (мектепте оқытылатын барлық пәндер өздерінің
тақырыптарына сәйкестендіріп экологиялық білім беру);
- бір пәнді жүйе (экологиялық білім бір ғана пән арқылы беріледі);
- аралас (экология жеке пән ретінде оқытылады) [5].
Дүниежүзілік тәжірибелерді саралай келіп, біздің республикамыздың
оқу жүйесінде экологиялық білім берудің мемлекеттік бағдарламасы
ұсынылды (1999)[5]. Оның негізгі мақсаты - көпшілікке, жасөспірімдерге
үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру. Ол төмендегідей оқу
жүйесінен тұрады:
- мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық тәрбие беру;
- мектеп қабырғасында экологиялық білім мен тәрбие беру;
- арнайы білім беретін колледждерде экологиялық білім беру;
- жоғарғы оқу орындарында экологиялық білім беру (әр түрлі саласы
бойынша);
- мамандарды қайта даярлау мекемелерінде экологиялық білім беру;
- көпшіліктің экологиялық сауатын ашу.
Орта мектептегі оқушыларға экологиялық білім беру бірнеше арнайы
жағдайларды жасауды керек етеді [6]:
- оқу жоспарларын, оларға сәйкес оқулықтар және техникалық құралдар
жасау, табиғат музейлерін, сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарды
ұйымдастыру. Бұлардың бәрінде мұғалім әзірлігінің деңгейі, оқушыларда
экологиялық көзқарас қалыптастырудағы білімі мен білігі шешуші рөл
атқарады;
- химия, биология, география және басқа да пәндердің, солардың ішінде
гуманитарлық пәндердің мұғалімдері қоу жоспарларын іске асырады, әр
түрлі оқу жабдықтарын, техникалық құралдарды пайдаланылады, табиғат
музейлеріне, жануарлар паркіне және табиғат жайларына экскурсия
ұйымдастыру. Сондықтан мұғалімдер қоршаған орта туралы оқушылардың
білімін анықтайды, білушілікке деген ой-пікірін қалыптастырады. Сол
тіршілікті түсінуге, оған оқушылардың қарым-қатынасын анықтауға
көмектеседі. Қоршаған орта жайында білім беру – сол ортаның күйін және
оның проблемаларына жауапкершілікпен қарау және сол проблемаларды шешуге
қамқорлық жасау процессі.Оқушылардың экологиялық сауатты болуы Адам мен
Табиғат арасындағы қарым-қатынасты айқындап түсінуге жол ашады.
Жалпы және арнайы білім беретін орта дәрежелі оқу орындарындағы
экологиялық білім беру мен тәрбие осы алғашқы мәліметтерге сүйене
дамытылады. Бұл кезеңде компьютерлік моделдерді қолдану да тиімді.
Экологиялық білім жүйесін қалыптастыру, оқушыларды қоршаған ортаны
қорғау сезімі мен жауапкершілікке баулу, экологиялық білім
жетістіктерінен хабардар болу, нормалық-құқықтық құжаттарды білу,
негізінен, мектеп қабырғасында жүзеге асады. Оларда оқытудың, үйретудің
әдіс-тәсілдері де әрқилы болмақ (семинар, конференциялық сабақтар,
компьютерлік ойындар, пікір сайыс, КВН, викторина, т.б.). Адамның іс-
әрекетінің табиғатқа әсерін, оның зардаптарын талдау, табиғаттағы
өзгерістерді салыстыру ғылыми-зерттеу жұмысының алғашқы элементтері
есебінде баланың ізденуіне жол ашады. Сонымен бірге оқушыларға білім
беретін факторлардың ғылымилығын, табиғат компоненттерінің (ауа, су,
топырақ, өсімдік, жан-жануарлар, т.б.) өзара байланысын, табиғаттағы
тепе-теңдікті, балаларды табиғатты сүюге, оған қызығуға баулуды,
экологиялық білім беретін пәндердің (география, биология, химия,
математика, физика, әдебиет, тарих, қоғамтану, т.б.) үйлесімділігін,
көрнекілік ұстанымдарын іске асыру да түпкі мақсатқа жетудің айла-
амалдары есебінде қолданылады.

