ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ДАМУЫ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ДАМУЫ
0.1 Етістікті сөз тіркестерінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...7
1.2 Сын есімді етістікті сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Сан есімді етістікті сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Үстеулі етістікті сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.5 Бағыныңқы сыңары септік жалғаулары арқылы байланысқан
етістікті сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 34

КІРІСПЕ

Етістіктердің дербес грамматикалық топ ретінде жіктелуі түркі негіз тілі дәуірінде басталып, кейбір іздері оның жеке тілдерге ыдырау дәуірінен кейін де жалғасады. Соның бір көрінісі - қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде-ақ жақтық қосымшалар етістіктер мен есімдерге бірдей жалғанады.
Тарихи-түркологиялық зерттеулер қазіргі тілдердегі етістік тұлғаларының арғы негізі қимыл есімдері деп дәлелдейді. Қимыл есімі атауы тарихи грамматикада шығу тегі, мерзімі жағынан бүкіл етістіктермен немесе етістік деп аталатын грамматикалық категориялармен бірге қалыптасқан топ деген мәнде қолданылады. Сөз тіркестерінде сөз таптарының жасайтын қызметі айрықша.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінде етістікті сөз тіркестері жан-жақты кеңінен зерттеліп, орныққан ортақ теория бар. Ал етістікті сөз тіркестерінің тарихи даму кезеңінде қандай қолданыста болды, қандай күйде кездестетіні толық ашылмаған. Осы айтылған мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің нысаны. Жұмыста етістікті сөз тіркестерінің зерттелуі, сын есімді, сан есімді, үстеулі етістікті сөз тіркестері, бағыныңқы сыңарлары септік жалғаулары арқылы байланысқан етістікті сөз тіркестерінің дамуы жаңа қырынан айқындалады.
Зерттеудің тілдік материалдары. Зерттеу жұмысының тілдік материалдары көне және орта ғасыр жазбаларынан материалдар алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында сипаттама, тарихи- салыстырмалы, топтау, талдау, әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - сөз тіркестерін жасауда етістікті сөздердің қызметін анықтау. Қазақ тіліндегі аталған сөздердің түрлену мүмкіндіктері мен шегін анықтау.
Бұл мақсатты шешуде төмендегідей міндеттердің орындалуы көзделді:
* Етістікті сөз тіркестерінің зерттелуі;
* Сын есімді, сан есімді етістікті сөз тіркестері, үстеулі етістікті сөз тіркестерінің дамуы мен қалыптасуын бағдарлау;
* Бағыныңқы сыңары септік жалғаулары арқылы байланысқан етістікті сөз тіркестерінің дамуы.
Зерттеу жұмысының теориялық негіздері.
Зерттеу жұмысында Ф.А.Ғаниев, Е. Айманов, Р. Элейр, Т. Сауранбаев, т.б. ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Сонымен бірге тақырыпты игеру барысында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Томанов, Б.Сағындықұлы, Е.Ағманов, А.Салқынбай т.б. ғалымдардың еңбектері ғылыми-әдістемелік бағдар берді.
Жұмыстың жаңалығы. Етістікті сөз тіркестерінің көне дәуірдегі үлгілері мен қазіргі тіліміздегі қолданысының арасында дыбыстық, құрылымдық ерекшеліктері болмаса, айтарлықтай айырмашалақтар жоқтығы айқындалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Етістікті сөз тіркестерінің жасалу жолы мен олардың қалыптасуы тарихын зерттеу нәтижелері мен тұжырымдамалары қазақ тілінің тарихи грамматикасы мен түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасына септігін тигізеді.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, бір тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ДАМУЫ

1.1 Етістікті сөз тіркестерінің зерттелу тарихы
Етістікті сөз тіркесінің грамматикалық діңгегі етістік болады да, соның негізінде басқа сөздер етістіктің маңына топтанады. Сөз таптарының қайсысымен салыстырсақ та, етістіктердің сөз тіркесін құрау қабілетінің молдығын байқаймыз. Етістіктер мен есімдердің барлық түрлері, сондай-ақ үстеулер, көсемшелер, шылаулы есімдер тіркесе алады. Алайда бұл сөздердің етістіктермен тіркесу дәрежесі, тіркесу тәсілдері мен формалары, сол сияқты, мағыналық қатынастарыда әр түрлі болып отырады. Толып жатқан есім сөздер етістіктермен ешбір қосымшасыз тіркеседі. Бұл ретте етістіктер мен есімдердің өзара байланыс түрі қабысу болады [1, 68].
Орыс тілінде сөз тіркестерін тұңғыш қолға алған В.В.Виноградов сөз тіркестерінің түрлері, байланысу формалары және олардың құрылысы тіл білімінің ең басты бөлімі екенін айтады [2, 200].
Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек 1930 жылдардан бастап сөз бола бастады. Мұны ең алдымен А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов т.б. ғалымдарымыздың еңбектерінін айқын көруге болады. Ал Қ. Басымовтың Сөйлем мүшелері туралы, Пысықтауыш т.б. мақалаларында тек бастауыш пен баяндауыштың қиысуын сөз еткені болмаса, басқа түрлеріне арнайы тоқталмаған.
Сөз тіркестері туралы мағлұмат мектеп грамматикаларында тек 1939 жылдан беріле бастады. Бұл ретте С.Аманжолов, С. Жиенбаев, Т.Сауранбаев т.б. еңбектерін атауға болады. Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген С.Аманжоловтың сөз тіркестері туралы өзіндік пікірлері болды. 1940 жылғы Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы деген еңбегінде сөз тіркестіріне арнайы тоқталғандығы белгілі.
Жалпы сөз тіркесіне арнайы еңбек жазып, орнығуына үлкен үлес қосқан М.Балақаев болды. Оның Основные типы словосочетании в казахском языке деген еңбегінде сөз тіркестерінің құрылымдық түрлері, есімді, етістікті сөз тіркестерін т.б. мәселелерді көтерген болатын.
М.Балақаев сөз тіркестерін жалпы есімді, етістікті етіп екіге бөліп, оның әрқайсысының өзіндік ерекшелігін, олардың басыңқы компоненті мен бағыныңқы компонентінің қандай сөз таптарынан болатындығын айтады [3].
