СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ, ҚАЛЫПТАСУЫ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 5

СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ, ҚАЛЫПТАСУЫ

Сөз тіркесінің мазмұны . . . 7
Матаса байланысқан сөз тіркестерінің тіл білімінде қалыптасуы мен

ерекшеліктері . . . 10

Қазақ тіліндегі меңгеру байланысу формасының берілу дәрежесі . . . 15
Қабыса байланысу формасы туралы . . . 24

1. 5 Жанаса байланысқан сөз тіркестерінің ерекшеліктері . . . 25

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 28

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 29

КІРІСПЕ

Сөздің, сөз тіркесінің табиғи жұмсалу айналасы, өмір сүру жағдайы болады. Бұлардың өмір сүру қызметі сөйлем ішінде жүзеге асады. Сондықтан сөз тіркесі сөз бен сөйлемнің арақатынасынан шығатын басты синтаксистік единицаның бірі деп есептеледі. Сөз тіркесі екі сөздік форманың арасындағы синтаксистік қатынасты білдіреді. Бұл оның жеке сөзден құрылымдық ерекшелігін көрсетеді. Ал қызметі жағынан алғанда ол сөзбен бірдей: екеуі де атауыштық қызмет атқарады. Бірақ сөз заттың, құбылыстың, сапаның атауы болса, сөз тіркесі сондай номинативті атаулардан құралған синтаксистік топ. Демек, айырмашылығы - сөз тіркесі заттар мен құбылыстардың сапа, белгілерімен қоса алғандағы кең де нақтырақ түрдегі атауын білдіреді. Мысалы: алма - қызыл алма, піскен алма; жапырақ - қайыңның жапырағы, еменнің жапырағы. Қимыл-күйді де оның қосымша жағдайларымен (мекенімен, мезгілімен, объектісімен) ашып, дәлдеп атап көрсетеді: үйге келу, бүгін келу, поезбен келу.

Сөз тіркесінің сөйлемнен айырмашылығын көрсететін белгілері де бар. Ол - пікірді, ойды білдіретін коммуникативтік тұлға емес, сондықтан онда предикативтік мағына, интонациялық аяқталғандық болмайды. Сонда лексика-грамматикалық мағыналары айқын сөздердің біріне-бірі сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі деп есептелінеді.

Жұмыстың өзектілігі. Тіл - стильдің жаны. Әр жазушының өзіндік қалыптасқан стильдік қолданысы бар. Көптеген халыққа танымал ірі қаламгерлердің үлкенді-кішілі атақты шығармаларын қолға алып үңіле түссең-ақ, кімнің шығармасы екенін айнытпай айтуға болады. Әдемі өрнек, сұлу сөзге тұнып тұрған, ұзын сонар ширатылған ойды көркемдеген Әуезов сөйлемдерін, өлең жолдарындай өзара ұйқасын тауып, үйлесіп, төгіліп тұратын артық деп бір сөзін де алып тастауға көнбейтін Аймауытов сөйлемдерін, есте ұстауға ерекше икемді, қысқа әрі нұсқа, әрбір кейіпкерін «өмірдің өзінен ойып алған» Майлин сөйлемдерін ешкіммен шатастыруға болмас. Қандай да бір жазушы болмасын оның шығармашылығына қойылатын басты талаптардың бірі - сөз саптау тұрғысынан өзгеге ұқсамайтын, өзгені қайталамайтын ерекшелігінің болуы. Мұның өзі жазушының өз қолданысына жекелеген сөздер жасауына, сөздерді сөйлете білуіне, сөзбен сурет сала білуіне, сөз мағынасын жаңа қырымен жарқырата қолдана білуіне байланысты. Бұл туралы жазушы Ғ. Мүсірепов былай дейді: «Сөз сөзге жарыған да түсіріп тұрады, көлеңкесін де түсіріп тұрады. Біріне-бірі жарығын түсіріп тұратын сөздерден құралған сөйлем айтайын деген ойыңды оқушыға діл жеткізеді. Бұл арада ерекше ескеретін бір нәрсе - әр сөздің ой мен сезімге бірдей дөп тиіп жатуы, ең үлкен арман осында. Біріне-бірі көлеңкесін түсіріп тұратын сөздер өз мағынасын дәл баспай, екі оқты болып ауытқып шығады» [1, 53] .

