МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ, ОЛАРДЫҢ СЫҢАРЛАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ, ОЛАРДЫҢ СЫҢАРЛАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Түсіндірмелі сөйлемдердің ғылыми еңбектердегі сипаттамасы ... ... 7
1.2 Етістік, үстеудің бағыныңқы сыңарда жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Матаса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы сыңары, оның жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.4 Есімдердің тәуелденуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.5 Әр түрлі тұлғалардың тәуелденуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.6 Күрделі басыңқы сыңарлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..30

КІРІСПЕ

Матасу деп сөз тіркесіне енген екі сөздің де біріне-бірі іліктес грамматикалық формалар алып байланысу амалы айтылады. Бұл формалар - ілік жалғауы мен тәуелдік жалғауы. Басыңқы сөз тәуелдік жалғаулы тұлғада тұрып, бағыныңқы сөз ілік септікті тұлғада тұрады. Сөз тіркесі анықтауыштық қатынасты білдіреді: көшенің жиегі, машинаның кабинасы.
Сөз тіркесіндегі екі сөздің формасы біріне-бірі ылғи қатысты. Тәуелдік формалы сөз, ілік формалы сөзді қажет етсе, ілік формалы сөз де тәуелдеулі сөзді тіркеске шақырып тұрады. Жалпы грамматикалық сипатына қарай матасып тіркескен сөздер өзара анықтауыштық қатынаста тұрады.
Матасып байланысқан сөз тіркестеріндегі бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған заттың, құбылыстың меншіктілік сапасын білдіреді. Матасып байланысқан сөз тіркестерінің бастапқы және негізгі мағынасы меншіктілік қатынас болғанмен, осыдан дамып шыққан басқа да мағыналық қатынастар көрініп тұрады. Матасып байланысқан сөз тіркестері білдіретін мағыналық қатынасты іштей былай саралауға болады:
1.Меншіктілік қатынас: інімнің кітабы, фермердің үйі.
2.Бүтін зат пен оның бөлшектерінің қатынасы: көлдің ортасы, пышақтың жүзі, етіктің қонышы.
3.Зат пен заттың арасындағы (релятивтік) қатыстық байланыс: желдің лебі, қылыштың жарасы т. т.
Бұл қатынастар тіркеске енетін сөздердің лексикалық мағыналарының ыңғайына қарай туады.
Матаса байланысу амалы екі түрде көрінеді: толық құрамда, толық емес (толымсыз) құрамда: колхоздың малы, колхоз малы. Сөз тіркесіне бағыныңқы сөз ілік жалғаусыз формада кіріксе, матаса байланысу амалының толық емес (толымсыз) құрамда жұмсалғаны. Матасудың толымсыз түрі толық түрінің негізінде қалыптасады,
Матаса байланысқан сөз тіркесінде грамматикалық амалдар толымсыз құрамда жұмсалғанда, тіркестегі сөздердің арасындағы қатынас негізінен басыңқы компоненттің тәуелдік формасынан көрінеді. Бірақ мұндайда анықтауыш компонент басьңқы сөзден жұбын жазбай қатар тұруға тиіс: көл жиегі - толған құрақ. Көлдің тік жағасы толған құрақ.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары есімді, етістікті бағыныңқы сөздердің байланысу формасына, тұлғасына қарап бірнеше топқа бөлінеді. Соның бірі - матаса байланысқан есімді сөз тіркестері. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы басыңқы сыңарларының зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, тұрақты тіркестерінінен жасалады. Сөз таптарының өзінің де қолданылуы әр түрлі. Мата байланысқан сөз тіркесі сыңарларының жасалуы мен қолданылуы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің нысаны. Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романындағы матаса байланысқан сөз тіркесі сыңарларының жасалуы мен түрлеріне талдау жасау.
Зерттеудің тілдік материалдары. Зерттеу жұмысының тілдік материалдары Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романынан алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында сипаттама, тарихи- салыстырмалы, топтау, талдау, әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - матаса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы, бағыныңқы сыңары қандай сөз таптарынан келетіндігін анықтау.
Бұл мақсатты шешуде төмендегідей міндеттердің орындалуы көзделді:
* Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларының есімді сөз таптарымен келуін талдау;
* Зат есімді, сын есімді, сан есімді, матаса байланысқан сөз тірестерінің жасалуын бағдарлау;
* Есімдікті, үстеулі матаса байланысқан сөз тіркестерінің жасалуын бағдарлау;
* Матаса байланысқан есімді сөз тіркестерінің жасалуы;
* Тұрақты тіркестердің бағыныңқы сыңарда жұмсалуы;
* Күрделі сөздердің басыңқы сыңарда жұмсалуы.
Зерттеу жұмысының теориялық негіздері.
Зерттеу жұмысында М.Балақаев, Т.Қордабаев,Т.Сайрамбаев, Қ.Жұбанов, С. Аманжолов т.б. ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Етістікті сөз тіркестерінің жасалу жолы мен олардың қалыптасуы тарихын зерттеу нәтижелері мен тұжырымдамалары қазақ тілінің тарихи грамматикасы мен түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасына септігін тигізеді.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, бір тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ, ОЛАРДЫҢ СЫҢАРЛАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

1.1 Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарларының жасалу жолдары
Матаса байланысқан сөз тіркестері, жалпы матасу деген термин тек 1949 жылдардан кейін ғана жеке алынып, өз алдына сөз тіркесінің бір байланысу формасы ретінде қалыптасты. Басқа байланысу формаларына қарағанда қалыптасуы жағынан матасу соңғы кезде ғана қолға алына бастады. Матаса байланысу формасы кейін қалыптасқанымен, ал оны жасайтын ілік, тәуелдік жалғауы, олардың қай сөз таптарына жалғануы тілде бұрыннан бар екені айқын.