Сондай-ақ, профессор Т.Сайрамбаевтың Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері атты еңбегінде сөз тіркестерінің күрделі формасының құрылымы, құрамы, еркшеліктері жайында сөз етілумен қатар, есімді күрделі сөз тіркетері мен етістікті сөз тіркестері тереңінен қарастырылып, толығымен ашылады [4].
Жалпы осы күнгі түркі тілдерінде, қазақ тілі еңбектерінде зат есімдердің синтаксистік қызметі деген бөлімінде екі зат есім тіркесіп, алдыңғысы соңғысына анықтауыштық қызметте жұмсалады деп айтылғаны болмаса, сөз тіркесі тұрғысынан арнайы зерттеу болған емес. А.Ысқақов жалғаусыз зат есімдердің тіркесі туралы айта келіп, оның осы күнге дейін арнайы зерттеу обьектісі болмағандығын, қазақ тіліндегі күрделі мәселенің бірі екендігін сөз етеді [5].
Профессор Р.Әмірдің Жай сөйлем синтаксисі еңбегінде қазіргі қазақ тіліндегі есімді сөз тіркестеріне арнайы тарау арнап, олардың құрамы мен құрылысы туралы сөз етеді. Есімді сөз тіркестерінің табиғатына баса назар аударады [6].
Есімді сөз тіркестерінің тарихының зерттелуі туралы сөз еткенде ең алдымен М.Томановтың елеулі еңбегін айту керек. Оның Қазақ тілінің тарихи грамматикасы атты зерттеуі осы күнге дейін өзінің құндылығын жоғалтқан емес [7]. Сондай-ақ, Е. Ағмановтың Қазақ тілінің тарихи синтаксисі зерттеуі өз кезеңінде болмасын, қазіргі кезеңде болмасын таптырмас зертеулердің бірі [8].

1.2 Сын есімді етістік сөз тіркестері
Етістіктермен қарым-қатынасқа түсіп, сөз тіркесінде бағыныңқы мүше құрамында сөз таптарының барлығы да жұмсала береді. Олардың ішінде атау тұлғада тұрып, орын тәртібі арқылы қабыса байланысатындары үстеулер (кеш келу, жоғары көтерілу, шапшаң сөйлеу), еліктеуіштер (сақ-сақ күлу, сыну) сын есімдер (жақсы оқу көңілді жүру), есімдіктер (кім айтты, анау айтты, мынау айтты) көмекші етістіктер (сүріне-қабына кіру) кейде зат есімдер де хат жазу, кітап оқу. Зат есімдер негізінен етістік сөздерге бағынып, сөз тіркесін құрағанда, оларға меңгеріле бағынады: барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің бірін қабылдайды (әрине етістік сөздің лексикалық семантикасына қарай, соның талғауына сәйкес).
Сапалы сын есім есімдердің етістіктермен тіркесі ескі тілде де, жаңа тілдегі сияқты, олардың пысықтауыштық қызметте жұмсалғанда ғана мүмкін екенін атап айтқан қажет.
Жалпы сөз тіркесі құрамында сын есімдердің жұмсалу ерекшелігін және олардың семантикасын еске алғанда олардың етістікпен байланысып, сонымен тіркесіп келуін тарихи тұрғыдан сөйлем құрылысының ерекшелігімен соның құрамына ғана тән құбылыспен байланыстыру қажет сияқты.
Аналитикалық ойдың дамуымен байланысты қимылды әртүрлі сапалық жағынан сипаттап айту қажеттігі туған кезде қазіргі тілде үстеулер атқаратын қызметте ескі дәуірде сын есімдер қолданылғандығы сол тілдің фактыларынан байқалады. V-VIII ғасырларға қатысты ескерткіштер тілінде айқын қалыптасқан үстеулер жоқтың қасы. Бірақ сол қызметте, мәнде қолданылып қалыптаса бастаған сөздер бар. Оған көз жеткізу үшін ескерткіштер тілінің фактілеріне көз жүгірту қажет: қарағу эгүті үрғыл қарауылды мықтап қой, қатығды сағындым қатты қайғырдым иұқа қалың болсар, тоблағұлық алп өрміс, йінчге йоған болсар, үзгілік алп эрміс. жұқа қалың болса, топтағанда мықты болады, жіңшке жуан болса, үзу қиын болады. Эдгүті, қатығды сөздері туынды, бірақ сөз тудырушы -ты, -ды қосымшасы ол кезеңде тап қазіргі біздің тіліміздегі сын есім жасайтын қосымшасы емес, одан мұның қызмет ауқымы әлдеқайда кең. Бұл бір кезде тілде еркін қолданыс тапқан қимыл есім формасы (қазіргі жедел өткен шақ формасымен негіздес). Ал қалың, алып сөздері қазіргі тіл құрамында кең қолданылатын сын есімдер екені айқын. Жоғарғы тіркестерді қазіргі қазақ тілі нормасына сәйкестендіріп, йоғын болсар - жуандаса, қалың болсар - қалындаса, үзгілік алп эрміч - үзу қиындайды, деп айтуға болар еді. Кічіг, үкүш сөздері - үстеу мәнінде қолданылған сын есімдер.
Олар басқа жағдайда зат есім шылауында атрибуттық қатынастағы есім сөз тіркесінің бағыныңқы компоненті қызметінде де жұмсалған (үкүш кісі елтіг т.б.). Бұл жайлар мынадай байламға негіз болады: әдетте сөз тіркестері ыңғайында зат есімге қатысты айтылатын сын есімдер сөйлем құрамында ойға қатысына қарай логикалық екпінге орайласа орналасу арқылы етістіктермен де байланыста қолданылатын болған. Бұл бір жағынан, тіл құрамында жаңа синтаксистік топтың пайда болуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан сөздердің жаңа грамматикалық класының қалыптасуына жағдай жасады.
