Ә. КЕКІЛБАЕВТІҢ АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ РОМАНЫНДАҒЫ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ЖАСАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Ә. КЕКІЛБАЕВТІҢ АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ РОМАНЫНДАҒЫ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ЖАСАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Меңгеріле, қабыса, жанаса байланысқан сөз тіркесі сыңарларының жасалуы, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қабыса байланысқан сөз тіркестері сыңарларының жасалуы, түрлері ... ... .19
1.3 Жанаса байланысқан сөз тіркестері сыңарларының жасалуы, түрлері ... ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...29

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары есімді, етістікті бағыныңқы сөздердің байланысу формасына, тұлғасына қарап бірнеше топқа бөлінеді. Соның бірі - меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері. Меңгеріле байланысатын сөз тіркестерінің ерекшелігін, олардың құралу тұлғасынан қарап айырамыз. Олар барыс, шығыс, жатыс, табыс, көмектес жалғауларының бірінде болады да басыңқы сөз сол жалғаудағы сөзді керек ететін етістік не есім болады. Осыдан меңгеріле байланысқан сөз тіркесі жасалады.
Орын тәртібі арқылы байланысатын синтаксистік байланыс амалының бірі - қабысу. Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің сыңарлары бірімен-бірі ешқандай дәнекерсіз, іргелес, қатар тұру арқылы байланысады. Қабыса байланысқан есімді сөз тіркесінің басыңқы сыңары зат есім немесе заттанған сөз таптарынан болады.
Байланысу амалының ішінде түрлі көзқарасқа ие байланысу амалының бірі - жанасу. Қазақ тіл білімінде жанасу байланысу формасы жайлы үш түрлі көзқарас бар. Олар:
бағыныңқы сыңарының басыңқымен ешқандай қосымшасыз орын тәртібі арқылы бірде іргелес, бірде алшақ тұрып байланысуы;
- алғашқы көзқарасты қолдай келе, оның күрделі түріне бағыныңқы сыңары негізгі сөз бен нумеративті сөздер немесе көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы жасалған сөз тіркестері;
- бағыныңқы сыңары негізгі сөз бен септік жалғаусыз көмекші сөздер арқылы жасалған сөз тіркестері.
Бірінші және екінші топтағы пікірлер бойынша үстеулер басыңқы сыңармен іргелес тұрса қабысуға, алшақ тұрса жанасуға жатқызу орын алған. Дегенмен, бұл жанасудың тілдік табиғатын ашып бере алмайды. Себебі, біріншіден, бұл шатастырады, ал екіншіден, екеуі де қосымшасыз орын тәртібі арқылы жасалған. Сондықтан да оны біресе жанасу, біресе алшақ қабысу деп, қабысудың бір түрі деп бөлмей, қабысудың аясында қарастырылған. Ал септеулік шылаулардың қатысы арқылы жасалған сөз тіркестерінің ішінде атау септігін қажет ететін септеулік шылауларды ғана жанасуға жатқызып, басқа септік жалғауларын қажет ететін септеулік шылаулар арқылы байланысқан сөз тіркестерін меңгеруге жатқызу жқмыстың өзектілігін көрсетеді.
Қазақ тілінде меңгеріле, қабыса, жанаса байланысқан сөз тіркесі сыңарларының жасалуы мен қолданылуы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің нысаны. Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романындағы меңгеріле, қабыса, жанаса байланысқан сөз тіркесі сыңарларының жасалуы мен түрлеріне талдау жасау.
Зерттеудің тілдік материалдары. Зерттеу жұмысының тілдік материалдары Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романынан алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында сипаттама, тарихи- салыстырмалы, топтау, талдау, әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - меңгеріле, қабыса, жанаса байланысқан сөз тіркестерінің басыңқы, бағыныңқы сыңары қандай сөз таптарынан келетіндігін анықтау.
Бұл мақсатты шешуде төмендегідей міндеттердің орындалуы көзделді:
* Меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сыыңарларының есімді сөз таптары, етістікпен және септік жалғаулырымен келуін талдау;
* Сын есімді, сан есімді, үстеулі қабыса байланысқан сөз тірестерінің жасалуын бағдарлау;
* Жанаса байланысқан есімді, етістікті сөз тіркестерінің жасалуы.
Зерттеу жұмысының теориялық негіздері.
Зерттеу жұмысында М.Балақаев, Т.Қордабаев,Т.Сайрамбаев, Қ.Жұбанов, С. Аманжолов т.б. ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жұмыстың жаңалығы. Етістікті сөз тіркестерінің көне дәуірдегі үлгілері мен қазіргі тіліміздегі қолданысының арасында дыбыстық, құрылымдық ерекшеліктері болмаса, айтарлықтай айырмашалақтар жоқтығы айқындалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Етістікті сөз тіркестерінің жасалу жолы мен олардың қалыптасуы тарихын зерттеу нәтижелері мен тұжырымдамалары қазақ тілінің тарихи грамматикасы мен түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасына септігін тигізеді.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, бір тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ә. КЕКІЛБАЕВТІҢ АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ РОМАНЫНДАҒЫ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ЖАСАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

.1 Меңгеріле, қабыса, жанаса байланысқан сөз тіркесі сыңарларының жасалуы, түрлері
Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері көп кездеспейді және барлық есімдер бірдей ондай сөз тіркестерінің меңгеруші сыңары бола алмайды. Меңгеріле байланысқан сөз тіркесі сыңарларының жасалуына тоқталсақ:
Зат есімді сөз тіркесі. Тілдік қолданыста аса көп қолданылатыны - зат есім. Зат есім басыңқы сыңарда тұрып бағыныңқы сыңармен меңгеріле байланысқан ішкі заңдылықтары толық ашылды дей алмаймыз. Зат есім арқылы жасалатын есім баяндауышты сөйлемдердің етістікті баяндауышқа қарағанда дәлдігі, ықшамдығы жағынан ерекшеленетіні белгілі [1, 14].