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты сөз тіркестерінің жасалу жолдары мен олардың құрамының сөз таптарына қатысы тұрғысынан тілдік талдау жасау, олардың көркем мәтінде қолданылу қызметін көрсету. Жұмыста мына міндеттерді шешу көзделді:

- матаса, меңгеріле, қабыса және жанаса байланысу амалдарының қазақ тіл біліміндегі зерттелу тарихы мен қалыптасу кезеңдерін анықтау;

- матаса, меңгеріле, қабыса және жанаса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы және бағыныңқы сыңарларының ерекшеліктерін анықтау.

Жұмыс материалдары. Зерттеу жұмысында ғылыми-көпшілікке арналған еңбектер, оқулықтар мен ғылыми журналдар пайдаланылды. Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық тұғыры ретінде қазақ тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі сөз тіркесі саласына қатысты тұжырымдар, соңғы ғылыми зерттеулерде кездесетін пайымдаулар басшылыққа алынды.

Зерттеу әдістері. Ғылыми зерттеу жұмысында тілдік деректерді жинақтау, топтастыру, жүйелеу, ғылыми тұжырымдарды салыстыра сипаттау, компоненттік талдау әдістері қолданылды.

Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Зерттеу қорытындылары мен тұжырымдары тіл білімінің синтаксис, стилистика пәндерінен оқытылатын теориялық және тәжірибелік дәрістер мен арнайы курстар және арнайы семинарларда пайдалануға болады.

Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы кіріспеден, негізгі бір тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

1 СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Сөз тіркесінің мазмұны

Қазақ тіл білімінің зерттеле бастағанына (түркология құрамында) бір жарым ғасыр болса да, синтаксис саласында 1950 жылдарға дейін тек сөйлем синтаксисі ғана айтылып келген. Орыс тілінің синтаксисінде В. В. Виноградов еңбектерінің негізінде сөйлем синтаксисімен бірге сөз тіркесінің де ғылыми негізі жасалды. Осыған орай түркі тілдерін зерттеуші орыс ғалымдары да осы бағытты әрі қарай дамытты.

Қазақ тілінде сөз тіркесінің зерттелуі М. Балақаев есімімен тығыз байланысты. Автор қазіргі қазақ тілі синтаксисіне сөз тіркесінің ғылыми негізін қалыптастырды. Бұл ғылыми жаңалықты кеңестік аймақтағы басқа түркі тілдері де басшылыққа алып, өзіндік тілдік ерекшеліктері негізінде әрі қарай дамытты.

Жалпы тіл білімінде сөйлем синтаксисіне қарағанда сөз тіркесі синтаксисі кейін қалыптасты. Дегенмен қазақ тілі мен басқа түркі тілдеріндегі сөз тіркесі мәселесі ғылымда соңғы кезде ғана сөз болғанымен, славян, үндіевропа тілдерінде сөз тіркесі ертеден сөз болып келе жатқаны белгілі. Сөз тіркесі қазақ тіл білімінде XIX ғасырдың соңына қарай орыс ғалымдарының ішінде тек П. М. Мелиоранский еңбегінде аздап ғана сөз бола бастады [2, 7-9] . Ол кезде синтаксистің зерттеу нысандары нақты көрсетілмеген болатын. Дегенмен автордың ғылыми тұжырымдары мен ойларында сөйлем синтаксисімен бірге ара-тұра сөз тіркесінің де мәселелері сөз болып қалады.

Қазіргі кезде сөз тіркесі синтаксистің үлкен бір саласы дәрежесіне көтеріліп, оның өзінің:

- байланысу формалары;

- байланысу тәсілдері;

- синтаксистік қатынастары;

- түрлері - сияқты нысандары айқындалды.

Орыс тілінде сөз тіркестерін тұңғыш қолға алған В. В. Виноградов сөз тіркестерінің түрлері, байланысу формалары және олардың құрылысы тіл білімінің ең басты бөлімі екенін айтады.

Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек 1930 жылдардан бастап сөз бола бастады. Мұны ең алдымен А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов т. б. ғалымдарымыздың еңбектерінін айқын көруге болады. Ал Қ. Басымовтың «Сөйлем мүшелері туралы», «Пысықтауыш» т. б. мақалаларында тек бастауыш пен баяндауыштың қиысуын сөз еткені болмаса, басқа түрлеріне арнайы тоқталмаған.