Сын есімдер мен үстеулердің тарихи жағынан, мұндай функциялық байланыстығы олардың семмантикалық ұқсастығына, ыңғайластылығына келіп тіреледі. У.К.Дмитревтің үстеуді признак признака деп анықтауы осыған меңзейді. Қазіргі тілде де кейде үстеу мен сын есімді ажырататын критерий ретінде олардың қандай синтаксистік қоршауда жұмсалуын негізге алу қажеттігі байқалады. Айталық, егер сөз көбіне есімге қатысты, сонымен тіркесіп қолданылса,сын есім ретінде ұғынылады да, көбіне етістікпен тіркесіп айтылатын болса, үстеу деп қарау қажет.
Қазақ тілінде бірнеше сөз табына ортақ болып келетін кейбір тұлғалардың бірде сын есім, бірде үстеу деп қаралуының өзі осы екі таптың тарихи төркіндерінің ұштасып жататындығына байланысты. -ын тұлғалы сөздердің біразы сын есім деп қаралады: жатын (жер), жегін, жайын, бүтін, ал бірсыпыра осындай сөздер үстеулер тобына жатқызылып жүр: астыртын, үстіртін, жасырын т.б. Дұрысында осы сөздердің қайсысы да етістіктермен де, есімдермен де бір тіркесте айтыла береді, бірақ сын есім деп танылып жүргендер есімді тіркестер қарамағында жиы қолданылады да, үстеу деп танылып жүргендер етістік тіркестер құрамында жиі айтылады. Ал бұлардың синтаксистік қызметінің осы ерекшелігі екі түрлі грамматикалық топқа бөлінуінің басты өлшемі болып орнығып кетті.
Туынды сын есімдердің де етістікпен тіркесу қабілетіне ие болуы қашанда олардың синтаксистік қызметінің өзгеруінің байланысты болып келеді. Қатыстық сын есімдер (жұрнақ арқылы жасалған) сапалық сын есімдер де (адвербализацияланып) үстеу қызметінде жұмсалып не субстантивтеніп етістіктер жетегінде айтылуға икемді. V-VIII ғасыр жазбалары тілінде -сыз, -дақы тұлғалы туынды сын есімдердің етістіктер жетегінде айтылуы біршама жиі ұшырасады: Балықдақы тағықмыс, тағдақы інліс қаладағылар көтерілді, таудағылар төмен түсті. Көгмен йір эдбідісіз қалмазуы. Көгімен жері иесіз қалмасын. Сонымен қатар, сол ескерткіштер тілінде -тег қосымшалы сөздер де етістіктер жетегінде жиі қолданылған: қағын сүсі бөрі тэг эрміс, йағасы кон тғг эрміс. Хан әскері бөрі дей еді., жауы қойдай еді. Орта ғасырлық жазбалар тілінде -ғы,-лы тұлғалы сын есімдердің етістіктермен тіркесіп қолданылуы ұшырасады: асғы булур пайдалы болар, Йазықлы эрмен көргенімде жазықты едім көргенімнен [9, 22-23]. Туынды сын есімдердің етістікпен тіркесін жалпы шолып қарағанда, мынадай ерекшеліктер байқалатын тәрізді; ен алдымен, туынды сын есімдердің етістікпен тіркесі ойды саралап, мәңерлеп айтумен байланысты дамыған құбылыс болса керек. Бірақ туынды сын есімдердің барлығы бірдей бұл қызметте ие бола ламайды, мағыналық жағынан үйлесетіндері ғана етістіктер жетегінде үстеулік мән береді. Ескі түркілік -лығ қосымшалы туынды сын есімдер мұндай қызметте ұшыраспайды. Оның үстіне туынды сын есім топтарының етістіктермен тіркесуі бірден қалыптаса қалған заңдылық болмаса керек. Жоғарыда келтірілгендей, V-VIII ғасырға қатысты ескерткіштер тілінде туынды сын есімдердің кейбір тұлғалары ғана етістіктермен тіркесетін болса, кейбіреуінің мұндай синтаксистік қызмет атқаруы көбінесе XI-XIV ғасырға қатысты жазбалар тілінде ғана ұшырасады.
Жоғарыда V-VIII ғасыр жазбаларынан балықдақы тағықмыс, тағдақы інміс деген мысал келтірілді. Бұл жерде айрықша ескеретін жай - дақы тұлғалы сын есімнің бұл қолданысы субстантивизация құбылысын танытады. Ескі түркілік жазбалар құрамында сын есімдердің заттанып, септік жалғаулары арқыла етістікпен тіркесулері де ұшырасады. Күлтегін Аэман ақығ бініп. Күлтегін Азман ағын мініп. Күлтегін Аз йағызын бініп. Күлтегін Аз торысын мініп. Алтун йысығ йолсузын. Алтын жердің жол-сызымен асып. Ертіс үчүзүг кечігсізін кендіміз. Ертіс өзенінің өткелсіз жерінен өттік (Күлтегін). Ол сөзүн Христос бүгүн де айтар барча йазықлыларға. Ол сөзін Христос бүгін де айтар барша жазықтыларға. Алайда ескі түркілік жазбалар тіліндегі сын есімдердің жаттануы, сөйтіп септік жалғауын қабылдап етістіктермен меңгеріле байланысуы аса көп таралған, қалыптасқан құбылыс деп қарауға болмайды. Қазіргі тілдегі сын есімдер мен меңгеру арқылы құрылған сөз тіркестері тілдің кейінгі дамуының, оның қолданыс мүмкіндіктерінің саралануынан, қолданылу шеңберінің кеңуінен деп қана түсінуге болар еді.
Пысықтауыштық қатынасты білдіретін сын есімді етістік сөз тіркестері - көне түркі жазбаларында ғана емес, қазіргі түркі тілдерінде де таралған модель. Мысалы: азерб. Сүкүт узун түрдү тыныштық ұзаққа созылды; башқ. Бик ауыр һәм озақ барзылар аса қиналып және ұзақ жүрді; тат. Купәрдән таш, кирпеш тояған машиналар бер туктаусыз узып торалар. көпірден тас, қыш тиеген машиналар еш тынымсыз етіп жатады т.б. Осының бәрі аналитикалық жолмен жасалған сын есімді етістік сөз тіркестерінің жалпы түркілік синтаксистік моделдер қатарына жататындығын көрсетеді. Осыны XVII ғасыр қазақ жазбалары материалдары да дәлелдейді.