Осы ғылыми зерттеуде басыңқы сыңары зат есімнен, ал бағыныңқы сыңары барлық сөз табынан болатын меңгеру байланысу формасының ішкі ерекшелігіне төмендегіше тоқталмақпыз. Олар мынадай құрамда келеді:
Зат есім. Зат есім мен зат есімді меңгеріле байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарында зат есімдер жалқы есім, топонимикалық атаулар, жалпы есім, абстракті, конкретті зат есімдердің бәрі де қатысады. Ондай сөз тіркестеріндегі бағыныңқы сыңарлар дара да, күрделі де түрде келеді.
Анау көлдей терезеден албастыдай боп төніп тұрған қап-қара түнге де, күні-түні ауыз жаппай сыпсың-сыпсың сылдырап тұрған кішкене хауызға да, жамбасын абжыландай шығап жатқан төсекке де, анау күні кеудесінен басып, ойда жоқта көңілінің тұңғиық түкпіріндегі тым құпия тілегін жарқыратып жайып салған мынау көрпеге де лағынет. Осынша тамұқтың бәрін көріп, бәрін біліп, төбесінен төңкеріле құламай тұрған көкке де лағынет. Осының бәріне шыдап, көтеріп жатқан көнтері жерге де лағынет, осынша сұмдықты ішіне бүгіп, талай-талай нәресте көңілдің маңдайын тасқа ұрғызған мынау тымырайған тымсырық қаныпезер дүниеге түгел лағынет (153-бет).
Осы сөйлемдердегі: түн, төсек, хауыз, көрпе, көк, жер, дүние сөздері лағынет сөзі арқылы меңгеріле байланысқан толықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін жасаған. Бұл бір жағынан зат есімді сөз тіркесіне экспрессивті мән туғызса, екіншіден, сөз тіркесіне қатысты сөздерде сөз таптарының жұмсалуында үнемдікке де әкеледі.
Қазіргі кезде зат есімдер арқылы өзара меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін құрауда дәнекер қызметін атқаратын тұлға - көмекші етістік. Ол анадағы түсінің өмірге деген, бақытқа деген соңғы құштарлығы, соңғы ықыласы екеніне әбден мойын ұсынып алған-ды (151-бет).
Есімдік. Басыңқы сыңары зат есімді сөз тіркестерінде бағыныңқы сыңарларда есімдіктердің сілтеу есімдіктері жұмсалады. Мұнда да күйген бауырдай қоңыр шоқылар (196-бет).
Етістік. Етістіктің тек есімше, қимыл есімді түрлерінің барыс жалғауында тұрып заттанып, зат есімді сөз тіркесін құрауы сирек болса да тілімізде кездеседі. Арыстандай ақырған асау бәйбіше мынандай мүскін немені табанына салып таптап кетпегеніне шүкір (126-бет).
Бұл жерде есімше барыс жалғауында келіп зат есіммен меңгеріле байланысып тұр.
Үстеу. Үстеулер де барыс септігінде тұрып зат есіммен меңгеріле байланысады. Мұндайда үстеулердің таза түрінен гөрі көмекші сөзді түрі мол жұмсалады. Ия, сол бір қараңғы зындандардың көңілімде қандай әсер қалдырғаны әліге дейін есімде (203-бет). Бұл үстеулі бағыныңқы сыңарлар мезгілді білдіреді.
Міне, басыңқы сыңары зат есімнен, ал бағыныңқы сыңары зат есім, есімдік, етістік, үстеу сөздері барыс жалғауында тұрып меңгеріле байланысатын сөз тіркесіне тоқталып өттік.
Шығыс жалғаулы сөз тіркестері
Етістік. Оның осылайша айтуында бір сыр бар (59-бет).
Зат есімді сөз тіркесінде шығыс жалғаудағы бағыныңқы сыңарлар: зат есім, сын есім, сан есім сөз таптары болып келеді.
Зат есім. Зат есімді бағыныңқы сыңар мынадай құрамда кездеседі: Бұның қит еткеніне аузын ашып, көзін жұмып отыратын қара тобыр бұдан былай ала бөтен өлімін де ауыздан ауызға, елден елге, ғасырдан ғасырға көшкен сайын өсе, өркештене түсетін күпіме аңызға айналдыралы (195-бет).
Сын есім. Басыңқы сыңары зат есімді сөз тіркесінде сын есімдер шығыс жалғауында былай келеді : Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат (65-бет).
Сан есім. Кешегі жорығынан да мыңнан астам шеберді көзінен тізіп айдап келді (38- бет).
Сын есімді сөз тіркестері
Меңгеру байланысу формасының өзіндік ерекшелігі - бағыныңқы сыңардың барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде тұрып, басыңқы сыңары етістік баяндауыш, есім сөздерден болған баяндауыш және құрама баяндауыштармен сөз тіркесін құрауы [2, 16].