Экологиялық білімді қалыптастыру
құралдарының жүйесі – бұл педагогикалық жүйедегі экологиялық білім
берудің мен мазмұнды және ұйымдастыру-басқару компоненттерінің жиынтығы.
Мазмұнды компонент экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің белгілі бір
қағидалары, әдістері мен түрлері негізінде жүзеге асырылады және
оқытушылар мен студенттер арасындағы өзара әрекетте белгілі бір нәтижелі
мақсатқа қол жеткізу үшін жасалатын өзара біріккен қызметтерінде
көрінеді.
Адам мен табиғаттың арасын алшақтатудан ХХ ғасыр өзінің қаруынды
техногендік дамуымен табиғатқа орын толмас зиян келтіреді. Жер бетінде
болып жатқан соңғы ғылым мен техника, білім саласындағы жетістіктер,
экономикалық күрт өсулер экологиялық апаттарды дүниеге әкелді. Осының
салдарынан ғаламшарымыздың экологиялық ахуалы күннен күнге нашарлап
келеді.
Оқушыларға көмек болсын деген мақсатпен халықаралық ұйымдар мен
экологиялық ұйымдардың түрлі масштабта жүргізілетін акциялардың тізімін
әрбір сыныпта жазып іліп қоюдың оқушылардың экологиялық білімдерін
көтеруге пайдасы тиетінін жүргізген сабақтарда аңғардық экологиялық
материалды ұсыну керек.
БҰҰ-ның халықаралық экологиялық акциялары.
2 ақпан – Бүкіл дүниежүзілік сулыбатпақты алқаптар күні;
22 наурыз – Бүкіл дүниежүзілік су күні;
23 наурыз-Бүкіл дүниежүзілік метеорологтар күні;
1 сәуір – Халықаралық құстар күні;
7 сәуір - Бүкіл дүниежүзілік денсаулық күні;
22 сәуір – Жер күні;
2 мамыр – Күн күні;
5 маусым – Бүкіл дүниежүзілік коршаған ортаны қорғау күні;
17 маусым – Бүкіл дүниежүзілік шөлейттену мен құрғақшылыққа қарсы күрес
күні;
6 тамыз - Бүкіл дүниежүзілік ядролық қаруды қолдану әрекеттеріне тыйым
салу күні;
16 қыркүйек – Халықаралық озон қабатын қорғау күні;
26 қыркүйек – Бүкіл дүниежүзілік теңіз күні;
4 қазан - Бүкіл дүниежүзілік жануарларды қорғау күні;
11 қазан – Табиғи аппатардын қауіптігін азайтудын халықаралық күні.
Осы аталған күндерді әр сабақта айқындап атап өтсек,жас
жеткіншектің санасында экологиалық сауаттылыққа жол ашамыз.Экологиялық
ойлауды жетілдіру жүйелі түрде жүргізілеуге бет бұруда.
Оқушылардың экологиялық білімдерін арттыру процесі көбінесе дәріс,
семинар, практикалық сабақтарда жүзеге асырылды.
Дәріс – үздіксіз экологиялық білім беру жүйесіндегі ұстанымдардың
бірі. Ол мекеме қызметін вертикалді және горизонталді білім беру
бағдарламаларын үйлестіруді білдіреді. Оқушылардың теориялық білімін
дамытуда экологиялық зерттеу және мониторинг іс-әрекет түрінің маңызын
ерекше атап өту керек. Оқу орындарындағы экологиялық білім беру оқушылар
мен басқа да қатысушылардың оқу қызметін ұйымдастыру түрлері мен
әдістерін зерттейтін тәжірибелік сипатқа ие.

2 кесте
Қосымша қарастырылатын экологиялық мәселелер

№ Дәріс тақырыптары Бағыт және Іс-шараның мазмұны
контингент

1.Электролиттік Экологиялық зерттеуҚоршаған ортаның сапасына баға
диссоциация және мониторинг беру және ондағы өзара
қарым-қатынастар мәселесі
бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары
мынандай бағытта өткізіледі:
топырақ пен судың қышқылдану
механизмі, тотығу-тотықсыздану
реакциялары.
2.Азот топшасы Экологиялық зерттеуАммиактың және оның
және мониторинг қосылыстарының тірі организмге
оң және теріс әсері. Олардың
фотохимиялық тұманға, қышқылды
жаңбырлардың түзілуіне қатысуы,
құрамында азот оксидтері бар газ
тәрізді қалдықтарды химиялық
тазарту жолдары.

3.Көміртегі топшасы Экологиялық ағарту,Көмір қышқыл газының организмдер
табиғат қорғау тіршілігіне әсері,
жұмысы өсімдіктердегі фотосинтез
үрдісін баяулатуы. Кремний
қосылыстары тірі организмдердің
тіршілік ортасының ластағыштары.

4.Металдардың жалпы Экологиялық Коррозия – айналадағы ортаның
қасиеті өлкетану жұмысы ластануын көрсететін фактор.
Коррозия өнімдерінің су
тоғандарында тіршілік етушілерге
әсері.
5.I-III топ металдарЭкологиялық ағарту,Қоректену ортасының ластануы:
табиғат қорғау адам мен жануарлар организмінде
жұмысы кальцийдің стронцийге ауысуы.
Алюминийдің адам жүйке жүйесіне
әсері. Балықтың тынысалу
жүйесіне әсері. Екі валентті
темір тұздарының жалпы әсері.
6.Металлургия Эргономикалық еңбекҚазақстанның кен орындарындағы
жұмысы қалдық заттар.
Қалдықсыз өндіріс туралы түсінік