Матаса байланысатын сөздер - ілік септікті сөздер мен тәуелдік жалғаулы сөздер. Матаса байланысатын сөздер көбіне есімді тіркес болады, себебі басыңқы сыңары тәуелдік жалғаулы сөз болады, яғни не зат есім, не заттанған басқа сөз табы болады. Матаса байланысатын сөздердің кейде бірінші, кейде екінші компоненттерінің жалғауы түсіп те айтыла, жазыла береді. Матаса байланысқан сөздердің компоненті көбіне екеу, кейде одан да көп болып келетіні белгілі.
Тілші ғалымдардың зерттеуіне қарағанда ілік жалғауы Орхон-Енисей жазба ескерткіштері тілінде де барлығы, ол кезде де меншікті білдіргендігі айқын. Профессор Т.Сайрамбаев өз еңбектерінде матаса байланысқан сөз тіркестерінің бірінші сыңары ретінде есімдер, етістіктер (есімше, қимыл есім т.б.), тұрақты тіркестер, бар, жоқ сөздері, негізгі сөздер мен көмекші сөздер деп береді [1,6]. Бұл ғалымдардың матаса байланысқан сөз тіркестерінің тек бағыныңқы сыңары туралы пікірлері десек, оның басыңқы сыңарларының да қай сөз таптарынан болуы нақтыланбағаны айқын. Ғалымдар матасудың бірінші сыңары қай сөз таптарынан жасалуына тоқталу барысында олар зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, тұрақты тіркестерді ғана келтірумен шектеледі. Саралай келсек, бұл топтың ілік жалғауында келуі жетімсіз. Бұл - бір. Екіншіден, мұндай топты ілік жалғаулы сөздер бағыныңқы сыңарда жұмсалады делінгенмен, әрбір сөз табының ішкі ерекшеліктерін, құрамын сөз етпей, тек осы сөз таптары ғана бағыныңқы сыңарда жұмсалады деп өткен. Әрбір сөз табының ішкі ерекшеліктері жан-жақты қарауды қажет етеді. Мысалы: зат есімдер жалқы есім, оның өзі антропонимикалық, топонимикалық болып келеді. Нақты зат есім мен абстракты түрлері, ал етістіктің есімше, қимыл есімі т.б. сияқты іштей морфологиялық топтарының жігі ашылмайды. Сөз таптарының өзінің де қолданылуы әр түрлі. Ондай ерекшелікті әр сөз табында қарастырып отыруды қажет етеді.
Есімдердің бағыныңқы сыңарда жұмсалуы.
Зат есімді бағыныңқы сыңар. Зат есім матаса байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы да, басыңқы да сыңарында өте көп жұмсалады. Өйткені зат есім - ілік септік жалғауында да, тәуелдік жалғауында да түрлене алатын сөз табы [2, 15]. Бағыныңқы сыңары зат есімді матаса байланысқан сөз тіркестерін төмендегідей топтауға болады:
1. Зат есім мен зат есімнің тіркесі - яғни бағыныңқы да, басыңқы да сыңары зат есімдер болып келеді. Мысалы: Әмірші ұлы шөлге келгелі бері оппа құмның осы бір обыр мінезінен назарын қанша алып қашса да, құтыла алмай-ақ қойды (5- бет). Тасбақаның дауылы басылғаны таяуда ғана емес пе еді (5-бет). Әумесер жел бұл мініп келе жатқан сары күймені де жер бетінен жұлып ап, төбесінде бедірейіп жатып алған сұп-сұр кеңістіктің әлдебір тұңғиығына жітіріп жібергісі келгендей, екілене жұлқылайды (6- бет). Таңғалған кісінің жақсы мен жаманды таразылап жатар шамасы қайсы? (9- бет).
Осы сөйлемдерде: құмның мінезі, тасбақаның дауылы, кеңістіктің тұңғиығы, кісінің шамасы - матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы да, басыңқы да сыңары зат есімдер. Бірақ ол зат есімдер әр түрлі. Оның ішінде әр түрлі мағыналы зат есімдер өзара сөз тіркесін құраған.
Зат есімнің бағыныңқы сыңарда жұмсалуында өзіндік ерекшеліктер де баршылық. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары қызметінде ең көп қолданылатын - зат есімдер [3,23]. Өйткені барлық сөз табының ішіндегі септелуге бейімі де - осы зат есім.
Зат есімдердің ілік жалғауда бағыныңқы сыңарда жұмсалуының өзіндік ерекшеліктері де бар. Ол, ең алдымен, зат есімнің грамматикалық категорияларымен байланысты. Зат есімдегі осы ерекшеліктер, олардың сөз тіркесін құрауына да әсері мол болмақ.
Бағыныңқы сыңары жалқы есім де, басыңқы сыңары жалпы есімдер арқылы болуы. Мысалы: Жердің беті қызыл-жасыл құлпырып, гүл-гүл жайнап шыға келгенде, пенделер оны бұндай көз тойдырар көрікке бөлеп жүрген өзіміз ғой деп ойлайды (21-бет). Біраздан соң Жаппардың сөзіне не қашқанын түсініп қалғандай бас шебер мұнараның басына өзі шықты (107- бет). Қызметші әйелдің беті бүлк етер емес, дастарқанды реттеп болды да, басын иіп, тағзым еткен күйі жұп-жұмыр бөксесіне сарғыш шытыра көйлектің етегін бүлк-бүлк тепкілетіп, тек әйел ғана ойлап таба алатын бір әдемі әзәзіл жүріспен есікке жылысты (29- бет).
Бағыныңқы да, басыңқы да сыңарлары жалпы есімді зат есімдер мұндай сөз тіркестерінің бүтіндей негізін құрайды деп айтуға болады. Мысалы: Ханым арманындай әсем мұнараны салып жатқан шебердің әр саусағын сүюге әзір (138-бет). Әмірші кемпірдің әлгі әңгімесінің миына кірмейтін шым-шытырық шытырман бірдеңе тыңдағандай, басы мен аяғын таба алмай, дал болып отыр (164-бет). Тулармен көзге түскен онбасы, жүзбасылардың қыл құйрық нысана найзалары да шашақтарын желге сылап желк-желк етеді (27-бет). Осы сөйлемдердегі матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары да, басыңқы сыңарлары да - деректі жалпы есімдер.