Басыңқы сыңары сын есімді сөз тіркестері күрделілігіне қарай зат есімнен кейінгі орында келеді. Зат есімдердің басыңқылық қызметі сөйлемнің соңынан гөрі сөйлемнің басында (өлеңде), ортасында болуы тиіс. Өйткені зат есімдер табиғатында бастауыш, толықтауыш қызметінде жұмсалатыны белгілі. Бұл екі сөйлем мүшесі де сөйлемнің ортасында болуы тиіс. Сонда табиғатында сөйлемнің ортасында жұмсалатын зат есім мен сын есімнің сөйлемді тиянақтау үшін сөйлемнің соңында да келе беретінін байқадық. Мұның өзі ғылыми соңғы зерттеулерде есімді сөйлемді баяндауыштар болып тұжырымдала алатын сын есімдер енді меңгеріле байланысқан сөз тіркесінің басыңқы сыңары да бола алады [3, 26].
Қазақ тіл білімінде сын есімдердің басыңқы қызметте жұмсалуы туралы алғаш пікір білдірген ғалым - профессор М.Балақаев. Осы мәселе кейін көптеген синтаксис мамандары жағынан қолдау тапты. Осы негізде профессор Ә.Аблақов - меңгеру байланысу формасының басыңқы сыңарының етістік және оның бірнеше категорияларынан жасалатын түрлеріне және жалпы меңгеру байланысу формасына тоқталса [4, 35], доцент А.Тұрарова жалпы сөз тіркестерінің басыңқы сыңары қандай-қандай сөз таптарынан келетіндігіне тоқталған болатын.
Біз осы ғалымдар пікірін әрі қарай дамыта отырып, алдымен сын есімді меңгеріле байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарының барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктегі формалары бойынша олардың әрқайсысының ішкі ерекшеліктерін айқындамақпыз. Соңында бағыныңқы сыңардың негізінде қай септікте қай есім сөз мол жұмсалатындығы және олардың қандай тұлғаларда келетіні белгілі болады.
Барыс жалғаулы сөз тіркестері
Басыңқы сыңары сын есімді сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, бар - жоқ сөздері арқылы болады.
Зат есім. Барыс жалғаулы зат есімдердің басыңқы сыңары сапалық та, қатыстық та сын есімдері. Мысалы: Ендеше пірдің бұған күнәкарлық куәсы көк мұнараны құртып, басындағы масқара халды жарқыратып өзің жайып сал дегені адам түгіл құдайдың да құлағына ерсі естілетін есірік әңгіме (202-бет). Зат есімді бағыныңқы сыңар күрделі құрамда да кездеседі: Ғұмыры көрмеген алыс өлкенің көз алдына тап осынша анық сайрап келе қалғанына қайран қап отыр (191- бет).
Сын есім. Сын есімдер бағыныңқы сыңарда көбінесе толықтауыштық қатынаста жұмсалады. Мысалы: Бөлменің іші ұяң жұмсақ жарыққа толы (149- бет). Қапас зынданда жамбасыңа тас батып, жон арқаңнан сыз өтсе де, жан-жағыңнан анталай қоршаған қорқау қараңғыға қарсы сілтейтіндей қайран таба алмай, тырп етпес тымырсық күн кешсең де, әйтеуір қайда екенің белгілі тұрлаулы тіршілік қой (99-бет).
Есімдік. Есімдіктердің ішінде барыс жалғауында көбіне жіктеу, өздік және сұрау есімдіктері келеді. Мысалы: Егер дәл қазір ол өзі кіріп, бұның шашын бір талдап жұлса, қойдай қып, сабаса, жонынан таспа тілсе, көкірегін жайлап алған әзәзілдің қызыл құртының көзіне су құятындай қып, аяғына салып таптап, күл-паршасын шығарып, сүйек-сүйегін ұн қып үгіп, әбден мылжа-мылжа қып, қайдағы бір қорқаулардың ортасына лақтырып тастаса, оған да ырза (151-бет). Ендеше, жар алдындағы, ақ неке алдындағы алтынбасты тәж иесінің абыройы алдындағы төмен етек қылмысы үшін шегетін жазаның қайсысына да пейіл (151-бет). Ендеше оған лайық аныз табылды (167-бет). Былайғы пенденің бәріне тән қарапайым тілек, іңкәр атаулы оған жат (181-бет).
Етістік. Меңгеріле байланысқан сын есімді сөз тіркестерінде бағыныңқы сыңарда есімше, қимыл есімі жиі кездеседі. Мысалы: Сонда да пенде пақыр жұрт көзіне түсуге құмар (99-бет). Мен өзім ол найсаптардың онын өз қолыммен бауыздауға әзірмін (20-бет). Үй іргесіндегі алақандай бақшалықта тұқшыңдап жүруге құлқы шамалы; кішкене қыстақтың азғантай қозы-лағын айдап, өріске кетуге құмар (79-бет).
Жатыс жалғаулы сөз тіркестері
Басыңқы сыңары сын есімді сөз тіркесіне жатыс жалғаулы бағыныңқы сыңарлары зат есім, үстеу сөз таптарына болған.