Қоршаған ортаның мәселелеріне байланысты білім бері,
біріншіден, іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізуге, әр түрлі
пәндердің мазмұнын экологияландыруға жәрдемдеседі, екіншіден, ғылыми –
техникалық прогрестің даму барысында қошаған орта мен қоғам арасындағы
жағымсыз экологиялық құбылыстарды болдырмау жағына қарай бағыттауға
мүмкіндік береді, үшіншіден, химия негізіне сүйене отырып, өлі табиғат,
тірі табиғат арасындағы байланысты ашып көрсетеді, ал төртіншіден,
химиялық заттардың зиянды жақтарының биологиялық мәні ашылады.
Мұғалімнің кәсіби қасиеттерінің арасында экологиялық-
педогогикалық дайындық болу керек. Ол 4 компоненттен; экологиялық
(экологиялық сананың дамуы), әдістемелік (экологиялық білім беру
саласында педогогикалық зерттеулер әдісін беру), әлуметтік активті
(білгені мен үйренгенін, білікті қолдану). Химияны оқыту объектісі
ретінде орта мектептің 10 сыныбы.
Зерттеу сабағы – белсенді білім беру әдісін қолдану мен
экологиялық сабақ беру бағытымен методикалық жүйесінің көмегімен
өткізілетін экологиялық курс процессі.
Қазіргі заман талабына сай мектептерде экологиялық білім мен
тәрбие беру жұмыстарын жүзеге асыруға байланысты бірнеше міндеттерді
іске асыру қажет[7]:
- Оқушының психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерімен санасу.
- Экологиялық тәрбиені пәнаралық байланыстар негізінде іске асыру.
- Оқу курстарының жүйесі мен өзіндік құрылымы, оны оқытудың әдістемелік
ерекшеліктерін басшылыққа алу.
- Оқулықтағы экологиялық сипаты бар материалды іріктей білу.
Бірақ қазіргі мектептерде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие
беруге толықтай мүмкіндік жоқ. Бұл мәселеге мына факторлар қиындық
туғызуда:
- оқу процесінде экологиялық білім мен тәрбие беру міндеттерін жүзеге
асыру үшін пән мұғалімдеріне қажетті ұсыныс, бағдарламалардың
жетімсіздігі.
- арнайы әдістемелік нұсқаулардың болмауы.
- сабақтағы экологиялық материалдардың көпшілік жағдайда сыныптан және
мектептен тыс жұмыстармен байланыстылығының жетімсіздігі.

1.2 Экологиялық мазмұндағы көрнекті құралдарды дайындаудың кейбір
жолдары
Экологиялық білім берудің теориялық әдістемелік негіздерін жүзеге
асыруда оны оқытудың материалдық базасын нығайтудың маңызы зор.
Оқушылардың дәстүрлі пәндер негізінде теориялық білім қалыптастыру
құралдарының бірі – көрнекі құралдар.
Оқу-тәрбие жүйесінің бөлшегі – көрнекі құралдардың құрылымы мен
сапасы экологиялық білім берудің мақсаты мен міндеттері, оқыту мен
тәрбие берудің мазмұнымен анықталады.
Әдетте орта мектептерде көрнекі құралдарды мұғалімдер өздері
дайындайды. Көпшілігі көрнекілеудің білімдік-танымдық мүмкіндіктерін
жете бағаламайды, әрі толық пайдаланбайды. Сондықтан көрнекі құралдарды
дайындау кездейсоқтық сипат алып, көрнекілеудің ғылыми принцептері
сақталмайды.
Оқу тиімділігін көрнекі құралдар арқылы арттырудың ғылыми
негіздерін зерттеуші В.И. Евдокимов өз еңбектерінде “Көрнекілікті
материалдардың қасиеті мен ерекшеліктерін оқу процесінің түрлі
жағдайларында зерттеу және оның ең маңызды міндеттерін жүзеге асырудың
тиімді тәсілдеріне негізделген зерттеуде ғана түрлі дидактикалық
мәселелердішешуге көрнекіліктің тигізетін әсерін айтқан”. Сондықтан
“көрнекі құралдары” ұғымы Т.С. Назаровтың пікірнше шартты түрде ғана
айтылады[8].
Ф.В. Атомали көрнекілікті былайша тұжырымдады[9]:
- нақты нысанның, заттың немесе құбылыстың қандай да бір қасиеті немесе
сапасы емес, көрнекілік осы объектілердің психологиялық бейнелерінің
ерекшелігі мен қасиеті;
- жеке адам үшін олардың қарапайымдылығы мен түсініктілігінің
көрсеткіші;
- адам санасында қалыптасқан бейненің көрнектілігі мен көрнексіздігі
көптеген себептерге байланысты. Олар: таным қабілеті, даму деңгейі,
қызығушылығы мен бейімділігі, қажеттілігі және қалауына байланысты болып
келеді.
Көрнекіліктің құралы ретінде түрлі модельдер қарастырылады. Ф.В.
Атомали модельдерінің түрлерінде модельдеу олардың құрастырылған затына
қарай жіктеледі.

шыныдан тірі статис- дина- бейне- таңба-
ұғым-
ағаштан табиғи тика- мика- лік лық
дық
темірден объек- лық лық
жасалған- тіден
дар т.б.

1сызбанұсқа. Модельдер түрінің жіктелуі

Ал В.И. Евдокимовтың пікірінше “көрнекілікті құралдар” дегеніміз –
“оқыту барысында түрлі құбылыстар мен процестерді таныстыруға мүмкіндік
жасайтын арнайы таңдап алынған заттар мен құрастырмалар”[8].
Қорыта айтқанда, көрнекі құралдары туралы ұғымдардың жалпы сипаты
мен анықтамасы қалыптасып тұжырымдалады. Олар:
1. Көрнекі құрал – нақты объектінің, заттың немесе құбылыстың
түрлендірілген формасы, моделі.
2. Көрнекі – таным құралы. Таным процесінде нақты заттарды,
құбылыстарды, олардың табиғи немесе қоғамдық өмір сүру жағдайын
елестетуге жағдай жасйды.
3. Оқу міндеттерін тиімді шешуге бағыт ала құрастырылған кез-келген
заттық немесе идеалдық модель көрнекі құрал бола алады.
Оқытуда көрнекі құралдарды пайдаланудың маңызды мәселелерінің бірі
– олардың ғылыми негізделген топтамасының болуы. Бұл мәселе оқытудың
теориясымен практикасында үлкен мәнге ие. Осы негізде көрнекі
құралдырдың жүйесі және көрнекіліктің әрбір түрі мен типінің атқаратын
дидактикалық қызметтері анықталады.
Педагогикада көрнекі құралдарды жүйелеудің бірнеше әдісі бар. Көп
жағдайда олардың жеке түрлерінің белгілеріне (көлемі, біртүстілігі
немесе әртүстілігі, статистикалық немесе динамикалық, жекеше немесе
ұйымда қолдануға арнаулы, т.б.) және құрастырылған затына қарай немесе
дидактикалық тұрғыда топтастырылады.