Сөз тіркестері туралы мағлұмат мектеп грамматикаларында тек 1939 жылдан беріле бастады. Бұл ретте С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Т. Сауранбаев т. б. еңбектерін атауға болады. Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген С. Аманжоловтың сөз тіркестері туралы өзіндік пікірлері болды. 1940 жылғы «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» деген еңбегінде сөз тіркестеріне арнайы тоқталған.

Жалпы сөз тіркесіне арнайы еңбек жазып, орнығуына үлкен үлес қосқан М. Балақаев болды. Оның «Основные типы словосочетании в казахском языке» деген еңбегінде сөз тіркестерінің құрылымдық түрлері, байланысу амалдары мен тәсілдері, есімді, етістікті сөз тіркестерін т. б. мәселелерді көтерген болатын.

М. Балақаев сөз тіркестерін жалпы есімді, етістікті етіп екіге бөліп, оның әрқайсысының өзіндік ерекшелігін, олардың басыңқы компоненті мен бағыныңқы компонентінің қандай сөз таптарынан болатындығын айтады [3] .

Сондай-ақ, профессор Т. Сайрамбаевтың «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері» атты еңбегінде сөз тіркестерінің күрделі формасының құрылымы, құрамы, ерекшеліктері жайында сөз етілумен қатар, есімді күрделі сөз тіркестері мен етістікті сөз тіркестері тереңінен қарастырылып, толығымен ашылады [4] .

Жалпы осы күнгі түркі тілдерінде, қазақ тіл білімі еңбектерінде зат есімдердің синтаксистік қызметі деген бөлімінде екі зат есім тіркесіп, алдыңғысы соңғысына анықтауыштық қызметте жұмсалады деп айтылғаны болмаса, сөз тіркесі тұрғысынан арнайы зерттеу болған емес. А. Ысқақов жалғаусыз зат есімдердің тіркесі туралы айта келіп, оның осы күнге дейін арнайы зерттеу обьектісі болмағандығын, қазақ тіліндегі күрделі мәселенің бірі екендігін сөз етеді [5] .

Профессор Р. Әмірдің «Жай сөйлем синтаксисі» еңбегінде қазіргі қазақ тіліндегі есімді сөз тіркестеріне арнайы бөлім арнап, олардың құрамы мен құрылысы, түрлері туралы сөз етеді. Есімді сөз тіркестерінің табиғатына мен жасалу жолдарына баса назар аударады [6] .

Есімді сөз тіркестерінің тарихының зерттелуі туралы сөз еткенде ең алдымен М. Томановтың елеулі еңбегін айту керек. Оның «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» атты зерттеуі осы күнге дейін өзінің құндылығын жоғалтпаған еңбек болып саналады [7] . Сондай-ақ, Е. Ағмановтың «Қазақ тілінің тарихи синтаксисі» зерттеуі - өз кезеңінде де, қазіргі кезеңде де таптырмас зерттеулердің бірі [8] .