Зат есім. Екі кісі зорға айналып тұрардай тап-тар мұнарада жапа-жалғыз (74- бет). Сондай-ақ зат есімді бағыныңқы сыңар мынадай құрамда да қолданылады екен: Иә, Ұлы Әміршінің алдында тек өзі ғана күнәлі (150 - бет). Барша күпірліктің ар жағында ындыны қанбас тойымсыз құштарлық жататын (193-бет).
Үстеу. Төменде-сол баяғы хан бағы (102-бет).
Шығыс жалғаулы сөз тіркестері
Шығыс жалғаулы бағыныңқы сыңарда көбіне зат есім, сын есім, сан есім, есімдік және үстеулер келеді.
Зат есім. Төңірегі дауылдан кейінгі көл бетіндей туырылып тұнып тұрған мөлдір ауа (98-бет). Төңбекшіген мазасыз түндер жан-жаққа елеңдеумен өтетін күннен де жаман (153-бет). Ер жүрек бау кеспе ұрының төсегі құр тұрмас салдақыдан ешқандай артықшылығы жоқ болатын секілді, өз қолындағы өкіметте орынсыз қызықтайтын падишаның да сол борбайын бұлдаған арзымсыз ұрғашыдан айырмасы шамалы (193-бет).
Сын есім. Мұндай тіркесте басыңқы сыңары мынадай болып келеді. Мысалы: Аңшылықта жүріп көрген түсі мен қапияда тап болып оққа ұшқан жолбарыс онсыз да шытырманға айналып бара жатқан тіршілігін бұрынғыдан гөрі де түсініксіз, бұрынғыдан гөрі де жұмбақтандырып жіберген тәрізді (196- бет).
Сан есім. Бағыныңқы сыңардағы сан есімдердің есептік және жинақтық түрлері ғана толықтауыштық қатынаста жұмсалады. Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар (Мәтел).
Есімдік. Сын есімді басыңқы сыңарда есімдіктер үнемі толықтауыштық қатынаста жұмсалады. Мысалы: Дәл қазір мынау Байтақ шаһардың сыртындағы құладүздің әлдебір жерінде санаулы ғұмырының қалған күндерін итшілеп өткізіп жатқан соқыр жігіт те, тас зынданда зарығып отырған бас шебер де, төрт қабырғаның арасына қамалып, құса боп жүрген кіші ханым да - бәрі де бұдан жақсы (199-бет).
Етістік. Түнек қараңғының түкпір-түкпіріндегі жымысқы көздердің бәрі бұны көреді, ал бұл төңірегін тас қып қымтап алған тас қараңғының тасасында не болып, не қойып жатқанынан атымен бейхабар (49-бет). Олар үшін бұл дүниеде бұны киіндіріп, шашын тарап, сыландырудан артық рақат жоқтай (112-бет). Қосағыңның етегіне көзін сұқтағаны іргеңнен найза шошаңдатқаннан кем оспадарлық па? (161-бет).
Көмектес жалғаулы сөз тіркестері.
Көмектес жалғаулы бағыныңқы сыңар зат есім, сын есім, есімдік сөз таптарынан жасалады.
Зат есім. Түнек қараңғының түкпір-түкпіріндегі жымысқы көздердің бәрі бұны көреді, ал бұл төңірегін тас қып қымтап алған тас қараңғының тасасында не болып, не қойып жатқанынан атымен бейхабар (49-бет). Бұның қасында төңірегі шұлғау сасыған жортуыл түндер не деген пейіш, ертең оққа ұшатынынан, не тірі қалатынынан атымен байхабар, ерін жастанып, найзасын құшақтап, қор-қор ұйықтап жататын жауынгерлер неткен періште, сондай түнде сәл мызғыған не ертеңгі шабуылдың жай-жапсарын ойлап көрер таңды көзімен атқызған неткен рақат (50-бет).
Міне, сын есімді басыңқы сыңарға жоғарыда аталған бес септік жалғауында тұрып меңгеріле байланысатын бағыныңқы сыңарлардың тұлғалық ерекшелігі, яғни қандай сөз таптарында тұрып меңгеріле алатындығы белгілі болды.
Есімдікті сөз тіркестері. Есімдіктер негізінде зат есім, сын есім, сан есімдердің орнына жұмсалатындықтан ол сөйлемнің басында да, ортасында да, соңында да келе береді. Яғни, бірде бастауыш, бірде анықтауыш, бірде баяндауыш қызметінде сөйлемнің барлық орнында жұмсалады [5, 17]. Дегенмен сан есім, сын есімдердегі орын тәртібінің өзгеруі сияқты есімдіктер де сөйлем соңында жұмсалатын дәрежеге ие болды. Мұның өзі есімдктердің сөйлем мүшесі болуы жағынан да, сөз тіркесінің басыңқы сыңарында келуі жағынан да үлкен өзгеріс әкелді. Сонда сөйлем соңында көбіне етістік сөз табы ғана жұмсалады десек, енді есімдер, соның бірі есімдік те сөйлем соңында келіп, сөз тіркесін құрауы есімдік сөз табының тіркесімділігінің артуы деп білеміз. Сонымен есімдіктер де басыңқы сыңарда жұмсалып, есімдікті меңгеріле байланысқан сөз тіркесін құрайды.
Етістікті сөз тіркестері
Осы күнге дейінгі ғылыми зерттеулерде әрбір сөз тіркестерінің басыңқы сыңарының қай сөз табынан болуына қарай есімді (зат есім, сан есім, сын есім, есімдік) және етістікті (етістік және етістіктің барлық категориялары) деп қарастырылып келеді [6, 32].
