СӨЙЛЕСІМ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ СИНТАКСИСТІК СӨЙЛЕСІМНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 5

1 СӨЙЛЕСІМ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ СИНТАКСИСТІК СӨЙЛЕСІМНІҢ

ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ

Сөйлесімнің тіл білімінде зерттелуі және сөйлесімнің қатысымдық

бірлігі жайында . . . 7

Сөйлесім және мәтін . . . 13
Сөйлесімнің түрлері . . . 20

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 28

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 29

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл білімінің дамуында екі түрлі бағыт бар. Бірінші бағыт қоғам қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты қалыптасса, екінші бағыт қол жеткізген, анықталған ғылыми нәтижелер негізінде зерттеу пәнін тереңдете қарастыру, тұжырымдалған теорияны тіл бірліктеріне қолдану үстінде пайда болатын қайшылықтарды шешу барысында дамып отырады.

Қазіргі таңда жеке ғылыми бағыттар ретінде қалыптасқан құрылымдық синтаксис, туындаушы синтаксис, функционалды синтаксис, коммуникативті синтаксисте тіл бірліктері мен сөйлеу бірліктері әр түрлі аспектіде алып қарастырылады. Құрылымдық синтаксисте тіл бірліктері жекелей алынып, ішкі байланысы құрылымдық-мағыналық деңгейде қарастырылса, функционалды синтаксисте осы белгілердің қалыптасуы контекст, мәтін деңгейінде зерттеледі.

Ал коммуникативті синтаксисте сөйлем мүшелері мен сөйлемнің актуальды мүшеленуінің арақатынасы анықталады. Функционалды синтаксис мәтін ішінде сөйлемдердің түзілу механизмін түсіндірсе, коммуникативті синтаксис сөйлемдегі берілген ойды тема-ремалық (ескі - жаңа) қатынасқа жіктеп, сөйлемде жаңа ойдың берілуін басшылыққа алады. Қазақ тіл білімінде осы бағыттарда жүргізілген.

Б. Шалабаев, Ж. Жакупов, О. Күлкенов, С. Аташев, А. Таусоғаровалардың зерттеу жұмыстарын атауға болады. Сөйлеуші, контекст факторлары құрылымдық синтаксисте сөйлем модальдігін, оқшау сөздерді сөз тіркесінің синтаксистік байланысу түрлерін анықтау барысында мақсатты түрде болмағанымен, ескеріліп отырды.

Сөйлесім синтаксисі семантикалық (мағына мен мазмұн), қатысымдық пен танымдық, прагматикалық т. б. сипаты арқылы ажыратылады. Сөйлесім лингвистикасын қарастырғанда, оның да өзіне тән бірліктерін, олардың түрлерін т. б. білу қажет болады. Сөйлесімнің табиғатын толыққанды көрсете алатын, тілдесушілердің басты құралы сөйлесім болып табылады. Сөйлесім әрекеттен тұрады десек, онда сөйлеген сөздің қалай жасалатындығын білу маңызды.

Жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде синтаксис мәселелері сөз тіркесі, сөйлемнің құрылымдық түрлерін зерттеу барысында анықталып, өз шешімін тауып отырды. Синтаксистік бірлік, предикативтілік пен оның түрлері (толық, жартылай, полипредикатив, монопредикатив), синтаксистік байланыс пен қатынас, сөйлем құрылымының кеңею жолдары грамматикалық категориялардың анықталуына қарай негізделіп, сараланды. Қоғам мен ғылыми ойдың дамуы сол бай мәліметтерді тілдің қарым-қатынас құралы қызметі тұрғысынан бағалауды, олардың қолданысқа түсуін сыртқы факторлар, соның ішінде тілді қолданушы адамның қажеттілігі мен мүддесінің жүзеге асуы түрінде қарастыруды талап етіп отыр.

Синтаксистік бірліктердің коммуникативті қызметі тілді қолданушының мақсаты мен прагматикалық көрсеткіштердің өзге түрлерінің ықпалына тәуелді. Синтаксистік бірліктердің коммуникативті қызметі тілді қолданушының мақсаты мен прагматикалық көрсеткіштердің өзге түрлерінің ықпалына тәуелді. Тіл бірлігі бірнеше прагматикалық сыртқы «сүзгіден» өткеннен кейін қолданысқа түседі. Адамның тіл бірліктерін өз ыңғайына қарай пайдалануы тіл құрылысында соған жауап беретін бейімділіктің жоқ екенін байқатады. Тілдің негізгі - коммуникативті қызметі үстінде әсер етуші, ықпал етуші қызметті жүзеге асырушы оның ішкі мүмкіндігіне негізделеді. Өйткені тілдің пайда болуы мен дамуы қарым-қатынас жасау қажеттілігімен байланысты екені белгілі.