Синтаксистің негізгі салаларының бірі - сөз тіркестері. Өйткені тілдің атқаратын қызметі - адам ойын бір-біріне жеткізудің, адамдар арасындағы қатынастың құралы болу қызметі - сөздердің бір-бірімен байланысының, тіркесіп барып сөйлем құраудың нәтижесінде ғана іске асады. Өзара сабақтаса байланысқан, әрқайсысы дербес лексикалық мағынаға ие кем дегенде екі не одан да көп сөздердің тобынан құрылған синтаксистік бірлік сөз тіркестері деп аталады. Сөз тіркесі де сөз тәрізді қолданылады. Жалпы сөз лексикологияның, семасиологияның, сөзжасамның, морфология мен синтаксистің нысаны екендігі белгілі. Егер сөз сол тілдік салалардың барлығына да қатысты десек, сөз тіркесін құраудың да басты тірегі болып саналады. Сөйлемде үнемі жекелеген сөздер ғана емес, тіпті тұрақты тіркестер, күрделі терминдер де сол сөз сияқты өмір сүреді. Сонда да сөз де, тұрақты тіркес, күрделі сөз де сөйлемде қолданысы жағынан ұқсас. Олай болса бұл топтар - сөйлемге негізгі тірек. Әрбір сөз сөйлемде өзі мағыналас сөздермен өзара сөз тіркесін құрайды, сол топтардың жиынтығы сөйлем құраудың негізі болып табылады. Сөз тіркесінің сөйлемнің іргетасы болуының өзі оның ажырамас бір бөлігі ретінде қолданылатынын, әсіресе сөйлемнің ойды білдірудегі алғышарты сөз тіркестері арқылы жүзеге асатынын көрсетсе керек. Мұның өзі сөз тіркесінің тек сөйлемде жұмсалатындығының негізгі шарты, негізгі міндеті. Мына жайды еске алған жөн. Сөйлем үнемі бірнеше сөз тіркесінен құрала бермейді. Сөйлем жеке сөзді де, екі сөзді де бола береді. Әрине, ол сөйлемнің негізгі құрылымдық ерекшелігінен туады, жалпы сөз де, сөз тіркесі де бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста келіп, тек сөйлем ішінде сөйлем құрауға негіз болады. Сонымен, сөйлемдегі сөз тіркесінің қалыптасуының өзі сол сөйлемді құрайтын әрбір сөздің келесі бір сөздермен қарым-қатынасының, мағыналық бірлігінің негізінде айқындалады. Сөйлемдегі сөздер дара-дара, дара сөз бен күрделі сөз немесе сөз бен күрделі сөз болып келеді. Күрделі тіркес пен тұрақты тіркес те басқа сөздермен мағыналық байланысқа түсіп, сол тобымен бір ырғақты топ құрай келіп, сөз тіркесінің де, сөйлемнің де құрамын кеңейтеді. Бұдан шығатын қорытынды-сөйлем үнемі тек сөз тіркестерінен құрала бермейтін де жайттар бола береді.

Сөз тіркесі-синтаксистік бірлік. Сөз тіркесі сөйлем жасаудың негізгі ергетасы болуының өзі синтаксистің бір саласы ретінде жұмсалатынының белгісі. Орыс тіл білімінде сол сияқты түркологияның алғашқы қалыптасу кезінде де сөз тіркесі айтылып келді. Бірақ сөз тіркесі бірде жай сөйлемнің синтаксисінде, кейде жай сөйлем сөз тіркесінің бір түрі ретінде қарастырылып келді. В. В. Виноградов еңбектерінен бастап сөз тіркесі синтаксисі синтаксистің негізгі нысаны ретінде қарала бастады да, сол кезден осы күнге дейін орыс тіл білімі жайлы еңбектердің барлығында синтаксистің басты зерттеу нысаны ретінде сөз тіркесі және сөйлем деп берілу негізгі бағыт болып отыр.

Сөйлемдегі сөздер сабақтаса және салаласа байланысады. Тіл мамандары арасында сөздердің сабақтаса байланысын сөз тіркесіне жатқызу туралы пікірталасы болмаса керек. Соңғы кезде сабақтаса байланысқан топпен бірге салаласа байланысқан сөздер тобын да сөз тіркесіне жатқызу жағы көріне бастады. Егер сабақтаса байланысқан сөз топтары құрамындағы сөздердің біріне-бірі бағына байланысып, олардың синтаксистік қызметі мен мағыналық тобы, әр түрлі сөз таптарынан жасалуы сөз болып келсе, салаласа байланысқан сөздер тобын сөз тіркесі дейтін ғалымдар: олар тең дәрежеде әрі жалғаулы, әрі жалғаусыз болады деп, Балжан мен Айжан, мұғалім мен оқушы, ащы мен тұщы, әрі оқиды, әрі жұмыс істейді сияқты екі сыңары да бір ғана сөз таптарынан жасалған топты жатқызады. Сөз тіркесі салаласа да байланысады деген тұжырымды ұсынушылар сөз тіркесін басқаша түсінеді. Сөз тіркесі тек сабақтаса байланысады. Сөзде ондай тіркесу нәтижесінде жаңа грамматикалық мағыналар, атап айтсақ анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынастар пайда болады. Сол мағыналар тек сабақтаса байланысқан сөздерде ғана пайда болады, тіркес құрамындағы сөздер біріне-бірі бағынады. Тек сабақтаса байланысқан сөз тіркестері арқылы сөз тіркестерінің заңдылықтары жан-жақты айқындалады.