Бұл кезде де сын есімдер зат есімдермен тіркесіп қана қоймай, етістіктермен де тіркесіп, я пысықтауыштық сөз тіркесін жасауға қатысқан, не болмаса күрделі баяндауыш құрамында жұмсалған. Қадырғали Қосымұлының кітабынан бірер мысал: Ұғлан биғаят аура, сахып жамал уа хүп сортлығ болды. Соңғы келіндин бү екі келун пәкизалырақ, көріклүкірәк түрор. Ол ішні үлұғ көрді. Хатун яшұрын иман келтірді. Бір күн Оғұз яшурун ол қызға айды. Осы мысалдардан байқалатын бір еркшелік көне түркі жазбаларында (V-VIII ғасыр аралығында) -лығ тұлғалы сын есімдер етістікпен тіркесіп кездеспесе, бұл ескерткіште осындай фактілер көрініс бере бастаған.
Қазіргі қазақ тіліндегі сын есімді етістік сөз тіркесінде бірқатар өзгерістердің болғандығы белгілі: лексикалы құрылымдағы өзгерістер, сөздердің контексте әр түрлі қоршауда кездесуі, басқа тілдердің әсері сын есімді етістік сөз тіркестеріне де сөз жоқ тиді.
Қазір осы модель бойынша жасалған күрделі сөз тіркесі біраз бар. Олардың күрделі компоненттерінің өзі әртүрлі формада көріне беретін болған: қосарланып келіп те, қатыстық сын есімдер негізінде де күрделі етістік сөз тіркестері жасала беретін болды. Мысалдар: әлгілер, қатты-қатты сөйлеп терезенің алдына келді де, бір кезде қақпаға қарай ығысты. Буын-буыным құрып безгекке ұшырағандай бойым қалтырай түсті. (Ә.Нұршайықов).
Сын есімдердің етістіктермен тіркесу қабілеттілігінің артуына әртүрлі факторлардың әсері болды. Әдетте түсті білдіретін және ыстық, суық, салқын, жылы секілді заттың табиғи сапасын білдіретін сын есім сөздері етістікпен тіркеспейтін, өйткені бұл сөздер белгілі топтағы заттардың ғана сапасын білдіретін. Кейін ойды көркемдеп білдіру мақсатымен халық осы сөздердің кейбіреуін ауыспалы мағынада қолдана бастайды, осыдан олар бұрын тіркеспейтін сөздермен, оның ішінде етістіктермен, тіркестіретін болды. Осыдан келіп жылы-жылы сөйлесе, жылан інінен шығады тектес оралымдар пайда болады. Осы арда ескеретін жай жылы сын есімін кез-келген етістік бағындыра алмайды: жылы айтты деуге келмейді, жылы сөйлейді дейміз. Оның себебі сөйле етістігінің зат есім негізді болуында. Осыдан жылы сын есімнің ең алдымен зат есімге тіркесіп қалыптасқанын, содан кейін сатылай келіп сол негізде өрбіген етістікке тіркесетін мүмкіндікке ие болғанын байқауға болады. Сонымен, бұл сөздің тіркесу қабілеттілігінің дамуы мына бағытта болса керек: жақсы сөз аналогы бойынша жылы сөз құрылымы пайда болған, содан бұл тіркестің басыңқы компоненті жұрнақ жалғану арқылы етістікке ауысқан да, жылы сөзі де сонымен бірге есім сөз тіркесі құрамынан етістік сөз тіркесіне өтсе керек: жақсы сөз, жақсы сөйле. Ал салқын амандасты, ыстық амндасты, суық амандасты, суық қарсы алды, ыстық қарсы алды тіркестеріндегі сын есімдердің тіркесу қабілетінің артуы басқаша. Салқын амандасты тіркесінің пайда болуын К.Мұсаев орыс тіліндегі холодно поздоровался тіркесінің қазақ тіліне дәлме-дәл аударылуынан деп түсіндіреді. Олай болса ыстық амандасты, (горячо поздоровался), суық қарсы алды, (холодно встретил), ыстық қарсы алды, (тепло встретил, горячо встретил) тіркестерінің жасалуында осы негізде түсіндірген жөн болу керек [10, 111].
Сын есімді етістік сөз тіркестерінде мынадай жайлар да болады: бұрын етістікпен тіркесе алмайтын сын есімдер күрделі сөз тіркесінің бағыныңқы компонентінің құрамында қолданыла келе, осы құрамдағы доминант сөздің түсіп қалуынан барып, келесі сөзбен тіркесу қабілетіне ие болады. Мысалы: Батыс жақта жанған өрті тұтасып, қып-қызыл күреңденіп, түнгі аспанды едәуір белдеулеп кетеді деген сөйлемдегі қып-қызыл күреңденіп тіркесінің пайда болуында осындай себеп бар. Өйткені түсті білдіретін сын есімдер етістік сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары қызметінде жұмсалмайды, егер олар етістікпен тіркесе қалса, синтаксистік құрылым ыңғайында емес, лексикалық единица құрау ыңғайында тіркеседі (қызыл күрңдену қара сұрлану, қара қошқылдану) т.б. Қып-қызыл күреңденіп тіркесіндегі бағыныңқы компоненттен болып сөзі түсіп қалған да, оның қызметін күрделі сөздің алдыңғы сыңары атқарған. Осыдан ол (қып-қызыл) күреңденіп етістігімен тікелей байланысатын болған, яғни қып-қызыл болып күреңденіп, қып-қызыл күреңденіп. Бұдан тілдік үнем заңының сын есімді етістік сөз тіркесінің дамуына алатын орны бөлек екенін көреміз. Бұл арада осы заңның әсерімен бірқатар өзгерістер болған: бұрынғы күрделі сөз тіркесі дара тіркеске ауысқан, көсемшелі етістік сөз тіркесі сын есімді етістік сөз тіркесіне айналған.