Кейде осы құрамды сөз тіркестері тек дара түрінде ғана емес, олар түрлі себептермен бағыныңқы сыңардағы зат есімдердің әр түрлі құрамда келуіне сәйкес күрделене түсетіні де баршылық. Осы күнгі зерттеу жұмыстарында ілік жалғаулы бағыныңқы сыңардағы зат есімдер көбіне бір жақты, яғни тек деректі зат есімдердің ғана жұмсалуы сөз болып жүр. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарында деректі зат есімдермен қабат дерексіз (абстракт) зат есімдердің де жұмсалатынын тек Е.Ағманов еңбектерінде ғана алғаш сөз болады. Дерексіз зат есімдерге мына сөздер жататыны белгілі: реніш, арман, батырлық, зеректік, ар, тәсіл, ақыл, шыдам, ой т.б. Осы зат есімдер де деректі зат есімдер сияқты септеледі: ақылдың кені, батырлықтың өзі, ойдың жүйесі, арманның орындалуы. Олай болса матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы да, басыңқы да сыңарларына дерексіз зат есімдер де қатысады деп білеміз. Мысалы: Көктемнің майда самалындай әлдебір майса сезімнен мұның жанында пәлен жылдан бері тапжылмай жатып алған қаттылық пен қатыгездіктің меңіреу тоңы біртіндеп мүжіле түскендей (41- бет). Қақсал кемпір ханымның биліктің дәмін түсіне бастағанын аңғарып, ішінен қыбы қанып, бұрынғы-бұрынғы ма, енді ауыр денесін асықтай үйіріп, шұнаңдап кетті (119-бет).
Зат есім матаса байланысқан сөз тіркесінің құрамында тек дара түрінде ғана емес, күрделі құрамда да кездеседі. Зат есімді мұндай сөз тіркестерінің күрделенуі әрі басыңқы, әрі бағыныңқы сыңарлары жағынан да айқын байқалады [4,35].
Бағыныңқы сыңардың күрделенуі:
- Жалқы есімдердің күрделі түрде келуі арқылы: Мысалы: Алмас ханның бар назары шаһар үстіндегі шалқар аспанға асқақтай бой көтерген жаңа мұнарада (14-бет). Және бұл жолының ақ болуына Ақсақ Темірдің жәрдеміне қатты сенген (26-бет). Ол енді жұртпен бірге ауланың ішіндегі қағбаны салған Ыбырайым пайғамбардың қабіріне барып тағзым етті (187-бет).
- Күрделі атаулардың ілік жалғауда келуі арқылы: Ұлы Әміршінің кейде қарауындағылардың оп-оңай нәрсеге қайтып ақылдары жетпейтініне қайран қалатыны бар (16-бет). Жаратқан иенің туралап жіберген ажалынан да өзі арашалап қалғанына қарағанда, бұдан бір түбегейлі шешім күтетін тәрізді (196- бет).
Кейде ілік жалғауының түсіріліп, тәуелдік жалғауы арқылы құралған изафеттің II түрі сол тобымен ілік жалғауы арқылы да бағыныңқы сыңардың күрделі түрін жасайды. Мысалы: Міне, сары ала күйменің ішінде отырып, көз салғанының өзінде жанарын пышақтай кескілеп келе жатқан кесір құм мұның талай борбайын осқылап, табанын күйдірмеп пе еді (7-бет). Мінекей, алдында күн батыстың талай елінің қазынасында жатқан алтын мен асылды теңдеп ап, тау-тау шағылдардың жып-жылмағай көбесін омыра опырып, балп-балп басып бара жатқан пілді алғаш көрген адам, бұл жақсы хайуан ба, жаман хайуан ба деп бас қатырып жата ма? (9 -бет).
Кейде ілік жалғаулы зат есімдердің құрамында анықтауыштық қызметте жұмсалатын сын есім, сан есім, есімдік сөз таптары мағыналық бірлікте олардың ажырамас бөлшегі ретінде тұрып, бағыныңқы сыңарларды күрделендіруші қызмет атқарады: Мысалы: Бас шебердің солқылдақ жеңіл арбасы бас уәзір отырған ақ сарайдың қақпасының алдына кеп тоқтады (72- бет). Мың сан тұяқтың саздауыт жерді шегелеп басқан қуатты дүсірі мен даңғырлаған дабылдан Байтақ шаһардың барша күмбездері мен мұнаралары байлаудағы тұлпардай арқасы қозып жер тарпып тұрғандай, күллі дүние тітіреп кетті (14-бет). Осы сөйлемдерде мынадай күрделі бағыныңқы сыңарлар бар: бас шебердің арбасы, байтақ шаһардың күмбездері. Осы сөз тіркестері негізінде: шебердің арбасы, шаһардың күмбездері болып та айтыла беруі керек, бірақ кейде осындай матаса байланысқан сөз тіркестерінде өзіндік мағыналық үйлесімділіктің онша бола бермейтініне байланысты сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңардағы ілік жалғаулы зат есімдерге сан есім, сын есім, есімдік сөздерінің түйдектелуі арқылы үйлесімді күрделі матаса байланысқан сөз тіркестері құралады.
Міне, осы пікірлерге қарағанда зат есімнің матаса байланысқан сөз тіркестерінің құрамында дара да, күрделі де түрлері, іштей бірнеше ерекшеліктерімен сөз тіркесі сыңары бола алады екен. Сол сияқты осы басыңқы сыңарлар сөйлемде бірыңғай да келе береді.