Синтаксистік бірлестіктің қолданысқа түсу бейімділігінің, прагматикалық «қабілетінің» мүмкіндігі мен шекарасын анықтау, сөйлеуші мақсатының жүзеге асуы мен синтаксистік бірліктер арасындағы байланыстың сипатын ашу қазақ тілінің коммуникативті қызметін жан-жақты сипаттауға, ұлттық дүниетанымның тілде бейнеленуін жаңа мәліметтермен толықтыруға әкеледі.

Зерттеудің нысаны. Сөйлесім синтаксисінің лингвистикалық-фунционалдық табиғаты.

Жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттері. Сөйлеу тіліндегі сөйлесімдерді талдау арқылы синтаксистік сөйлесімнің функционалдық табиғатын ашып көрсету жұмыстың мақсаты болып табылады. Айтылған мақсатымызды жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:

- сөйлесімдердің тіл біліміндегі зерттелуіне талдау жасау және сөйлесім синтаксисінің дербес бірлігі ретінде қалыптасуының алғышарттарын көрсету;

сөйлесімнің мәтіндегі рөлі мен байланысын талдап, анықтау, сөйлесімнің түрлерін саралау;
тілдің қарым-қатынас құралы қызметін қалыптастырушы негіз ретінде синтаксистік бірліктердің ұйымдасуына тигізетін ықпалын, сөйлесімнің синтаксистік құрылысындағы көрінісін анықтау.

Зерттеу әдістері. Курс жұмысында бақылау, сипаттама, анализ және синтез тәсілдері қолданылды.

Жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеу нәтижелерін тіл білімінің психолингвистика, этнолингвистика, этнопсихолингвистика, когнитивті лингвистика, қатысымдық лингвистика сияқты салалары бойынша теориялық мәселелерді айқындауға жәрдемін тигізеді.

Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері қазақ тілінен мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының филология факультетінде синтаксис саласы бойынша студенттердің таңдауына ұсынылатын элективті пәндерде оқытуға септігін тигізеді.

Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы кіріспеден, негізгі бір бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

СӨЙЛЕСІМ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ СИНТАКСИСТІК

СӨЙЛЕСІМНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАБИҒАТЫ

1. 1 Сөйлесімнің тіл білімінде зерттелуі және сөйлесімнің қатысымдық бірлігі жайында

Адамдардың өзара түсінісуі белгілі бір жағдаятта, нақтылы тіл (сөйлесім) бірліктерінің қызмет етуі нәтижесінде толыққанды ақпараттар арқылы жүзеге асады. Тіл байлығы, адамның жан дүниесі сөйлеу барысында, яғни тілдік қарым-қатынас үстінде көрінеді. Сол себепті қарым-қатынастың қандай бірліктер негізінде жүзеге асатыны, қалай пайда болатындығы, қолданысы өте маңызды. Бұл үшін сөйлесім синтаксисін психолингвистика, нейролингвистика, қатысымдық лингвистика, прагмалингвистикамен тоғыстыра қарастырудың маңызы зор.

Психолингвистика - адам санасындағы сөздің пайда болып, жарыққа шығуын, оған қабылдаушының (немесе тыңдаушының) әсерін көрсететін, басқаша айтқанда, сөйлесімге қатысты толассыз әрекеттер мен үдерістерді зерттейтін ғылым. Тілдің қатысымдық, танымдық жағы психолингвистиканың мәліметтерінсіз толық ашыла алмайды. Ал «тілдік қатынас» сол толассыз үдерістердің көрінісі болғандықтан, ол сөйлесіммен, сөйлесім әрекетімен тікелей байланысты [1, 330 ] .

Сөйлесім синтаксисі семантикалық (мағына мен мазмұн), қатысымдық пен танымдық, прагматикалық т. б сипаты арқылы ажыратылады. Сөйлесім лингвистикасын қарастырғанда, оның да өзіне тән бірліктерін, олардың түрлерін т. б. білу қажет болады. Сөйлесімнің табиғатын толыққанды көрсете алатын, тілдесушілердің басты құралы Сөйлесім болып табылады. Сөйлесім әрекеттен тұрады десек, онда сөйлеген сөздің қалай жасалатындығын білу маңызды.