Матаса байланысқан сөз тіркестерінің тіл білімінде қалыптасуы мен ерекшеліктері

Міне, сөз тіркесінің осындай нысандарының ішінде П. М. Мелиоранский еңбектерінде матаса байланысқан сөздер тобы жеке көрсетілмейді. Байланысу формаларынан қиысу, меңгеру түрлерінің кейбір көрінісі ғана сөз болды. Қазан төңкерісіне дейін тек М. А. Казем-Бек ілік жалғаулы сөзді "Сочетание слов при управлении" дей келіп [9, 102], оларды "фраза" деп атағаны белгілі. Басқа да түркологтар еңбектерінде байланысу формасының бірі матасу жайлы сөз болған емес. Біз қарастырып отырған тек матасу байланысу формасы ғана емес, бүкіл сөз тіркесі мәселесі тіл майталманы А. Байтұрсынұлы еңбегінде де қарастырылмаған. Автор еңбектерінде, тіпті, сөз тіркесі түгіл тіркес деген мәселенің өзі байқалмайды. Сол сияқты бұл мәселе профессор Қ. Жұбанов еңбегінде де арнайы берілмеген. Бірақ профессор Қ. Жұбанов еңбектерінде жай сөйлем синтаксисімен бірге "словосочетание" мен "сочетание слов" деп, екі терминді де бірдей қолдана келіп, сөз тіркесі мәселесінің шет жағы, сонымен бірге, әсіресе қазіргі қолданылып жүрген қиысу, предикаттық қатынас, матасу, қабысу, жанасу, меңгеру терминдері аздап болса да көрініс тапқан. Бірақ ол көрініс терминдік дәрежеде емес, тек сол терминнің мәнін етістік сөз табы немесе сол сөйлемнің баяндауыш сөйлем мүшесімен көрсетіп беріп отырады. Біз бұл жерде байланысу формаларының ішіндегі тек матасу терминнің негізін ғана келтіреміз. Проф. Қ. Жұбанов еңбегінде "Сөйтіп бұл үш сөз жағалай матастырылмаған" деген сөйлем арқылы осы жерде матастырылмаған деген етістікті бірінші рет кездестіреміз. Сол сияқты "Қазақ тілінің емлесі мен грамматикасының мәселелері" туралы Жанғазыға хатында матасу, жалғауыш деген осы төркіндес, мағыналас сөзді тағы да кездестіреміз. Автор матасу сөзін әртүрлі тұлғада бере келіп, осы сөздерді етістік сөз табы ретінде пайдаланады. Ал осы матастырылмаған деген етістігі туралы материалы арқылы автор матасу байланысу формасын бермегенімен, негізгі ойы ілік септігі мен тәуелдік жалғаулы сөздер екені айқын. Біз бұл жерде ғалымның бұл байланысу формасын арнайы айтпағанымен, осы етістіктің қолданылуы арқылы осы терминнің тіл саласында алғаш көрініс табуы деп білеміз [10, 148] . Сөз тіркестері туралы алғашқы мағлұматтарды проф. С. Аманжолов еңбектерінен аламыз. Әрине, автор пікірлері дәл қазіргідей айтылмағанымен, ол еңбектерде сөз тіркестерін сөйлем мүшелерінің байланысуы негізінде алып, қиыса, меңгеріле, жанаса, қабыса байланысқан байланысу формалары деп көрсетеді. Бұл пікір әсіресе, автордың акад. Н. Сауранбаевпен бірігіп жазған мектеп грамматикасында алғаш орын алды. Бұл еңбекте проф. С. Аманжолов байланысу формалары туралы айтқанда, матаса байланысқан сөз тіркестерін меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің аясында қарастырады. Автор ілік жалғаулы сөздер туралы "Меңгерілетін сөзіміздің қатарына барлық септік жалғаулы сөздер жатады. Меңгерушілер грамматикалық жағынан тиянақталмайды. Меңгерілетіні, негізінде, толықтауыш, меңгеретіні, көбінесе, етістік иә тәуелді жалғаулы сөз болып келеді" [11, 8] - дейді. Автордың бұл пікірі 1940 жылғы "Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы" еңбегінде де орын алды [12, 104] . Осы пікірді түрколог В. В. Решетов те қолдайды [13, 140] . С. Аманжоловтың ілік жалғаулы сөздер мен тәуелдік жалғаулы сөздердің де өзара сөз тіркесін құрауы негізгі мәселе болатынын, "Сөйлемде, сөз тізбегінде ілік жалғаулы сөзді тәуелдік жалғаулы сөз меңгереді" деп, мына мысалдарды келтіреді:

баланы көрді,

балада бар,

баладан алды,

баламен келді.