- Ілік жалғаулы зат есімдер ортақ ілік жалғауы арқылы басыңқы сыңарда мен, пен жалғаулықтары арқылы байланысады. Мысалы: Әлде, бір апта бойы ұлы құмның ішінде қыс пен көктемнің өліарасы - Бесқонақтың дауылына тап боп, әбден титықтап қажығанынан ба (10- бет).
- Бірнеше ілік жалғаулы бағыныңқы сыңардың бір басыңқыға ортақ келуі арқылы: Мысалы: Көшенің екі бетіндегі кең жаймаларда қытайы жібек, күнге шағылысқан әр алуан асыл тас, алтын, күміс, былғары мен шұға, аң терілері, шартараптың саудагерлері әкелген ірілі-ұсақ бұйымдар ыбырсып жатыр, жылы самсаның, кепкен мейіздің, буы бұрқыраған ыссы палаудың, сексеуілдің шоғына шыжғырған кәуаптың ию-қию иісі мұрын жарады (13- бет).
- Кейде матаса байланысқан сөз тіркестерінің сөздері бірыңғай келе береді. Мысалы: Бұрын тасбақаның дауылы мен қазанның кірісінде жолға шықпаушы еді (25- бет).
Кейде бір бағыныңқы сыңарға бірнеше басыңқының тіркесіп келуі арқылы ондай сөз тіркестері құрала береді. Мысалы: Өлтіріп-өшіріп, күйдіріп-жандыратын оның шоғынан гөрі шуағы, естен тандырар сиқыр күлкісінен гөрі кісі қиып кете алмастай жұмсақ нұры мол, ұялшақ, биязы, махаббатқа адал әйелдердің түр-түсі әдетте солай келеді деседі (42- бет).
Кейде көмекші сөзді ілік жалғаулы сөздерді тек ілік жалғауына қарап ажыратудың орнына мағыналық жағына да баса назар аудару қажет болады. Мысалы: Тіпті, қасына дейін ағарғанын айтсайшы. Осы сөйлемде қасына дейін барыс жалғаулы зат есім мен дейін шылауының түйдекті түрін қай сөйлем мүшесіне жатқызу ойландырады. Осы күнгі әдебиеттерде шылау арқылы келген сөздердің бәрі де тек пысықтауыш сөйлем мүшесі делініп келгені белгілі. Бірақ мына сөйлемдегі қасына дейін түйдекті тіркесі бұл сөйлемде пысықтауыш бола алмайды. Екіншіден, соңғы кезде дейін, шейін шылауларының активтену процесі арқылы, ондай құрамды түйдекті тіркестері сөйлемде әрі бастауыш та, әрі толықтауыш та қызметінде жұмсалуы проф. Р.Әмір, Т.Сайрамбаев еңбектерінде сөз болып жүргені белгілі. Ал енді ол пікірлерге саятын болсақ, онда бұл түйдекті тіркесі пысықтауыш сөйлем мүшесі бола алмайтын болса, онда енді не бастауыш, не толықтауыш мүшелердің біріне жатқызуға бола ма? Дәл осы сөйлемдегі қасына дейін түйдекті тіркесінің байланысатын сөзіне назар аудару да қажет. Өйткені ондай тұлғалы сөздер пысықтауыш, толықтауыш қызметінде жұмсалған кезінде баяндауышқа қатысты жұмсалуы тиіс. Мысалы: үйге дейін барды, үйіне дейін біледі. Дәл осы сөйлемдегі қасына дейін бұл сөйлемнің баяндауышы қызметінде жұмсалып тұрған айтсаңшы етістігіне еш қатысы жоқ. Ол сөздер тек ағарғанын сияқты толықтауышқа қатысты жұмсалған. Әрине ағарғанын сөзінің заттанып барып қана толықтауыш болып тұрғаны да айқын. Ол есімшелі етістік алдымен тәуелдік жалғауының III жағында келуі арқылы өзіне қасына дейін түйдекті тіркесін қажет етіп отыр. Олай болса, бұрын мұндай құрамды сөздер сөйлемдегі мағынасына ғана қарап бірде пысықтауыш, бастауыш, толықтауыш деп келген еді. Енді бұл құрамды сөздің осы ерекшелік негізінде тіпті анықтауыш қызметіне де ауысу процесі белгілі болып отыр. Олай болса, дәл осы тұрысында бұл түйдекті тіркесі ілік септігінің қызметінде жұмсалған да, сол себепті енді осындай тұлғалы анықтауыш сөйлем мүшесі жасалған. Бұған қарағанда дейін шылауы арқылы анықтауыш сөйлем мүшесі де жасалады деген қорытындыға келуге болады. Ал байланысу формасына қарап қасына дейін ағарғанын сөз тіркесін матаса байланысқан сөз тіркесі деп берген жөн. Бұлардың бәрі бағыныңқы сыңарлары тек зат есім арқылы құралған сөз тіркестері, олардың ерекшеліктері болса, енді зат есім қатысты сөз тіркестерінің екінші бір ерекшелігі де анықталуы тиіс. Ол мынадай: ілік жалғаулы бағыныңқы сыңардағы зат есімдердің басыңқы сыңары үнемі зат есім бола бермей, басқа да сөз таптары болады. Әрине, ондай сөз тіркестері әр түрлі сөз таптарының тіркесі тұрғысынан, басыңқы сыңардың қай сөз таптарынан және қандай тұлғада келуіне негізделетіні белгілі. Әрине, бұл жерде біз тек бағыныңқы сыңарды ғана сөз етіп отырмыз. Енді бірер сөзбен бағыныңқы сыңар мен басыңқы сыңардың қай сөз таптарынан болатынын бірер мысалдармен ғана көрсетеміз.
1. Жан-жануар болып жаралғанның сұлуы екен (Ғ. Мүсірепов).
2. Он шақты саулықтың үшеуінің қозысы өліпті, ақ қара бас саулықты қасқыр жеп кетіпті (Ж. Аймауытов).