Көрнекі құралдар

Табиғи Бейнелеуші символикалық
динамикалық
көрнекіліктер оқу картиналары сызбанұсқа,
диапозитивтер мәтіндік,
диафильмде сандық кестелер,
муляждар диаграммалар, план,
карта,
таңбалық бейне-
лер
(формула, таңдау
белгілері)

2 сызбанұсқа. Көрнекі құралдардың жіктелуі[9]

Жалпы орта мектептерде оқу-тәрбие үрдісінің міндеттерін шешудегі
көрнекі құралдардың қызметтері олардың дидактикалық құрылымдарымен
тәрбиелік бағыттары негіздерінде анықталады.
Көрнекі құралдар мектепте пайдалану мен тәрбие беру барысында:
- оқушының жеке сезімдік және мотивациялық аясына әсер етеді (яғни
таныммен, ғылыммен, өнермен байланыс жасауы мен тұрақтандырушылық
қызметі);
- ақпаратты меңгеруді жеңілдетеді (яғни ақпараттық таныстырушылық
қызметі);
- ақиқатты, объекті жөніндегі ақпаратты белгілі шамаға дейін ұсынуға
мүмкіндік береді (сананы қалыптастырудағы көрнекілік қызметі);
- іскерлік пен дағдының қалыптасуына үлес қосады (жаттығу қызметі);
- оқу-тәрбие жұмыстарының нәтижесін бақылауға үлес қосады (бақылау мен
бағалау қызметі).
Көрнекі құралдар түрлі жағдайларда өз қызметтерін төмендегі
ережелерді ескеру барысында ғана толық орындай алады:
- оқу бөлмелерінің толық жабдықталуы;
- қажетті құралдарының білім беру мен оқыту аясында өзіндік
мүмкіндіктерінің жүзеге асырылуы;
- оқу-тәрбие жүйесінің барлық бөлшектерінің кіріктірушілік,
үйлесімділік және кешендік мүмкіндіктерін ескеру;
- оқытушы мен оқушының қазіргі кездегі оқыту әдістерін пайдалану
үрдісінде оқу, оқу коммуникацияларының өзгермелі жағдайларына толық
дайындықтар;
- өз еліміздің идеологиясын басшылыққа алып, жүргізіліп жатқан
реформалардың мақсаттары мен талаптарына сәйкес мазмұндастырылуы мен
қарастырылуы.
Көренкі құралдардың сапасын анықтайтын басты критерийлер ғылымда
белгілі. Олар көрнекі құралдардың:
- мазмұндық өлшемдері;
- әдістемелік өлшемдері;
- эргономикалық өлшемдері;
- техникалық-экономикалық өлшемдері болып табылады.
Көрнекі құралдар оқу әдістемелік кешенінің бір бөлшегі ретінде
пәннің мазмұны, ұйымдастырылуы және оқыту әдістемесі, оқу-тәрбие
жүйесінің біртұтастылығын талап етеді.
Оқу-тәрбие жүйесінің бөлшегі ретінде оның құрамы мен сипаты, білім
берудің мақсаттары мен міндеттері, оқыту мен тәрбие берудің мазмұны және
олардың құрылымы мен әдістері негізінде анықталатыны белгілі.
Сондықтан оқытудың тиімділігін көрнекі құралдардың көмегімен оқыту
тәжірибесінде қалыптасқан жағдайларды жақсарту емес, қойылған мақсатқа
жетелейтін көрнекі құралдарды пайдаланудың жаңа мүмкіндіктерін ғылыми
тұрғыда іздестіру қажет.
Осыған орай экологияны оқытуды тиімді ұйымдастырып, білім сапасын
айтарлықтай арттырудың, жұмыс уақытын тиімді пайдаланудың негізгі жолы –
көрнекі құралдарының педагогикалық-эргономикалық зерттеулер негізінде
дайындалуы.
Көрнекі құралдардың және орта факторларының мұғалім мен оқушының іс-
әрекеттері ерекшеліктеріне үйлестіру қажеттілігі өндірісте заттың еңбек
құралдарының адам еңбегі ерекшеліктеріне үйлестірілуі заңдылықтарына
сүйенеді.
Осы негізде педагогикалық-эргономикалық негізгі міндет – затық
құралдар мен орта жағдайларының мұғалімнің оқу-тәрбие әрекеттері мен
оқушының танымдық әрекеттері ерекшеліктеріне оларды тиімдендіру
мақсатындағы үйлестіру тәсілдері мен заңдылықтарын зерттеу болып
табылады.
Педегогикалық эргономика міндеттерін жүзеге асыру, оқытудың жаңа
технологиясына көшудің бірден-бір маңызды шарттарын жүзеге асыру болып
табылады.