Тілдің қатысымдық тұрғыдан қарастырылуы сөйлесім әрекетінде пайда болған сөйлесім бірліктерінің табиғатын ашуға мүмкіндік береді, басқаша айтқанда, тілді әрекеттің құралы ретінде қарастырады. Тіл мен сөйлесім, тіл мен ойлау проблемаларының анықталған уақытында, олардың мәнін, ара-жігін ашып көрсететін бірліктерді айқындау қажет. Қарым-қатынас ауызша жүзеге асатындықтан, тілдің қандай бірліктері қатысымдық шарттарды толықтай орындай алатынын анықтау, сөйлесім әрекетіндегі сипаты мен тыңдаушының қабылдау үдерістерінің ерекшеліктерін анықтау қажеттілігі туады.

Қазақ тіл білімінде сөйлесім мен тілді ажыратқан уақыттан бері олардың синтаксистік сипатын анықтау ғылыми еңбектерде айтылмай жүрген жоқ. Сөйлесім лингвистикасын бөліп, оның нысаны мен зерттеу әдістерін қалыптастыруға талпынған еңбектер көбіне сөйлесім тілінің стилистикасы, норма мәселесі, сөйлесім әрекеті, мәтін лингвистикасы туралы сөз етеді. Бұл ғылыми жұмыста сол айтылып кеткен мәселені қайта қозғауға сөйлесімнің тіл бірлігі, я болмаса сөйлесім бірлігі болатындығын ажырату себеп болып отыр. Сондай болғанда тіл бірліктері мен сөйлесім бірліктерінің өзіндік ерекшеліктерін айқындау керек болады.

Сөйлесім синтаксисі тікелей тілдік қатынастың табиғатымен байланысты болғандықтан, ондағы қатысымдық бірліктердің бір жүйеде болуы шартты. Алайда тіл бірліктерімен салыстыра отырып сөйлесім бірліктерін де көрсетіп жүрміз. Олар: мәтін (мәтін), сөйлесім (сөйлем), сөз - сөйлесімдер (сөз), морфтар (морфема), дыбыс (фонема) . Бұлар сөйлесім актісінде жүзеге асады. Осылардың ішінде толыққанды тілдік қатынасты жүзеге асыратындары тек мәтін мен сөйлесім болып табылады [2, 88] . Себебі сөйлесім уақыт пен кеңістікке қатысты, субъективті болады, тұлғаның өмірлік тәжірибесін көрсетеді, белгілі бір мақсатқа бағытталып, аяқасты, ретсіз бірліктердің жіберілетіндігі, шексіздігі болады, ақиқаттық пен жалғандық тұрғысынан қарастырылуы мүмкін, тыңдау, көру, сезу сияқты сезіммен қабылданған дыбысты таңбалардан тұрады. Көрсетілген белгілерді салыстыра отырып, Сөйлесімді сөйлесімнің бірлігіне жатқызуға болады.

Мидың ұзақ мерзімді жадысында сақталған, сөйлесім тіліндегі ауыспалы мағыналы сөздер, мақал-мәтел, фразеологизмдердің тілді бейнелі жасайтындығы белгілі. Мұндай құрылымдар сол тілде сөйлейтін коммуниканттардың бәріне ортақ бола отырып, ішкі сөзді оңай таңдауға мүмкіндік тудырады. Бұл әрі сөйлесімнің пайда болуындағы қазақ тілінің өзіндік ұлттық бояуын көрсетеді.

Сөйлесім мәселесі қазақ тіл білімінде әлі де түрлі талас тудырып келе жатыр. Тіпті «высказывание» атауының өзі де термин ретінде әлі тұрақтанып, ғылыми айналымда қалыптана қоймады. Соңғы жарыққа шыққан бірқатар ғылыми еңбектер мен мақалаларда «высказываниеге» «сөйлесім», «айтылым», «айтылыс», «сөйленіс», «сөз» сияқты не түбірі, я болмаса қосымшасы бірыңғайланбаған баламалар беріліп жүр. Қазір тілдік қарым-қатынаста «айтылым» термині сөйлесім әрекетінің бір түрі «говорение» терминінің баламасы ретінде де қолданылып жүр [2, 89] .

«Айтылыстағы» «ыс» ортақ етістің жұрнағы болғандықтан «высказываниенің» жекелік сипатын көрсете алмайды.