Барыс жалғаулы сөз тіркестері
Зат есім. Біз жоғарыда бағыныңқы сыңары зат есімнен болғанда олар толықтауыштық және пысықтауыштық қатынаста жұмсалады дедік. Енді осы толықтауыштық қатынастағы зат есімді сөз тіркестері туралы тоқталсақ.
Жалқы есімдер арқылы: Ертеңіне таң намазын оқып болған соң, Хазіретке құран аштырды (21-бет). Анада той тұсында қалыңдыққа шымылдық ұсталған бөлме енді Жаппарға тиді (70-бет). Қалың қолға жол ашып тұрған қарулы сақшылардан айбынған жұрт шерудің алдындағы көк найзалы көп нөкердің ортасында тек кекілі ғана мөлдей қара нысаналы ақбоз атқа мініп келе жатқан Ұлы Әміршіге ентелей қарайды (155-бет).
- Деректі зат есімдер арқылы: Әкесімен екі ай бірге істеген бала шебер көгілдір мешіттің күншығыс жағындағы көк мұнараға алғаш рет бір өзі шығарда қатты қобалжыды (89- бет). Істеп жатқан ісіне, төңірегіне қанша зер салып қарағысы келсе де, зейіні быт-шыт шашырап, ештеңеге тұрақтамайды (92-бет).
- Дерексіз зат есімдер арқылы: Енді оған бір аптадан бері ұшпаққа шығарғандай қып қуантып жүрген мұнара басы да көңілін құлазытып, жерінте бастады (91-бет). Өз жүрегінің іңкәрінен көрер көзге айрылып қалған жігерсіздігіне осы кезге дейін іші өртенеді (97-бет).
Зат есімдер етістікті сөз тіркестерімен меңгеріле байланысқанда үнемі дара, бірыңғай түрде ғана емес, олар күрделі бағыныңқылы сыңарда келеді. Мысалы: Әр тасты қалаған сайын анадай жердегі биік тас дуал қоршаған Кіші ханым бағына жалтақ-жалтақ қарап қояды (98-бет). Мынау сұп-сұр топырақтың төсіне қонжита қойған мылқау тас үйікке көк пен жерді астастырып тұратын айрықша ажар таппақшы (101-бет). Бір уақытта емен есік ашылды (113-бет). Осындағы қарамен жазылған зат есімді бағыныңқы сыңарлар зат есімдер мен сан есім арқылы күрделі түрде берілген.
Жалпы есімдер дара да, күрделі түрде де мекендік қатынас құрайды. Әмірші алдында отырған жас жігіттің анау ауыр есіктерден әрі асқан соң енді қайтып жарық дүниеге шықпайтынын, оған көр қараңғы тас зынданға жол түсіп тұрғанын біліп отырды (159- бет).
Зат есімдер түрлі көмекші сөздер, көбіне шылаулар арқылы етістікті сөз тіркесін құрайды. Мекендік мағынаны білдіреді. Мысалы: Ханым рас айтып тұр ма дегендей, басын көтеріп, Әміршіге қарай беттеді (169-бет). Тезірек жансыздарын базарға қарай жіберіп, қара тобырдың не деп көкіп жүргенін білгені жөн (165- бет). Бірақ шебер бұның жүзінен ашу аңғарғандай мұның төсегіне өңмендеп келіп қалған жерінен шегіншектеп, есікке қарай беттеді (147-бет). Осы сөйлемдерде Әміршіге, базарға, есікке жалпы есімдер жеке тұрғанда толықтауыштық қатынаста жұмсалуы тиіс. Бірақ ол сөздерге түйдектелген қарай шылауы арқылы енді олар мекендік мағынаға ие.
Сын есім. Сын есімдер меңгеріле байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары қызметіне тек заттану барысында септік жалғауларда келеді. Ондай бағыныңқы сыңарда сын есімдердің сапалық та, қатыстық та түрі барыс септігінде жұмсалады [7, 47]. Қапас зынданда жамбасыңа тас батып, жон арқаңнан сыз өтсе де, жан-жағыңнан анталай қоршаған қорқау қараңғыға қарсы сілтейтіндей қайран таба алмай, тырп ерпес тымырсық күн кешсең де, әйтеуір қайда екенің белгілі тұрлайлы тіршілік қой (99-бет). Бұрын әлдебір алыптың күңірсіген саз қабырғалардан тынысы тарылып, тұншығып бара жатқанда, жұлып ап, зеңгір көкке, зымыран биікке бір-ақ шығаратын әлеуетті қолындай асқақ сезілетін мұнара енді бұған төңірегінде көлкіп жатқан бостан дүниеге емін-еркін шарқ ұрғызбай, көзін бақырайтып матап қойған, жер қойнынан емес, көк қойнынан ойып қазған меңіреу зындан сияқты боп көрінді (99-бет). Осы сөйлемдердегі қарамен жазылған сөз тіркестері толықтауыштық және пысықтауыштық қатынаста жұмсалған.
Пысықтауыштық қатынаста сын есімдер көбіне шылау сөздерімен түйдекті түрде келеді.
Мезгіл пысықтауыш: Ханым көпке дейін көзі бұлдырап ештеңе көре алмады (127-бет).
Есімдік. Есімдіктің ішінде барыс жалғаулы бағыныңқы сыңар ретінде жіктеу, өздік, сұрау, белгісіздік, болымсыздық есімдіктері мол жұмсалады.