Педагогикалық эргономиканың негізгі міндеттерін мына үлгіде бейнелеуге
болады

3 сызбанұсқа. Педагогикалық эргономиканың негізгі міндеттері

И.Д. Зверев өз еңбектерінде экологиялық жауапкершілікті
психологиялық-педагогикалық және әдістемелік жұмыстар арқылы
қалыптастыру қажеттілігін көрсетеді.
1. Қоршаған ортаны сақтау мақсатында білімді ізгілендеру.
2. Экологиялық қозғалыстардың белсенділігін арттыру.
3. Сарамандықта алған білімдерін экологиялық мәдениет элементі ретінде
қолдану.
4. Білім, эмоция, сана арасындағы бірлікті сақтау.
5. Экологиялық білім мен тәрбие беру түрлері мен мазмұнын бірнеше
тәсілдер арқылы жеткізу.
Экологиялық білім мен тәрбиенің дамуына 1990 жылдары шыққан
экологиялық психологиялық зерттеулер ықпалын тигізді. Экологиялық
білімнің қалыптасуы, педагогикалық процесс. Ал экологиялық сананың
қалыптасуы, психологиялық процесс. Экологиялық психология тұлғаның
экологиялық сананың қалыптасуының заңдылықтары мен механизмін зерттесе,
экологиялық педагогика арнайы педагогикалық басқарудың әдістері мен
принциптерін құрастырады. Экологиялық білімнің мақсаты – экологиялық
тұлғаны қалыптастыру. Табиғаттың адам өміріндегі алатын орнын түсіне
келе табиғатпен қарым-қатынастың дұрыс қалыптасуын, әсіресе
антропогендікфактордың глобальдық экологиялық дағдарысқа әкелуін ой
санасынан өткізіп экологиялық білі мен тәрбиенің қажеттігін негіздейді.
Жағымсыз қылықтардан сақтап, терең экологиялық ой қалыптастыру мақсаты
да әртүрлі:
1. Экологиялық ойындар ұйымдастыру. Экологиялық ойын экологиялық білім
алудың бір түрі, ол таным белсенділігіне, қызығушылығына және жоғары
деңгейдегі мотивациясына ықпал етеді. Экологиялық ойын түрлері:
экологияылқ жарыс ойындары, конкурс аукцион, жобалар конкурсы.
Жобалар конкурсына алдымен мәселелер қойылып, тақырыптар белгіленеді.
“Қалдықсыз технологиялыр”, “Елімнің байлығы – қара алтын”. Осындай
жобаларды дайындау барысында оқушылар көптеген ғылыми әдебиет, журнал-
газет мақалаларымен танысады. Өздерінің ізденушілігін,
жауапкершілігін арттырады.
2. Имитациялық экологиялық ойындар. Экологиялық ақиқат моделдерін жасау
және экологиялық іс-әрекеттердің мазмұнын құрастыру. Мысалы ретінде
“Су қоймасының экожүйесі”, “Жылу электр станцияларының негізгі көзі –
органикалық отын”.
3. Рольдік экологиялық ойындар - әлеуметтік мазмұнды моделдер жасау,
қарым-қатынастар жүйесін, сәйкес рольдер орындау. Мысалы: “Сот
процесі”, “Органикалық заттардың экспертизасы”, “Экологиялық
экспертиза” т.б.
4. Экологиялық – психологиялық тренингтер. Тренингтің негізгі міндеті
жас тұлғаның экологиялық танымдылығын анықтауға, оның қоршаған
ортамен қарым-қатынасын анықтауға, экологиялық білімдерін іскерлікпен
дағдыларын жетілдіруге, жеке тұлғаның экологиялық дүниетанымдылығын
кеңйтуге арналады.
5. Экологиялық этика тренингі. Мақсаты: экологиялық дүниетанымдылықты
қалыптастыру, қоршаған ортамен қарым-қатынастағы технологиялырды
игеру, өзінің тұлғалық табиғатқа қатынасын ұлғайту.
6. Экологиялық таным-жорықтар ұйымдастыру. Негізгі мақсаты – жергілікті
дердің өндірістеріне барып, оларды бағдарлама бойынша зерттей отырып,
өздерінің ғылыми – сарамандық білімдерін кеңейтеді. Химиялық таным-
жорықтар оқытудың өмірмен, өндіріспен және қоғамдық құрылыстың
сарамандығымен байланысын жүзеге асырады. Жас тұлғаның политехникалық
білім, еңбек тәрбиесі мен кәсіптік бағдар беруге және экологиялық
білім алуына жәрдемдеседі.
7. Химия сабағында жергілікті материалды қолдану. Бұл оқыту әдістерінің
жаңа технологияларының бірі. Экологиялық тұлғаны қалыптастыру үшін әр
адам өзінің туып өскен өлкесінің табиғатын, байлығын білуі керек.
Мәдениетті адам – ол өзінің туған өлкесінің тарихын, табиғатын,
халқының дәстүрін білетін адам. Регионалды компонент дегеніміз:
1. туған жерінің табиғи жағдайларын – көл, өзен, орман, тау, өсімдіктер
мен жануарларын білуге тиісті.
2. өлкенің геологиялық объектілерін білу.
3. өз өлкесінде жер қойнауынан шығатын кен орындарын білуге тиісті.
4. ірі шикізат көздері мен өндіріс орындарын табу.
5. өз өлкесінің сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарларын білуі тиіс.
8. Экологиялық білім беру мәселесі ұлттық педагогиканың негізгі арқауы.
Этнопедагогиканың компонентерінің бірі – аса бай прогресшіл
дәстүрлері және өскелең ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі. Халықтың
әлеуметтік – мәдени және рухани құндылықтары, дәстүрлері адамның
азамат болып қалыптасуында.
Экологиялық білім мен тәрбие беру мына бөліктерден құралады:
1. адам мен табиғаттың бір-біріне әсері жөніндегі білімі;
2. жас өспірімдерді экологиялық құндылықтары жөнінде білімдерін
қалыптастыру;
3. экологиялық этика қалыптастыру;
4. табиғатты білу мен қорғаудың іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыру.