1.3 Сан есімді етістік сөз тіркестері
Сан есімдердің атқаратын қызметі негізінен заттың, құбылыстын сан мөлшерін білдіру болғандықтан, зат есім сөздермен тіркесіп, оны сандық, өлшемдік жағынан анықтайды. Дегенмен олар сөйлем ішінде іс-әрекет қимыл-қозғалыстарды білдіретін сөздермен де тіркесіп, оларды есептік, реттік басқа да сан мөлшерлік жағынан пысықтай алады. Бұндай тіркесте олар өздері айқындайтын сөздермен орын тәртібі арқылы қабыса байланысады. Мысалы: Жанбота туды екі алды (Ғ.Мұстафин.). Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады. Екі күн жылар, үш күн жылар, сосын қояр. Бандының қолдарынан Хамит те екі-үш тістеді (С.Сейфуллин) т.б.
Есептік сан есім мен етістіктерден жасалған етістік сөз тіркесі көне түркі жазбалары тілінде де осы күнгі тілдердегідей сан-мөлшерлік мәндегі пысықтауш қызметінде жұмсалады. Мысалы: йэті сүнүсді жеті соғысты. Йэті йүз болты. Жеті жүз болды, йүз иашаймын, Жүз жасаймын. Биш отуз сүледим үш иэгирми сүнүшдимиз. Жиырма бес рет жорыққа шықтық, он үш рет соғыстық.
Ескі түркі жазба ескерткіштерінде реттік сан есімді етістік сөз тіркестері де ұшырасады. Ол тілде реттік сан есімдер -ынч, -инч жұрнағы арқылы жасалып, етістік сөздің реттік, тәртіптік сапасын білдіретін пысықтауыш қызметінде жасалған: учинч Чууш башында сөнүшдим. Үшінші рет Чүш басында соғыстым. Төртинч Эзгенти Қадазда сонүшдим. Төртіпші рет Эзгенти Қадазда ғыстым. Төртінші рет Эзгенти Қадазда соғыстым.
М.Қашқари сөздігінде реттік сан есімдер -ынч, -инч жұрнағы арқылы жасалған: үчүнч, икинч, башинч т.б. [11,18-19]. Ал Ж.Баласағұнның Құтты білігінде олардың - ынч, інч жұрнағымен бірге - ынчы, -инчи қосымшалары арқылы да жасалған түрлері кездеседі: Бу төртинч, икинчи кут девлет турур, учунчи ақыл [12, 52-55].
Көне өзбек әдеби тілінде де негізінен реттік сан есімі етістік сөз тіркестерінің қазіргі моделі (ынчы, інчі) қолданылған. Сонымен бірге мұндай сөз тіркестерінде сан есімнің ескі -ынч, -инч формасы да ұшырасып отырады: икинчи, йетинчи сан есімдерімен қатар икинч, бешинч сөздері қолданыла берген. Сөйтіп бір мазмұнды білдіруде бірнеше тұлғалар арасындағы қайшылықты байқаймыз.
-ынчы, -инчи тұлғалары реттік сан есімді сөз тіркестері чувач, якут, тува тілдерінен басқа қазіргі тілдерінің барлығында бар: қырғ. Экинчи көлүу; алт. Қараған обоген көк талайға учинчиаин базып дьетти - Шал көк теңізге үшінші рет келді.; хак. Мин үзинчи сөледим - Мен үшінші сөйледім; тат. Икенче килү - екінші келу; түркм. Биринчи баранымда - бірінші барғанымда, үчинжи гелмек - үшінші келу; азб. Икинчи марта гапирмок - екінші рет сөйлемек.
-ыншы, -інші тұлғалы сан есімнің қатысуымен болған етістік сөз тіркесінің көне түркі жазбалары тілінен ұшырасу және қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде қолданылуы бұл модельдің жалпы түркілік синтаксистік құрылым екендігін көрсетеді. Ол туралы ғалымдар пікірі де осындай.
Есептік сан есімді етістік сөз тіркестері жайында осыны айтуға болады. Өйткені бұл модель де көне түркі жазбалар тілінде бар және қазіргі түркі тілдерінің барлығынан да кездеседі. Алт. Алты болар, он төрт артар - алты жетер, он төрт артылып қалар; тув. Чеды боор - жеті болар; хак. Клубха үс чордим - клубқа үш бардым; қаз. Жан бота туды екі алды; тат. Ике келу - екі келу; түрк. Бин олжүп, бир бижмали - мың өлшеп, бір кес.; өзб. Етти улчаб, бир кес - жеті өлшеп бір кес т.б.
Топтау сан есімді етістік сөз тіркесінің көнесі бағыңынқы компонентке - ар, -ер, -рар, -рер жұрнағы, жалғанған түрі болу керек. Өйткені көне ұйғыр тілінде топтау сан есімі осы формант арқылы жасалған (онар-оннан, учер-үштен, икирер-екіден). Сол ескерткіштерде осы моделмен жасалған етістік сөз тіркестері де кездеседі: бирер-бирер адақын бап кемишип аяғын бір-бірден байласып, икирер таш алып екі-екіден тас алып. Бұл модель көне өзбек әдеби тілінде де қолданылған: мынар урғыл (мыңнан ұрғын) бирер-бирер көрүнүр (бір-бірден көрінер).
-ар, -ер тұлғасындағы топтау сан есімді етістік сөз тіркестері қазіргі қумық, краим, карачаи-балкар, татар, башқұр, түрік, әзірбайжан, гагауыз, хакас, чуваш тілдері үшін тілдік норма болып табылады. Басқада түркі тілдерінде көненің қалдығы ретінде ұшырасып қалады. Мысалы: қырғыз, қазақ тілінде бірер кісі, бірер майда тұяқ сықылды есім сөзді тіркестірі бірер атып жібер тектес етістік сөз тіркесі әлі күнге дейін қолданылады. Мұндағы бірер топтауыштық мағынадан гөрі болжалдық мағынаны білдіруге ыңғайлы, дегенмен бұл сөзде әлі де болса жинақтауыштық семантика сезіліп тұрады. Осының бәрі ар, ер тұлғасындағы сан есімді етістік сөз тіркесінің жалпы түркілік грамматикалық модель екендігін дәлелдейді. Бұл модель кейін түркі тілдерінің бір тобында топтау сан есімінің қызметін шығыс септігіндегі сан есімнің атқара бастауымен байланысты, осы формадағы сөздердің қатысуымен жасалған етістік сөз тіркесінің әсерімен ығысып, қолданылу аясы тарылған болу керек. Сондықтан ол қазір түркі тілдерінде белгілі бір аймақтық шеңберде ғана айтылады.