«Сөйлесім» (речь) терминінің орнына «тіл» деп қолданылатыны сияқты ( баланың тілі, мылқаудың тілі, әдеби тіл т. б. ), «высказывание» терминінің орнына «сөз» қолданылады. А. Байтұрсынұлы еңбектерінде «высказывание» сөзінің баламасы ретінде бірде сөз , бірде лебіз атаулары қолданылғанын байқаймыз. Мысалы, ғалым шаршы топ алдында сөйленетін сөзді «шешен сөз» деп атап, оның негізгі 5 түрін көрсетеді: саясат шешен сөз, билік шешен сөз, қошемет шешен сөз, білмір шешен сөз, уағыз [3, 405] .

Ж. Жақыпов шартты түрде «высказывание» терминінің мәнін «сөйлем» термині дұрыс беретінін айта келіп, орыстың «предложениесі» қазақтың «сөйлем» терминінің мағынасын көмкермейтінін айтады. Әйтсе де, бұрыннан қалыптасқан грамматикалық «сөйлем» атауынан бас тартпайтындығын тіл - мән, сөйлеу - құбылыс, екеуінің тығыз диалектикалық байланысы тұрғысынан түсіндіреді [4, 4] .

Ғалымның пікірімен келісе отырып, «сөйлем» терминінің «предложение» сөзінің баламасы ретінде қалыптасып кетуіне байланысты «высказывание» терминінің баламасы ретінде «сөйлесім» сөзін қолдануды жөн көрдік. Әрбір сөйлесімнің сөйлеушісі болатынын, оның жекелік сипатқа ие бола отырып сөйлесім әрекетіне түсуі себепті «сөйле» түбіріне өздік етістің «н» жұрнағы жалғанып, оған сөз тудырушы «ім» жұрнағы тіркесіп, жағдаяттың белгілі бір объекті немесе субъектіге қатысты болатындығын білдіреді.

Сөйлесім әрекетін жүзеге асырушы - сөйлеуші, ал сөйлесімге жекелік сипат тән болғандықтан өздік етістің «н» жұрнағы сай келіп тұр.

Орыс грамматикасында «сөйлесім» термині кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада сөйлесім сөзі кез келген хабар беруші бірлік болады да, тар мағынада - грамматикалық сөйлем сияқты хабар жеткізетін бірлік. Сөйлем мен сөйлесімді салыстыру тілдегі құрылымдық және қатысымдық көзқарастардың қарама-қайшы келуіне әкеледі. Бірқатар ғалымдар сөйлемді құрылымдық бірлікке, сөйлесімді қатысымдық бірлікке жатқызады [5, 100] .

Сөйлесім теориясын қарастырған зерттеулердің түрлі бағытта болғаны нақты. Атап айтқанда, дәстүрлі грамматикаға қарсы бағыт, функционалды, мәтін теориясы, фонетикалық, семантикалық, физиология-психологиялық бағыттар.

Дәстүрлі грамматикаға қарсы бағыт сөйлем мен сөйлесімнің қарама-қайшылығына, я болмаса екеуінің тең қойылуына немесе бірінің грамматикалық бірлік, екіншісінің сөйлесім бірлігі болатындығына негізделеді. Мұны құрылымдық бағыт пен қатысымдық бағыттың қарама-қайшылығынан туған бағыт деп те есептеледі.

Функционалды бағытқа сөйлесімді сөйлесім актісімен байланысты қарастыру жатады. Мәтін теориясы бағыты сөйлесімді мәтін түзуші бірлік ретінде қарастырады. Фонетикалық бағыт сөйлесім тілінің ең кіші бірлігі дыбыс деп тануымен немесе сөйлесім сөйлемнің фонетикалық формасы деген пайымдармен ерекшеленеді.

Сөйлесімнің мазмұны мен оның шындыққа қатысы, оның экспрессивті-эмотивті т. б. жағы семантикалық бағыттың үлесінде. Физиология-психологиялық бағыт басқа бағыттардан сөйлесімнің туындауы, оның қандай тетіктер арқылы сөйлесім әрекетіне түсетіні мен сөйлеушінің сана-сезімі т. б. толып жатқан ұғымдардың анықталуымен айрықшаланады.