1.3 Экологиялық білімнің психологиялық-педагогикалық негіздері
Оқушылардың экологиялық білімінің психологиялық-педагогикалық
негіздерінің мәселесін атап көрсетсек: оның жүзеге асырылуы “экологиялық
тәрбие”, “экологиялық мәдениет”, “экологиялық сана”, “дүниетаным”,
“экологиялық императив” деген түсініктерге тікелей байланысты әрі
тәуелді.
Экологиялық білімнің психологиялық заңдылықтары оқушылардың
қоғамдағы ізгілік және азаматтық нормаларды қоршаған ортаға бейімдеу
негізіндеқалыптастыру, табиғатты тану үрдісінде экологиялық және табиғат
қорғау білімдерін оқытудың, жан-жақты экологиялық жүйелерде қоршаған
ортаның өзара әрекет және өзара байланыс құрылымдары мен факторларының
проблемалылығы, шәкірттердің экологиялық білімдерін, бейімділігі мен
дағдыларын қалыптастыру мақсатында табиғатқа жанашырлақ және эстетикалық
көзқарастарын дамыту сияқты адамның алған білімдеріне қарай іс-
әрекеттерінің мол жиынтығы қарастырылады.
Экологиялық білім, табиғат қорғау біліміне қарағанда, ойлаудың
басқа бір тұрпатына негізделген, ол адам мен табиғаттың және оны
қорғауда өзара қарым-қатынастары туралы білімдерді қалыптастырып қоймай,
табиғат ресурстары мен қоғамдық құбылыстарды ескеріп, қоршаған ортаны
жақсартуға көмектеседі.
Бірақ та, мынаны айта кеткен жөн: осы барлық ұғымдардың әр
уақытта пайда болуына қарамастан, педагогикалық әдебиетте әртүрлі мәні
бар ұғымдар біркелкі деңгейде қолданылады.
И.Д. Зверев экологиялық білімді “оқушылардың қоршаған ортаға
жауапкершілікпен қарауын қамтамасыз ететін ғылыми білімдер, көзқарастар
мен сенімдер қалыптастырудың жүйесін қалыптастыру” ретінде анықтайды[9].
А.М. Галееваның ойынша, экологиялық білім – адамда табиғат
пайдаланудың ғылыми негіздерін қалыптастыру мақсатымен оған ықпал етудің
психология-педагогикалық үдерісі, қоршаған ортаны қорғау, табиғат
ресурстарын тиімді пайдалану мен қалпына келтіру саласында қажетті
сенімдер мен практикалық дағдыларды, бағдарлар мен әлеуметтік көзқарасты
қалыптастыру үдерісі.
Осы заман жағдайларында экологиялық дүниетаныммен тиісті іс-
әрекеттің қалыптасуы қиын міндеттерді алға тартады. Мұны шешу үшін
мемлекетіміздің ерекшелігін ескеріп, тұтынушылық идеологиясының
экологиялық жарамсыздығын түсіну қажет. Пайдакүнемдік идеологиясына
ізгілікті қарама-қарсылықты іздестірудің тек әлеуметтік қана емес терең
экологиялық маңызы бар. Қоғамда осындай дүниетанымның қабылдануы
адамдардың қалың бұқарасының мәдениеті мен білім деңгейінің жоғары
деңгейінде ғана мүмкін болады, бұл жасөспірім ұрпаққа экологиялық тәрбие
берудің міндеттерінің бірі.
Оқушының дүниетанымы барлық оқытылған пәндерді білуден құралады.
Оның дүниетанымы, ең алдымен, мектеп оқушысының ғылыми дүниетанымының
қалыптасуымен байланысты. Бұл сананың өзегі болып табылады, адамның
рухани бейнесінің тұтастығын көрсетеді оны қоршаған табиғат ортасын
қорғауға мәні бар экологиялық тәсілдермен қаруландырады.
Ғылыми психологтардың зерттеулерін жинақтай келе, оқушылардың
экологиялық білімінің психологиялық жақтарын сипаттайтын мына
методологиялық ерекшеліктерді бөліп алуға болады:
жеке тұлғаның мәні адаммен, қоғаммен, табиғатпен қатынастарының бірыңғай
жүйесінде көрінеді;
табиғатқа көзқарас кешенді психологиялық білім болып табылады. Ол