Тіл дамуының бір кезеніңде пайда болған кейбір құбылыстардың онша өміршең болмай, көп тұрақтамай шығып қалып отыратыны да болады. Дәл осындай бір фактаны топтау сан есімді етістік сөз тіркесі тарихынан да кездестірдік. X-XIV ғасыр жазба ескерткіштерінде -ын, -ін тұлғалы топтау сан есімді етістік сөз тіркесі ұшырасады.
Қашқари сөздігінен: бирин-бирин мын болур, тама-тама көл болур бір-бірден мың болады, тама-тама көл болады. Көне өзбек әдебиеті жазбаларынан: бирин-иккин келдилер бір екіден келді. Бұл модель бұдан бұрынғы және кейінгі тілдік ескерткіштерде ұшыраспайды, қолданылу мерзімі: XV ғасырмен тоқтап қалған. Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдар арасында жатыс септік жалғауы мен көне түркілік құралдық септік жалғауы мен көне түркілік құралдық септік жалғауының контеминациялануы шығыс септігін берген деген пікір бар: дан, да, ин. Осыны ескерсек, қазіргі түркі тілдерінің бір тобында қолданылып жүрген - дан тұлғасындағы топтау сан есімді етістік сөз тіркесінің соңғы модель негізінде дамуы мүмкін деген жорамал жасауға болатын сияқты: бирин-иккин келдилер-бир-(де)-ин-икки-(де) ин келдилер-бирдин-иккиден келдилер тәріздес болып келуі толық мүмкін.
Тіл мамандары атаушы сөздердің көпшілігінен кейде пайда болған жас грамматикалық категория деп түсіндіреді. Бұл қазақ тіліндегі үстеулердің қатысымен жасалған пысықтауыштық мәнді етістік сөз тіркестерінің осы мәндегі сөз тіркестернің басқа типтерінен кейін пайда болғандығын дәлелдейді. Тіл фактілері де осыны құптайды. Көне түркі жазбалары тілінде сөйлемде іс-әрекет, қимыл-қозғалысты білдіретін сөздерді сын есімнен, көсемше, күрделі сөздер, немесе септеліпкелген басқа сөз таптарынан болған пысықтауыштар айқындайды. Мысалы: Бұнсыз болташысын - мұңсыз өмір сүресін.
Сынағалы түсіртүміз - әскерімізді санағалы тоқтадық. Қорғау едгүті урғыл - қарауылды жақсы атқар. Бу сабымын едгүті есід, қатығды тынла- бұл сөзімді жақсылапесіт, қатықты тында. Алтун йышта олурын - Алтун тоғайында қалғын. Қапаған қаған - түн удыматы, күнтүз олурматы-қапахан хан түнде ұйықтамады, күндіз отырмады.
Қазіргі қазақ тілінде етістік сөз тіркесінің құрамындағы бағыңынқы компонент қызметінде есептік, реттік, топтау кейде болжаудық сан есімдер де жұмсала береді. Бұл қызметте жинақтық (біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу) және бөлшектік сан есім тіркесінің мағынасы жайында айтқанда, мұндағы сан есімдер іс-әрекеттін, қимыл-қозғалыстың, бірнеше рет болғанын дүркін-дүркін қайталап тұратындығын білдіреді дейміз де қоямыз. Шындығында мұндай тіркестердің білдіретін мағынасы одан күрделірек; есікті үш соқты тіркесі мен жол екі айрылды дегендегі екі айрылды тіркесінің құрылымы бір болғанымен, мағысы бір емес.
Бірінші тіркесте іс-әрекеттің қайталану мөлшері айтылса, екінші тіркесте заттың неше бөлікке бөлінетіндігін білдіреді. Осындай бір микро-модельмен жасалған (есіптік сан есім-етістік) екі етістік сөз тіркесінің екі түрлі семантикасы жай емес, бұл олардың әртүрлі негізде қалыптасқандығын көрсетеді. Оны мынадан байқауға болады: әдетте сан есімдер зат есім сөздер жетегінде айтылады да, соларды сан мөлшерлік жағынан айқындайды. Бұл олардың негізгі қызметі. Ал бұл сөздердің етістікпен тіркесуі екінші дәрежедегі, туынды қызметі болып табылады. Бұл қызметті сан есімдер бірден атқара қоймаған, оған белгілі бір даму сатысынан өтіп келген. Оны жоғарыдағы мысалдар да дәлелдейді: есікті үш соқты дегенді есікті үш рет соқты, (жол) екі айырылды дегенді жол екі жаққа айырылды деп қолдана береміз. Осындағы үш рет соқты, екі жақақ айырылды тіркестері сан есімдердің етістікпен тіркесуге беттеп бара жатқан кезеңін меңзейтін сықылды. Кейін айтушының жүгін жеңілдету, тілдік механизмді ықшамдау заңының әсерінен рет, жаққа сөздері түсіп қалғанда сан есімдер етістікпен тікелей байланысып, жаңа сападағы сөз тіркесін жасаған.
Осыдан бұл тіркестердің дамуы, сан есім-зат есім (атау тұлғада, не септік формасында)- етістік- сан есім - етістік бағытында жүргені белгілі болады. Олай болса, сан есімді етістік сөз тіркесіндегі сан мен етістік аралығында бұрын қалайда бір зат есім сөздің болғандығы айқын. Осының өзі құрылымдық жағынан ұқсас сан есімді етістік сөз тіркестерінің тектестігін, не әртектестігін ажырату үшін бұл құрамда болуы мүмкін зат есімді реконструкциялаудың керектігін көрсетеді.