3. Бүгін сол елдің бәрі де киіз үйлерін жығып, жүктерін қораға тасып, жылы үйлеріне қауырт кіріп жатқан (М. Әуезов).
4. Таңертеңнен елдің ағылатынын білмеген, күтпеген ұлықтар, жәрмеңкеге бүгін ерекше көп елдің келіп қалғанын түске тақағанда ғана байқап еді (М. Әуезов). Осында бірінші сөйлемнің басыңқы сыңары сұлуы сын есім, екінші сөйлемнің басыңқы сыңары үшеуі сан есім, үшінші сөйлемнің басыңқы сыңары бәрі есімдік, төртінші сөйлемнің басыңқы сыңары келіп қалғаны, ағылатыны етістік екені белгілі. Әрине сын есім, сан есім, есімдіктердің ондай басыңқы сыңарда жұмсалуы онша ой сала қоймағанымен, етістіктердің ішінде көбіне қимыл етістігі мен есімше тұлғасында жұмсалатыны айқын.
Зат есімдер дара күйінде ілік жалғауда бағыныңқы сыңарда жұмсалып қоймай, өздеріне мағыналық бірлікте түрлі анықтауыш сөздермен күрделі сыңар құрауы қалыптасқан. Сол сияқты зат есімдер өздері нольдік тұлғада келеді де, онан кейін түрлі көмекші сөздер түйдектелуі арқылы да күрделі сыңарды құрайды [ 5,51].
Осы күнге дейінгі ғылыми әдебиеттерде есім сөз таптары - заттанатын сөз таптары деп айтылып келсе, кейде көмекші есім, көмекші етістік, модаль сөздер, сол сияқты т.б. сөздер де ілік жалғауында жалқы, жалпы есімдермен түйдекті тіркес құрай келіп, зат есімді сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары қызметінде жұмсала береді [ 6,72] . Енді соларды көрсетелік.
- Негізгі зат есімдер мен көмекші есімдердің ілік жалғауда келуі арқылы: Есік жақтағылардың бәрі тұра ұмтылған-ды, бек оларға иегін қағып ишарат білдірді (35-бет). Жаппардың үй-үйдің арасының, күл-қыбырдың үстінің шаңын шығарып ойнап жүретін көп балаға қосылмайтыны әкесіне ұнаған тәрізді (115- бет).
- Негізгі зат есімдер мен модаль сөздердің ілік жалғауында келуі арқылы: Жаппар сияқтылардың мерейі өзінен үстем боп сыртынан мырс-мырс күліп жүрсе, бүған қайтіп шыдамақ? (120-бет). Зат есімдер мен ілік жалғаулы көмекші етістіктер, модаль сөз, көмекші есімдерге қарағанда ең көп жұмсалатыны- көмекші етістіктер. Ондай түйдекті тіркесті құрауда де, е, бол, көмекші етістіктері әр түрлі морфологиялық тұлғада мол жұмсалады.
- Зат есім мен есімше тұлғалы де ілік жалғаулы көмекші етістігі арқылы: Қайта көңіліңе тіршілік дегеннің өзі де құм бетіндегі осы бір мән-мағынасыз құр шимайдай мынау ұлан-асыр сұрқай кеңістіктегі бүгін бар ертеу жоғалып кететін өткінші бедер ғана емес пе екен деген күдік қашырғандай (7- бет).
- Зат есім мен есімше тұлғалы (кейде көптеліп келуі кездеседі) ет көмекші етістігінің ілік жалғауында келуі арқылы: Тырнағын сындырып, тырмаланып еңбек еткендердің көбі аш пен тоқтың арасында қалқайып жүргендер (142- бет).
- Зат есім мен есімше тұлғалы бол етістігінің ілік жалғауда келуі арқылы: Падиша төсегінің маңынан жүріп көрмеген осы бір қартаң әйел ханымдарға әмірші әйелі болғанның қалай болатынын үйретеді (45- бет).
- Зат есім мен жақ сөзінің алдымен - ғы, -гі жұрнағынан кейін ілік жалғауда келуі арқылы: Екі жамаулы кесемен кезектесіп үлкендер шәй ішіп отыр. Есік жақтағылардың бәрі тұра ұмтылған-ды, бек оларға иегін қағып ишарат білдірді (35-бет).
Сын есімді бағыныңқы сыңар. Сын есім негізінде анықтауыш қызметінде жұмсалуға тиіс. Ол - оның негізгі қасиеті. Мысалы: Әмірші тәкаппар сұлудың асқақ жүзіне телміре қараған бозбаладай тамсанып әлі тұр (39-бет). Сөйлемде сұлу сын есімі жүз сөзін сапалық жағынан анықтап тұр. Осы сияқты құбылыс сын есімнің сапалық та, қатыстық та түрлеріне тән. Сын есімдердің зат есімдермен қабыса байланысы туралы үнемі айтылып келеді. Сол сияқты сын есімдердің тек нольдік тұлғада ғана емес, ілік жалғауында тұрып та матаса байланысқан сөз тіркестерін құрауы баршылық. Бұл жерде мына екі нәрсеге баса назар аударылуы тиіс. Біріншіден, авторлар матаса байланысқан сөз тіркестерінде ілік септікті сөздердің ішінде көбіне зат есім, есімдіктер туралы мол айтады да, ал сын есімдер туралы бірер мысал берумен ғана шектеледі. Зерттеу барысында бұл фактінің мол екенін көруге болады. Екіншіден, сын есім ілік септігінде қандай жағдайда анықтауыш болады деген мәселе де ойлануды қажет етеді.