экологиялық білімдерді, сенімдерді, қызмет пен табиғатты қамтитын жүйелі
сана. Экологиялық білімдер экологиялық сананың, мінез-құлық пен
қызметтің белсенді факторына айналады.
Білілімнің негізгі мақсаты оқушылардың табиғатқа байланысты
теориялық және практикалық білімдерді, дағдыларды меңгеруге бағытталған
экологиялық білім жүйесін ұйымдастыру, сенімдер, құндылықтар, себеп-
салдарлар мен қажетсінушіліктерді қалыптастырушы болып табылады.
Экологиялық білім білімдердің әр түрлі салаларын – жанды табиғат
заңдарын, сыртқы орта ғылымын, әлеуметтік ғылымдарда қамтиды.
Экологиялық білім білімдердің әртүрлі салаларын – жанды табиғат
заңдарын, сыртқы орта ғылымын, әлеуметтік ғылымдарда қамтиды.
Қазіргі таңда әрбір адам, ағзасына зиянды әсер тигізетін
заттармен жиі пайдаланады. Күнделікті адамдар дәрі-дәрмектер, бояғыш
заттар, әртүрлі отындар, тыңайтқыштар және тағы басқалары. Бірақ барлық
тұтынушылар олардың зиянды әсерін біле бермейді. Сондықтан ХХI ғасыр
оқушылары әрбір химиялық заттың пайдалы, зиянды әсерін, әсіресе
қорщаған ортаға тигізетін әсерін білу керек. “Электролиттік диссоциация”
тарауын қарастырғанда атмосфереалық жаңбырдың қышқылдығының артуы немесе
осы қышқылды жаңбырдың пайда болу көзі негізінде жатқан химиялық
реакциялармен танысу.
Қышқылды жаңбырға түсінік беру үшін, ерітінді ортасының қышқылдық
немесе негіздік болатынын, оны сутек ионының немесе гидроксид ионының
мольдік концентрациясы арқылы белгілейтінін түсіндіру керек. Сутек
көрсеткіші рН шкаласымен пайдалана отырып, табиғи суқоймасы және
атмосфералық жаңбырдың қышқылдығын анықтауға болады, егерде рН 5,6 болса
қышқылдығы орташа, ал жер бетіндгі сулардың рН 6,5-8,5 болады, яғни
судың ортасы сілтілі. Сонымен қышқылды жаңбыр дегеніміз – қалыпты
жағдайдан жоғары болатын сутек көрсеткіші.
Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесіндегі V-VI топтар негізгі
топшаларындағы элементтерді қарастырғанда көміртегі, азот және күкірт
оксидтерінің қышқылды жаңбырдың ең негізгі компоненттері екенін, олардың
табиғи жолмен, антропогендік әсермен жерге, атмосфераға таралатынын
түсіндіру.
Қышқылды жаңбырдың әсерінен өзен, көлдердің қышқылдығы артып,
онда тіршілік ететін тірі ағзалар дүниесі азаяды, егер рН11 жетсе,
мүлдем тірі ағзалар тіршілік ете алмайды. Атмосферадағы қышқылдар
канцерогенді болғандықтан адамдарға да зиянды, әсіресе жүрегі, өкпесі
ауыратын қартайған адамдарда әртүрлі аурулар туғызуы мүмкін.
Көміртек, көмір қышқыл газын (көміртегі (IV) оксидін)
қарастырғанда, көміртегі (IV) оксидінің қышқылдық сипатын, көміртегінің
биогеохимиялық зат айналымындағы ерекшелігін көрсету.
Оқушылардың көңілін әсіре негізгі аспектілерге аудару:
1. Фотосинтез процесі кезінде продуценттер көміртек (IV) оксидін
органикалық заттарға айналдырады, ал редуценттер (CO2) көміртек (IV)
оксидін атмосфераға қайтадан қайтарады.
2. Құрлық және мұхит биомассасы әлі де болса артық мөлшердегі (CO2)
көміртек (IV) оксидін сіңіре алады.
3. Табиғатты қазіргідей пайдалана берсек табиғи заңдылықтардың
мүмкіндіктері жылдан жылға кеми береді.
Көміртегі (IV) оксиді барлық органикалық заттар жанғанда түзілетінін
көрсете отырып, оқушыларға экологиялық мазмұнды есептер шығаруға болады.
Метан мен ацетиленнің жануының термохимиялық теңдеулері:

CH4+2O2 CO2+2H2O+880кДж
2C2H2+5O2 4CO2+2H2O+2610кДж

Осы типтес есептерді шығарту оқушылардың шикізатты экономикалық
та, экологиялық жағынан да тиімділігін анықтауға үйретеді. Химиялық
өндірістерді қарастырғанда экологиялық мазмұнды есептерді өнімнің
шығымының тоериялық мүмкіндігімен салыстырғандағысы бойынша, мысалы:
Аммиак өндіру зауытында жоспарланған аммиак өндіру – 17% құрайды.
Әртүрлі кемшіліктерге байланысты 1% аммиак ысырап болады.
Егер 60 кг сутегі реакцияға пайдаланылса, ысырап болған
аммиактың
массасын анықта.
Аммиак ауаға таралып, қандай зиянды әсер туғызады? Су қоймасын,
көлді ластаса ше?
Осы типтес есептерді оқушылар күнделікті ақпараттарды, газет –
журналдарды пайдаланып құрастыра алады.
Ауаның, судың және топырақтың тазалығын сақтау қазіргі күннің
өзекті мәселесінің бірі деп саналады. Мұның өзі адамның денсаулығын
сақтаумен өте тығыз байланыста. Әр өнеркәсіп орындарда қалдықсыз
технологиялық әдістерді енгізу, тұйық жүйе бойынша істеуге көшу.
Жанармайлардың ауаны ластамайтын түрлерін пайдалану.
Электр энергиясын өндіруге экологиялық таза энергетикалық
қорларды пайдлану атап айтқанда күн энергиясын, жел теңіз толқындарын
пайдалану, барлық экологиялық бақылауды пайдалану қоршаған атмосфералық
ауаның ластануын азайтып, қоршаған ортаны сауықтыруға мүмкіндік береді.
Мектепте экологиялық білім беруді көбінесе дәрістік сабақтарда
жүргізуге болады. Сөз арқылы оқушыларға табиғатты қорғау туралы
мәліметтерді жеткізу үшін алдын-ала хабарлайтын мәліметтерді жоспарлап,
нақтылы фактілерді іріктеп алу керек. Әрбір келтіруге болады. дәрістік
сабақтарда тақырыпқа байланысты экологиялық мәселелер қозғалады.
Мысалы, “Көміртегі және оның қосылыстары” тақырыбына мынадай
мысалдарды келтіруге болады. CO2 атмосфераға табиғи процестің және
антропогендік іс-әрекеттің нәтижесінен шығып, оның атмосферадағы
динамикалық тепе-теңдігін бүлдіруі мүмкін. Отынның жануынан ауаға жылына
шамамен 5000 млн. тонна көміртегі шығарылады. Жасыл өсімдіктерді,
ормандарды қырқудан ауада 310 – 13000 тонна сіңірілмей қалған көміртегі
қалады. Әртүрлі антропогендік іс-әрекеттен жылына ауаға 1000 млн. CO2
қосылады. Атмосфераның құрамындағы CO2 мөлшері 2 есе өсетін болса,
климат өзгеріп, планетаның температурасы 2-30С көтеріледі. Ал бұл
көрсеткіш келешекте жер бетінде үлкен өзгерістер туғызуы мүмкін.
Алған экологиялық білімдерді терең түсініп, қолдана білу үшін
оқушылармен эксперименттік есептер мен сандық есептер шығарған жөн.
Экологиялық бағыттағы сабақтар мен сыныптан тыс жұмыстардың
мақсаты – жастардың экология мәселелеріне күнделікті көңіл бөлу,
жаратылыстану пәндерін оқытуда оқушыларға жүйелі экологиялық білім беру,
экологиялық мәдениет, экологиялық ойлау дағдыларын қалыптастыру.

1.4 Сыныптан тыс сабақтағы экологиялық білім беру
Қоршаған ортаның проблемаларын зерттеуде сыныптық сабақтан тыс
және сыныптан тыс жұмыстардың біртұтастығы оқушыларға экологиялық білім
беруге жақсы жағдай туғызады. Бұл аталған формалардың ішінде сыныптан
тыс жұмысы оқушылардың өз қызығушылығының негізінде жасалады, олардың
шығармашылық ынталары әсер етеді.
Автор оқушылардың жас ерекшеліктерін олардың ақыл есінің даму
деңгейіне, қызығушылықтарын ескеретін, сыныптан тыс жұмыстың
жүйелілігін, үзіліссіздігін көздейтін методикалық көзқарасын ұсынады.
Табиғат туралы білім беру жөнінде сыныптан тыс жұмыс жүргізуді
ұйымдастырудың 3 этапын бар: білім беру, адаптациялық. Бірінші этапта
оқытушы пәнді жаңадан меңгеруші оқушылармен жұмыс жасайды. Бұл этапта
оқушыларды экологиялық мәселесімен таныстырады. Оқушылардың жұысын
ұйымдастыруда жеке және топтық ұйымдастыру әдістері көп қолданылады.
Оқушыларға өз бетімен әдебиетпен жұмыс істеуді, баяндама реферат жазуды,
қызықты ақпарат таңдай білуді үйрету және белгілі бір проблемаға олардың
қызығушылығын тудыру оқытушының міндеті. Оқушылармен жұмыс істеу
түрлері: “дөңгелек стол” (ауызша журнал) тематикалық сағат, рефераттарды
қорғау, талдау, докладтар жазу және т.б.; экологиялық тақырыпқа
байланысты дайындалған фотоальбомдар, ертегілер, плакаттар, әңгімелер;
табиғатқа, музейлерге, өндіріс орындарына, парктерге, бақтарға экскурсия
жасау, жас ерекшелігіндегі оқушыларға үйірме жүргізу; айналаны
көгалдандыру жұмысы; оқушыларды экологиялық жағдайлармен таныстыру,
табиғатқа алып шығу; қоғамдық жұмыстарға белсене қатысу (территорияны
тазалау), құстарға ұя жасау, және т.б.
Екінші этапта оқушыларды он сынып деңгейіне сай табиғат
туралы білім беру мен олардың іс-әрекетін дамыту жолы қарастырылады.
Олардың іс-қимыл әдістерін топтық және массалық түрде ұйымдастырады.
Бұл этапта оқытушы оқушылардаң белгілі бір мақсатқа жету
жолында топта немесе коллективте өздерінің инициативаларын көрсете
отырып жұмыс істеу қабілетін арттыруға және қалыптастыруға қажетті.
Жұмыс түрлерін: сұрақ – жауап, сән, кішігірім спектакль, әдеби
музыкалық композиция, жәрмеңке, дөңгелек стол, дискуссия және т.б.
Үшінші этап оқушылардың шығармашылығын, оларды өзара
ұйымдастыру және іс-әрекет жасау қабілеттерін қарастырамыз. Жұмыс
массалық және коллективтік (әр жас мөлшеріндегі) формада жүргізіледі.
Оқытушының негізгі міндеті: әр оқушының эммоционалдық сферасына әсер ете
отырып, олардың экологиялық мәселелерді шешуге тікелей қатысуын
қадағалау; оқушылардың бойында өздерінің әлеуметтік тұлға ретінде
қалыптасқандығын және белсенділік көрсете отырып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.