Осы тұрғыдан келгенде жоғарыды келтірілген екі сөз тіркесінің шығу төркіні бір еместігі айқын. Бірінші тіркестегі аралық зат есім рет сөзі болса, екінші тіркестегі аралық зат есім барыс септігіндегі жаққа сөзі. Сондықтан осы негізде пайда болған сөз тіркестерінің семантикасы да әртүрлі болып келген. (Жол) екі айырылды тіркесінде компоненттер аралығында бұрын барыс септігіндегі сөздің болғандығын осы модельмен синонимдес (жол) екіге айырылды тіркесі де дәлелдейді. Осы аналогия бойынша қазақ тіліндегі есептік сан есімді етістік сөз тіркесі екі түрлі микромодель негізінде дамыған:
1) есептік сан есім рет, дүркін сөздері етістік;
2) есептік сан есім барыс септігінде есім сөз етістік. Мысалы: Қоңырау төрт рет соғылды-қоңырау төрт соғылды, от екі рет жарқ етті-от екі жарқ етті, зеңбірек үш дүркін атылды-зеңбірек үш атылды, саған бес рет келдім-саған бес келдім;
3) қантты екі бөлікке бөлдім-қантты екіге бөлдім, қантты екі бөлді; екеуін екі жаққа айырып жіберді-екеуін екі айырып жіберді, оралымында жатқан тәрізді.
Реттік сан есімдер де етістік сөз тіркесінің бағыныңқы компоненті қызметінде жұмсалған, іс-әрекеттін, қимыл-қозғалыстың реттік тәртібін, не соңғы іс-әрекеттің нешінші рет қайталанғандығын білдіреді. Мұндай тіркестер де пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. А.Тұрсынов зерттеу еңбегінде қазақ, өзбек тілдеріндер реттік, сан есімдер етістікпен тікелей байланыспады, рет мәрте сөздері арқылы ғана тіркеседі деп көрсетеді [13, 73-74].
Қазақ тілінде реттік сан есімдердің тікелей байланысу фактылары да бар: Асан орнынан бірінші тұрды, Қарагер бәйгеден бірінші келді, ол есіктен шықты, ол сайлауға үшінші қатысқанда, жеңіп шықты деген сөйлемдердегі реттік сан есімдер етістіктермен тікелей байланысып келген.
Бұл сөз тіркестерінің де жасалу моделі бірдей болғанымен білдіретін мағынасы әртүрлі. Бірінші тұрды, бірінші келді, есіктен екінші шықты тіркестерінің мағынасы мен үшінші қатынасқанда тіркесінің мағынасы бірдей емес, алғашқы топта реттік сан есімдер іс-әрекеттін қалай болғандығын білдірсе, соңғы тіркесте іс-әрекеттің бірнеше қайталанғандығын, үшінші соның ен соңғысы екенің білдіреді. Мұндай мағыналық әралуандық, жоғарыда айтқандай, бұл сөз тіркесінің генезисі әртүрлі болуынан болса керек:
1) орнынан бірінші тұрды - орнынан бірінші болып тұрды, бәйгеден бірінші келді-бәйгеден бірінші болып келді, есіктен екінші шықты-есіктен екінші болып шықты;
2) Сайлауға үшінші қатысқанда - сайлауға үшінші рет қатысқанда, осыны дәлелдейді.
Осыдан реттік сан есіммен етістіктің тіркесі де күрде сөз тіркестерінің ықшамдалуынан пайда болған, тарихи тұрғыдан алғанда екінші дәрежедегі синтаксистік конструкция екенін болжауға болады, яғни, реттік сан есім мен рет, мәрте сөзінің, не реттік сан есім мен көсемше етістіктін түйдегінен құрылған бағыныңқы компонент етістік реттік сан есім етістік.
Қазіргі қазақ тілінде қолданылып жүрген қабыса байланысқан сан есімді етістік сөз тіркестерінің құрамында бағыңынқы қазметте топтасу сан есімдері де жұмсалады. Олар іс-әрекеттің заттар мен құбылыстарды топ-топқп бөліп, жинақтауға жұмсалатынын көрсетеді, сөйтіп етістік мүшенің қимылдық мөлшерлік сапасын білдіретін пысықтауыш мүше қызметін атқарады: жастар жағы бес-бестен бөлінеді, солдаттар он оннан сапқа тұрды, сіздер екі-екіден отырыңыздар, қонақтар ір үйге екіден, үштен бөлінеді деген сөйлемдерде асты сызылған тіркестер топтау сан есімінің қатысуымен жасалған. Мұндағы топттау сан есімі есептік жалғану арқылы жасалған.
Бұл арада шығыс жалғауы өзінің негізгі грамматикалық семантикасынан аулақтап, абстракцияланған, сондықтан оны топтау сан есімі қызметінде септік жалғауы деуге келмейді. Оны мына екі тіркесті салыстырудан да аңғаруға болады: оннан екіні алғанда, сегіз қалады дегендегі оннан алғанда мен он-оннан сапқа тұрды тіркесінің бірдей еместігі айқын, соңғысында сан есімдік мәннің дерексізденуі сезіледі.
-дан тұлғалы топтау сан есімді етістік сөз тіркесі қазақ тілінен басқа қырғыз, қара қалпақ, алтай, шар, түрікмен, өзбек ұйғыр тілдерінде таралған: Боо чопту ақырларға экіден болүп салды - Бұл шөпті ақырларға екіндеп бөліп салды, он-оннан талдап өрген көмірдей қара шашы бүктеліп жатады; алт. Төрттен көш - төрт-төрттен көш, оннан ылғап сал - екіден отыру, секизден дурмақ - сегізден тұру.
Бұл құрылымдардың қолдану орны жағынан шектелу және көне түркі жазба ескерткіштер тілінде кездеспеуі оның түркі тілдері жеке-жеке халық тілдеріне ажыраған кезінде кейін пайда болғандығын көрсетеді. Осыны дәлелдей түсетін тағы бір дәлел шығыс септік жалғауынан кейін пайда болуы; көне жазбалар тілінде жатыс септік жалғауы жатыс септінің де, шығыс септігінің де қызметін атқарған синкретті форма болғаны белгілі.
Қазақ тілінің басқа түркі тілдерінен бір ерекшелігі онда топтау есіміндегі түбірдің қайталанып айтылуы. Бұл шығыс септігіндегі сан есімнен топтау сан есімін ажырату үшін қолданылған тілдік тәсіл болу керек. Осы тәсілдің арқасында сан есімнің жаңа мағыналық тобы жасалып қана қоймайды, олардың етістікпен тіркесу қабілеті де артады және ол сөздерге жалғанған шығыс септігінің септік семантикасы көмескіленіп, жалғау түбір құрамына кіріге бастайды. Сондықтан да бұл модельдің бірінші компонентіндегі -дан, -ден қосымшасын септік жалғауы екен деп осындай тіркестегі сөздер аралығындағы байланыстын формасын меңгеруге жатқызған дұрыс болмас еді. Мұнда қабысу жолмен байланысқан. Септік қабысу терминің осындай құбылыстарға қолданған жөн сықылды.