Ал проф. С. Аманжоловтың пікіріндегі ақылдың кені, заманның ері сөз тіркестерінде кені, ері сөздері ақыл, заман ілік жалғаулы сөздерін меңгереді деп, дәл алдыңғы сөз тіркестеріндегі шеңберде қарастырады. Сонымен автор байланысу формасының ішінен матасуға өз алдына тоқталмайды және ол топты сөз тіркестерін меңгерудің ғана аясында қарастырады. Әрі қарай автор ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөз тіркестерінің өзіндік ерекшеліктеріне былай тоқталады:

а) ілік жалғауы түсіріліп айтылуы арқылы олар: Арал теңізі, колхоз басшысы сияқты бір сөз болып кетеді;

ә) кейде тәуелдік жалғаулы сөздер ілік жалғаусыз да айтыла береді деп, біздің, сіздің жіктеу есімдіктерінің басыңқы сыңарларындағы сөзде кейде тәуелдік жалғауы түсіріліп те беріледі деген тұжырымдарын толығымен мойындауға болады [14, 265] . Бірақ автор мұндай меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің бірінші, екінші сыңарларының қай сөз таптарынан, қандай қатынаста жұмсалатынын, қалай жасалатынын сөз етпейді. Автордың А. Әбілқаев, И. Ұйықбаевтармен бірге шығарған мектеп грамматикасының соңғы басылымдарында ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің тіркесін енді меңгеруден жеке бөліп алып, матасу деп бергені белгілі. Бұл еңбекте матаса байланысатын сөздер жекеше, көпше түрде және жақ-жағынан үйлесіп айтылатынын дұрыс көрсетеді [15, 33] .

Академик Н. Сауранбаев изафет, оның түрлері туралы айта келіп, оның 3 түрін көрсетеді:

а) бас киім

ә) Арал теңізі

б) колхоздың малы.

Автор осы үш түрдің а, ә топтарын лексикалық изафет, ал соңғы түрін синтаксистік мәнде айтылатын изафет дейді. Әсіресе автордың ілік жалғауының ашық түрі мен тәуелдік жалғаулы түрлерін анықтауыштық қатынаста дей отырып, кейде матастыру деген сөзді де қолданып қалады. Бұған қарағанда, автор мұндай ілік жалғаулы сөздер мен тәуелдік жалғаулары арқылы тіркескен сөздер тобын сөз тіркесі тұрғысынан да берді деп топшылауға болады. Автордың ондай тіркесті көбіне сөйлем мүшесі тұрғысынан ғана дәлелдеуі бір жақты сияқты. Әсіресе ілік жалғаулы сөздерді субстантивті анықтауыштардың тобы деп атау керек дегенімен, ілік жалғаулы сөздер де субстантивтенеді деген пікірі ойлануды қажет етсе керек. Автор қазақ тілінде алғаш рет ілік жалғаулы сөздердің тәуелдік жалғаулы сөздермен келген түрін таза матаса байланысқан деп арнайы айтпағанымен, изафет деп көрсетуін бұл мәселеге алғаш назар аударушылардың бірі деп түсінген жөн [16, 20] . Автор 1953 жылғы педучилищеге арналған «Қазақ тілі грамматикасы» еңбегінде сөйлемдегі сөздердің байланысы туралы айта келіп, онда матасу байланысу формасын жеке қарамайды. Автор зат есімнің септелуі туралы айтқанда, «Ілік жалғаудағы сөздің тәуелдік жалғаудағы сөзбен тіркесін изафет дейміз»- деп байланысу формасы туралы арнайы айтпағанымен, сөз арасында ескеріп, қолданып та отырады [17, 86] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.