Нақтырақ айтқанда сөйлесім әрекетін лингвистикамен психология, физиология ілімдерін байланыстыру арқылы қарастыру болады. Барлық аталған бағыттардың ортақ мүддесі - сөйлесімді қатысым бірлігі ретінде қарастыру. Бұл зерттеу жұмысында фонетикалық бағыттан басқасының бәрі де кездеседі. Бір ғана бағытты ұстану сөйлесімнің жан-жақты табиғатын тануға кедергі келтіреді. Қазақ тіл білімінде аталған бағыттардың ішіндегі дәстүрлі грамматикаға қарсы бағыт, мәтін теориясы және семантикалық бағыттар дамып, өз өрісін табуда [6, 115] .

Сөйлесім туралы барлық көзқарастарды саралай келе жалпылама түрде былайша анықтама беруге болады: Сөйлесім әрекетінде жүзеге асып, белгілі бір кеңістік пен уақытта, белгілі бір жағдаятта немесе жағдаяттан тыс, мақсатқа құрылған, я болмаса жағдаяттың әсерінен болатын, экспрессивті-эмотивті интонацияны қажет ететін, ойдың толық немесе біршама аяқталып, кейде аяқталмайтындығы тән, сөйлесім нормасына сай сөйлесімнің басты бірлігі сөйлесім деп аталады.

Осылардың ішінде толыққанды тілдік қатынасты жүзеге асыратындары тек мәтін мен сөйлесім болып табылады. Себебі сөйлесім уақыт пен кеңістікке қатысты, субъективті болады, тұлғаның өмірлік тәжірибесін көрсетеді, белгілі бір мақсатқа бағытталып, аяқасты, ретсіз бірліктердің жіберілетіндігі, шексіздігі болады, ақиқаттық пен жалғандық тұрғысынан қарастырылуы мүмкін, тыңдау, көру, сезу сияқты сезіммен қабылданған дыбысты таңбалардан тұрады. Көрсетілген белгілерді салыстыра отырып, сөйлесімді сөйлесімнің бірлігіне жатқызуға болады.

Сөйлесім әрекеті сөйлесушілердің өзара түсіністік тудыратын үдеріс болып табылады. Ол үдеріс «сөйлеу», «тыңдау», «түсіну» ұғымдарымен тікелей байланысты болады да, олардың жүзеге асу сәтін сөйлесім актіс і деп атайды. Сөйлесім актілері сөйлесім әрекетінен құралады. Әрбір сөйлесім актісінің ақпар жіберушісі мен ақпар алушысы болады. Ал ақпараттың тақырыбы, формасы (жанры), қандай жағдаятта айтылатындығы ақпар алмастырушылардың түпкі ойы мен тұрмыстық немесе басқа да жағдайларға байланысты өз таңдауларымен болады.

Сөйлесім актісінің белгілеріне, яғни сөйлесім актісін тудырушы шарттарға сөйлеушінің ниеті немесе түпкі ойы, сөйлеу мақсаты, психологиялық күйі, әлеуметтік мүддесі, көзқарасы, жалпы дүние туралы білімі т. б. жатады. Сөйлесім актісінің мазмұнын және оның түрін де осы шарттар анықтайды.

Сөйлесім актісінің жүзеге асуына әсер ететін факторларды «ішкі» және «сыртқы» деп бөлуге болады. Сыртқы факторларға уақыт парадигмалары, қоғамдық және әлеуметтік орта жатса, ішкі факторға тілдік сананың қызметі (Олар: референция, сөйлесімнің иллокутивті, перлокутивті актісі т. б) кіреді. Ішкі және сыртқы факторлардың бәрін байланыстырушы және үдеріске айналдырушылар - тіл (сөйлесім) бірліктері.

Сөйлесім әрекеті адамның тіл арқылы «ішкі сырын» шығаруынан пайда болады. Сөйлесім синтаксисі әрекеттегі тілдің ішкі табиғатын қарастыратын болғандықтан, оның бірліктері сөйлесім әрекетінде нақты мәнге ие болады. Сөйлесім әрекетінің нәтижесінен сөйлесімдер туындайды. Басқаша айтқанда, сөйлеушінің сөйлесім және ойлау әрекетінің жемісі Сөйлесімдер болып табылады.

Тілдік санаға, сөйлесім әрекеті мен сөйлесім актісіне, сөйлесімнің қарым-қатынас үдерісінің ұйымдасуына ұлттық-мәдени ықпал әсер етіп отырады. Сөйлеушінің жалпы білім қоры адам мінез-құлқын реттеуші тетік пен қатысым жасау кілті екендігі анық. Сонымен қатар дүние туралы білім (аялық білім) қабылдау үдерісі кезінде оқығанымыз бен естігенімізді талқылай алуға және оны жақсы түсінуімізге мүмкіндік тудырады.