Қазақ тілінде келген қонақтар әр үйге оннан бөлінді деп те келген қонақтар әр үйге он кісіден бөлінді деп те айта береді. Осының өзі қазақ тіліндегі топтау сан есімінің жасалуына нықтауыштық қызметте жұмсалған есептік сан есімнің өзі анықтап тұрған сөзінің орнына қолданылып, соның грамматикалық тұлғасын қабылдауы негіз болмады ма екен деген ой туады: он кісіден бөлінді - онан бөлінді.
Топтау сан есімді етістік сөз тіркесінің көнесі бағыңынқы компонентке -ар, -ер, -рар, -рер жұрнағы, жалғанған түрі болу керек. Өйткені көне ұйғыр тілінде топтау сан есімі осы формант арқылы жасалған (онар-оннан, учер-үштен, икирер-екіден). Сол ескерткіштерде осы моделмен жасалған етістік сөз тіркестері де кездеседі: бирер-бирер адақын бап кемишип аяғын - бір-бірден байласып, икирер таш алып - екі-екіден тас алып. Бұл құрылым көне өзбек әдеби тілінде де қолданылған: мынар урғыл (мыңнан ұрғын), бирер-бирер көрүнүр (бір-бірден көрінер).
-ар, -ер тұлғасындағы топтау сан есімді етістік сөз тіркестері қазіргі қумық, краим, карачаи-балкар, татар, башқұр, түрік, әзірбайжан, гагауыз, хакас, чуваш тілдері үшін тілдік норма болып табылады. Басқада түркі тілдерінде көненің қалдығы ретінде ұшырасып қалады. Мысалы: қырғыз, қазақ тілінде бірер кісі, бірер майда тұяқ секілді есім сөзді тіркестірі бірер атып жібер тектес етістік сөз тіркесі әлі күнге дейін қолданылады. Мұндағы бірер топтауыштық мағынадан гөрі болжалдық мағынаны білдіруге ыңғайлы, дегенмен бұл сөзде әлі де болса жинақтауыштық семантика сезіліп тұрады. Осының бәрі ар, ер тұлғасындағы сан есімді етістік сөз тіркесінің жалпы түркілік грамматикалық модель екендігін дәлелдейдә. Бұл модель кейін түркі тілдерінің бір тобында топтау сан есімінің қызметін шығыс септігіндегі сан есімнің атқара бастауымен байланысты, осы формадағы сөздердің қатысуымен жасалған етістік сөз тіркесінің әсерімен ығысып, қолданылу аясы тарылған болу керек. Сондықтан ол қазір түркі тілдерінде белгілі бір зоналдық шеңберде ғанан айтылады.

1.4 Үстеулі етістікті сөз тіркестері
Үстеулердің түп төркіні лексика-граматикалық тұрғыдан қарастырғанда, біркелкі еместігі айтылып жүрген жай. Олардың пайда болуына тіліміздегі әртүрлі семантикалық топқа жататын, тұлғалық жағынан да әркелкі сөздер негіз болған. Мәселен: бірге үстеуі бір сан есімі мен барыс септігінің кірігіп, бастапқы мағынасынан арылып пысықтауыштық қызметте жұмсалуынан жасалған. Сондай-ақ бүгін сөзі бұл есімдігі мен күн зат есімінің, ал биыл - бұл сөзі мен жыл зат есімінің кірігіп, жаңа мәнге ие болуынан жасалған үстеулер екендігінде күмән жоқ.
Қазақ тіліндегі үстеулердің қалыптасып дамуына барлық лексика-грамматикалық топтағы сөздердің қатысы бар: осында, сонда, бірде, сөздері есімдіктерден бөлініп қалыптасқан үстеулер болса, қайта, сүріне, жығыла, аз-аздап, жата-жастана, сияқты сөздер етістік төркіндес үстеулер. Ал дәл, тік, жай, тез лсы тектес үстеулер сын есімдердің адвербализациялануымен жасалған, бір топ үстеулердің негізі зат есімдерге барады, сондай-ақ сан есім негізді үстеулер де бар (бірге, бірте-бірте). Сондықтан оларды тіл мамандары атаушы сөздердің көпшілігінен кейде пайда болған жас грамматикалық категория деп түсіндіреді. Бұл қазақ тіліндегі үстеулердің қатысымен жасалған пысықтауыштық мәнді етістік сөз тіркестерінің осы мәндегі сөз тіркестернің басқа типтерінен кейін пайда болғандығын дәлелдейді. Тіл фактілері де осыны құптайды. Көне түркі жазбалары тілінде сөйлемде іс-әрекет, қимыл-қозғалысты білдіретін сөздерді сын есімнен, көсемше, күрделі сөздер, немесе септеліпкелген басқа сөз таптарынан болған пысықтауыштар айқындайды. Мысалы: Бұнсыз болташысын - мұңсыз өмір сүресін. Сынағалы түсіртүміз-әскерімізді санағалы тоқтадық. Қорғау едгүті урғыл-қарауылды жақсы атқар. Бу сабымын едгүті есід, қатығды тынла - бұл сөзімді жақсылап есіт, қатықты тыңда. Алтун йышта олурын - Алтун тоғайында қалғын. Қапаған қаған - түн удыматы, күнтүз олурматы - Қапахан хан түнде ұйықтамады, күндіз отырмады (Күлтегін).
Бірақ бұл тектес сөз тіркестері жалпы түркілік үлгі бола алмайды. Өйткені, біріншіден, ол түркі тілдеріне кең тарамаған сондықтан көне түркі дәуірінің өзінде жергілікті тіл ерекшелігінен аспаса керек. Екіншіден, мұндай көне түркілік үлгінің білдіретін мағынасы бір түрлі болса, қазіргі түркі тілдерінде олар екінші түрлі мағынаны білдіреді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.