Осы күнгі оқулықтар және сын есім туралы еңбек жазған Ғ.Мұсабаев, С.Шәукенов сияқты ғалымдардың еңбектерінде сын есімнің заттануы туралы айтылып, онда сын есімдердің заттануы арқылы сөйлемнің толықтауыш, бастауыш болуын нақты айтады да, ал сын есімнің ілік септігінде келіп заттануы туралы мәселені елемейді. Тіл-тілдерде сын есімнің заттану процесі көбіне толықтауыш, бастауыш болуымен ғана шектелетін сияқты. Негізінде сын есімдер ілік септігінде де заттанады.
Сын есімнің ілік септікте қолданылуы туралы көбіне синтаксис мамандары арнайы тоқталған. Өйткені морфологияда сын есімдер септеледі деп қана айтылса, ал олардың ерекшеліктері тек синтаксисте, әсіресе сөз тіркесінің сыңары, сөйлем мүшесі қызметінде анық байқалады. Сондықтан да бұл мәселенің нақты көрінісі синтаксисте деп білген жөн. Ілік жалғаулы сөздің ондай ерекшелігі басқа тілдер фактісінен де көрініп қалады. Ілік септігінің кейбір ерекшеліктері туралы мына жағдайды да ойлану керек сияқты. Ағылшын тіліндегі зат есімнің ілік септікте келуі туралы мына фактіні келтіріп көрелік В настоящее время можно утверждать, что существительное в современном английском языке не обладает категорией падежа. Форму так называемого притяжательного падежа следует рассматривать как синтаксическую, а не морфологическую. Синтаксическую форму слова на 8 можно считать формой выражения синтаксической категории атрибутивности, а не морфологической категории падежа [7, 21] деп, ілік жалғауын тек синтаксисте ғана қарауды негізге алады. Әрине бұл ағылшын тілінің өзіндік ерешелігі деп білген жөн.
Проф. М. Балақаев матасудың бірінші сыңары туралы айта келіп, кейде ондай жалғауда сын есім, сан есімдер де жұмсалатындығын, ондай кезде зат есімнің орнына қолданылады деп, заттану деген терминді қолданбағанымен, қалайда олардың зат есімдерше жұмсалуын алғаш көрсете біледі [8, 393]. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бірінші сыңары яғни ілік жалғаулы сөздердің қай сөз таптарынан келуіне сәйкес доцент Е.А. Ағманов Осы құрылымдағы ілік септігі мен тәуелдік жалғауының үшінші жағы тіркесті үйымдастырушы, ондағы сөздерді бір-бірімен байланыстырушы тәсіл болып табылады. Сонымен бірге, бұл жалғаулар арқылы басқа сөздер де зат есімге айналып, соның атқаратын қызметін атқарады, изафет құрауға қатысады (жақсының сөзі, баланың көргені, жоғарының ұйғарымы т.б.) Бұл тұрғыдан оларды ілік септігі мен тәуелдік жалғаулар кейде сөздер бір лексика-грамматикалық жағдай жасайды деуге болады - деп сын есім, есімшелердің ілік және тәуелдік жалғауында әрі бағыныңқы, әрі басыңқы сыңарда да заттануын көрсетеді [9, 78]. Осы пікірді проф. Р.Әмір де қолдайды [10, 21]. Сонымен сын есімдердің сапалық та, қатыстық та түрлері ілік жалғауда матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары ретінде дара және күрделі құрамда келе береді.
Сапалық сын есімдердің ілік жалғауда келуі арқылы: Үлкендер істеген үлкен іс-кішінің кішкене көзіне тым алапат боп көрінбей ме? (9-бет). Жақсының жақсылығын бетке айт - нұры тасысын, жаманның жамандығын айт - құты қашсын депті атам қазақ (19-бет). Мынау ми қайнатқан шілде ыстығының бейшара тас қалаушыға тап қылған тағы бір тәлкегі де, тәйірі (94 бет). Ол ханым боп қызықты дәурен сүрмей, бұған жар боп қана өткен, қиын-қыстауды бірге өткерген, алғаш рет әке атандырып, жаманның сөзі мен ғайбатынан сарсаң кесек боп қатып қалған суық жүрегіне тұңғыш рет жылу дарытқан қадірлі зайыбына арнап мешіт тұрғызды (35-бет). Түнек қараңғының түкпір-түкпіріндегі жымысқы көздердің бәрі бұны көреді, ал бұл төңірегін тас қып қымтап алған тас қараңғының тасасынла не болып, не қойып жатқанынан атымен бейхабар (49-бет). Күндізгі абыр-сабырдың, қимыл-қозғалыстың бәріне у беріп, талдырып тастаған тыныштық пен қараңғының қайраттарына мінген шағы (49 -бет).
- Кейде сапалық сын есімдер көптік жалғауы арқылы субстантивтеніп, сонан кейін ілік жалғауда келуі арқылы: Әмірші мен игі жақсылардың көк желкесінде көлденең қауіптен бас-көз болатын көп нөкер келеді (189- бет).
- Сапалық сын есімдер күрделі түрде де ілік жалғауында келе береді. Қою қараңғының түкпір-түкпіріндегі жымысқы көздердің бәрі бұны көреді, ал бұл төңірегін тас қып қымтап алған тас қараңғының тасасында не болып, не қойып жатқанынан атымен бейхабар (49- бет).
Қатыстық сын есімдердің ілік жалғауда келуі арқылы: Ондай кезде көбіне -ды, -ді (оның варианттары) жұрнақты түрі көп кездеседі.
- ды, -ді, -ты, -ті, -лы, -лі жұрнақты қатыстық сын есімдерінің ілік жалғауда келуі арқылы: Бірақ олар да бұдан атақты билеуші екен деп емес, көп екі аяқтылардың бірі екен деп қорқады (15- бет).
- сыз, -сіз жұрнақты қатыстық сын есімдерінің ілік жалғауда келуі арқылы: Ханым жансыздың бұл хабарына көңілі біржола көншімегенмен де, қайдағы-жайдағыға мән беріп, құр бекерге қуыстанғанына өз-өзінен ыңғайсызданып қалды (137- бет).
- ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақты туынды сын есімдердің ілік жалғауда келуі арқылы: Төңірегіндегінің бәрін буалдыр мұнарға көміп, ымырт орнап кел жатты (97- бет). Қайтқан өштің сиқыр ләззаты жанына майдай жағып барады, бәйбіше сарайындағылардың ішін күйдіретін айла амалдың бірінен соң бірін ойлап табады (120- бет).
Сын есімдер енді оларға түйдектелген көмекші сөздердің ілік септікте келуі арқылы күрделі бағыныңқы сыңар құрайды.
Е көмекші етістігінің қимыл есімді түрінің ілік септікте қатыстық сын есімдермен тіркесі арқылы: Міне, бұл өзіне еншіленген әлгіндей бақытты баянды етудің шарасын өз қолынан басқа әйелге беріп жіберді (144- бет). Осы сөйлемдегі: баянды етудің шарасы сияқты сөз тіркесі бар. Сонда осы сөз тіркесінде баянды қатыстық сын есімдері нольдік тұлғада келген де, енді олардың тәуелдік жалғаулы сөздермен байланысуында қимыл есімді көмекші етістігі дәнекерлік қызмет атқарған. Қорқақты қуа берсең, батыр боладының кері. Осы сөйлемде батыр сын есімі өзі кері тәуелдік жалғаулы зат есіммен батырдың кері сияқты матаса байланысқан сөз тіркесін құрай алмайды. Сонда батыр сапалық сын есімі кері зат есімімен матаса байланысқан сөз тіркесін құрауы үшін болады жіктік жалғаулы етістіктің ілік септікте келіп, дәнекерлік қызметі әсер етіп тұр. Негізінде етістіктің ішінде ілік септікте келетін түрлері -есімше, қимыл есімдері. Бірақ болады тұлғалы етістік те септеледі, оның ішінде ілік септікте келуі - бұл соңғы кездің жемісі. Сонда енді ілік септігінде септелетін етістіктің осындай да түрі бар дейтін боламыз. Мұның өзі ілік септікті сөздердің аясының кеңейгендігін көрсетеді.
Сан есімді бағыныңқы сыңар. Осы күнгі әдебиеттерде сан есімдердің көбіне қабыса байланысқан түрлері нақты айтылып, ол үнемі зерттеушілердің нысанында болғанымен, ал олардың ілік жалғауда келіп, бағыныңқы сыңарда жұмсалуы есімдер де ілік жалғауда бағыныңқы сыңарда жұмсалады деген жалпы пікірдің көлеңкесінде қалып қоя береді. Зат есім, есімдік сияқты дәрежеде болмағанымен, сан есімдердің де ілік жалғауда бағыныңқы сыңарда жұмсалуы бар. Бірақ ондай ілік жалғаулы сан есімдердің бағыныңқы сыңарлары туралы мынаны да айтуға болады. Оның өзін екіге бөліп, яғни ілік жалғаулы сан есім мен тәуелдік жалғаулы сан есімнің тіркесі және ілік жалғаулы сан есім мен басқа да көбіне тәуелдік жалғаулы зат есімдердің тіркесі деп бөлген жөн [11,43]. Ілік жалғаулы сан есім мен тәуелдік жалғаулы сан есімдердің матаса байланысы олардың яғни сан есімдердің септеліп те, тәуелденіп барып та заттануының бір көрінісі. Олар ондай кезде тек заттық қасиетке ие болу барысында ғана матаса байланысқан сөз тіркесін құрай алады. Мысалы: Сексеннің екісінде ме, үшінде ме екен, сол кезде Жанай балуан, қайраты қайтса да, болат жүрегі мойымаған кезі еді (Ғ.Мүсірепов). Бестің аяғы болғанша, алтының басы бол (Мақал). Ескі арабша оқып, хат тану екінің бірінің қолынан келе бермейді. Осы сөйлемдерде ілік жалғаулы сексен, екі сан есімдері арқылы бағыныңқы сыңар құралған. Екіншіден, ілік жалғаулы сан есімдердің басыңқы сыңарлары басқа-басқа сөз таптары болуы арқылы жасалады. Ондай кезде сан есімдердің мынадай түрлері қатысады.
- Есептік сан есімдердің ілік жалғауда келуі арқылы: Мың қол, мың аяқтың әр аттағаны, әр қимылы бұның көзінен таса, ал бұның әр қимыл, әр аттанағын мыңның көзінде (44- бет). Бүйірлі жез шайқазанды ортаға алып, бір-бір ақ құманды дербес иемденген топ-топ еркектер бірінің сөзін бірі іліп ала жөнеліп, қарқ-қарқ күліп қағытпа сөзге қарық боп жатыр (63-бет).
- Реттік сан есімдерінің ілік жалғауда келуі арқылы: Сол екі арада екіншінің ортасына түскен жау әскерінің де күл-талқаны шықты (24- бет).
- Жинақтау сан есімдерінің ілік жалғауда келуі арқылы: Алысып жатқан екеудің қастарына хан келгенімен де шаруалары жоқ (24-бет). Мұндағы үшеудің бірі әлі билік дәмін сезе қоймаған жас (30- бет).