- Жіктеу есімдігі: О баста-ақ, оспадарсыз жігітті аяп, оған нөкер қызын жібергенде де, тек өзінің абыройын ғана емес, мұнара тұрғызған жас жігіттің басының амандығын да ойлап істеген (171-бет). -Жорықта жүрген Әміршінің сізге арнайы жіберген сәлемдемесі көрінеді, - деп, қолындағы қобдишаны алдынан көлденеңдете берді (127-бет).
- Өздік есімдігі: Күні кеше ғана өзіне дүниедегі ең жексұрын адам боп көрінген, осы бір жас балаша өксігін баса алмай солқ-солқ жылап, аяғының астында жатқан әйелді қайтерін білмей Әмірші абдырап тұрып қалды (168- бет). Өзіне қиянат қылғандардың қай-қайсысы сияқты шебер жігіттің де көресіні көретінін іші біліп отыр (172-бет).
- Сілтеу есімдігі: Әлде айтқан сөзінің бұған ешқандай әсер етпегенін көріп, тіксінді ме екен (170- бет). Жұрттың бәрі соған қарай елпеңдей жөнелді (185-бет).
- Сұрау есімдігі: Естіген құлақтың қай-қайсысына да бірден қона кететін әбден қисыны бар лақап (167-бет). Әлгіні неге жорырын білмей дал боп келеді (156-бет).
- Белгісіздік есімдік: Ол неме енді ешкімге сылқым мұнара да салмайды, ешкімнің басын әзәзіл боп арбай да алмайды (168- бет). Әміршінің ештеңеге құлқы соқпайды, ештеңеге асықпайды (172-бет).
- Болымсыздық есімдігі: Пір әлденеге ұйып қалған (197- бет). Ол енді манағысындай емес, әлденеге тіксіне бастады (156 бет). Міне, осы құрамды сөз тіркестері толықтауыштық қатынаста жұмсалған.
Есімдіктер көмекші сөздермен түйдектелу барысында да толықтауыштық қатынаста жұмсалады. Оларға мынадай жағдай үстінде ештеңе деуге тіпті де болмайды (130-бет). Бірақ дәл не екеніне түсінбеді (134 бет).
Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері.
Мекен пысықтауыш: Теңіз болмаса, ол біздің жаққа келер ме еді (95-бет).
Етістік. Етістіктердің ішінде есімше, қимыл есімдер септелетіні белгілі. Олай болса олар да етістікті сөз тіркесінде бағыныңқы сыңарларда жұмсалады.
Толықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері
Есімше. Бәрінен бұрын шебердің көрер көзге бітіп тұрған мұнараның ұшар басында әлі күнге күйбеңдеп неге жүріп алғанына түсінбей дал болды (134- бет). Онысы қызметшісінің алдында ыңғайсыз күлгеніне қысылғаны емес-ті (143-бет). Өзінің бағы ашылмағанына, күллі өмірі осынау қуыс кеуде құса тіршілікпен өтетініне, сол күні әлгі бір ойда жоқ түстен соң ғана әбден көзі жетті (149-бет).
Қимыл есімі. Күтуші кемпірдің бұдан арғы қипаңдағанына құлақ аспай, салынып жатқан мұнараны өзі барып көретінін айтып, бас уәзірге адам жіберуге әмір етті (131-бет). Бұның бетіне тіке қарауға да жігері жетпеген жас жігіттің тап мынадай қазымырлыққа бара қоюы мүмкін бе? (135 -бет). Ханым тағы да күймесін жектіріп, мұнараны көруге аттанды (135- бет). Жіктік жалғаулы және бұйрық райлы етістіктер де септеліп бағыныңқы сыңарда жұмсалады. Оның кейде "қайтқа" көнбейтіні бар (75- бет). Осы сөйлемдегі қарамен жазылған етістіктің септелетін дәрежеге жетуіне байланысты енді етістіктің етістікпен меңгеріле байланысқан жаңа сөз тіркесі қалыптасуда. Ондай тұлғалы етістіктер көмекші етістіктермен түйдекті түрде де толықтауыштық қатынаста жұмсалады. Ол бүйтіп шайқалтып тастады дегенге әлі сенбей келеді (123-бет).
Үстеу. Үстеулердің мезгіл, мекен үстеулері барыс септігінде бағыныңқы сыңарда жұмсалады.
Мезгіл үстеу. Мұнара басындағы құмырсқа ертеден қара кешке дейін қылтияды да тұрады (130-бет).
Мекен үстеу. Ханым тас қараңғы мұнараның әр баспалдағын санап басып, төменге түсті (133-бет).
Сонымен, барыс жалғаулы бағыныңқы сыңарлар барлық сөз таптарынан жасала отырып, олар сөйлемде толықтауыштық және пысықтауыштық қатынастағы етістікті меңгеріле байланысқан сөз тіркесін құрайды.
Табыс жалғаулы сөз тіркестері
Табыс жалғаулы бағыныңқы сыңарлар тек толықтауыштық қатынаста жұмсалады.