Аялық білім өмір сүрген ортаға, ана тілге де қатысты. Адам миының сол жақ жарты шар мен оң жақ жарты шарларының қызметіне қарай отырып, аялық білімді оң жаққа жатқызуға болады. Өйткені оң жақ жарты шардағы жадының түрі эпизодтық, контекстік сипатқа ие. Оның нақтылы пайда болуы Сөйлесімнің ішкі сөйлесім деңгейіндегі мазмұндық бөлікте көрінеді.

Аялық білім қарым-қатынаста маңызды орынға ие. Сөйлеушінің тұрған жері, ұлтының салт-дәстүрі, дүние туралы алған білімі сияқты қатысымдық міндеттің шарттары аялық білімнің анықталуына мүмкіндік береді.

Байғұс-ау, күн батқанда қайда бармақсың?
Еркек жолын әйел сұрамас болар!

Еркек жолын әйел сұрамас болар! Сөйлесіміндегі қарсылық мәнін, сұраққа тура жауап бермей, жауапсыз қалдыратын тұсын сол тілді меңгерген қабылдаушы жақсы түсінеді. Қазақ халқының ер адамның «жолын кеспеу керек» деген түсінігі аялық білімнің болуымен анықталады. Мұнда әрі гендерлік сипат та бар.

Аялық білімнің қалыптасуы әрбір адамның ана тілінің шығуымен байланысты құбылыс. Содан бастап ол жадыда жасырын пресуппозициялар түрінде сақталады.

Сөйлесімнің туындау үлгілері және сол туралы жазған ғалымдардың пайымдары мен еңбектеріне де шолу жасалады. Тілдік санадағы барлық ақпараттарды жұмсалымға қалай түсіру керек екендігі жөніндегі зерттеулер әр қилы. Сөйлесім әрекетінің ішкі тетіктері мен оның жүзеге асуы туралы зерттеу жұмыстары өткен ғасырдың 60-жылдарының аяғы мен 70-жылдарының басында қарастырыла бастады. Алдымен психологиялық пен психолингвистикалық, кейінірек лингвистикалық сөйлесімнің үлгілері ұсынылды. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары ғана қатысым теориясы жайында зерттеулер жүргізілуде.

Отандық бірқатар психологиялық еңбектердің ішінде Жүсіпбек Аймауытовтың «Псиқолоғиа» атты еңбегін психологияның және психолингвистикалық мәліметтердің алтын қорына жатқызуға болады. Сонымен қатар Қ. Жұбановтың, А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың құнды пікірлері қазақ психолингвистикасының негізін көрсетеді.

Қазақ тіл білімінде сөйлесімнің туындауы жолдарын жаңаша лингвистикалық, психолингвистикалық тұрғыдан қарастыру тың мәселе. Оның қалыптасу үдерісін жете білу үшін лингвистикалық та, психолингвистикалық та қырларына тоқталу қажет. Сонда ғана тілдік қатынастың табиғатын ашуда толыққанды нәтижеге жету мүмкіндігі туады.

Сөйлесімдердің пайда болуы үдерісіне келместен бұрын мидың қызметіне тоқталу қажет. Себебі ми қызметі жалпы сөйлесім үдерісін жүзеге асыратын «орталық» болғандықтан, оған үстірт қарамай, сол үлгілер мен тетіктердің ми қызметі арқылы жүріп отыратындығын ескеру қажет. Адам миының сол және оң жақ жарты шарларының қайсысы сөйлесім үстінде белсенді қызмет атқаратыны нейролингвистер үшін, қала берді, психологтар мен психолингвистер үшін маңызды болды.

Мидың екі жарты шарының да тілдің пайда болуында атқаратын қызметі тең. Дегенмен сол жақтың қызметі басым. Олар бір-бірімен тығыз байланысты және байланыстырушы нәрсе - жартышараралық спайка (мозолистое тело) . Көптеген ғалымдардың пікірінше сол жақ пен оң жақ жарты шарлардың қызметі бірін-бірі толықтырып, берілген міндетіне қарай әрқайсысының рөлі ауысып отырады.

Бір сәтте үйге Нұрекеңнің үйіндегі жеңгеміз кірді де, Баукеңнің бетіне күлімдей қарап:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.