Есімдікті бағыныңқы сыңар. Матаса байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарында зат есімнен кейінгі ең көп қолданылатын сөз табы - есімдік. Есімдіктер зат есім, сын есім, сан есімдердің орнына қолданылатын орынбасар сөз табы екені белгілі. Сондықтан да мұндай сөз тіркесінде есімдіктердің барлығы бірдей заттық мағынаға ие болады. Бірақ бұлардың заттануының сын есім, сан есімдерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар [12,23]. Сын есім, сан есімдерге септік жалғаулары тікелей жалғануы арқылы заттанса, есімдіктің түрлері алдымен не көптеледі, не тәуелденеді, сонан кейін барып ілік септігінде келеді. Мысалы: Жаппар олардың не қылған адамдар екенін біле алмай аң-таң (86-бет). Әлгінде ғана кейбіреулердің үрейін ұшырған дәу хайуандар бірте-бірте сирей берді (24-бет). Екіншіден, есімдікті сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары да, басыңқы сыңары да тек есімдік сөз табы болып та және бағыныңқы сыңары ілік жалғаулы есімдік, басыңқы сыңары басқа сөз таптары болып та келе береді. Бұл екі топтың, әрине, соңғысы мол да, біріншісі әдеби тілімізде енді-енді қалыптасып келе жатқан сияқты. Мысалы: Басқаның бәрі - өткінші, тек баянсыздық қана мәңгілік пе? (7-бет). Бұның бәрі ту сонау жүрегінің түбінде жасырулы жататын еді ғой (33-бет). Осы сөйлемдердегі матаса байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы да, басыңқы сыңарлары да есімдіктерден жасалған. Енді есімдіктердің әр мағыналық түрінің бағыныңқы сыңарда жұмсалуын көрсетелік.
Жіктеу есімдігінің ілік жалғауда келуі арқылы:
I жақтағы жіктеу есімдігі арқылы: -Қашан менің өзім келгенше қыбыр етпе (84-бет).
II жақтағы жіктеу есімдіктері арқылы: Бәйбішемен бәсекелесу сенің не теңің ? (126-бет). Көзімнің тірісінде сіздің қолыңызға жеткізейін дедім (88-бет).
III жақтағы жіктеу есімдіктері арқылы:
Оның бұл мінезін қасындағы нөкерінің ертең қандай саққа жүгіртерін біле алмай, жұмсақ арқалыққа қайтадан шалқалап, көзін жұмып ап жатты да қойды (40-бет). Олардың әрқайсысы бөлек-бөлек жібек қоршаумен қоршалыпты (60- бет). Олардың есікті ашып қалуы-ақ мұң екен. опыр-топыр басталды да кетті (67-бет). Оның тесіле қалған бадырақ көзіне тік қарауға қаймыққандай Жаппап ұста иіліп тағзым етті (72-бет).
Жіктеу есімдіктерінің ілік септікте жұмсалуында кейде өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, біздің, сіздің есімдіктері бағыныңқы сыңарда келгенде оның басыңқы сыңарларындағы тәуелдік жалғауы түсіріліп те айтылады. Мысалы: Біздің анау пәленше жиен баяғы пәленшекеме тартқан, көрерсің де, білерсің, ол әкесінен де озады деп жиендерін мақтайтынды шығарып жүр (37-бет). Сауда жасап барғаныңызда, біздің үйге талай қонып едіңіз (88-бет). Міне, осы сөйлемдегі біздің жиен, біздің үй матаса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары тәуелдік жалғаусыз да айтылуы әдеби норма болып кеткені белгілі.
Өздік есімдігінің ілік септікте келуі арқылы: Әйел мұның өзінің көзіне өзі сенбей тұрғанын аңғарып қалғандай селдір жамылғының ар жағынан күнге шағылып жарқырап көрінетін қамқа көйлегінің етегін сүйріктей әдемі саусақтарымен бүре көтеріп, қымсына күлімсіреді (95-бет). Жігіт өзінің неге шақырылғанын айтқызбай-ақ түсінген қалып танытты (150-бет). Өзінің баламен бала боп, ошақ басында қалғанына күйінеді (122-бет).
Сілтеу есімдіктерінің ілік жалғауда келуі арқылы: Сонда әзәзіл жолдан ақ некелі қосақ еткен бұның абыройы, тәжі мен тағы, ата-ананың батасы, көлденең жұрттың көзі мен сөзі - ештеңе кідірте алмағаны ма? (35-бет). Солардың бірі топтан бөлініп жүгіріп барып, қақ ортадағы көк жібек перде тіккен күйменің есігін ашты (97-бет). Бірақ Жаппарға соның өзі таудан тас құлағандай үрейлі естілді (86-бет). Соның бәрін үнсіз істеп, үнсіз бітірді де, балаларын жиып, Жаппардан басқаларының қайсысы қандай шаруа істейтінін айтты (77-бет).
Сұрау есімдіктерінің ілік жалғауда келуі арқылы: Қайсысының рақаты көп екенін кім біліп жатыр (93-бет). Бірақ ол жаңағы дел-сал бұлыңғыр сәт пен дүние қаз қалпында көз алдында сайрап тұрған мына сәттің қайсысының өңі, қайсысының түсі екенін айыруға ақыл жетпей, ақтарылып қалды (94-бет). Пәлен күннен бері ең алдымен кімнің жүзінен көрер екем деп алаңдап жүрген сол бір жексұрын кекесінді, айызы қанған дұшпанның ғана жүзінде тұрар арсыз табаны елден бұрын құдайдан соңғы жаңғыз жанашырым деп жүрген өз пірінен көргені ме? (97-бет). Әмірші атаулының былайғы жұрттан биік тұратын жері де - өзі кімнің сырын білгісі келсе де, сұрап біліп ап, өзге ешкімге сыр айтпайтындығында емес пе? (17-бет).
Белгісіздік есімдігінің ілік жалғауда келуі арқылы: Сол қап-қара екі жанар мен екі керме қас болмаса, мынау зымыран мұнараның басына жел көтеріп әкелген әлдекімнің селдір пердесі екен деп қалатындайсың (95-бет). Мұнараның ұшар басында сыртынан қарағанда құмырсқадан да әулетсіз әлдененің қыбыр-қыбыр қимылдағаны байқалады (130-бет). Әмірші осыны ойлағанда, әлдекімнің сұғанақ қолы шымбайына батыра шымшып алғандай ыршып кетеді (180-бет).
Болымсыздық есімдігінің ілік жалғауда келуі арқылы: Оны жасыру ешкімнің қолынан келмейді (140-бет). Ешқайсысының дәл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.