Зат есім. Табыс жалғаулы зат есімдер өте мол. Мұндайда зат есімдер жалқы есім, жалпы есім, топоникалық атаулар түрінде дара және күрделі түрде жұмсалады [8, 91]. Әлдеқандай долы дүлей қара жерді тас-талқанын шығарып , күл уатып, сосын бір алапат табаққа салып ап, елеп, кебегін желпіп ұшырып жатқандай (5-бет). Біреудің тұмсығын қанатсаң, бар пәлені басыңа үйіп-төгіп бағатын немелер кең әлемді белшеден қанға малып қойсаң: Бұл не істегенің? деп нәлет айтпайды (10-бет).
Табыс жалғаулы зат есімді бағыныңқы сыңарлар көмекші сөздер арқылы мына тұлғада да келеді. Көктем шаһарды шырқ айнала қоршап жатқан кең ойпат астын үстіне шығарыпты (13-бет). Осындағы ойпат астын көмекші есімді бағыныңқы сыңарлар нені деген сұраққа жауап беріп, толықтауыштық қатынаста жұмсалған. Сол сияқты есімше тұлғалы е көмекші етістігі және көмекші есім арқылы да табыс жалғауда жиі келеді. Қазір мұның найзасынан аспандағы ай мен күннің өзі айбынатындай болған тұста, олар бір кездегі жуан тұқымның ұрпақтары екенін айтып, тұмсықтарын шүйіруді біржола ұмытқан-ды (82-бет). Жаппар олардың не қылған адамдар екенін біле алмай аң-таң (86-бет).
Сын есім. Сын есімдердің сапалық та, қатыстық та түрлері заттану арқылы табыс жалғауында жұмсалады.
Сапалық сын есім. Таңғалған кісінің жақсы мен жаманды таразылап жатар шамасы қайсы? (9-бет). Ымырт түсе жан-жақтан жабыла боздап өрістен қайтқан сауын түйелермен бірге бұл айдаған аз ғана қозы-лақ та соңдарына қою қараңғыны ертіп, тар қолаттағы кішкене қыстаққа қайтып келе жатады (80-бет).
Сын есімдер есімше тұлғалы е, бол көмекші етістіктердің табыс жалғауда келуі арқылы жасалады: Кеше абажадай кең бөлмеде самсай маздаған самала шырақтар жарығында өзінің мынау ұлан асыр жарық жалғанда жалғыз екенін ойлап елегізіді (43-бет). Мұндайда әбден кесіп-пішіп ойлап алмаса, өзінің абыройына да оңай тимейін деп тұрған күпті күмәннің берпердесін қалай ашса дұрыс болатынын да көп бас қатырмай, бірден тапты (53-бет).
Сан есім. Табыс жалғауда сан есімдердің есептік, реттік, жинақтық, топтау, бөлшектік түрлері қатысты. Мен өзім ол найсаптардың онын өз қолыммен бауыздауға әзірмін (20-бет). Бұл бір өзі мыңды аңдып тұра алмайды, мың бәрі жабылып бұны аңдиды (44-бет).
Сан есімдер көмекші есіммен түйдекті түрде жұмсалады. Басына дағарадай қып сәлде орап, бір ұшын тас төбесіне шиыра түйіп, ал екінші ұшын тізесіне жеткенше салбыратып қоя берген алты едірек мұрт сыптығыр қара, астарындағы алпамса жануарларға көздері шатынап, қолдарындағы жіп-жіңішке темір шыбықтарын үсті-үстіне сермелеп кіжініп қояды (57-бет).
Есімдік. Есімдіктердің барлық түрі табыс септігінде тұрып басыңқы сыңармен меңгеріле байланысады.
Жіктеу есімдігі. - Оны Алла біледі, -деп, бұның дір-дір етіп алып ұшып бара жатқан екі қолын алақанымен баяу сипап өтті (115-бет).
Өздік есімдігі. Кейінгі кезде бұның ұлдары ер жетіп, өзімен бірге жорыққа аттанып, ерлік көрсетіп көзге түсе бастағанда, кер ауыз тұқым бұның өзін де қоя қойып, біздің анау пәленше жиен баяғы пәленшекеме тартқан, көрерсің де, білерсің, ол әкесінен де озады деп жиендерін мақтайтынды шығарып жүр (37- бет). Көп ұзамай әкесі шарыққа бұның өзін отырғызды (81- бет).
Сілтеу есімдігі. Мешітті шырқ айналдыра төрт мұнара салынғанды, соларды барып көрді (55- бет). Енді бұларды ешкім де ажырата алмайды (148- бет).
Болымсыздық есімдігі. Қазір ешкімді көргісі келмейді (15-бет). Бірақ Жаппар соның ешқайсысын да құлағына ілмегендей (108-бет). Әмірші осы бір қара шыбындай оңай балалап жатқан пендешілік ойлардан серпілгісі, енді ештеңені ойлағысы келеді-ақ (173-бет).
Жалпылау есімдігі. Тамаша десе ішкен асын жерге қоятын саудагер тойға бір апта қалғанда-ақ сандықтың түбінде жатқан тойға киетін киімнің бәрін алдырды (64- бет). Бір күні кешқұрым тамақтан соң күтуші кемпір нөкер қыздардың бәрін шығарып жіберді де, ханыммен екеуден-екеу оңаша қалды (113-бет).
Сұрау есімдігі. Сонда оны салған шебер нені бейнелеген болды? (52- бет). Бұлардың қайсысын шақырып сұрағаны дұрыс (53-бет). Олардан сонда немді тартып алады деп қорқады? (86-бет).
Белгісіздік есімдігі. Олар - сақшы сарбаздар, бұның көзін ала беріп, бәрі бірігіп әлденені ермек қып отырды да, енді бейуақта терезе алдынан хан көрінген соң, көлеңке-көлеңкені сағалап, орын-орындарына бещіп барады (49- бет). Мұнараны шыр айнала қоршап қойған тор-тор ағаштың арасында қыбырлап жүрген шеберлерге барып, әлденелерді айтып жөндесіп жатады (106-бет). Орақ мұрынның астындағы қаймыжық жұқа ерінде бір сәт мүдіру жоқ, аузы аузына жұқпай әлденелерді айтып, сусылдай жөнелді (113-бет).
Есімдіктер е, де көмекші сөздері арқылы да бағыныңқы күрделі сыңар құрайды. Оның қандай екенін басқа білмесе де, бұл біледі (41-бет). Оның жанарының қандай екенін ұмытып қалыпты (42- бет). Әміршінің сол екенін іші бірден сезді (56-бет).
Етістік. Ондай бағыныңқы сыңарда етістіктің есімше, қимыл есімі тұлғалы етістіктер жиі қатысады. Әйел мұның өз көзіне өзі сенбей тұрғанын аңғарып қалғандай селдір жамылғының ар жағынан күнге шағылысып жарқырап көрінетін қамқа көйлегінің етегін сүйректей әдемі саусақтарымен бүре көтеріп, кенереге жақынырақ барып, төменге көз салда да, биік сәукелесін түсіріп алмайын деген кісіше, дереу бойын тіктеп, кері бұрылып еді, маңдай тұсынан бармақтай лағыл жарқ ете қалды (95-бет). Мұнараның анадайдан айбар шашып айбындап тұрғанын да, не көрген адам қолтығына қысып кеткісі келгеніндей қып, құр әншейін қуыршақ болып жұтынып тұрғанын да қаламайды (101-бет). Ханым айтарын айтып болғанда барып, саусақтары сабаудай-сабаудай екі қолын кеідесіне қусырып тағзым етті (130- бет).
Кейде бұйрық райлы етістікке де көмекші етістігінің түйдектелуі арқылы жасалады. Олар ал дегенді алдырып, бер дегенді ғана қалдырған (181-бет).
Жатыс жалғаулы сөз тіркестері
Зат есім. Зат есімдер жатыс септігінде көбіне пысықтауыштық қызметте жұмсалады. Дегенмен кейде толықтауыштық қатынаста да келе береді. Дүниеде байлықтан келгенін ұқсата алмай, ас-суында бір береке болмады (187-бет). Әміршіде үн жоқ (190-бет).
Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері.
Мекен пысықтауыш. Жарықтың арасынан шықса керек, мына жерде де, ана жерде де теңкиіп-теңкиіп тасбақалар жатыр (187-бет). Дүниеде ұрғашының мекерлігінен келетін кесапаттан асқан зор кесапат болушы ма еді? (192- бет).
Жатыс жалғаулы зат есімдер зат есім, сын есім, сан есім, есімдіктермен бірлікте күрделі сыңар құрайды. Иін тіресе жайғасқан қарақұрым халыққа табақ-табақ ет тартылды (187-бет). Қызылды-жасылды керуен, жүзіктің көзінен өткендей сүлік сәйгүліктер, бес қарулы беліндегі сәнді саптар бұның баяғы бір шарасына толып шалқып жүрген дәурендерін еске түсіргендей (183- бет). Сол құбылаға жүзін тосып телміріп отырған қалпынан қыбыр етпеді (196- бет).
Ілік жалғаулы зат есімдерге түйдектелген жатыс жалғаулы көмекші есімдері арқылы мекендік мағына туындайды. Бұның бәрі ті сонау жүрегінің түбінде жасырулы жататын еді ғой (10-бет). Тақ бұйырып, тәж киіп, өзін басынған жауды бір-бірлеп алдына жыға бастағанда-ақ, өмірінің алтын тақтың үстінде емес, ат үстінде өтетінін анық аңғарған-ды (11-бет). Әмірші оңаша тұма бұлақ басында ұзақ отырады (15-бет). Ол оны мынау аңшылық алдында алаңсыз қорылға басқан қостан, күдік пен күмәнды кезек құшқан пұшайман тіршіліктен біржолата алыстатып, әлдеқайда жетелеп барады (185-бет).
Мезгіл пысықтауыш. Дүниені көктемде бір дүрліктіретін жел күшті ме, жоқ, қаласа жарық жалғанның астын үстіне келтіретін бұл күшті ме? (6-бет). Сол түні түнде де көз іліндіре алмады (183-бет).
Сын есім. Осы тұлғаның жатыс жалғауында толықтауыштық қатынаста келуі өте сирек. Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері көптеп кездеседі. Миуаның қадірі, шіркін, көзіңе от боп басылып биікте тұрғанда ғой (28-бет). Жер тізерлеп отырған Әмірші алыста жүргенде елде елеулі қызмет сіңген бір топ еркек орындарынан көтерілді (58- бет).
Есімдік. Толықтауыштық қатынастағы сөз тіркесі. Әрине, шебердің мұнысында бір сыр бар (136-бет).
Шығыс жалғаулы сөз тіркестері
Зат есім. Шығыс жалғаулы зат есімдер қолданыста өте көп жұмсалады. Ондай тіркестердің бағыныңқы сыңары жалқы есім, жалпы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.